2_2000 Grim.qxd

170
Af Landnámu og áðurgreindri umfjöllun Einars Arnórssonar sé ljóst að Grímsnesið hafi verið
numið til eignar. Ekki sé frá því greint að Lyngdalsheiðin hafi verið numin en það þurfi ekki endilega
að þýða að svo hafi ekki verið. Land hafi verið numið til eignar og umráða í því skyni að reisa
þar býli og stofna þannig til beins eignarréttar að landi. Býli þessi hafi náð mislangt inn til óbyggða.
Ekki sé rökrétt að telja Lyngdalsheiðina til óbyggða þar sem land inn á hana smáhækki og engin
skörp skil verði á gróðurfari. Hæsti punktur heiðarinnar, Þrasaborgir, sé aðeins 404 m y.s. en
meginhluti heiðarinnar virðist vera u.þ.b. 200 m y.s. Af þessum sökum sé óljóst hvar mörk landnámsins
hafi verið á heiðinni. Engra heimilda njóti við hversu lengi heiðin hafi verið nefnd þessu
nafni, Lyngdalsheiði, en hún gæti áður hafa verið talin hluti af Grímsnesinu.
Þau rök sem hnígi að því að telja Lyngdalsheiðina alla innan þjóðlendumarka séu þau helst að
óglöggt sé hvort hún hafi verið numin í öndverðu. Heiðin sé ekki smöluð sem eignarland heldur að
frumkvæði fjallskilastjórnar en sá háttur hafi verið hafður á hvað afréttina varði allt frá Jónsbókartíma.
Þá hafi eigendur jarða, sem telja sig eiga land á Lyngdalsheiði ekki girt af lönd sín þar.
Þrátt fyrir framangreind rök hafi íslenska ríkið ekki séð sér fært að krefjast þess að Lyngdalsheiðin
teljist innan marka þjóðlendu. Ráði þar mestu að öll heiðin sé eða hafi verið innan landamerkja
lögbýla sem mætist í Þrasaborgum á miðri heiðinni. Heiðin sé frekar láglend landtunga, sem
gangi fram í Grímsnesið, umlukin byggð á allar hliðar nema að norðan. Hún sé öll gróin og landfræðilega
hafi hún engin mörk við óbyggðir. Þá megi benda á hún sé öll langt fyrir sunnan það
svæði sem heyri undir svæðisskipulag miðhálendis. Heiðin skeri sig því úr öðrum jaðarsvæðum í
Árnessýslu að þessu leyti.
Þá sé fallist á að afréttarland Grímsnesinga sunnan Þrasaborga, er áður tilheyrði jörðinni Klausturhólum,
sé undirorpið beinum eignarrétti og því ekki þjóðlenda.
Af hálfu íslenska ríkisins er því mótmælt að landsvæði norðan kröfulínu íslenska ríkisins sé
undirorpið beinum eignarrétti annars vegar hreppsins en hins vegar þeirra jarðeigenda, sem upprekstrarrétt
eigi á afréttinn. Af hálfu íslenska ríkisins er þó viðurkenndur upprekstrarréttur þessara
aðila á afréttinn og af þess hálfu eru engar athugasemdir gerðar við mörk afréttarins svo sem þeim
sé lýst í kröfugerð hreppsins þar sem engar afréttarkröfur séu gerðar. Landsvæði þetta skiptist í
svonefnt Laugarvatnsland, sem Grímsneshreppur keypti árið 1917, land Þingvallakirkju, sem
Grímsneshreppur eignaðist með makaskiptasamningi árið 1897 og innafrétt Grímsnesinga, þ.e.
landsvæði á milli afrétta Laugardals og Þingvallasveitar.
Hugtakið heimaland hafi ekki verið skilgreint í lögum. Þó hafi orðið heimaland strax í Jónsbók
verið notað í öndverðri merkingu við úthaga sem notaðir hafi verið til sumarbeitar. Benda megi í
þessu sambandi á Jónsbók Llb. 53 „Um afréttarfé, ef þat gengr í heimaland“. Orðið heimaland sé
notað í máldögum kirkna frá fyrstu tíð og án skilgreiningar. Í lögum um afréttamálefni, fjallskil o.fl.
hafi verið lagaákvæði um heimalönd án skilgreiningar. Í þessu sambandi megi benda á lög nr.
6/1986. Í 3. gr. l. mgr. laganna segi þetta: „Í fjallskilasamþykkt, er héraðsnefnd setur, skal kveðið á
um réttindi manna og skyldur að því er varðar afnot afrétta og annarra sameiginlegra sumarbeitilanda,
fjallskil, smalanir heimalanda vor og haust, svo og um önnur atriði, er að framkvæmd fjallskila
lúta“. Einnig sé vísað til 1. gr. landskiptalaga, nr. 46/1941. Landskiptagerðir vegi þungt um
mörk heimalanda.
Í nokkrum dómum Hæstaréttar sé vikið að hugtakinu heimaland. Í því sambandi sé vísað til H
1976 55 (Arnarvatnsheiði), H 1980 1225 (Sandfellshagi, Öxarfjarðarheiði I), H 1997 1162 og H
1997 1183 (Auðkúlu- og Eyvindarstaðaheiðar) og H 1999 2006 (Sandfellshagi).
Um þessa dóma sé það að segja að glöggt komi fram í dómunum varðandi Kalmanstungu og
Sandfellshaga í Öxarfirði að innan landamerkjalýsingar jarðar sé tvenns konar land, heimaland sem
sé í heilsársnotum og síðan afréttarland sem sé í sumarnotum. Í fleiri málum eins og dómi Hæstaréttar
um Jökuldalsheiði hafi verið reynt að varpa ljósi á hversu mikinn hluta fjallajarðarinnar Gilsár
mætti nýta á heilsársgrundvelli og hversu mikill hluti væri aðeins í sumarnotum. Skilgreiningin