SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

106
9.2. Jarðir og afréttir
Í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar í málum nr. 1-7/2000 er grein gerð fyrir þeirri flokkun
lands sem byggt var á fram að gildistöku þjóðlendulaga og fól í sér skiptingu í jarðir, afrétti og almenninga.
Þar kemur fram að jörð sé landsvæði sem upprunalega hefur verið ráðstafað úr einstökum
landnámum, stofnað til nýbýlis á eða eignarhefð unnin yfir. Líkur eru á því að land, sem samkvæmt
fyrirliggjandi heimildum er eða hefur verið jörð, sé beinum eignarrétti háð. Sönnunarbyrðin
hvílir á þeim sem heldur öðru fram.
Í almennri umfjöllun um hugtakið jörð kemur m.a. fram að þó svo hvorki verði ráðið af eldri né
yngri löggjöf að almennt sé gert ráð fyrir því að land innan jarðar hafi mismunandi eignarréttarlega
stöðu, annars vegar heimaland, undirorpið sérstakri og meiriháttar nýtingu, og hins vegar annað
land, úthagi eða afréttarland í takmarkaðri notum, þá finnast allt að einu einstök dæmi um slíka
skiptingu. Af slíkum dæmum verða þó engar almennar ályktanir dregnar um mismunandi eignarréttarlega
stöðu lands innan jarðar.
Afrétti hefur óbyggðanefnd flokkað í þrennt á grundvelli uppruna. Í fyrsta lagi samnotaafrétti, þ.e.
þá afrétti sem skv. elstu heimildum hafa verið í sameiginlegum notum jarða í tilteknu sveitarfélagi eða
á afmörkuðu svæði. Líkur eru á því að land, sem samkvæmt fyrirliggjandi heimildum er samnotaafréttur,
sé þjóðlenda. Sönnunarbyrðin hvílir því á þeim sem öðru heldur fram. Í öðru lagi afrétti
einstakra jarða og stofnana, sem skv. elstu heimildum tilheyrðu einstökum jörðum, lögpersónum
eða stofnunum, fyrst og fremst kirkjunum. Umræddir afréttir eru að meginstefnu skildir frá viðkomandi
heimajörð með sjálfstæðum merkjum eða, í sumum tilvikum, af öðrum fasteignum. Kröfur til
sönnunar eignarréttar að slíkum afréttum eru í aðalatriðum sambærilegar sönnunarkröfum um eignarhald
að samnotaafréttum. Í þriðja lagi er um að ræða jarðir sem að hluta eða öllu leyti hafa verið lagðar
til afréttar og gilda þar um sambærilegar sönnunarkröfur og um eignarhald að landi jarða yfirleitt.
Til viðbótar og fyllingar þessum meginforsendum er óhjákvæmilegt að huga nokkru nánar að
ákveðnum tilvikum sem virðast á mörkum framangreindra flokka. Innan merkja jarða kunna að
finnast svæði sem kölluð eru afréttur en hafa þó ekki sjálfstæða afmörkun. Jafnvel er sá möguleiki
fyrir hendi að þau séu á einhvern hátt afmörkuð. Hér má einnig nefna svæði sem kölluð eru afréttarland,
fjallhagi, beitiland, upprekstrarland eða eru auðkennd með sambærilegum hætti. Í þessu þarf
ekki að felast mismunandi eignarréttarleg staða lands innan jarðarinnar. Hugsanlegt er að vísað sé
til gamalgróinnar notkunar á viðkomandi jarðarhluta sem beitarlandi. Þýðing hugtaksins afréttur
hefur lengi verið á reiki og ekki ósennilegt að notkun þess í tímans rás sé með einhverjum afbrigðum,
e.t.v. tengdum staðháttum. Í sveitarfélögum, þar sem ekki finnast afréttir samkvæmt þeirri
flokkun sem óbyggðanefnd hefur lagt til grundvallar, kann það jafnvel að vera notað um fjalllendi
jarða á svæðinu almennt. Það er mat óbyggðanefndar að slík aðstaða ein og sér, og þá einkum ef
svæði er kallað afréttur án sjálfstæðrar afmörkunar, raski ekki þeim eignarréttarlegu forsendum,
þ.m.t. sönnunarstöðu sem óbyggðanefnd hefur byggt á viðvíkjandi réttarstöðu jarða. Gera þarf hins
vegar skýran greinarmun á tilvikum af þessu tagi og afréttum einstakra jarða eða stofnana sem eru
skildir frá viðkomandi heimajörð með sjálfstæðum merkjum eða öðrum fasteignum.
Í þessu samhengi skal það rifjað upp að land jarða kann að vera nýtt sem beitiland með
svipuðum hætti og afréttir, jafnvel þannig að viðkomandi landsvæði sé alfarið tekið undir fjallskilaframkvæmd.
Eins og fram kemur í almennri umfjöllun óbyggðanefndar um fjallskil gefur slík
tilhögun ein og sér hins vegar enga vísbendingu um eðli eignarhalds að því landi. Í sögulegu ljósi
getur það þó haft þýðingu við sönnunarmat um tilvist eignarréttar ef einstök landsvæði, sem gert er
tilkall til sem hluta jarðar, hafa verið nýtt sem upprekstrarland af einhverju tagi af eigendum og
ábúendum annarra jarða. Einstök tilvik af þessum toga verður að meta sérstaklega.
9.3. Jöklar
Í Landnámu er þess hvergi getið að menn hafi numið jökla til eignar og kann því að hafa verið trúað