2_2000 Grim.qxd

viðurkennt eignarrétt jarðaeigenda í Grímsneshreppi að afréttinum. Ekki sé bent á nein slík tilvik í
greinargerð og til dæmis beri framlögð landamerkjalýsing ekki með sér að henni hafi verið þinglýst.
Af hálfu íslenska ríkisins sé því haldið fram að sá sem haldi því fram að tiltekið land sé eignarland
beri sönnunarbyrðina fyrir því. Það land, sem ekki tekst að sanna að sé undirorpið beinum
eignarrétti, sé þá þjóðlenda. Þessa reglu megi leiða af almennum reglum um sönnunarfærslu.
Við skoðun heimilda um umráð og nýtingu og önnur atriði sem máli skipti sé alveg ljóst að
sameignarafréttur jarðeigenda í Grímsnesi sé sams konar landsvæði og Landmannaafréttur. Um
hann hafi Hæstiréttur sagt: „Ekki hafa verið leiddar sönnur að því, að hreppsfélögin sjálf hafi öðlast
eignarrétt að afréttinum, hvorki fyrir nám, löggerninga, hefð né með öðrum hætti. Réttur til afréttarins
virðist í öndverðu hafa orðið til á þann veg, að íbúar á landsvæði framangreindra hreppa og
býla, hafi tekið afréttarlandið til sumarbeitar fyrir búpening og ef til vill annarrar takmarkaðrar
notkunar.“
Með vísan til þess sem hér hafi verið rakið sé því haldið fram að almenn rök og samfelld réttarþróun
allt til þjóðlendulaga hafi leitt í ljós að íslenska ríkið sé eigandi að þessu afréttarsvæði sem
hér sé til úrlausnar. Réttur þessi leiði til óskerts réttar íslenska ríkisins til hvers konar jarðefna og
námuvinnslu, jarðhita, vatnsafls og hagnýtingar þess. Einnig umferðarréttar, fuglaveiða, dvalar og
náttúruskoðunar fyrir landsmenn en að virtum einkarétti afréttareigenda til upprekstrar. Það liggi
ljóst fyrir að réttarþróun að núverandi stöðu mála sé á þá lund að enginn hafi getað eignast grunnrétt
að hálendissvæðum utan numdra landa. Við athugun á því hvað felist í hugtökunum almenningur
og afréttur séum við Íslendingar í þeirri einstæðu aðstöðu að hafa skjallegar frásagnir um það
er Ísland var numið en þær séu taldar áreiðanlegar af sagnfræðingum. Samkvæmt þeim heimildum
sé greint frá yfir 400 landnámum og sé hvergi getið um þau nema þar sem um er að ræða eignarlönd
sem síðar hafi verið byggð. Einnig sé talið áreiðanlegt að Jónsbók í núverandi afritum sýni hvaða
lög giltu hér 1281. Þá sé einnig talið sannað að í Jónsbók hafi verið tekin upp eldri ákvæði að miklu
leyti óbreytt hvað landbúnað og landnot varðar. Frá Jónsbók hafi öll réttarþróun verið á þá lund að
eigna ríkisheildinni á hverjum tíma grunnrétt að löndum utan eignarlanda og þá þau réttindi sem
grunnrétti fylgi. Þessi þróun felist m.a. í nýbýlatilskipun 1776, áliti landbúnaðarnefndar 1877, nýbýlalögum
1897, vatnalögum 1923, námulögum og síðar lögum um rannsóknir og nýtingu á auðlindum
í jörðu, t.d. áliti beggja hluta fossanefndar 1917, náttúruverndarlögum og lögum um vernd,
friðun og veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum.
Nú á dögum verði einnig að taka tillit til nútímaviðhorfa réttarþjóðfélags. Í því tilliti beri að líta
til þess grundvallaratriðis að ríki er óhugsandi nema það eigi landið undir sér og frumeignarréttur
að landi sé ávallt á hendi ríkisheildarinnar en einkaeignarréttur sé innan þeirra marka sem beinar
sannanlegar heimildir verði leiddar að. Verði íslenska ríkinu ekki úrskurðaður grunnréttur að þessu
umdeilda afréttarsvæði séu ekki líkur til að annað land, sem líkt sé á farið með, fái aðra meðferð
og þá sé spurning hvort pláss sé fyrir ríkishugtak hér á landi.
7.5. Kaldárhöfði
Þinglýstur eigandi jarðarinnar Kaldárhöfða sé Þingvallakirkja og fyrirsvar fyrir hana í þessu máli
sé á hendi fjármálaráðuneytisins. Af hálfu íslenska ríkisins er vísað til landamerkjabréfs Kaldárhöfða
frá árinu 1884 sem samþykkt hafi verið frá aðliggjandi jörðum. Samkvæmt þeirri landamerkjalýsingu
eigi jörðin land allt inn til Þrasaborga á miðri Lyngdalsheiði en þangað séu ýmsar
jarðir og afréttir taldir ná.
Ljóst sé að land jarðarinnar fyrir neðan Lyngdalsheiðina hafi verið numið í öndverðu, þ.e. allt
það land sem vegna legu og nota geti talist hæft til heilsársnota. Landnám Gríms í Grímsnesi hafi
náð að Sogi í vestri og meðfram því að Þingvallavatni. Þar með verði Kaldárhöfði síðasti bærinn í
vestri í landnámi hans. Ekki sé ljóst nákvæmlega hvar á Lyngdalsheiði landnámsmörkin séu þar
sem heiðin sé mjög aflíðandi og hæsti punktur hennar, í Þrasaborgum, einungis í 404 m hæð. Þá sé
175