SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

að þar byggju hálftröll eða goðumlíkar persónur (sbr. frásagnirnar um Bárð Snæfellsás og
Hallmund í Balljökli). Enda þótt jöklar séu ekki nefndir sérstaklega í lögbókunum fornu verður sú
ályktun dregin að lögsaga þjóðveldisins hafi einnig náð til þeirra; sakamenn voru a.m.k. ekki óhultir
á „fjöllum“ og í „óbyggðum“. 1 Ef marka má frásögn Grettis sögu hafa grið milli manna tekið jafnt
yfir fjöll og jökla sem byggðar lendur. 2
Því hefur verið haldið fram að einhverjir hinna norsku landnámsmanna hafi þekkt jökla af eigin
raun úr heimkynnum sínum. Hins vegar er erfitt að segja til um hversu nákvæm og víðtæk þekking
þeirra á jöklum var. 3 Elsta lýsing á jöklum á Íslandi er í riti Saxo Grammaticus (Saxa hins málspaka),
Gesta Danorum, sem samið var um 1200. Þar er í fyrsta skipti lýst hreyfingu skriðjökla,
nánar tiltekið hverfihreyfingu þegar neðri hluti jökulsins hverfist upp á yfirborðið. 4 Saxi lýsir þessu
sem furðufregn og er alls ekki víst að frumbyggjar Íslands hafi í öndverðu verið betur að sér en
hann um þann eiginleika skriðjökla að færast úr stað. 5 Hér er einnig ástæða til að benda á það sem
stendur í formála Guðmundar sögu Arasonar eftir Arngrím ábóta Brandsson (rituð um 1350):
Á sjánum liggja þeir hafísar, at með sínum ofvægilegum vexti taka þeir at fylla norðrhöfin, en yfir
háfjöll landsins svo óbræðiligir jöklar með yfirvættis hæð og vídd, at þeim mun ótrúligt þykkja, sem
fjarri eru fæddir. 6
Landsmenn áttu eftir að komast að því, þótt síðar yrði, að stærð jökla var ekki föst og óbreytanleg
heldur gátu þeir hlaupið fram í náttúruhamförum eins og gerðist við eldgosið í Knappafellsjökli
1362. En hægfara breytingar gátu einnig átt sér stað og má nefna sem dæmi að um 1700
var landnámsbærinn Fell (Fjall) við Breiðá kominn undir jökul. 7 Um svipað leyti (1695) lauk
Þórður Þorkelsson Vídalín Skálholtsrektor við ritgerð sína um jökulfjöll á Íslandi þar sem hann,
sennilega fyrstur manna, setti fram frostþenslukenninguna svonefndu til skýringar á jöklaskriði. 8 Þá
er þess að geta að jökulhlaup voru eitt af því sem Árni Magnússon og Páll Vídalín áttu að gefa
sérstakan gaum að þegar þeir voru sendir í rannsóknarleiðangur um landið í byrjun 18. aldar. 9
Jökull hefur verið skilgreindur sem massi af ís og snjó sem orðinn er þjáll og hreyfanlegur og
hnígur og skríður undan eigin fargi. 10 Í aðdraganda að setningu vatnalaga í byrjun 20. aldar var
ágreiningur um eignarrétt að vatni og eignarhæfi þess. Niðurstaðan varð sú að í vatnalögum, nr.
15/1923, er ekki kveðið á um eignarrétt landeiganda að vatni á landi sínu heldur felst í þeim að
landeigandi á aðeins þann rétt sem lögin heimila honum sérstaklega. Þar var raunar um að ræða
allar helstu hagnýtingarheimildir vatns. 11 Vatnalögin gera mun á mismunandi afbrigðum vatns en
um jökla er ekki fjallað sérstaklega.
11 Sbr. Grágás 1992, s. 472. Jónsbók 1904, s. 43, 272-273.
12 Íslendinga sögur. 6. b. Guðni Jónsson bjó til prentunar. [Reykjavík] 1953. S. 233 (72. k.): „Nú skulum vér vera sáttir ok
sammála hverr við annan í huga góðum, hvárt sem vér finnumst á fjalli eða fjöru, skipi eða skíði, jörðu eða jökli, í hafi
eða á hestbaki …“
13 Sigurður Þórarinsson, 1960: „Glaciological Knowledge in Iceland before 1800. A Historical Outline.“ Jökull. Ársrit
Jöklarannsóknafélags Íslands. S. 1-2, 15.
14 Sigurður Þórarinsson 1960, s. 14-15.
15 Sbr. Saxo Grammaticus, 1985: Danmarks Krønike. Kaupmannahöfn. S. XXII-XXIII.
16 Byskupa sögur. 3. b. Hólabyskupar. Guðni Jónsson bjó til prentunar. [Reykjavík] 1953. S. 150.
17 Landnámabók 1986, s. 233 (1. nmgr.).
18 Dissertationcula de montibus Islandiæ chrystallinis (Smárit um jökulfjöll Íslands) (sbr. Sigurður Þórarinsson 1960, s.
16-17).
19 Jarðabók Árna og Páls 13, s. 38.
10 Minnisblað Odds Sigurðssonar, jarðfræðings, til óbyggðanefndar, dags. 13.1.2003.
11 Um aðdragandann að setningu vatnalaganna, sjá t.d. Gaukur Jörundsson, 1982-83: Eignaréttur I. Reykjavík. S. 43.
107