2_2000 Grim.qxd

dauða, hafi máldagar um eign kirkju á nánar tilgreindu afréttarlandi verið lagðir fram er menn vildu
taka að nýta þá að nýju en jarðeigendur hafi enga hliðstæða skriflega sönnun haft fyrir rétti sínum.
Þeir hafi því farið halloka fyrir kirkjuvaldinu og greitt afréttartolla til kirkjunnar til þess að fá heimild
til nýtingar. Á annan hvorn framangreindan hátt sé talið að flestir afréttir í Húnavatnssýslu og
víðar hafi skilist frá jörðum og orðið kirkjueign. Löngu síðar, aðallega á 19. og 20. öld eftir að stétt
sjálfseignarbænda reis upp að nýju í landinu, hafi viðkomandi sveitarfélög keypt þessa afrétti.
Lönd hafi gengið kaupum og sölum á öllum tímum Íslandssögunnar og það hafi alltaf verið
viðurkennd regla að sá sem afsali landi geti ekki veitt viðsemjanda sínum betri rétt en hann sjálfur
átti. Sé venjulegu afréttarlandi afsalað verði það ekki að afrétti með beinum eignarrétti í höndum
viðsemjandans.
Að því viðbættu hvað skýrar línur um inntak eignarréttar að landi skipti miklu, vegna ýmissa
lagaákvæða sem snerta fasteignir, megi benda á að aukin og breytt nýting á landi utan eignarlanda
kalli á að ljóst sé hver sé bær til að taka ákvarðanir vegna þess. Sem dæmi um þetta megi nefna
fjölda ferðamanna sem sæki heim óbyggðir og sívaxandi eftirspurn eftir því að byggja upp aðstöðu
fyrir ferðamenn. Í nútímanum felist í óbyggðunum miklu meiri verðmæti en áður hafi verið þegar
þau hafi einskorðast við ávexti jarðar og veiði.
Ísland skiptist nú í þjóðlendur og eignarlönd. Dómstólar hafi í nokkrum tilvikum hafnað grunneignarrétti
einstaklinga og lögaðila að ákveðnum svæðum á landinu og gagnályktun frá þeim
niðurstöðum leiði til þeirrar úrlausnar að slík svæði séu þjóðlendur. Það hafi hins vegar aldrei verið
fjallað um mörk eignarlanda og þjóðlendna í dómsmálum svo öll þau mörk séu óákveðin en þess
sé að vænta að þau verði öll ákveðin af óbyggðanefnd innan nokkurra ára. Þessi mörk hafi verið til
í landinu frá lokum landnáms en aldrei verið skilgreind.
Við skilgreiningu þjóðlendulínu í Grímsneshreppi sé að meginstefnu við það miðað að mörk
eignarlanda og þjóðlendu í hreppnum séu þau sömu og landnámsmörk. Sunnan þjóðlendulínu séu
eignarlönd sem numin hafi verið til eignar en ofan og norðan þjóðlendulínu séu landsvæði sem að
einhverju leyti hafi verið tekin til afnota í öndverðu og að öllu leyti á síðari tímum.
Nám hafi verið sá háttur sem hafður hafi verið á frumstofnun eignarréttar að landi hérlendis og
meðal annarra germanskra þjóða. Við námið og eftirfarandi aðgerðir landnámsmannsins við að
brjóta land til ræktunar og gera landið að bújörð hafi stofnast honum til handa beinn eignarréttur að
þessum hluta náttúrunnar. Í íslenskri lögfræði sé þessi beini eignarréttur nefndur ýmsum nöfnum,
eins og grunneignarréttur, eignarland, fullkomið eignarland, einkaeign og land undirorpið einstaklingseignarrétti.
Í nýjustu lögum sé um þetta aðallega notað orðið eignarland eða landareign með
sérstökum orðskýringum og sá réttur að einstaklingar geti átt hlut af náttúrunni sé nefndur séreignarréttur.
Benda megi á nokkur ákvæði í fornlögum okkar sem skýri að strax í upphafi byggðar hafi verið
mikill eðlismunur á jörðum og öðrum lendum. Engar nýtingarreglur hafi verið í lögum um jarðir.
Eigandinn hafi ráðið hvenær og hvernig hann beitti landið, hvenær eða hvort hann sló tún eða engi.
Hins vegar hafi bæði í Grágás og Jónsbók verið mörg og ítarleg ákvæði um hvernig nýta hafi mátt
afrétti og almenninga. Til dæmis hafi ekki mátt slá gras í afréttum né reisa þar sel. Hins vegar hafi
mátt reisa sel í almenningum. Um báðar þessar landgerðir hafi svo verið ýmsar reglur um hvernig
og á hvaða tímum hafi mátt beita þar fé.
Í kristinna laga þætti Grágásar hafi verið mismunandi reglur um líkflutningaskyldu eftir því
hvort um var að ræða jörð manns, afrétt, almenning eða háfjöll og öræfi. Í þessu tilliti hafi jörð
manns verið í sérstökum flokki öndverðum við hinar þrjár landgerðirnar.
Ákvæði Jónsbókar um lögfestur hafi sumpart verið til að skera úr um hvort land var eignarland,
afréttur eða almenningur. Þá sé í landsleigubálki Jónsbókar settur eiðstafur er sverja skyldi eftir
þegar deilt var um hvort land væri einstaklingseign eða almenningur eða afréttur. Þar séu afréttir
hliðstæðir almenningum.
167