Búseta á Íslandi
Búseta á Íslandi
Búseta á Íslandi
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Búseta</strong> <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong><br />
eftir<br />
Stef<strong>á</strong>n Ólafsson<br />
Apríl 2005
Viðfangsefni erindis:<br />
Yfirlit um búsetuþróun <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong><br />
Samanburður við Norðurlöndin<br />
Félagsfræðileg n<strong>á</strong>lgun<br />
– Mat íbúa <strong>á</strong> búsetuskilyrðum<br />
<strong>Búseta</strong> <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong> og framtíð hennar<br />
– Staða einstakra landshluta<br />
Nokkrar þróunarleiðir og möguleikar
Yfirlit um búsetuþróun <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong>
Svona hugsum við okkur Ísland!<br />
Kaupstaðir, kauptún, þorp og sveitabæir<br />
Allt landið í byggð!
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
62<br />
Borgríkið Ísland?<br />
6 5<br />
Hlutfallsleg skipting íbúa<br />
eftir kjördæmum <strong>á</strong>rið 2000<br />
3 3<br />
HB SN VL VF NV NE AL SL<br />
9<br />
4<br />
8
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Vöxtur borgríkisins <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong><br />
1860-2000<br />
Hlutfall höfuðborgarsvæðis af íbúafjölda Íslands<br />
6,8 6,7 7,4 7,8<br />
10,2 12,1<br />
17,6<br />
23<br />
31,6 36,1<br />
45,4<br />
50,7 53,4 53,1<br />
57,2 61,6<br />
1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
Reykjavíkursvæðið er þó lítið<br />
Samanburður íbúafjölda 16 norrænna borga<br />
2000000<br />
1800000<br />
1600000<br />
1400000<br />
1200000<br />
1000000<br />
800000<br />
600000<br />
400000<br />
200000<br />
0<br />
Kaupmannahofn<br />
Aalborg<br />
Borgarsvæðin í heild<br />
Odense<br />
Arhus<br />
Helsinki<br />
Tampere<br />
Oulu<br />
Turku<br />
Reykjavik<br />
Oslo<br />
Bergen<br />
Stavanger<br />
Trondheim<br />
Stockholm<br />
Goteborg<br />
Malmo
Fólksfjöldaþróun kjördæma<br />
1901-1996<br />
Borgarsvæðin í heild
Fólksfjöldaþróun eftir byggðarstigi<br />
1901-1990<br />
Borgarsvæðin í heild
Fólksfjöldaþróun í kjördæmum<br />
% breytingar 1970-1996<br />
Borgarsvæðin í heild
Heldni svæða <strong>á</strong> íbúum<br />
Fæðingarstaður og núverandi heimili<br />
Fæðingarstaður: Alls<br />
%<br />
Núverandi lögheimili (m.v. 1992)________________________<br />
Erlendis<br />
%<br />
Á<br />
sama<br />
svæði<br />
%<br />
Annars<br />
st. <strong>á</strong><br />
landinu<br />
%<br />
Höfuðborgarsvæði<br />
%<br />
Borgarsvæðin í heild<br />
Rvík og Rnes 100 7,0 78,2 14,9 -- -- 2,6 1,8 1,3 2,1 2,3 4,8<br />
Vesturland 100 3,9 47,3 48,7 36,5 3,0 -- 1,8 1,5 2,0 1,3 2,6<br />
Vestfirðir 100 4,4 32,3 63,3 46,3 3,6 4,4 -- 1,8 3,3 1,2 2,8<br />
Norðurland<br />
vestra<br />
Norðurland<br />
eystra<br />
SN<br />
%<br />
VL<br />
%<br />
VF<br />
%<br />
NV<br />
%<br />
NE<br />
%<br />
AL<br />
%<br />
100 3,3 43,8 53,0 33,9 3,5 2,6 1,3 -- 7,0 1,6 3,0<br />
100 3,7 62,9 33,4 22,3 2,4 1,2 1,0 2,2 -- 2,6 1,7<br />
Austurland 100 3,7 50,5 45,8 31,8 2,6 1,6 0,9 1,0 4,5 -- 3,4<br />
Suðurland 100 3,6 49,9 46,4 38,4 2,9 1,4 0,5 0,6 1,4 1,2 --<br />
SL<br />
%
Samanburður við<br />
Norðurlönd
Umfang brottflutnings <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong> og <strong>á</strong><br />
Norðursvæðum grannríkjanna (%)<br />
Aðfluttir-brottfluttir:<br />
nettófjöldi 1961-1990<br />
Hlutfall A-B 1961-90<br />
af fólksfjölda 1960<br />
Reykjavík og Reykjanes +15539 +16<br />
Vesturland -3853 -33<br />
Vestfirðir -5429 -53<br />
Norðurland vestra -3668 -37<br />
Norðurland eystra -3406 -17<br />
Austurland -2400 -24<br />
Suðurland -3880 -24<br />
Landsbyggðin samtals51 -22636 -29<br />
Nyrstu héruð<br />
hinna norrænu þjóðanna:<br />
Lappland (Finnlandi) -58330 -29<br />
Finnmark (Noregi) -19680 -27<br />
Troms (Noregi) -12680 -10<br />
Nordland (Noregi) -38990 -16<br />
Norrbotten (Svíþjóð) -36560 -14<br />
Nord-Kalottensvæðið alls -166240 -18
Umfang brottflutnings <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong> og <strong>á</strong><br />
Norðursvæðum grannríkjanna (%)
Umfang búferlaflutninga <strong>á</strong> Norðurlöndum
Búferlaflutningar milli N-landanna 2001
Skýringar <strong>á</strong> þróuninni
Líkan af þróun búferlaflutninga<br />
fr<strong>á</strong> landbúnaðarþj. til upplýsingaþjóðfélags<br />
Borgarsvæðin í heild
Tilraun til skýringar<br />
<strong>á</strong> búferlaflutningum<br />
Dæmi um skýringar:<br />
• Þróun og afkoma fyrirtækja-fólk fylgi <strong>á</strong> eftir<br />
• Tekjuöflunarmöguleikar <strong>á</strong> svæði<br />
• Samgöngubreytingar breyta búsetuforsendum<br />
• Veðurfar og umhverfi hefur <strong>á</strong>hrif<br />
• Stærðarhagkvæmni<br />
• Hending og tilviljanir<br />
• Marga fleiri slíka þætti m<strong>á</strong> nefna
Tilraun til skýringar<br />
<strong>á</strong> búferlaflutningum<br />
• Það sem skiptir mestu m<strong>á</strong>li er hugarfar fólksins sj<strong>á</strong>lfs<br />
•Hverju það sækist eftir, öðru fremur<br />
•Hvernig það metur búsetuskilyrði <strong>á</strong> svæðinu<br />
•Heildarmat kosta og galla – í ljósi tækifæra<br />
• Könnun <strong>á</strong> mati fólks <strong>á</strong> búsetuskilyrðum landsins 1997<br />
• Könnuð voru 24 atriði (<strong>á</strong>nægja-ó<strong>á</strong>nægja/batnað-versnað)<br />
• Efnisþættir: Atvinnum<strong>á</strong>l, opinber þjónusta, húsnæðism<strong>á</strong>l,<br />
samgöngur, verslun og þjónusta, menning og afþreying,<br />
veðurfar og umhverfi<br />
• Síðan skoðað samband milli mats <strong>á</strong> búsetuskilyrðum<br />
og fólksfjöldþróun (brottflutningur-aðflutningur)
Ánægja með búsetuskilyrði <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong><br />
% <strong>á</strong>nægðir og % sem segja búsetuskilyrði hafa batnað
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Minnst <strong>á</strong>nægja í minna þéttbýli<br />
75<br />
Meðal<strong>á</strong>nægja með 24 þætti búsetuskilyrða<br />
eftir byggðarstigi<br />
71<br />
HB-svæði 10.000 íbúar og<br />
stærri<br />
65<br />
1.000-10.000<br />
íbúar<br />
39<br />
57<br />
200-1.000 íbúar Færri en 200<br />
íbúar<br />
Heimild: <strong>Búseta</strong> <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong> (1997)
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
-10<br />
-20<br />
-30<br />
Ánægja með búsetuskilyrði <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong><br />
og þróun íbúafjölda = fullkomið samband<br />
Vesturland<br />
% þróun íbúafjölda 1990-2000<br />
% <strong>á</strong>nægðir með búsetuskilyrði<br />
Austurland
Ánægja með búsetuskilyrði <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong><br />
og þróun íbúafjölda = fullkomið samband
112<br />
109<br />
106<br />
103<br />
100<br />
97<br />
94<br />
91<br />
88<br />
85<br />
Atvinnutekjur <strong>á</strong> landsbyggð hafa<br />
dregist aftur úr 1995-2000<br />
Atvinnutekjur <strong>á</strong> landsbyggðinni s<strong>á</strong>tu eftir<br />
Atvinnutekjur 25-65 <strong>á</strong>ra framteljenda<br />
Vísitölur: landið allt=100<br />
Höfuðborgarsvæðið<br />
Landsbyggðin<br />
Heimild: Þjóðhagsstofnun, Tekjur, eignir og dreifing þeirra (2001)<br />
Tap íbúa til<br />
HB-svæðis eykst<br />
-nýtt met sett!<br />
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Staða og horfur fyrir<br />
landsbyggðina
Breyttur grundvöllur búsetu<br />
• Nýjar forsendur<br />
• Atvinnugreinar landsbyggðar hopa<br />
• Kjör <strong>á</strong> landsbyggð hafa dregist afturúr<br />
• Kvótakerfi eykur óöryggi meðal fólks<br />
• Þekkingarhagkerfi og þjónustuhagkerfi sækja <strong>á</strong><br />
• Hnattvæðing >frekari nútímavæðing<br />
hugarfars >Nútímaleg lífsgæði verða enn<br />
eftirsóknarverðari, ekki síst meðal ungs fólks<br />
• Borgarvæðing styrkist – þéttbýli <strong>á</strong> landsbyggð <strong>á</strong> þó<br />
möguleika<br />
• <strong>Búseta</strong> í sveit og borg í senn eykst – tvö heimili<br />
Stef<strong>á</strong>n Ólafsson 2005
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Atvinnuþróunin <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong> 1890-2000<br />
Hlutfall mannafla í hverjum megingeira atvinnulífsins<br />
Frumvinnsla<br />
Úrvinnsla<br />
Þjónusta<br />
Þekkingarhagkerfi<br />
vex fram<br />
Landbúnaðarþjóðfélag Iðnríki/Sj<strong>á</strong>varútvegsríki Þjónustuþjóðfélag<br />
1890 1901 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Breyting efnahagslífs í USA<br />
Fr<strong>á</strong> iðnríki til þjónustuþjóðfélags og til þekkingarhagkerfis<br />
1800<br />
1810<br />
Þjónustustörf<br />
Upplýsingastörf<br />
1820<br />
1830<br />
1840<br />
1850<br />
1860<br />
1870<br />
1880<br />
1890<br />
1900<br />
1910<br />
1920<br />
1930<br />
1940<br />
1950<br />
USA 1800-2000<br />
USA 1800-2000<br />
1960<br />
1970<br />
1980<br />
1999
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Atvinnulíf borgar og landsbyggðar<br />
HB<br />
Landsbyggð<br />
Veitur<br />
Byggingastarfsemi<br />
Hagstofan Árið 2001
Það sem ræður staðsetningu<br />
þekkingarfyrirtækja<br />
I. Álitleg lífsgæði <strong>á</strong> svæðinu<br />
II. Aðgengi að vel menntuðu vinnuafli<br />
III. N<strong>á</strong>lægð við markaði<br />
IV. Hagstæður viðskiptakostnaður <strong>á</strong> svæðinu<br />
V. N<strong>á</strong>lægð við h<strong>á</strong>skóla + miðborg<br />
VI. Hagstætt viðskiptaumhverfi (hagstætt<br />
reglugerðarumhverfi, framtaksmenning o.fl.)<br />
VII. L<strong>á</strong>gir skattar<br />
Heimild: The American High-Tech Economy, DeVol og Kotkin 1999<br />
Niðurstaða:<br />
>Þekkingarþyrpingar eru einkum mögulegar í Reykjavík, en<br />
einnig hugsanlega í minni mæli <strong>á</strong> Akureyri.<br />
Stef<strong>á</strong>n Ólafsson 2005
Þróun í einstökum<br />
byggðarlögum
Svæði sem eru nær HB-svæði=sterkari<br />
-11,3<br />
-11,6<br />
-9,6<br />
Sj<strong>á</strong>varbyggðir eru veikari<br />
Ölfus<br />
Hveragerði<br />
Biskupstungnahreppur<br />
Hrunamannahreppur<br />
Árborg<br />
Rang<strong>á</strong>rvallahreppur<br />
Hvolhreppur<br />
Vestmannaeyjar<br />
Mýrdalshreppur<br />
Skaft<strong>á</strong>rhreppur<br />
Suðurland<br />
3,3<br />
3,8<br />
-15,0 -10,0 -5,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0<br />
7,3<br />
8,2<br />
16,6<br />
17,8<br />
18,6<br />
21,6<br />
Fólksfjöldabreytingar 1991-2001<br />
Suðurland
Sj<strong>á</strong>varbyggðir standa illa<br />
Austur-Hérað stendur betur<br />
Fólksfjöldabreytingar<br />
1991-2001<br />
Austurland<br />
-24,8<br />
-18,6<br />
-15,9<br />
-13,2<br />
-13,7<br />
-12,6<br />
-10,5<br />
Önnur sveitarfélög<br />
Hornafjörður<br />
-3,4<br />
Djúpavogshreppur<br />
Búðahreppur<br />
Fjarðabyggð<br />
Austur-Hérað<br />
Seyðisfjörður<br />
Vopnafjörður<br />
Austurland<br />
-30,0 -25,0 -20,0 -15,0 -10,0 -5,0 0,0 5,0<br />
1,7
Búsetuþróun <strong>á</strong> Norðurlandi-eystra<br />
Fólksfjöldabreytingar 1991-2001<br />
Norðurland eystra<br />
Önnur sveitarfélög<br />
Húsavík<br />
Eyjafjarðarsveit<br />
Akureyri<br />
Dalvíkurbyggð<br />
Ólafsfjörður<br />
Norðurland eystra<br />
-15,0 -10,0 -5,0 0,0 5,0 10,0
Byggðarlög í mestum vanda<br />
Fólksfjöldabreytingar 1991-2001 í %<br />
Vestfirðir og<br />
Norðurland vestra<br />
Önnur sveitarfélög<br />
Siglufjörður<br />
Skagafjörður<br />
Höfðahreppur<br />
Blönduós<br />
Húnaþing vestra<br />
Norðurland vestra<br />
Önnur sveitarfélög<br />
Ísafjarðarbær<br />
Bolungarvík<br />
Vesturbyggð<br />
Vestfirðir<br />
-30,0 -25,0 -20,0 -15,0 -10,0 -5,0 0,0
Hvernig stendur Landsbyggðin að vígi?<br />
Sj<strong>á</strong>varbyggðir og landbúnaðarsvæði standa verst<br />
Minnsta þéttbýlið stendur verst<br />
Stærri þéttbýlisstaðir standa best<br />
Ástæður brottflutnings fr<strong>á</strong> landsbyggðinni<br />
Nútímavæðing hugarfars og lífsh<strong>á</strong>tta (ó<strong>á</strong>nægja með<br />
búsetuskilyrði í heimabyggð-ekki nógu nútímaleg)<br />
Lakari samkeppnisstaða jaðarbyggða<br />
(atvinna, menntun, ónógur fjölbreytileiki...)<br />
Stef<strong>á</strong>n Ólafsson 2005
Hvernig stendur Landsbyggðin að vígi?<br />
Nútímavæðingin grefur undan hefðbundinni búsetu <strong>á</strong><br />
landsbyggðinni>>>sbr. Rannsóknin <strong>Búseta</strong> <strong>á</strong> <strong>Íslandi</strong> (1997)<br />
Ánægja með flesta þætti nútímalegra búsetuskilyrða<br />
er mest <strong>á</strong> höfuðborgarsvæðinu, þ.e. með...<br />
Atvinnutækifæri, kjör, húsnæðisaðstæður,<br />
menningu, afþreyingu, lífsstíl, samgöngur,<br />
verslun og þjónustu<br />
Ánægja er meiri <strong>á</strong> landsbyggð með...<br />
Umhverfi, veðurfar og opinbera þjónustu<br />
(heilsugæslu, grunnskóla, þjón. við aldraða)<br />
Stef<strong>á</strong>n Ólafsson 2005
Hvernig stendur landsbyggðin að vígi?<br />
F<strong>á</strong>tt bendir til grundvallar bata í br<strong>á</strong>ð (met tap varð 1995-2000)<br />
Hnattvæðing ýtir frekar undir nútímavæðingu hugarfars og lífsh<strong>á</strong>tta<br />
Markaðsvæðing sj<strong>á</strong>varútvegs, með samþjöppun eignarhalds og<br />
beitingu stærðarhagkvæmni, grefur enn frekar undan búsetu <strong>á</strong><br />
landsbyggðinni (rýfur tengsl atvinnurekstrar og svæða og skapar<br />
óöryggi fyrir íbúa). Vandi sj<strong>á</strong>varbyggða verður líklega viðvarandi.<br />
Hugmyndafræði markaðshyggju grefur undan möguleika <strong>á</strong> að beita<br />
byggðastefnu fyrir landsbyggðina.<br />
Kjördæmabreyting veikir landsbyggð enn frekar (minni <strong>á</strong>hrif í<br />
stjórnm<strong>á</strong>lum). Nýju kjördæmin eru veikari samfélög en gömlu<br />
kjördæmin.<br />
Stef<strong>á</strong>n Ólafsson 2005
Hvernig stendur Landsbyggðin að vígi?<br />
Staðan er víða veik<br />
Erlent vinnuafl fegrar myndina tímabundið<br />
Stór högg brottflutnings eiga líklega eftir að dynja yfir, t.d. <strong>á</strong> næsta<br />
samdr<strong>á</strong>ttarskeiði í sj<strong>á</strong>varútvegi<br />
Stærri þéttbýlisstaðir geta þó <strong>á</strong>fram skapað sér blómleg<br />
lífsskilyrði-sveitir verða vettvangur frístundalífs og ferðamennsku<br />
Akureyri ætti að blómstra-en vex þó full hægt<br />
Austurland fær algera sérstöðu vegna <strong>á</strong>lvinnslu-losnar úr stöðnun<br />
Þéttbýli og sveitir sem er innan seilingar við Reykjavíkursvæðið<br />
standa að öðru jöfnu vel<br />
F<strong>á</strong>mennið hamlar víða
Takk fyrir!<br />
Stef<strong>á</strong>n Ólafsson<br />
www.borg.hi.is
Change language