Mál nr. 5/2005 - Óbyggðanefnd

74
Kemur þá til skoðunar hver sé eignarréttarleg staða lands innan
framangreindra merkja. Um þýðingu landamerkjabréfa fyrir jarðir við mat á sönnun
um eignarhald á landi vísast til þess sem rakið er í kafla 6.1.
Hér kemur til sérstakrar athugunar hæstaréttardómur sem þýðingu getur haft
fyrir hið eignarréttarlega mat. Er vísað til dómsins af ríkisins hálfu en um er að ræða
dóm Hæstaréttar frá árinu 1999 á bls. 2006. Í því máli voru tveir menn sýknaðir af
ákæru fyrir að hafa verið við rjúpnaveiðar án leyfis eiganda jarðarinnar Sandfellshaga
í Öxarfirði. Óumdeilt var að mennirnir voru innan merkja jarðarinnar eins og þeim er
lýst í landamerkjabréfi.
Í tilvitnuðum dómi var í forsendum byggt efnislega á eftirtöldum sex atriðum
öðrum fremur, þegar sýknað var vegna vafa um beinan eignarrétt. 1) Ekki hefði verið
sýnt fram á upphaflegt landnám; 2) hæð yfir sjávarmáli og staðhættir mæltu gegn
beinum eignarrétti; 3) um einhæf not til sumarbeitar hafi verið að ræða; 4) lýsing
umboðsmanns Munkaþverárklaustursjarða frá 1878 var ekki talin styðja sjónarmið um
eignarland; 5) engin gögn lægju fyrir þess efnis að leitað hafi verið til eiganda
Sandfellshaga þegar nýbýlið Melur var stofnað á austurmörkum jarðarinnar; 6)
framburðir tveggja staðkunnugra manna fyrir héraðsdómi þess efnis að land
Sandfellshaga hefði skipst í heimaland og afrétt.
Við mat á þýðingu þessa dóms er fyrst til þess að líta að þar er fjallað um sekt
eða sýknu í refsimáli. Dómurinn felur ekki í sér efnislega niðurstöðu um
eignarréttarlega stöðu landsvæðisins og er því ekki formlega bindandi fyrir það mál
sem hér um ræðir.
Að því er varðar þau atriði sem leiddu til sýknu í málinu ber í fyrsta lagi að
skoða þau í ljósi þeirrar meginreglu refsiréttar að vafa beri að meta ákærða í hag. Í
umræddu refsimáli nægði vafi um beinan eignarrétt til sýknu af ákæru um að hafa
verið við veiðar án leyfis landeiganda. Sönnunarmat hér er annað. Í öðru lagi liggur
nú fyrir sú skýra afstaða Hæstaréttar í svokölluðum þjóðlendumálum að
landamerkjabréf fyrir jörð feli í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að
ræða en landamerkjabréf fyrir önnur landsvæði. Meta verði þó hvert og eitt
landamerkjabréf, m.a. út frá eldri merkjalýsingum, staðháttum, gróðurfari og nýtingu,
sjá nánar í kafla 6.1.1. Áður höfðu dómstólar ekki tekið óyggjandi afstöðu til þess að
einkarétti hvernig mörk jarðar gagnvart öðrum landsvæðum, fyrst og fremst
óbyggðum, skyldu afmörkuð. Er því eðlilegt að í refsimálum hafi verið talinn vafi á
ferðum. Loks er því í þriðja og síðasta lagi við að bæta að í máli því sem hér er til
úrlausnar hjá óbyggðanefnd hafa komið fram ný gögn, nánar tiltekið áreiðargjörð frá
14. júlí 1845 sem er eldri en landamerkjabréf Sandfellshaga og styður þá lýsingu
merkja sem þar greinir.
Verður þá næst litið nánar til einstakra atriða í þeirri röksemdafærslu sem
leiddi til vafa um beinan eignarrétt og sýknu í umræddu refsimáli. Um þýðingu
þriggja fyrstnefndu atriðanna, þ.e. landnáms, staðhátta og nytja af landinu vísast til