2_2000 Grim.qxd

166
einstakra jarða sem notuð eru til upprekstrar eða sem sameiginlegur bithagi með líkum hætti og
afréttir. 1
Vorið 1910 var reist nýbýli í Reyðarbarmi á Laugarvatnsvöllum, í helli einum sem frá fornu fari
hafði verið notaður fyrir beitarfé og fjármannaskýli. Býlið var nefnt Reyðarmúli. Þar var um skeið
veitingarekstur. Í maí 1919 seldi Böðvar Magnússon á Laugarvatni Símoni Símonarsyni, fyrrverandi
bónda í Reyðarmúla, hluta úr eignarjörð sinni, Laugarvatni, sem var hálft nýbýlið og er merkjum
þess nánar lýst í kaupsamningnum. 2 Búskapur mun hafa lagst af í Reyðarmúla 1922. 3
Árið 1919 eignaðist Laugarvatnsskóli hálfa jörðina ásamt hálfum Reyðarmúla og árið 1949 var
gerður samningur um friðun skóglendis á jörðinni. Á Laugarvatni hefur á síðari árum verið rekin
fjölbreytt fræðslustarfsemi auk þess sem ferðaþjónusta er þar vaxandi atvinnugrein.
Heimildir benda ekki til annars en að búseta hafi verið nokkuð samfellt á Laugarvatni frá því
að jarðarinnar er fyrst getið. Í afsals- og veðmálabókum kemur fram að eftir gerð landamerkjabréfsins
hefur jörðin verið framseld með hefðbundnum hætti og veðsett.
7. SJÓNARMIÐ ÍSLENSKA RÍKISINS
7.1. Almenn atriði
Af hálfu íslenska ríkisins er því haldið fram að fljótlega eftir að menn komu til landsins hafi komist
á hið venjulega landnámsfyrirkomulag germanskra þjóða, að nema land annars vegar til eignar og
hins vegar til afnota. Heimildir eins og landnámabækur, Íslendingasögur, fornminjar og búsetusaga
segi okkur nútímamönnum að í aðaldráttum hafi byggð haldist á þeim svæðum sem numin hafi
verið til eignar. Á svæðum utan og ofan byggða hafi afmarkað land ýmist verið tekið afnotatöku
eins eða fleiri jarðeigenda (afréttir) eða afnot öllum fjórðungsmönnum jafnheimil (almenningar).
Um afnot afrétta tveggja eða fleiri aðila og svo um afnot fjórðungsmanna að almenningum hafi
fljótlega verið settar lagareglur og þær sem lögfestar hafi verið með Jónsbók 1281 hafi haldist fram
á 20. öldina.
Hvorki sé talið að afréttareigandi hafi getað gefið eða selt einkaafrétt frá jörð sinni né að jarðeigandi
hafi getað selt eða gefið sinn hlut í sameignarafrétti nema láta um leið af hendi jörð sína og
bústofn að mestu leyti því að afréttur eða hlutdeild í sameignarafrétti hafi fylgt jörðum. Kirkjur hafi
því getað eignast hlut í afrétti ef hann fylgdi heimalandi því, sem þeim var gefið. Sama hafi gilt um
klaustur að þessu leyti.
Ráða megi af máldögum að gögn og gæði lands hafi einungis fylgt heimajörð kirkna en ekki
öðrum löndum þeirra og því aðeins að öll heimajörðin væri eign þeirra. Þessi regla, að gögn og
gæði fylgi aðeins heimajörð kirkju, sé ein helsta skýringin á því að stór afréttarlandsvæði hafi smám
saman tekið að safnast að kirkjujörðum en ekki öðrum jörðum. Síðan hafi þessir afréttir oft og tíðum
verið innlimaðir í merkjalýsingar, bæði í máldögum og landamerkjabréfum. Þetta sé helsta
skýringin á því, að í flestum tilvikum séu það kirkjujarðir sem telji til mikilla landsvæða í óbyggðum.
Þá hafi sagnfræðingar sett fram aðra skýringu á afréttareign kirkjujarða, sem sé þá að á grundvelli
máldaga hafi kirkjujarðir ranglega eignað sér heilu afréttina þegar þeir einungis áttu tiltekna
hluta í sameignarafrétti. Þetta hafi gerst með þeim hætti að kirkju hafi verið gefin jörð ásamt þeim
afréttarrétti sem henni fylgdi. Þessi afréttareign hafi svo verið skráð í máldaga og mörkum afréttarins
lýst. Eftir samdrátt í búsetu, eins og t.d. varð á 15. öld vegna mannfalls af völdum svarta
1 Skjöl nr. 208 og 209. Samkomulag mun hafa náðst um að fara að tilmælum hreppsnefndar, sbr. skýrslutökur 28. júní
2000 (Theodór Vilmundarson).
2 Skjal nr. 238
3 Sunnlenskar byggðir 3, s. 57.