Mál nr. 5/2005 - Óbyggðanefnd

62
Norðausturland sérstaklega í þessu sambandi benda heimildir til að í kjölfar
nýbýlatilskipunar og fram yfir miðja 19. öld hafi þar verið stofnað til heiðarbyggðar í
meiri mæli en á þeim landshlutum sem áður hafa komið til umfjöllunar hjá
óbyggðanefnd. Byggð þessi stóð að jafnaði stutt, oft slitrótt, og þegar komið var fram
á miðja 20. öld var henni nær alveg lokið. Í kjölfar gildistöku landamerkjalaga voru
ýmist gerð sérstök landmerkjabréf fyrir slík heiðarbýli eða þau felld innan
landamerkjalýsingar tiltekinnar jarðar.
Samkvæmt ákvæðum nýbýlatilskipunar gat slík býlisstofnun hvort heldur er
verið í landi jarðar eða utan þess. Kveðið var á um útmælingu viðkomandi landsvæðis
undir stjórn sýslumanns og útgáfu amtmanns á byggingarbréfi til handa nýbýlingi,
enda hefði skilyrðum verið fullnægt.
Í þeim tilvikum að stofnað var til nýbýlis í landi jarðar með lögformlegum
hætti, sbr. einkum 2. gr. nýbýlatilskipunar, er ljóst að með því hefur ekki orðið
breyting á eignarréttarlegri stöðu landsvæðisins. Hér gegnir sama máli og ef þar var
stofnað til byggðar með öðrum hætti, svo sem leigu eða sölu hluta jarðar. 194 Um slík
landsvæði hlýtur því að fara eftir sömu sjónarmiðum og jarðir almennt, hvernig sem
formlegum frágangi hefur verið háttað. Um jarðir almennt vísast nánar til Almennra
niðurstaðna óbyggðanefndar.
Hafi hins vegar tekist byggð utan jarðar, sbr. einkum 4. gr. nýbýlatilskipunar,
verður að kanna hvort þar hafi verið stofnað til lögformlegs nýbýlis. Hafi svo verið, er
ljóst að viðkomandi landsvæði er eignarland, þá þegar af þeirri ástæðu. Ella verður að
líta svo á að ekki hafi verið stofnað til beins eignarréttar á grundvelli þeirrar löggjafar.
Eignarréttarleg staða viðkomandi landsvæðis breyttist því ekki, hvernig sem henni var
farið. Annað mál er að í kjölfarið kann að hafa stofnast þar eignarland á öðrum
grundvelli, sbr. lög nr. 46/1905 um hefð.
Heiðarbyggð á Norðausturlandi er nefnd ýmsum nöfnum í heimildum, einkum
nýbýli, afbýli, heiðarkot og hjáleiga. Notkun þessara hugtaka er misvísandi og tekur
ekki endilega mið af ákvæðum nýbýlatilskipunar eða nýbýlalaga. Þannig kann tiltekið
býli að vera nefnt nýbýli í heimildum án þess að byggingarbréf liggi fyrir.
Málsmeðferð nýbýlaumsóknar getur þá af einhverjum ástæðum hafa lokið á einhverju
stigi, svo sem eftir útmælingu, eða jafnvel ekki hafist yfirleitt. Á hinn bóginn getur
verið að byggingarbréf hafi verið gefið út en býlið þrátt fyrir það nefnt annað en
nýbýli, t.d. hjáleiga.
Útgáfa byggingarbréfs, sem stundum er nefnt nýbýlaleyfi, tekur af vafa um
stofnun eignarlands og að landsvæði hafi frá þeim tíma öðlast stöðu jarðar að lögum.
Að öðru leyti hlýtur að þurfa að leggja mat á eignarréttarlega stöðu viðkomandi
landsvæðis áður en þar tókst byggð og hvort sú staða hafi tekið breytingum síðan. Í
194 Sbr. kafla 4.2. í viðauka.