2_2000 Grim.qxd

208
kirkjuland sem áður er getið. Fyrirliggjandi gögn benda til þess að merkjum landsvæðisins sé þar
rétt lýst, að teknu tilliti til landamerkjabréfs Þverfells. Bréf Þingvallakirkjulands er þinglesið, fært
í landamerkjabók og á því byggt síðan um merki svæðisins, án athugasemda yfirvalda eða ágreinings
við nágranna sem máli skipti. Landamerkjabréfum Gjábakka, Brúsastaða, Ingunnarstaða,
Stórabotns, Gilstreymis (Vörðufells) og Þverfells er einnig þinglýst. Þetta bendir allt til þess að lýsing
merkja hafi verið í samræmi við það sem almennt var talið gilda. Þeir formlegu ágallar, sem á
bréfinu eru, verða því ekki taldir hafa efnislega þýðingu í þessu sambandi. Þrátt fyrir þetta bera
gögn málsins með sér að tilefni sé til að skoða sérstaklega hvort allt land innan þessara marka hafi
sömu eignarréttarlega stöðu.
Hér hefur að framan verið rakið hvernig fyrst Bláskóga og síðar Þingvalla er getið í heimildum
allt frá upphafi allsherjarríkis. Af þeim verður ekki annað ráðið en að um jörð hafi verið að ræða,
sbr. umfjöllun í kafla 10.4.2., en eignarréttarleg staða hennar snemma með sérstökum hætti. Af
orðum Íslendingabókar verður þó ekki ótvírætt dregin sú ályktun að allt land Þóris kroppinskeggja
með gögnum og gæðum hafi verið gert að allsherjarfé. Í þeim gæti einnig falist að þingmönnum
hafi verið heimilt að nýta skóg og hagbeitarland bótalaust án þess að áhrif hefði á önnur eignarréttindi.
Jafnframt er ekki útilokað að landið milli Öxarár, Lyngdalsheiðar og Hrafnabjargarháls hafi
verið numið að einhverju leyti, sbr. vísbendingar um að þar hafi mjög snemma tekist byggð, a.m.k.
á svæðinu suðvestanverðu, hagstætt gróðurfar og nálægar samgönguleiðir. Vafi um landnám hlýtur
þó óhjákvæmilega að verða meiri eftir því sem norðar og austar dregur.
Þingmenn og kirkjan, eftir að hún var stofnuð, hafa að öllum líkindum nytjað gögn og gæði
Þingvallalands fyrstu aldirnar. Þegar umsvif þinghaldsins minnkuðu og það lagðist loks alveg niður
hefur svigrúm Þingvallakirkju eðlilega aukist að sama skapi.
Eignarréttarleg sérstaða Þingvallakirkjulands, eins og því er fyrst lýst í lögfestu Þingvallaprests
1740 og síðan í landamerkjabréfi 1886, kemur fram í heimildum á tvennan hátt. Í fyrsta lagi var
lengi vel um að ræða not þingmanna af landinu meðan á þinghaldi stóð. Í öðru lagi hefur Skjaldbreiður
og hraunið umhverfis frá því fyrstu heimildir greina og fram á þennan dag verið nýtt til
sameiginlegrar sumarbeitar fyrir búpening Þingvellinga og Grímsnesinga. Umráð og hagnýting
Þingvallakirkjulands hefur í sama mæli verið frábrugðin því sem gildir um eignarland almennt. Að
öðru leyti virðist jörðin Þingvellir hafa verið byggð og nýtt eftir búskaparháttum og aðstæðum á
hverjum tíma, fram til friðunar hluta landsins 1928. Gögn málsins benda því til að innan
Þingvallakirkjulands, eins og því er lýst í landamerkjabréfi 1886, megi gera greinarmun á annars
vegar jörðinni Þingvöllum og hins vegar afréttarlandi hennar og að þessi landsvæði hafi ekki sömu
eignarréttarlegu stöðu.
Óbyggðanefnd telur að tilgreining Skjaldbreiðar í Gíslamáldaga 1575 sé vísbending um að þetta
svæði hafi ekki tilheyrt kirkjunni áður enda er þess ekki getið í Vilkinsmáldaga frá 1397. Af þeim
greinarmun, sem gerður er á Skjaldbreið og heimalandi, má jafnframt ráða að fjallið hefur ekki
verið órofa hluti Þingvallajarðar. Áréttað skal að elstu heimildir um afmörkun Þingvallakirkjulands
eru frá 1740. Lýsingar Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalíns 1711 á Skjaldbreið og
hrauninu umhverfis sem sameiginlegum afrétti Grímsnesinga og Þingvellinga eru skýrar. Samkvæmt
sóknarlýsingu frá 1840 á þetta við um allt svæðið fyrir norðan Súlur, Ármannsfell og
Lágafell. Ummæli jarðabókarinnar um „Ármannsfell, Kvíindisfell og Gagnheiði“ hníga í sömu átt.
Þannig benda heimildir til þess að Skjaldbreiður, Skjaldbreiðarhraun og jafnvel landsvæði þar til
suðvesturs hafi nær einvörðungu verið notuð til beitar á fyrri tíð. Sögusagnir og munnmæli um
byggð á þessu svæði verða enga þýðingu taldar hafa. Þegar þessara landsvæða er getið í skriflegum
heimildum að öðru leyti er það í tengslum við upprekstur og afréttarnot. Efni og orðalag makaskiptasamningsins
frá 1896, auk aðdraganda þeirra viðskipta, bendir til þess sama, sbr. t.d. notkun
hugtaksins „sommergræsgang“. Þetta er í samræmi við niðurstöðuna í H 1926 341, þar sem Grímsneshreppur
var ekki talinn skyldur til að greiða útsvar til Þingvallahrepps vegna makaskipta-