2_2000 Grim.qxd

174
hafi færst yfir á landið sjálft. Ein ástæða þess hafi ef til vill verið sú, að við flestar kirkjur hafi verið
máldagi þar sem tekið hafi verið skilmerkilega fram að kirkjan ætti afrétt án þess reyndar að sú eign
væri skilgreind nánar. Sambærilegt plagg hafi fæstir bændur haft í höndum. Þeir hafi þannig átt
óhægara um vik að verja rétt sinn þótt þeir hefðu viljað. Það sé því hugsanlegt að bændur á þeim
jörðum, sem áttu afrétt í Skjaldbreiðarhrauni samkvæmt Jarðabók Árna Magnússonar og Páls
Vídalíns, hafi verið grunlausir um að í raun hafi Markús Snæbjörnsson lögfest Þingvallakirkju
víðtækari eignarrétt árið 1740 en beinar heimildir voru fyrir um.
Ljóst sé þegar saga umrædds afréttar Þingvallakirkju sé skoðuð að afrétturinn hafi ekki verið
hluti af jörðinni sjálfri eins og haldið hafi verið fram heldur hafi kirkjan einungis átt þar upprekstrarrétt,
sem hafi þó varla verið einkaréttur.
Í afsali fyrir afréttarlandinu segi: „Ég Jón Thorstensen prestur á Þingvöllum afhendi Grímsneshreppi
til lögfullrar eignar, afnota og umráða afréttarland það allt tilheyrandi Þingvallakirkju
o.s.frv.“ Af hálfu íslenska ríkisins er því haldið fram að hefði eignarland verið gjaldmiðillinn í þessum
makaskiptasamningi hefði ekki verið talað um afhendingu heldur sölu. Enn fremur hefði þá
verið talað um eignarland eða hluta úr jörð Þingvalla. Þess í stað komi skýrt fram að afhent sé til
umráða afréttarland. Í afsalinu sé í fleiri skipti talað um umrætt landsvæði sem afréttarland.
Orð og efni afsala skeri oftast úr um hvað selt sé og í umræddu tilfelli sé það ótvírætt. Meginreglan
sé sú að kaupandi öðlist ekki betri rétt en seljandi átti. Því geti kaupandi ekki eignast beinan
eignarrétt að landi ef viðsemjandi hans átti þar eingöngu takmörkuð eignarréttindi svo sem beitarrétt.
Hins vegar sé hægt að selja tiltekin afnotaréttindi án þess að grunneignarréttur landsins fylgi
með í kaupunum. Þannig ráði orð og efni afsala miklu þegar skera þurfi úr um álitaefni eins og því
sem hér sé til umfjöllunar. Á þetta hafi reynt í nokkrum dómum Hæstaréttar, sbr. H 1969 510
(Nýjabæjarafréttur), H 1971 1137 (Reyðarvatn II), H 1994 2227 (Geitland), H 1997 1162 og H
1997 1183 (Auðkúlu- og Eyvindarstaðaheiðar). Einkum verði að líta svo á að dómarnir um Auðkúlu-
og Eyvindarstaðaheiði séu fordæmisgefandi í máli þessu en notkun heiðanna, svo og staðhættir,
víðátta og gróðurfar þar svipi til afréttarlands þess sem Grímsneshreppur eignaðist í fyrrnefndum
makaskiptum við Þingvallakirkju.
7.4. Sameignarafréttur Grímsnesinga
Af hálfu íslenska ríkisins er á það bent að engar heimildir séu til um nám þess lands sem nú teljist
innan landamerkjalýsingar sameignarafréttar Grímsness. Landnáma sé mjög glögg hvað þetta varði
og ljóst sé að allur afrétturinn sé utan þess lands sem numið var. Kröfulína íslenska ríkisins miðist
við lýsingu á landnámi á þessu svæði svo sem fyrr greini og sé vísað til þess.
Af hálfu íslenska ríkisins er því mótmælt að jarðeigendur í hreppnum hafi öðlast beinan eignarrétt
að afréttinum á grundvelli landnytja. Á það sé bent að af tilteknum nytjum megi ráða hvort
landið sé undirorpið beinum eignarrétti þess sem nytjar landið eða hvort hann eigi þar einungis
óbein eignarréttindi. Meginreglan sé sú að land, sem nytjað hafi verið til beitar og smalað að frumkvæði
fjallskilastjórnar, sé þjóðlenda. Land, sem nytjað hafi verið til búrekstrar með byggingum og
öðrum mannvirkjum, sé hins vegar eignarland. Sameignarafréttur Grímsness sé í flokki þess fyrrnefnda,
þ.e. þjóðlenda. Kenningar fræðimanna um beinan eignarrétt að landi miðast við að hann
stofnist fyrir mannanna verk. Á afréttinum séu hins vegar ekki önnur mannanna verk en þau sem
tengist beitarafnotunum. Því geti hann ekki verið undirorpinn beinum eignarrétti.
Því sé mótmælt að jarðeigendur í Grímsnesi geti stutt eignartilkall sitt til afréttarins með vísan
til landamerkjabréfs og þinglýsingu þess. Svo sem fyrr greini sé landamerkjabréf fyrst og fremst
afmörkun yfirráðasvæðis og af hálfu íslenska ríkisins séu engar athugasemdir gerðar um mörk
afréttarins. Þinglýsing sé ekki sönnun fyrir öðrum rétti en þeim sem þinglýst var og að því er afréttinn
varði sé það yfirráðaréttur yfir afréttarlandi.
Þá sé ekki hægt að fallast á þá málsástæðu gagnaðila ríkisins að ríkisvaldið hafi margsinnis