Mál nr. 5/2005 - Óbyggðanefnd

leitarlönd Þistilfirðinga og Fjallamanna. Að norðan liggja mörkin úr
Hölknárbotnum vestur á Þorsteinsnef við Sandá, þaðan í Svartás, en hann er
austan við fjallgarðinn vestan Búrfellsheiðar, þá vestur um Hólssand um
fjallið Reyður og í Jökulsá. Norðan við þessa merkjalínu smala bæði
Þistilfirðingar og Öxfirðingar.
...
Afréttarlönd þau, sem nú hefir verið stuttlega gerð grein fyrir, skiptast í fimm
leitarsvæði: Núpa, Syðra- og Ytra-Fjallgarðsstykki, Hólssand og
Búrfellsheiði.
Tekur aðeins dag að ganga leitarsvæði þessi nema Búrfellsheiði. Hún er
smöluð á tveim dögum, og hefjast göngur þar degi fyrr en á hinum
leitarsvæðunum, eða 19. september.
Eigi er það nema hluti Búrfellsheiðar, sem Fjallamenn smala. Mikinn hluta
hennar ganga Öxfirðingar, svo og Þistilfirðingar. Eru réttir eða aðhöld á tveim
stöðum í heiðinni til að draga sundur fé í fyrstu göngum eftir sveitum. Er
annað hjá Búrfelli, en þar er leitarmannakofi Axfirðinga, en hitt er á
eyðibýlinu Hvannstöðum, þar sem Fjallamenn hafa gangnaskýli. Fyrri
gangnadaginn smala Fjallamenn að Hvannstöðum og reka í aðhaldið. Koma
þar Axfirðingar og Þistilfirðingar eftir fé sínu, ...
Um 24 menn voru taldir þurfa í fyrstu göngur Fjallamanna, auk sendimanna á
réttir í Axarfjörð, Þistilfjörð og Víðidal. 170
Eftir að þetta var ritað, var girt landgræðslugirðing á Hólsfjöllum árið 1953 og
Öxfirðingar tóku við göngum á a.m.k. hluta lands utan girðingar, en Landgræðslan sá
um smölun innan girðingar. 171 Síðan urðu Hólsfjöll sauðlaus og byggð lagðist af að
mestu.
Leitarsvæði Öxfirðinga eru þessi samkvæmt Göngum og réttum:
Takmörk Öxarfjarðarhrepps í heiðunum eru þessi:
Að norðan úr Brunná um Núpsvatn norðarlega og til suðausturs um þvera
Núpa, um Gæsavatn nálægt miðju, og sama stefna austur yfir Mýrarselsás,
um Hraunnef og austur skammt norðan við eyðibýli, sem Melur heitir, og í
vatnsfarveg, sem kemur sunnan úr Botnagili. Ræður sá vatnsfarvegur suður
að Botnagili og það svo suður úr. Um Botnagil eru vatnaskil milli Ormarsár
og Djúpár, sem fellur suður Djúpárbotna og síðan austur í Svalbarðsá. Úr
Botnagili að sunnan eru merkin í Djúpá, austur af Einbúa. Ræður þá Djúpá
suður að nyrðri enda Langáss og í vörðu yzt á ásnum. Á þar að ráða bein
stefna úr Einbúanum, sem er vestur af Djúpárbotnum norðarlega og í
170 Göngur og réttir V. bindi. Akureyri 1987, bls. 200-202.
171 Göngur og réttir V. bindi, bls. 197-198.
51