2_2000 Grim.qxd

180
Í þessu máli sé aðstaðan um margt með líkum hætti og þegar fossamálið var til umfjöllunar í
byrjun 20. aldar. Ríkisvaldið leitist við að slá eign sinni á land sem sé háð eignarrétti einstaklinga.
Eðlilegra hefði verið að skorið hefði verið úr ágreiningi þessum fyrir hlutlausum dómstóli í stað
stjórnsýslunefndar og að sönnunarbyrðin um eignarrétt ríkisins að hálendi landsins utan þinglýstra
landamerkja jarða hefði hvílt á ríkisvaldinu. Komist óbyggðanefnd að þeirri niðurstöðu að land sem
einstaklingur eða lögaðili telur sig eiga skuli vera þjóðlenda sé slík niðurstaða andstæð stjórnarskrá.
Á því er byggt að löggjafarviljinn hafi ekki staðið til þess að land, sem nú sé innan þinglýstra
landamerkja bújarða, verði talið til þjóðlendna, samanber umræður og ályktanir um málið á
Alþingi. Þá er vísað til meðalhófsreglu stjórnsýslulaga því til stuðnings að ekki skuli telja meira
land til þjóðlendu en sem brýna nauðsyn beri til og sátt sé um að teljast skuli þjóðlenda.
Af hálfu jarðeigenda o.fl. er á því byggt að landsvæði það, sem um sé deilt í máli þessu, þ.e.
afréttarlandið, hafi allt verið numið í öndverðu. Vísað er til rits Haraldar Matthíassonar, Landið og
Landnáma. Bændur í Grímsnesi hafi öðlast beitarrétt á þessu svæði með samkomulagi við eigendur
og fyrir venju. Snemma hafi orðið til reglur um nýtingu beitar á umræddu sameignarlandi og hafi
sveitarfélögin fljótlega tekið við skipulagningu á fjallskilum. Engu skipti í hvers eigu landið sé, sem
smala þurfi, sbr. 4. gr. núgildandi laga um afréttarmálefni og fjallskil, nr. 6/1986, sbr. 52. gr. sömu
laga. Samkvæmt nýbýlatilskipuninni 1776 hafi konungur sett lög um heimild til stofnunar nýbýla
á eigendalausum svæðum og hafi því í raun allt land utan eignarlanda talist í eigu ríkisins. Engin
nýbýli hafi hins vegar verið stofnuð á Grímsnesafrétti á grundvelli nýbýlatilskipunarinnar. Það
styðji jafnframt þá fullyrðingu að landið sé undirorpið fullkomnum eignarrétti að við stólsjarðauppboðin
1794 hafi lönd verið seld samkvæmt konungsúrskurði sem fullkomin eignarlönd samkvæmt
uppkölluðum landamerkjum. Þannig beri ríkið sönnunarbyrðina fyrir því að landamerki hafi verið
önnur fyrir gildistöku landamerkjalaganna 1882.
Mótmælt sé þeirri túlkun sem fram komi í greinargerð ríkisins um að greina megi í sundur
eignarlönd og afréttarlönd eftir nýtingu þeirra. Í fyrsta lagi sé viðurkennt af fræðimönnum að afréttarland
geti verið fullkomið eignarland ef ljóst sé að það hafi í öndverðu eða síðar orðið undirorpið
fullkomnum eignarrétti. Mjög stór hluti lands á Suðurlandsundirlendi sé ekki í heilsársnotum af
skiljanlegum ástæðum. Yfir vetrartímann sé landið gegnfrosið og enginn skepna fari um það.
Vetrarbeit sé nú víðast aflögð með nútímalandbúnaðarháttum.
Að því er varði staðhæfingar í greinargerð ríkisins um aðgreiningu lands í heimalönd og afrétti
telji jarðeigendur að innan jarðanna sé ekki um afrétti að ræða í þeirri merkingu, sem heimamenn
leggi í orðið afréttur. Sumar jarðir, svo sem Þingvallajörðin, hafi hins vegar mjög víðfeðm
heimalönd. Slíkt land, sem í eðli sínu geti flokkast sem afréttarland í víðustu merkingu þess orðs,
sé hins vegar að mati hreppsins eignarland enda viðurkennt af fræðimönnum að slíkt land geti verið
undirorpið beinum eignarrétti. Á slíku landi séu t.d. ekki gerð fullkomin fjallskil af hálfu fjallskilastjórnar
enda að hluta til um einkaland jarða að ræða sem jarðeigendur smali sjálfir. Þá benda jarðeigendur
á að á vorin sleppi menn fé sínu í heimalönd og smali síðan til rúnings. Einnig sé ám
sleppt í heimalönd á haustin eftir að lömb hafi verið tekin undan. Á afréttinn reki menn hins vegar
fé í byrjun sumars og óheimilt sé að fara með fé í afrétt til haustbeitar.
Af hálfu jarðeigenda o.fl. er tilgátum þeim, sem fram komi um landnám Íslands í greinargerð
ríkisins, mótmælt. Ekkert bendi til þess að lönd hafi verið numin með þeim hætti, sem greint sé frá
í greinargerð ríkisins, heldur sé mun líklegra að stórvötnin hafi ráðið þar sem þeirra naut við.
Þannig hafi fræðimenn talið að mjög víða hafi land verið numið allt til jökla enda sé Landnáma alls
ekki óljós að því er þetta varði. Gróðurfar nú veiti enga vísbendingu um þetta enda sé það nú með
allt öðrum hætti en við landnám samkvæmt kenningum fræðimanna á því sviði.
Af hálfu jarðeigenda o.fl. er talið að taka verði Landnámu með fyrirvara sem réttarheimild. Er
á það bent að lýsingar Landnámu hafi verið taldar benda til þess að um beinan eignarrétt að landi
væri að ræða, s.s. í H 1960 726 (Skeljabrekka) og H 1994 2228 (Geitland). Lýsing Landnámu á