2_2000 Grim.qxd

726 (Skeljabrekka), H 1994 2227 (Geitland), H 1997 1161 og H 1997 1183 (Auðkúlu- og Eyvindarstaðaheiðar),
H 1997 2420 (Neðri-Hundadalur), H 1999 111 (Gilsá), H 1999 2006 (Sandfellshagi)
og H 1999 368 (Víðihólar).
Sammerkt sé öllu því landi innan þjóðlendumarka samkvæmt kröfulýsingu fjármálaráðuneytisins
að þar sé um að ræða landsvæði sem séu annað hvort ógróin eða vaxin heiðargróðri. Um
sé að ræða miklar hálendisvíðáttur og háfjöll allt til jökla.
Ráða megi þá reglu af heimildum um landnám og því sem þekkt sé um nýtinguna, sem fylgt
hafi í kjölfarið, að hálendi, fjöll og öræfi hafi ekki verið numin til eignar og því hafi dómstólar gert
ríkari sönnunarkröfur um beinan eignarrétt að slíku landi en öðru landi á mörkum byggðar. Í þessu
tilliti hafi Hæstiréttur litið til atriða eins og staðhátta, víðáttu og gróðurfars, sbr. H 1969 510 (Nýjabæjarafréttur),
H 1997 1162 og H 1997 1183 (Auðkúlu- og Eyvindarstaðaheiðar), H 1997 2420
(Neðri-Hundadalur) og H 1999 111 (Gilsá). Í þessu sambandi skipti hæðarlínur miklu máli enda í
rökréttu samhengi við ofangreint. Íslenska ríkið telji að af löggjöf og dómum Hæstaréttar megi ráða
að þessi atriði skipti mestu þegar ákveða skuli mörk jarða gagnvart óbyggðum. Litið sé til þessara
atriða við kröfugerð í aðalkröfu. Í varakröfunni sé tekið mið af sömu atriðum en farið eftir augljósum
kennileitum í landslagi.
Það er þó talið skipta meginmáli að samkvæmt gildandi rétti verði landeigandi að sanna eignarheimildir
sínar. Það sé því hans að sanna að raunveruleg og eðlileg nýting tiltekinnar jarðar eða
önnur atriði hafi tekið til stærra svæðis en kröfulína ríkisins gefi til kynna.
Aðra reglu megi einnig leiða af dómum Hæstaréttar, þ.e. að tengsl verði að vera milli eldri og
yngri landsréttar. Samhengi þurfi að vera í frumstofnun eignarréttar og framsali hans áfram. Í því
sambandi sé vísað til H 1955 108 (Landmannaafréttardómur fyrri), H 1969 510 (Nýjabæjarafréttur),
H 1980 1225 (Sandfellshagi, Öxarfjarðarheiði I), H 1981 1584 (Landmannaafréttardómur
síðari), H 1994 2227 (Geitland), H 1997 1162 og H 1997 1183 (Auðkúlu- og Eyvindarstaðaheiðar),
H 1997 2420 (Neðri-Hundadalur) og H 1999 111 (Gilsá).
Til þess að greina á milli eignarlanda og þjóðlendna skipti miklu máli að átta sig á nýtingu
lands. Því þurfi að skoða hvernig nýtingu þrætulands sé háttað. Allt frá lokum landnámsaldar og
fram að 21. öldinni hafi þeir sem með löggjafarvald hafa farið sett ýmsar reglur um nýtingu þeirra
landsvæða sem nú heiti þjóðlendur. Um nýtingu eignarlanda hafi hins vegar ekki verið settar nýtingarreglur
nema þær sem teljist til grenndarréttar. Eitt meginatriði skilji á milli eignarlanda og
þjóðlendna en það sé að allt frá Jónsbókartíma hafi eigandi átt að smala eignarland sitt en þjóðlendan,
sem svo heitir nú, hafi verið smöluð sameiginlega af fjallskilastjórn.
Benda megi á fjölmarga dóma Hæstaréttar þar sem litið hafi verið til þessara atriða við úrlausn
um ágreining um eignarhald að landi. Þar sé um að ræða H 1955 108 (Landmannaafréttardómur
fyrri), H 1969 510 (Nýjabæjarafréttur), H 1999 2006 (Sandfellshagi), H 1997 1162 og H 1997 1183
(Auðkúlu- og Eyvindarstaðaheiðar), H 1997 2420 (Neðri-Hundadalur) og H 1999 111 (Gilsá).
Fram komi í bók Braga Sigurjónssonar, Göngur og réttir, að allt fjalllendi og heiðar í hreppnum,
þar á meðal Lyngdalsheiði, séu smöluð að frumkvæði sveitarstjórnar. Lyngdalsheiðin sé svo að
segja í miðri sveit og þar skipti girðingar ekki löndum, hvorki á hreppamörkum né á landamerkjum
jarða. Þá mun heiðin sjálf ekki vera afgirt. Vegna þessa sé greinilega það fyrirkomulag haft á leitum
að heimalöndin séu smöluð á leiðinni heim í réttir á Klausturhólum, undir Lyngdalsheiðinni.
Lýsing Braga á fjallskilum og smölun landa í hreppnum sé þannig ekki glögg heimild um hvort
jarðir, er liggja að heiðinni, skiptist í heimalönd og útlendi. Allt sé smalað í einu. Jafnframt sé ljóst
að sá hluti Lyngdalsheiðarinnar, sem tilheyri Grímsnes- og Grafningshreppi, sé ekki smalaður eins
og um eignarland sé að ræða, sbr. ákvæði laga um afréttarmálefni og fjallskil.
Samkvæmt kröfulýsingu fjármálaráðuneytisins liggi þjóðlendumörk langt fyrir norðan landamerki
jarða í hreppnum og reyndar norðan við ýmsa sameignarafrétti einnig. Því sé engin þörf á að
ræða mörk heimalanda og afrétta í máli þessu.
169