2_2000 Grim.qxd

204
átt afrétt „… á Skjaldbreiðarhrauni, en hefur ekki brúkaður verið yfir 40 ár, lætur nú presturinn
brúka fyrir afrétt Ármannsfell, Kvíindisfell og Gagnheiði“. Aðrar jarðir í Þingvallahreppi eru einnig
sagðar eiga afrétt í Skjaldbreiðarhrauni og ekki einungis hjáleigur Þingvallakirkju heldur einnig
jarðir í einkaeign, sbr. umfjöllun um Miðfell. Jafnframt kemur fram að Grímsnesingar allir hafi
átt afrétt „norður og vestur á fjöll kringum Skjaldbreið, og var þá siður að reka þángað sem heitir
Lambahraun“, sbr. lýsingu Efstadals frá 1707. Virðast þessi afréttarnot Þingvellinga og Grímsnesinga
hafa verið slík frá fornu fari þó að afrétturinn hafi ekki verið notaður um nokkurt skeið
þegar jarðabókin er rituð vegna uppblásturs og snjóþyngsla langt fram á sumar.
Í þeim heimildum sem hér hafa verið raktar er ekkert fjallað um landamerki Þingvalla.
Árið 1736 gaf amtmaður út álitsgerð um Þingvelli þar sem hann áréttaði þau ævafornu réttindi
þingmanna að nýta sér almenning („aldminding“) til skógartekju og beitar jafnframt því sem þeim
væri heimilt að reisa þar búðir. Tilefnið var beiðni sóknarprestsins um að fá bætur vegna búðabygginga
og annars átroðnings. Nokkru síðar, eða árið 1740, sá presturinn á Þingvöllum, sr. Markús
Snæbjörnsson, ástæðu til að lögfesta landareign kirkjunnar með svofelldum hætti:
Soknarprestur til Þíngvallar og Ulfliotsvatns Kyrkiu Safnada Eg Markus Snæbjörnsson lögfesti hér i
Dag mér forlénad kongl. Majsts Beneficium Þíngvelli innann Arness Syslu, til efter skrifadra Takmarka:
Á Mjóaness Sídu: i Saudanes fyrer sunnann Arnarfell, þadann beint uppi Prestsveginn og vestur
epter sem hann heldur ad Hrafnagiá, sidann epter endelángri sömu Giá nordur ad Hrafnabjarga Vegi,
Enn fyrer nordann vegenn strandlengis efter Fjöllum nordr ad Skialdbreid hvörja eg lögfesti alla itra;
þadann beint i Leirárhöfda og so vestur epter allt þar til vötnum hallar ad Borgarfyrdi: þad[an] beint
yfer ad Steinkyrkiu eda Steinkistu (af sumum kalladri) úr henni i midja þúfuna sem stendr hædst uppa
Brattafelli, sidann beint ofann i Holmavad, úr Holmavadi midt yfer um stóra Saudafell, þadann i
Riúpnagil, úr Riúpnagili i Steininn á litla Saudafelli, frá Steini þeim i Sýsluvördur á eystri Moldbreckum,
og so þvert yfir i Klofnínga, enn úr þeim i Þingvallavatn, epter gilinu milli Heidarbæar og
Nesia. Innann þessara Marka lögfesti eg Tödur og Engiar, Skóga Holt og Haga Vötn og Veidistadi,
Eggver og allar landsnytiar þær sem þessu Landi eiga ad logum ad fylgia og Kongl Majt ei allranádugast
epter láted hefr Landsþinginu til nytsemda, allt ad ordfullu lögfullu og lögmáli réttu, fyrerbjódande
hédann af hvörjum manni sér ad nýta tilteked Þingvallar Beneficii land edur i því vinna nema
mitt leifi þar til fái. Eg lögfesti og i allann sama Máta Þingvallar kyrkjujörd Sydri Brú i Grimsnesi og
allt henni ad lögum tilheyrandi hvört heldur þad vera kann epter lögföstum Skiölum edur Lagahefd.
Lögfestuna stadfester Nafn mitt med egenn hendi skrifad her ad nedann.
Hér er um að ræða fyrstu lýsinguna á landamerkjum Þingvalla. Eins og þarna kemur fram er
enginn greinarmunur gerður á Skjaldbreið og öðru landi „Þingvallar Beneficii“. Innan þessara
marka lögfesti sóknarpresturinn nánar tiltekin réttindi að því marki sem ekki hafði verið eftirlátið
„Landsþinginu til nytsemda.“ Var öðrum fyrirboðið að nýta sér landið eða í því vinna nema með
leyfi sóknarprests. Lögfestan var lesin upp á manntalsþingi að Stóruborg 16. maí 1740 en ekki sjást
þess merki í heimildum að hún hafi verið staðfest með dómi eins og þó var ætlast til í lögum.
Í kafla 6.11.2. er einnig tekin upp sýslumarkalýsing Þórðar Sveinbjörnssonar, sýslumanns 1832,
lýsing Stefáns Pálssonar hreppstjóra á landamerkjum Þingvallakirkju og sýslumörkum sama ár,
sóknarlýsing sr. Björns Pálssonar 1840 og þau mörk sem lesa má út úr Íslandskorti Björns
Gunnlaugssonar frá 1844. Jafnframt er þar að finna lýsingu Guðbjörns Einarssonar hreppstjóra á
Þingvallaafrétti, dags. 2. júní 1978. Að einstökum atriðum í þessum lýsingum verður vikið nánar
hér á eftir, eftir því sem ástæða er til.
Í sóknarlýsingu sr. Björns Pálssonar á Þingvöllum 1840 segir að fyrir norðan Súlur, Ármannsfell
og Lágafell og suður af Skjaldbreið sé afréttur fyrir Þingvallasókn, sem tilheyri Þingvallaprestakalli
og brúkist leigulaust. Fáeinir úr Grímsnesi reki þangað. Einnig segir að yfir um mið