Mál nr. 5/2005 - Óbyggðanefnd

92
Svo sem rakið er í kafla 6.7. liggur fyrir í máli þessu heimild frá árinu 1848
þar sem lýst er afmörkun „fjalllendis og afréttarlands“ jarðanna Hóls, Hólssels og
Víðirhóls. Sú merkjalýsing nær lengra til austurs heldur en landamerkjabréfið og tekur
m.a. til þess landsvæðis sem afmarkað er í framangreindu landamerkjabréfi
Hvannstaða. Samkvæmt því liggja Hvannstaðir á því landsvæði sem árið 1848 var
afmarkað sem „fjalllendi og afréttarland„ jarðanna Hóls, Hólssels og Víðirhóls.
Í kjölfar þess að landamerkjalög taka gildi 1882 var gerð „landamerkjaskrá
eyðijarðarinnar“ Hvannstaða. Þrír nafngreindir einstaklingar undirrita landamerkjabréf
þetta að Víðirhóli 24. maí 1890 sem „eigendur að ofangreindu landi“. Fyrirliggjandi
gögn benda til þess að landamerkjum Hvannstaða sé þar rétt lýst. Umrætt
landamerkjabréf er þinglesið og fært í landamerkjabók. Eftir sem áður þarfnast
eignarréttarleg staða þessa landsvæðis athugunar, enda þekkt að landamerkjabréf hafa
ekki eingöngu verið gerð fyrir jarðir. Með því að gera landamerkjabréf hafa menn
ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan rétt. Frá upphafi Íslandsbyggðar
helguðu menn sér ekki eingöngu ákveðin landsvæði, sem voru háð beinum eignarrétti,
heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir
afkomu þeirra. Meðan landsvæði gaf eitthvað af sér lágu hagsmunir til þess að halda
við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau voru. Um þetta má t.d. vísa til dóms
Hæstaréttar 28. september 2006 í máli nr. 497/2006 (Hoffells-Lambatungur). Í ljósi
dóma Hæstaréttar um eignarréttarlega þýðingu landamerkjabréfa og Almennrar
niðurstaðna óbyggðanefndar liggur jafnframt fyrir að með gerð landamerkjabréfs varð
ekki einhliða stofnað til eignarréttar á landsvæði sem ekki var fyrir undirorpið
eignarrétti.
Kemur þá til skoðunar hver sé eignarréttarleg staða lands innan
framangreindra merkja.
Svo sem rakið er í kafla 6.7. verður ekkert um það ráðið af heimildum hvort
landsvæði það sem afmarkað er árið 1848 sem „fjalllendi og afréttarland“ jarðanna
Hóls, Hólssels og Víðirhóls hafi verið hluti jarðarinnar Hóls á Fjalli, afréttarland
hennar eða hvorugt. Stærsti hluti þess svæðis sem þannig er lýst 1848 liggur innan
landamerkjabréfs „afréttarlands“ á Hólsfjöllum, frá 3. júní 1890, en land Hvannstaða,
svo sem það er afmarkað í landamerkjabréfi frá 24. maí 1890, liggur á því
norðaustanverðu.
Heimildir um Hvannstaði eru takmarkaðar en þar mun hafa verið byggð á
árunum 1854-1878. Í Lýsingu Þingeyjarsýslu segir að býlið Hvannstaðir sé byggt í
landi Víðirhóls, norðarlega í Búrfellsheiði. Árið 1890, eftir að byggð lagðist af á
Hvannstöðum, gerðu eigendur Víðirhóls landamerkjabréf fyrir þessa „eyðijörð“ og
Hvannstaðir eru taldir með Víðirhóli í fasteignamati 1916-1918.
Engar heimildir finnast um að merki Víðirhóls hafi frekar en hinar jarðirnar
náð yfir land Hvannstaða. Á manntalsþingi að Skinnastað 9. júlí 1867 var presturinn
spurður um hvernig stæði á býlinu Hvannstöðum og gaf hann skýrslu um þau efni. Sú