2_2000 Grim.qxd

140
5. STAÐHÆTTIR OG GRÓÐURFAR 1
5.1. Land- og jarðfræðilegar aðstæður
Kröfusvæði ríkisins er nær allur Grímsnes- og Grafningsafréttur nema landskiki syðst sem Grímsneshreppur
keypti úr Laugarvatnsjörðinni. Þá er sneið af Gjábakkalandi innan svæðisins. Afrétturinn
er um 394 km 2 að stærð. 2 Hann er langur en tiltölulega mjór og er mesta lengd hans frá suðurmörkum
norður að jökulrönd Langjökuls um 45 km.
Syðsti hluti kröfusvæðisins er í 150-200 m hæð en þaðan hækkar undirlendið stöðugt er norðar
dregur allt upp í 1000-1200 m hæð uppi við jökul. Þórisdalur er í 800-900 m hæð. Upp úr undirlendinu
gnæfa fjöll eins og Skjaldbreiður (1060 m), Stóra- og Litla-Björnsfell (964 og 838 m),
Prestahnjúkur (1226 m) og Þórisjökull (1329 m).
Berggrunnur mikils hluta svæðisins er basísk og ísúr hraun frá sögulegum tíma eða yngri en
1100 ára. Víðs vegar á svæðinu eru móbergshryggir og fell eins og Hrafnabjörg, Tindaskagi, Langafell
og landið umhverfis Þórisjökul. Þessi berggrunnur er frá síðari hluta ísaldar eða yngri en 0,8
milljón ára gamall. Nyrst á svæðinu eru basísk og ísúr goslög (grágrýti) og setlög, einnig frá síðari
hluta ísaldar.
Skjaldbreiðarhraun, sem er talið vera meira en 9000 ára gamalt, þekur suður- og miðhluta kröfusvæðisins
allt norður undir Lambahlíðar við norðurjaðar Skjaldbreiðar. Þar taka við jökulset, urðir
og melar, leirur og fjöll, allt norður að jöklum.
Berggrunnur og landslag ráða miklu um vatnsbúskap lands og þar með einnig um gróðurfar
þess. Í heild er berggrunnur Grímsnes- og Grafningsafréttar lekur og yfirborð landsins því þurrt.
Skjaldbreiðardyngjan er mjög snjóþung en sá gróður sem haldist hefur á svæðinu fram á þennan
dag er ekki síst snjóalögum að þakka því að þau hafa verndað hann gegn erfiðum veðurskilyrðum.
Á norðurhluta afréttarins og í vestanverðu Skjaldbreiðarhrauni er mikið sandmagn sem berst
fram og aftur, en þó einkum suður á bóginn í þurrum norðanáttum, og hleðst upp á suðurhluta
svæðisins. Sandurinn sverfur jaðra gróðurlenda og kemur í veg fyrir að land nái að gróa upp. Úr
leirum við jökulröndina berast einnig fokefni sem geta kaffært gróður og eytt honum. Fínustu efnin
berast lengst og suður yfir byggð.
5.2. Áætlað gróðurfar um landnám og síðari þróun þess
Eftir hæð landsins má skipta Íslandi í þrjú gróðurbelti en þó án skarpra skila: Láglendisbelti að 100-
150 m hæð, hlíðabelti að 300-400 m hæð og fjallbelti ofan þeirra hæðarmarka. 3 Kröfusvæði ríkisins
á Grímsnes- og Grafningsafrétti er nánast allt í efri beltunum tveimur.
Gera má ráð fyrir því að um landnám hafi mestallt land á þessu svæði upp undir 500 m hæð yfir
sjávarmáli, þ.e. langleiðina inn undir Þórisjökul, verið þakið nokkuð samfelldum gróðri. 4 Þar ofan
við, upp að 700-800 m hæð, hefur verið dreifður bersvæðisgróður sem hefur orðið því slitróttari
sem ofar dró. Enn eru talsverðar breiður af gróðri í þeirri hæð sunnan og austan Þórisjökuls. Hæstu
og bröttustu móbergsfjöll á svæðinu hafa verið gróðurlítil um landnám.
Birkiskógur og kjarr hefur verið ríkjandi í gróðurfari láglendisbeltisins og hefur að jafnaði teygt
sig upp undir 400 m hæð yfir sjávarmáli þar sem önnur náttúrufarsleg skilyrði, eins og t.d. mikill
snjóþungi í hlíðum Skjaldbreiðar og skjólleysi, hafa ekki staðið trjávexti fyrir þrifum. Eftir því sem
1 Kaflar 5.1-5.3 eru byggðir á skýrslu Ingva Þorsteinssonar, ráðgjafa óbyggðanefndar á sviði náttúrufræði, sbr. skjal nr.
191.
2 Rannsóknastofnun landbúnaðarins, 1965-1967. Gróðurkort (1:40 000).
3 Steindór Steindórsson, 1964: Gróður á Íslandi. Almenna bókafélagið.
4 Eyþór Einarsson og Einar Gíslason, 2000. Handrit að korti Náttúrufræðistofnunar Íslands (1:500 000). Hugmynd um
gróðurfar á Íslandi við landnám.