МОНГОЛÛН ЦЭÐГИÉН ШИНЭ×ЛЭЛ - АÐД×ИЛСАН ... - DCAF

ÁÀÒËÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕÛÍ ÝÐÄÝÌ
ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÆÅÍÅ ÄÝÕ ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÈÍÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ
ÕßÍÀËÒ ÒÀÂÈÕ ÒªÂ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÖÝÐÃÈÉÍ
ØÈÍÝ×ËÝË - ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÈÐÃÝÍÈÉ
ÕßÍÀËÒ
Ðåäàêòîð: Ïðîôåññîð Ø.Ïàëàìäîðæ
Æåíåâ - Óëààíáààòàð

Áàòëàí Õàìãààëàõûí Ýðäýì Øèíæèëãýýíèé
Õ¿ðýýëýíãèéí Öýðýã - Èðãýíèé Õàðèëöààíû
Ñóäàëãààíû òºâä ýìõòãýâ.
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ã.Õàíäæàâ
2003 îí

ªÌÍªÕ ¯Ã
Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí õºãæ¿¿ëæ áóé
îðíóóäûí õóâüä Çýâñýãò õ¿÷èíä àðä÷èëñàí õÿíàëò òàâèõ
àñóóäàë áîë îíîëûí õóâüä ýýäðýýòýé, ïðàêòèêèéí õóâüä
áýðõøýýëòýé, àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áºãººä ò¿¿íèéã
àìæèëòòàé øèéäâýðëýñíýýð èðãýíèé, àðä÷èëñàí íèéãýì
òºëºâø¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ òóéëûí çîðèëòîä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷èí õýäèéãýýð òîì àðìè áèø
÷ ò¿¿íèé ìîíãîëûí íèéãýìä ã¿éöýòãýæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàë
àðâèí, àðä ò¿ìýíòýéãýý õ¿éí õîëáîîòîé, ºíºº ¿åèéí
îéëãîëòîîð èðãýíèé áîëîí àðä÷èëñàí õÿíàëò ýðò äýýð ¿åýñ
õýëáýðæèæ áàéñàí òóðøëàãàòàé þì.
Èéìýýñ Æåíåâ äýõ Çýâñýãò õ¿÷èíä àðä÷èëñàí õÿíàëò
òàâèõ îëîí óëñûí òºâ, ïîñò êîììóíèçìûí îðíóóä äîòðîîñ
Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé øèíý÷ëýë, ò¿¿íä àðä÷èëñàí õÿíàëò
òàâèõ òàëààð õèéæ áóé ïðàêòèê àëõìóóäûã ñîíèðõîæ,
Ìîíãîëûí Áàòëàí õàìãààëàõûí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí àæèëëàæ ýíý íîìûã ãàðãàõààð øèéäñýí
þì.
Íîìûí àãóóëãàä îðóóëáàë çîõèìæòîé ãýæ ¿çñýí
àñóóäëûã Æåíåâ äýõ îëîí óëñûí òºâ ãàðãàæ, äýýðõ
õ¿ðýýëýíãèéí ñóäëàà÷èä óã àñóóäëûã á¿ëýãëýí, ëîãèê
äàðààëàëä îðóóëàí áè÷ñýí þì.
Íîìûí àãóóëãà äàõü öýðãèéí øèíý÷ëýë, àðä÷èëñàí
õÿíàëòûí òàëààðõè àñóóäëûã ñóäëàà÷èä ººð, ººðñäèéí
¿íýëãýý, ä¿ãíýëòýýð ãàðãàñàí òóë Ìîíãîëûí òàëûí àëáàí
¸ñíû áàéð ñóóðèéã á¿ðýí òîìú¸îëîîã¿é, ó÷èð øàëòãààíä
òàéëáàð õèéãýýã¿é áîëîõûã òýìäýãëýæ áàéíà.
Ãýõäýý Ìîíãîëûí íèéãýì äýõ Çýâñýãò õ¿÷íèé ä¿ð òºðõ,
øèíý÷ëýëèéí ÿâö, ¿ð ä¿í, íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
íºõöºë áàéäàë, áýðõøýýë, ò¿¿íä àðä÷èëñàí õÿíàëòûã òàâèõ
ýðõ ç¿éí áîëîí ãàäààä, äîòîîä îð÷èí íºõöëèéã îéëãîìæòîé
ãàðãàñàí þì.
3

Õàìòðàí ãàðãàæ áóé ýíý íîì, àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí
ñýðãýýí õºãæ¿¿ëæ áóé îðîí áîëîí àñóóäëûã ñóäëàã÷ õýí
á¿õýíä òàíèí ìýäýõ¿éí áîëîí ñóðòàë÷èëãààíû àøèã òóñòàé
ãýæ ¿çýæ áàéíà.
4
Ðåäàêòîð

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÖÝÐÝÃ - ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ
Ò¯¯ÕÝÍ ÓËÀÌÆËÀË
Ph.D. Õ.Øàãäàð
/ÁÕÝØÕ-èéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òýðã¿¿ëýõ
àæèëòàí/
Öýðýã áà èðãýíèé ã¿í áàò õîëáîî íü äàéíä ÿëàõûí
çàéëøã¿é íýãýí ¿íäýñ, äàéíû ã¿í óõààíû ìºíõèéí ñýäýâ þì.
Íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä õîîðîíäîî õÿìðàëòàé áóþó öýðýã
èðãýäèéí ñàíàë ñýòãýë çºðººòýé, çýâñýãò õ¿÷èí áà àðä ò¿ìíèé
çîðèëãî íýãäýýã¿é ¿åä äàéíä ìîðäâîë ÿëàãäàíà ãýæ ýðòíèé
õààä, æàíæèä ¿çýæ öýðýã, èðãýíèé õîëáîîíä ãîö àíõààðàë
òàâüäàã áàéæýý. ×èíãèñ õààí: “Öýðã¿¿ä ýý! Ýíõ öàãò ýíýðýë
ºðøººëèéã ãîë áîëãîí àðä ò¿ìýíä äîãøèí ààø, äîðîìæëîõ
àâèð ãàðãàõûã ÷àíãà öýýðëýãò¿í” [2. 40] õýìýýí çàðëèãäàæ
áàéæýý.
Ìîíãîëûí Þàí ã¿ðíèé (1260-1368) ýçýí õààí, ×èíãèñ
õààíû à÷ Õóáèëàé õààí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíä ãîéä
àíõààðäàã áàéâ. Òýðáýýð “Öýðýã çàõèðàã÷ æàíæèí íàð èðãýíèéã
áàñàìæèëæ, òàðèà áà ãýðèéí àëèâàà þìûã àâñàí áºãººñ ýçýí
ýçýíä íü áóöààæ ºã!” õýìýýí õàòóó çàðëèã áóóëãàæ áàéæýý.
Ýíý á¿õ öýðýã-èðãýíèé õàðèëöàà íü:
1/ Öýðýã àðìè ¿¿ñýõòýé õàìò ýõýëñýí àñàð óðò
õóãàöààíû ò¿¿õòýé àñóóäàë;
2/ Äàéíû ã¿í óõààíû àìèí ÷óõàë ìºíõèéí ñýäýâ ãýäãèéã
áàòàëæ áàéäàã þì.
Óëñ ¿íäýñòí¿¿äèéí íèéãýì, ñî¸ë èðãýíøëèéí ºâºðìºö
îíöëîãîîñ õàìààð÷ öýðýã-èðãýíèé õàðèëöàà íü óëñ á¿õýíä
ººð ººðèéí çàìûã òóóëæ èðñýí íü ìýäýýæ þì. Ò¿¿õèéã ñºõºí
¿çâýë, àñàð óóäàì íóòàã, õ¿í àì öººí, í¿¿äëèéí ñî¸ë
èðãýíøèëòýé ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ýíý õàðèëöàà ¿¿ñýí
á¿ðýëäýæ, õºãæèæ èðñýí ò¿¿õ íü ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéæýý.
¯¿íä:
1. ÀÒª III çóóíû ìîíãîë÷óóäûí Õ¿íí¿ ã¿ðíýýñ
5

àâàõóóëààä ýðòíèé ìîíãîë÷óóäûí íàñàíä õ¿ðñýí ýð á¿ð
öýðãèéí ¿¿ðýãòýí áàéâ. “Íóãàí (ýð) ¿ð íóòãàà ñàõèõ ¸ñòîé”
ãýñýí áè÷èãäýýã¿é õóóëü, ¸ñ çàíøèë àðä ò¿ìýíä ¿éë÷èëæ
áàéâ. Ýðýãòýé õ¿¿õäèéã ýöýã ýõ íü öýðãèéí ¿¿ðýãòíýýð òîîöîæ
ò¿¿íèéã õàð áàãààñ íü öýðýãò áýëòãýíý. Ìîíãîëä èðæ, XIII
çóóíû ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàëûã í¿äýýð ¿çýæ ò¿¿õýí ñóðâàëæ
áè÷èæ ¿ëäýýñýí åâðîïûí àíõíû õ¿í Ïëàíî Êàðïèíè: “Õ¿¿õäýý
õî¸ð, ãóðâàí íàñ õ¿ðìýãö ìîðü óíóóëàí äàâõèóëæ ñóðãàõ áà
áèåä íü òààðñàí õàâ÷ààõàé íóì áàðèóëàí õàðâóóëæ ñóðãàäàã”
[3. 216] õýìýýí áè÷ñýí áóé. Èéíõ¿¿ òýðáýýð 17-60 íàñíû
õîîðîíä öýðãèéí äàíñëàãäñàí ¿¿ðýãòýí áàéäàã áàéëàà.
Áýë÷ýýð õººæ í¿¿äýëëýí, öººíººð àìüäàðäàã ìîíãîë÷óóäûí
õóâüä èéì áàéõààñ ººð àðãàã¿é áàéñíààñ ýíý íü ÿìàð÷ øàõàëò
øààðäëàãàã¿é áºãººä åðººñ óëàìæëàë, çàíøèë áîëñîí ¿éë
õýðýã áàéâ. Òýð ÷ áàéòóãàé ýìýãòýé÷¿¿ä ÷ öýðãèéí ¿¿ðýãòýí
áàéâ. “Îõèä õ¿¿õí¿¿ä íü ìîðü óíàí äàâõèõäàà ýð÷¿¿äýýñýý
äóòàõã¿é. Òýä ìºí ë ýð÷¿¿ä øèãýý íóì ñóì àãñàíà” ãýæ Ïëàíî
Êàðïèíè òýìäýãëýñýí áàéäàã. Äóíäàä çóóíû õÿòàäûí
ñóðâàëæ áè÷èãò: “Öýðýãëýõýä ÷ äýýä, äîîðä ãýõã¿é èõýíõ íü
ýõíýð õ¿¿õäýý àâ÷ ÿâíà. Ýìýãòýé÷¿¿äýä õóâöàñ õó÷ëàãà áà
ýä òàâààðûí õýðãèéã õàðèóöóóëíà. Áàñ ãýð áàðèõ áà à÷àà
õºñãèéí ÿâäëûã õàðèóöóóëíà” õýìýýí ìîíãîë÷óóäûí òóõàé
òýìäýãëýñýí áèé. Ýíý ¿¿ðãèéã íü ×èíãèñ õààíû ¿åä á¿ð
õóóëü÷èëæ, “Èõ çàñàã” õóóëüä: “Öýðãèéã äàãàæ ÿâàà
á¿ñã¿é÷¿¿äèéí ýðñ íü áàéëäààíä îðâîë òýäãýýð á¿ñã¿é÷¿¿ä
ýðèéíõýý àæëûã îðëîí õèéæ, àëáàí òóøààëûã íü ã¿éöýòãýõ
õýðýãòýé” [1. 41] ãýæ çààñàí áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çâýë ýðòíèé ìîíãîë÷óóäàä èðãýí áà
öýðãèéí çààã ÿëãàà áàðàã áàéñàíã¿é, ìîíãîë õ¿í õýí áîëîâ÷
óóðãà áàðèàä ìîðäâîë àäóó÷èí – ìàë÷èí, æàä áàðèàä
ìîðäâîë öýðýã äàé÷èí áîëäîã áàéæýý.
2. Á¿õ íèéòýýð öýðãèéí ¿¿ðýãòýí ó÷ðààñ ýðòíèé
ìîíãîë÷óóäûí öýðãèéí áîëîâñðîë íü á¿õ õ¿í àìûã õàìàðñàí,
ñóðãàëòûí òîãòîëöîîòîé áàéâ.
Íóì ñóì, æàä, ñýëýì çýðýã íü ýðòíèé ìîíãîë÷óóäûí
áàéëäààíû çýâñýã òºäèéã¿é àí ãºðºº õèéæ, õîîë õ¿íñ, äýýë
õóâöñàà áýëòãýõ àìüäðàëûí õýðýãñýë áàéñàí þì. Õ¿¿õäýý
ºñººä èðýõýä ààâ íü àí ãºðººíä äàãóóëæ, õàðàéæ ÿâàà
6

àìüòàíûã ìîðèíû äàâõèàí äóíäààñ õàðâàæ ñóðãàíà. Õ¿¿õýä
õºãøèä, ýð ýì ãýõã¿éãýýð íóì ñóì õàðâàæ, öýöýý òîãòîîí
äàäëàãàæèõ íü àìüäðàëûí õýðýãöýý áàéæ, òèéì óðñãàë àòëàà
áàéíãûí áèå äààñàí äàäëàãà ñóðãóóëü õýíèé ÷ øàõàëò
øààðäëàãàã¿éãýýð ÿâæ áàéæýý. Èéì íºõöºëä òºðèéí ¿¿ðýã íü
õ¿í á¿ðèéã õýðýãöýýò çýâñãýýð õàíãàõàä ë îðøèæ áàéâ.
Àâ õîìðîãî áîë îïåðàòèâ, òàêòèêèéí àæèëëàãàà
áîëîâñðóóëàõ öýðãèéí ìàíåâð, öýðýã èðãýíèé õ¿íñ
áýëòãýëèéí àðãà, íèéòèéí çóãàà öýíãýëèéã õîñëóóëæ ìîíãîë
àõóéãààñ óðãàí ãàðñàí ºâºðìºö ¿éë áàéâ. Àâ õîìðîãûí ýíýõ¿¿
îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäëûã ×èíãèñ õààí ºíäðººð ¿íýëæ “Àãíàæ
ãºðººëºõ áîë öýðãèéí äàðãà íî¸í áîëîãñäûí ã¿éöýòãýâýýñ
çîõèõ ¿¿ðýã ìºí. Àâ õèéõ ÿâöàä à÷òàé òóñòàé èõ þì ñóð÷
áîëîâñðîõ íü öýðãèéí õ¿íèé çààâàë áèåë¿¿ëýõ õàðèóöëàãà
ìºí. Àí÷èí õ¿í àðààòíûã õýðõýí äàãàæ, õýðõýí áàðüæ áàéãàà,
æàãñààëàà ÿàæ æàãñààæ, õ¿íèéõýý îëîí öººíèéã ¿çýæ, õýðõýí
õîìðîãëîæ áàéãààã ñóð÷ ìýäýõ õýðýãòýé” õýìýýí ñóðãàæýý.
Íóì ñóì õàðâàõ, ìîðü óðàëäàõ, áºõ áàðèëäàõ áóþó
ìîíãîë÷óóäûí ýðèéí ãóðâàí íààäàì íü á¿õ íèéòèéí öýðãèéí
áýëòãýëèéí õýëáýð þì. Öýðãèéí áýëòãýëèéã èéíõ¿¿ òîãëîîì
íààäàì, çóãàà öýíãýëòýé õîëáîæ, ¿íäýñíèé áàõàðõàë, áàÿð
öýíãýë áîëãîñîí íü ýðòíèé ìîíãîë ºâãºäèéí óõààí áèëãèéí
ãàéõàìøèã áàéæýý.
Àðä ò¿ìíèé ñàéí äóðûí ýíýõ¿¿ ñóðãàëòûã òºðººñ ñîðüæ
¿çýæ ìýðãýí õàðâàà÷äûí òýìöýýíèéã ¿å ¿å çîõèîíî. 1225 îíû
¿åä èéì òýìöýýíä Åñ¿íãý ìýðãýí 500 ãàðóé ìåòð õàðâàñàí íü
ò¿¿õýíä òîäîðõîé ¿ëäñýí áàéíà. Õÿòàäààñ 1221 îíä ìîíãîëä
èðñýí ýë÷ Æàî Õóíû òýìäýãëýñíýýð ×èíãèñ õààíû æàíæèä
“ººðèéí öýðãýý àõ ä¿¿ ìýò ñóðãàäàã” áàéæýý. ×èíãèñ õààí æèë
á¿ð íî¸äûíõîî òàéëàíã àâ÷, öýðãèéí ñóðãàëòûí áàéäëûã
õÿíàäàã áàéæýý.
Èéíõ¿¿ í¿¿äýë÷ ìîíãîëûí àìüäðàë, àõóéí îíöëîãîîñ
øàëòãààëàí èðãýíèé öýðãèéí áîëîâñðîëûí àñóóäëûã ýðòíèé
ìîíãîë÷óóä òºñºð õÿëáàð øèéäýæ áàéæýý.
3. Ýðòíèé ìîíãîë÷óóäûí öýðýã, çàñàã çàõèðãààíû
çîõèîí áàéãóóëàëò íü äîðíî äàõèíû óëàìæëàëò “õ¿ðýý”-íèé
7

áîëîí “àðàâòûí” çîõèîí áàéãóóëàëò áàéñàí þì.
“Õ¿ðýý” ãýäýã íü íýãýí îâîã óãñààòíû íýãäýë áºãººä
îéðîëöîîãîîð 1000 îð÷èì õ¿íòýé, çàñàã çàõèðãààíû áîëîí
öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãæ þì. “Àðàâòûí” ñèñòåì íü
àðàâò, çóóò, ìÿíãàò, ò¿ìòèéí (10.000 õ¿í) íî¸ä (äàðãà)-îîñ
á¿ðäýõ áºãººä òóõàéí íýãæèéí äàðãà íü ººðèéí íýãæèéí
çýâñýã, óíàëãà, õ¿íñ, õóâöàñíû àñóóäëûã ººðñ人 äîòðîî
øèéäíý. ×èíãèñ õààíû “Èõ çàñàã” õóóëüä ýíý ¿¿ðãèéã
õóóëü÷èëæ “Äàéíû ¿åä ºòãºñ çàëóóñ, ýðõýì äîîðä ÿëãàëã¿é
áàéëäàã÷ áîëæ äàéíä îðîëöîõ õýðýãòýé. Õ¿í á¿ðèéí õýðýãëýõ
àëèâàà çýð çýâñýã áà óíàëãà ìîðü, à÷àà õºñãèéã õ¿ðòýë àðàâò,
çóóòààð õóâèëàí ºãºõ õýðýãòýé áºãººä öýðýã öóãëàæ øàëãàí
¿çýõ òýð ºäºð öýðãèéí õýðýãñýë á¿õíýý àâ÷ ãàðàõ õýðýãòýé.
Õýðýâ áàãà ÷ áîëîâ äóòàæ ýâäýðñýí àâààñ õàðèóöàõ õ¿íèéã
õ¿íäýýð ÿëëàõ õýðýãòýé” [1. 41] õýìýýí çààñàí áàéíà. Èéíõ¿¿
èðãýí á¿ð áàéëäààíû öàãò öýðýã, òàéâàí öàãò ìàë÷èí
õî¸ðäìîë ¿¿ðãèéã òîëãîé äààí õàðèóöàæ ã¿éöýòãýäýã áàéâ.
Òîäðóóëàí õýëáýë, ºíººãèéí àäèë öýðãèéí õàíãàëòûí
àñóóäëûã èðãýä äààäàã áàéñàíã¿é, öýðýã-èðãýí õî¸ð íü ãàðûí
àð, ºâºð ìýò íýãäìýë áàéâ.
Èéíõ¿¿: 1/ Öýðãèéí ¿¿ðýã, 2/ Öýðãèéí ñóðãàëò, 3/
Öýðãèéí á¿õ òºðëèéí õàíãàëò ãóðâóóë á¿õ íèéòèéí áºãººä
íýãäìýë áàéñàí ýíýõ¿¿ îíöëîãèéã íýã òàëààñ íü õàðâàë,
öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààíû ñîíãîäîã õýëáýð ýðòíèé
ìîíãîëä áàéæýý ãýæ ¿çýõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà. ͺ㺺
òàëààñ, îð÷èí ¿åèéí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ àñóóäàë íü ýðòíèé ìîíãîëûíõòîé òºñòýé, öýðãèéí
¿¿ðýãòýí á¿ð èðãýí ÷ áàéõ, öýðýã ÷ áàéõ õýëáýð àãóóëãûí ýðýë
õàéãóóë áîëíî ãýæ õýëýõ ¿íäýñòýé áàéíà.
Ìîíãîë îðíû íºõöºëä öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààíû
òóõàé àñóóäàë íü: íýãä: Ìîíãîëä áàéíãûí àðìè áóé áîëñîí
öàãààñ; õî¸ðò: àðìè çîõèîí áàéãóóëàãäàí äàéí áàéëäààíä
ìîðäñîí èéì õî¸ð íºõöºëä õóðöààð òîâîéí ãàð÷ áàéæýý.
Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä áàéíãûí àðìèéí çàðèì øèíæèéã
õàäãàëñàí öýðýã áàéãóóëñàí íü íýãä: XIII çóóíû ýõýýð ×èíãèñ
õààíû ¿åä; õî¸ðò: XIX çóóíû ýõýýð Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë
8

óëñûí (1911-1921) ¿åä òîõèîæýý.
Íýãä: ×èíãèñ õààí 1206 îíä Èõ Ìîíãîë óëñûã
áàéãóóëàí òóíõàãëààä àðä ò¿ìýí, öýðýã àðìèà çîõèîí
áàéãóóëàõäàà öýðýã, çàñàã çàõèðãààíû îâãèéí áàéãóóëëààñ
óëáààòàé “õ¿ðýý”-íèé çîõèîí áàéãóóëàëòûã á¿ðìºñºí òàÿãäàí
õàÿñàí òºäèéã¿é ýðòíèé äîðíî äàõèí áà ìîíãîëä áàéñàí
“àðàâòûí” òîãòîëöîîíä ººðèéí øèíý÷ëýëèéã îðóóëñàí þì. Ýíý
íü:
10.000 õ¿íýýñ á¿ðäñýí “Õèøèãòýí” õýìýýõ öýðãèéã
áàéãóóëàâ. “Õèøèãòýí”-ã àëáàäëàãûí áà ñàéí
äóðûí æóðìààð á¿ðä¿¿ëýõ áºãººä òýäíèé óíàëãà,
õ¿íñ, õóâöàñ òýðã¿¿òíèéã ãàäààä ìÿíãàòóóäààñ
òàòâàðëàí àâíà. Òýä áóñàä ìÿíãàíààñ èë¿¿ ýðõ
äàðõ ýäýëíý, çýâñãýýðýý òºðºëæèí íýãäýæ, õààíû
çàðëèã-öýðãèéí ä¿ðìýýð àëáà õààíà. Õààíû äýðãýä
áàéíãà áàéðëàæ, áàéëäààíû áàéíãûí áýëýí
áàéäàëä áàéæ õààíû áèå áà îðäûã õàìãààëàõ
¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Òèéìýýñ õèøèãòýí íü, òóõàéí ¿åäýý áàéíãûí àðìèéí
çàðèì øèíæèéã õàäãàëñàí öýðýã áàéñàí þì. “Õèøèãòýí” áóþó
“áàéíãûí àðìè” áàéãóóëñàí öàãààñ ×èíãèñ õààíä õèøèãòýí áà
áóñàä öýðýã, èðãýäèéí õàðèëöààíû àñóóäàëä àíõààðàë òàâèõ
øèíý øààðäëàãà òóëãàðñàí íü ò¿¿õýí áàðèìòóóäààñ èëò
áàéäàã. Ýíý íºõöºëä ×èíãèñ õààí þóíû ºìíº “áàéíãûí àðìè”èéíõàà
íýð õ¿íäèéã ºðãºõ àðãà õýìæýý àâ÷ “ãàäààä ìÿíãàíû”
áóþó öýðýã, èðãýäèéí íî¸äîîñ ìèíèé õèøèãòýí ýðõýì áºãººä
ãàäààä ìÿíãàíû íî¸ä (çàõèðàã÷) ìèíèé õèøèãòýíòýé òýíöýæ
õýðýëäâýë ìÿíãàíû íî¸íûã øèéòãý” [5. 199] ãýñýí õóóëü
ãàðãàæýý. “Ãàäààä ìÿíãàí” íü äàé÷èëãàà çàðëàñàí öàãò àðàâò,
çóóò, ìÿíãàòààðàà áàéëäààíû á¿ðýí áýëýí áàéäàëòàé
öóãëàæ, áàéëäààíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ çîðèóëàëòòàé èðãýä þì.
Ýíý ¿çýãäýë íü áàéíãûí öýðýã áàéãóóëìàãö öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà ÿàõ àðãàã¿é ãàðäàã áºãººä
òóñ õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä þóíû ºìíº òºðèéí õ¿÷òýé
íóäàðãà (õóóëü, öààç) õýðýãòýé áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà.
Èõ Ìîíãîë óëñàà ×èíãèñ õààí öýðýã-çàñàã
çàõèðãààíû àðàâòûí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëæ, öýðýã
ýð íýã àðàâòààñ íºãºº àðàâòàä øèëæèõ áîëîí
òóõàéí àðàâò, çóóò, ìÿíãàòûí íî¸ä íºãººãººñ öýðýã
9

ýëñ¿¿ëýí àâàõûã õîðüæ, ººðèéí àðàâò, çóóò,
ìÿíãàòûí á¿õ òºðëèéí õàíãàëò, áàéëäààíû áýëýí
áàéäëûí á¿õèé ë àñóóäëûã òóõàéí íýãæèéí
çàõèðàã÷ á¿ðýí õàðèóöàõ õàòóó ¿¿ðýã íîãäóóëñàí
þì. Äîîä íýãæèéí çàõèðàã÷ íü äýýä íýãæèéí
çàõèðàã÷äàà ¿ã äóóã¿é çàõèðàãäàõ áîëãîæ, öýðãèéí
íýãäìýë, öîìõîí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëýâ. Èíãýæ ×èíãèñ õààí öýðãèéí ¿¿ðýã,
ñóðãàëò, á¿õ òºðëèéí õàíãàëò ãóðâûã ìºí ë èðãýíòýé
õîëáîí íýãòãýñíýýñ ãàäíà öýðýã, èðãýíèé
õàðèóöëàãûã äîðîîñ äýýø, äýýðýýñ äîîø õ¿ëýýõ
áîñîî ¿ç¿¿ðòýé íýã øóãàìä õîëáîñîí þì.
×èíãèñ õààíû ýíý øèíý÷ëýë íü Èõ Ìîíãîë óëñûã
á¿õýëä íü äàéíû ëàãåðü áîëãîí õóâèðãàñàí áºãººä ýíý íü
ò¿¿íèé ãàäààäàä õèéñýí äàéíû ÿëàëò àìæèëòûí íýãýí ãîë ýõ
ñóðâàëæ áîëñîí áàéíà. Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû èéì
íýãäìýë ÷àíàð íü òóõàéí öàã ¿åä óëñ îðíûõîî àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ øèëäýã àðãà áîëæ áàéæýý.
Õîðüäóãààð çóóíä Ãåðìàí îðíûã Ãèòëåð äàéíû ëàãåðü
áîëãîí õóâèðãàñíààñ XIII çóóíä Ìîíãîëûã äàéíû ëàãåðü
áîëãîñîí ×èíãèñ õààíû àðãà íü ºìíºº òàâüñàí çîðèëãîî𠺺ð
áºãººä àìüäðàõ ÷àäâàð, óÿí õàòàí ÷àíàðààðàà èëò èë¿¿,
òóõàéí ¿åèéí ìîíãîëûí õºðñíººñ óðãàñàí “óðãàö” áàéæýý.
Ýðòíèé ìîíãîëûí Õ¿íí¿ ã¿ðýí íóòãàà áàðóóí, ç¿¿í
ãàð áà òºâ ãýñýí ãóðâàí á¿ñ íóòàãò õóâààí õàìãààëæ
ñàõèäàã áàéâ. Õîæèì ×èíãèñ õààí íóòãàà áàðóóí,
òºâ, ç¿¿í, îéí õýìýýõ äºðâºí á¿ñò õóâààæ øèëäýã
äºðâºí æàíæíààð çàõèðóóëñàí þì. Ýíý íü á¿ñèéí
òîîã íýìñýí òºäèé ººð÷ëºëò áóñ áàéëàà. Òýðáýýð
ýäãýýð á¿ñ íóòãèéí èðãýä áà àðìèéã á¿ñýýñýý õàëèí
í¿¿õèéã õîðüæ, òýð ãàçàðòàé íü õàäàæ ºãñºí íü
÷óõàë øèíý÷ëýë áàéñàí áºãººä ¿¿íèéã ºíººãèéí
îéëãîöîîð ¿çâýë “Îðîí íóòãèéí òîãòîëöîî” ãýæ
õýëæ áîëîõ þì.
ªíººãèéí Ìîíãîë Óëñûí òºð çàñãààñ äýâø¿¿ëýýä
áàéãàà ìîíãîëûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí áîäëîãî íü ìºí
÷àíàðòàà ×èíãèñ õààíû á¿ñ÷ëýëèéí ñóóðüòàé òîõèð÷ áàéãàà
10

áºãººä òºðèéí öýðãèéí áîäëîãîä îðæ èðæ áàéãàà “Áàòëàí
õàìãààëàõ îðîí íóòãèéí òîãòîëöîî” ãýäýã íýð òîìú¸îíû
õýëáýð, àãóóëãà íü ×èíãèñ õààíû äýýðõ 4 á¿ñèéí “Îðîí
íóòãèéí òîãòîëöîî”-íû õºðñºí äýýð áóóõ þì.
Öýðãèéã èéíõ¿¿ á¿ñ÷ëýí îðîí íóòàãò ñóóëãàõ íü:
- Öýðãèéã òàòàõ áà õàëàõ, õ¿íñ, õóâöàñíû çýðýã öýðãèéí
õàíãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ, öýðãèéã øààðäëàãàòàé
÷èãëýëä òàòàí øèëæ¿¿ëýõ çýðýã îëîí òºðëèéí àæèëä àðìè
çàðäàë ÷èðýãäýë áàãàòàé áàéõ;
- Òóõàéí á¿ñýä øààðäëàãàòàé ¿åä áàéëäààíû ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé öýðýã ýðñ á¿ñèéíõýý öàã óóðò äàñàí
çîõèöîõ áà ãàçàð îðíîî ñàéòàð ñóäëàí ìýäýõ;
- ̺í òóõàéí á¿ñèéí öýðýã íü íóòãèéí èðãýä àðä
ò¿ìíèéõýý äóíä áàéæ òýäýíòýé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
òàë á¿ðèéí õàðèëöààíä îðæ, õàðèëöàí òóñëàëöàæ, öýðýãèðãýíèé
õàðèëöààã îéðòóóëàõ áîëîí ò¿¿íèéã çºâ ãîëäèðëîîð
õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîé à÷ òóñòàé þì.
Ä¿ãíýí ¿çâýë, XIII çóóíû Ìîíãîë îðîíä àíõäàã÷
èëðýëýý îëæ ãàð÷ èðñýí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû àñóóäëûã
×èíãèñ õààí øèéäýõäýý:
1/ Òºðèéí õóóëü öààçààð çîõèöóóëàõ;
2/ Çàñàã çàõèðãàà, öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
ñèñòåìèéã íýãòãýõ;
3/ Îðîí íóòãèéí öýðãèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð
çîõèöóóëàí øèéäýæ áàéñàí áºãººä ýíý íü òóõàéí öàã ¿å,
ìîíãîë îðíû íºõöºëä äýýä çýðãýýð òîõèðñîí àðãà áàéæýý
ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà.
Õî¸ðò: Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñ áóþó Îëíîî ºðãºãäñºí
Ìîíãîë óëñ (1911-1921)-ûí ¿åä öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû
àñóóäàë äàõèí òîäîð÷ èðñýí þì. Ò¿¿õýýñ ¿çâýë, Öýðãèéí
õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû øèéäâýðýýð 1912 îíä
Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí õî¸ð àéìãààñ òóñ á¿ð 1500 öýðýã
òàòàæ, àéìãèéí öýðãèéã òóñ á¿ð Ç õîðîî áîëãîí çîõèîí
áàéãóóëæýý. Öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõèéí òóëä
11

Õóæèðáóëàíä áàãà äàðãûí ñóðãóóëü íýýæýý. Òèéìýýñ îëíîî
ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí öýðýã íü áàéíãûí öýðýã áàéñàí þì.
¯¿íýýñ ºìíºõ ìàíæèéí çàõèðãààíû ¿åä ìîíãîëä áàéíãûí
öýðýã áàéãàà¿é áºãººä ìîíãîë÷óóäûã öýðãèéí àëáàí õààã÷
õýìýýí òîîöîæ äàé÷èëãààíû ¿åä ººðèéí óíàëãà, çýâñýã
õýðýãëýí, íóòàã äýâñãýðèéí øèíæýýð áàéãóóëñàí òóñãàé
îòðÿäóóäàä õóâààæ òýäãýýðèéã àðàâò, çóóò, ìÿíãàòûí äàðãà
íàð áàã, ñóì, àéìãèéí ýðýìáýýð çàõèðàí äàðãàëäàã áàéæýý.
Áàéíãûí öýðýã áàéãóóëìàãö Áîãä õààíä öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà òóëãàð÷ýý. Èéì íºõöºëä
Áîãä õààí:
1/ ×èíãèñ õààíû àäèë òºðèéí õóóëü, öààçààð
çîõèöóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Ýíý íü Áîãä õààíû “Çàðëèãààð
òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã” õýìýýõ õóóëüä
äàðààõü çààëò îðóóëñíààð èëýð÷ áàéíà. ¯¿íä: Àëäàð öîë,
àëáàí òóøààë õàðãàëçàõã¿éãýýð öýðãèéí ¿¿ðýãòýí áàéõ ¸ñòîéã
òóíõàãëàæ, “àëèâàà, çàñàã, âàí, áýéë, áýéñ, ã¿í, òàéæ íàð
öýðýãò ÿâààã¿é áîë çýðãèéã íü ýâäýæ, öýðýãò èëãýý” ãýýä õýðâýý
òýä áîëçîîíû ãàçàð õîöîð÷ èðâýë õîöîðñîí õîíîãèéí òîîã
õàðãàëçàí öàëèíãèé íü õàñ÷ øèéòãýõýýð çààæýý. Ò¿¿í÷ëýí
“Ò¿øìýë¿¿ä öýðýãò íèéë¿¿ëýí ºãâºë çîõèõ öýðãèéí çýâñýã,
öàëèí, àìó çýðýã ç¿éëèéã õ¿ðãýõýä òîãòîîñîí ºäðèéã çºð÷èæ
àëãóóðëàâààñ (õîöðîîâîîñ-Õ.Ø) àëèâààã (õýí ÷ áàéñàí-Õ.Ø)
100 òàøóóð æàí÷! Ñààòóóëñàí õ¿íèéã ÿëëà!” õýìýýí çààæ
áàéñíààñ òîäîðõîé áàéíà.
2/ Íàñàíä õ¿ðñýí ýð õ¿í á¿ð öýðãèéí ¿¿ðýãòýí áàéõ
×èíãèñ õààíû àðãûã öýðýã-çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí
áàéãóóëàëòûí íýãäëýýð õàíãàõûã Áîãä õààí áàñ ÷àðìàéæýý.
Áîãä õààí óëñàà 119 õîøóóíä õóâààñàí áºãººä ýíý íü
öýðýã-çàñàã çàõèðãààíû íýãäìýë íýãæèéí õýëáýðòýé, õîøóóíû
çàõèðàã÷ öýðãèéí õýðãèéã ãîëëîí õàðèóöäàã áàéâ. Õîøóó
çàõèðàã÷ íü õîøóóíààñ ìîðäîõ öýðãèéí òîîã ãàðãàæ,
òýäãýýðèéí õýðýãëýõ ãýð îðîí, äýýë îëáîã, õóÿã çýâñýã, ìîðü
óíàëãûã ÿâ öàâ áýëýí áàéëãàõ òóõàé äýýðõ õóóëèíä çààëò
áóé.
3/ Õîøóóíû äîîðõè çàñàã-çàõèðãààíû íýãæ íü 150
öýðýã ãàðãàõ ¿¿ðýã á¿õèé ñóì, ñóìûí äîîðõè àíõàí øàòíû
12

íýãæ íü àðâàí ãýð áºãººä ýíý íü Ç ýðèéã öýðýãò ìîðäóóëàõ
¿¿ðýã õ¿ëýýõ þì.
Õîøóó á¿ð æèë òóòàì çîõèõ òîîíû öýðýã äàé÷ëàí
ñóðãóóëèëäàã áàéâ.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çâýë, öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààã çîõèñòîé
øèéäâýðëýõ àñóóäëûã Áîãä õààí:
1/ Òºðèéí õóóëèàð çîõèöóóëàõ;
2/ Çàñàã çàõèðãàà-öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
ñèñòåìèéã ×èíãèñ õààíû ¿å øèã á¿ðýí íýãòãýæ ÷àäààã¿é, òèéì
íºõöºë áîëîìæ áàéãààã¿é ÷ ãýñýí òýð òîãòîëöîîíä
îéðòóóëñàí;
3/ Îðîí íóòãèéí öýðãèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð
çîõèöóóëàí øèéäýæ áàéæýý.
×èíãèñ õààí, Áîãä õààí õî¸ð õîîðîíäîî 700 æèëèéí
çàéòàé ÷ öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààã çîõèöóóëàõ àðãà íü èéíõ¿¿
íýãýí àäèë áàéãàà íü:
- Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã øèéäâýðëýõ
ìîíãîë÷óóäûí øèëäýã àðãà îëîí çóóí æèëèéí òóðø
óëàìæèëæ, òîãòâîðòîé áàéñàí;
- Äóðüäñàí õî¸ð õààí óã àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý
õî¸óë ìîíãîëûí íèéãýì àõóéí îíöëîã õºðñíººñ
óðãóóëàí ãàðãàæ ÷àäñàíû ãýð÷ áîëîõ þì.
Ýðòíèé ìîíãîë öýðãèéí ò¿¿õèéí õóâüä öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààíû àñóóäàë ãàð÷ èðäýã õî¸ðäóãààð íºõöºë íü äàéí
áàéëäààíä ìîðäñîí ¿åä òîõèîäãèéã äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý.
Äàéíû ýãçýãòýé ¿åä öýðãýýñ õàðèéí ÷ áàé, ººðèéí ÷ áàé íóòãèéí
àðä èðãýäòýé õàðüöàõ õàðèëöààíä îíöãîé àíõààðàë òàâüäàã
áàéñíûã ò¿¿õ ãýð÷èëíý. ×èíãèñ õààí 1217 îíä ººðèéí æàíæèí
Ìóõóëàéä Àëòàí óëñûí ôðîíòûã äààòãàí ¿ëäýýõäýý íóòãèéí
ç¿ð÷èä, õÿòàä èðãýäýä õààíû õ¿íèé àäèë ºðøººë èâýýëòýé
ÿâàõûã çàõèñàí áºãººä Ìóõóëàé ÷ õààíû ¿ãýýð ÿâæ ¿é îëîí
èðãýäèéã ºðøººë èâýýëýýðýý òàòàæ áàéâ. 1220 îíä Çýâ,
Ñ¿áýäýé, Òîãó÷àð íàðûã Ñàðòóóëûí çóãòñàí øàõûã
íýõ¿¿ëýõýýð ìîðäóóëàõäàà íóòãèéí èðãýäèéí ýä õºðºíãº, àìü
íàñàíä õàëäàõûã õàòóó öààçëàí, ñàíóóëñàí þì. Ãýòýë
Òîãó÷àð æàíæèí íü Õîðàñàíû èðãýäèéí òàðèàã ãèøã¿¿ëñýí
ñóðãààð ×èíãèñ õààí Òîãó÷àðûã àëáàí òóøààëààñ íü áóóëãàí
øèéòãýæ áàéëàà.
13

×èíãèñ õààíààñ õàãàñ çóóí æèëèéí õîéíî Õóáèëàé
õààí: “Õýäèéãýýð äàéí áàéëäààíû öàã áîëîâ÷ ÿìàãò ýíýðýíã¿é
ºðøººëò ñýòãýëèéã ºâºðëºæ, ¿ëýìæ ºãëºãººð ºðãºí ò¿ìíèéã
òýòãý!” õýìýýí çàðëèã áóóëãàæ áàéñàí áàéíà. Ãýòýë ÕÕ çóóíû
ýõíèé Áîãä õààíû õóóëüä: “Öýðýã ºíãºðºõºä èðãýíèé òàðèà
àìóã á¿¿ ãèøã¿¿ëýãò¿í. Á¿¿ ýä þìûã áóëààí àâàãòóí! Á¿¿
èðãýíèé ãýðèéã ýâäýãò¿í! Á¿¿ ýìñ¿¿äèéã äàðëàãòóí!” [6. 135]
õýìýýí çààñàí íü ×èíãèñèéí çàðëèãòàé èõýð ìýò àäèëõàí
áàéãàà íü ¿íýíäýý õóóëáàð áóñ, äàéíû öàãò öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààíä ãîö àíõààðàõ ¸ñòîé äàéíû ã¿í óõààí ë 700 æèëèéí
çàéòàé õî¸ð õààíûã íýã àìààð äóóãàðóóëæ áóé õýðýã þì.
Ìîíãîë óëñàä 1921 îíîîñ æèíõýíý áàéíãûí àðìè
áàéãóóëæ ýõýëñýí öàãààñ öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààíû
àñóóäàë öîî øèíý óòãààðàà òàâèãäñàí þì.
1921-1990 îíû õîîðîíäûí ìîíãîëûí öýðýã,
èðãýíèé õàðèëöààíû îíöëîã íü:
1. Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã íýã íàìûí õàòóó
çàõèðãààãààð çîõèöóóëæ áàéñíû çýðýãöýýãýýð ýíý
õàðèëöààã èäýâõæ¿¿ëýõ øèíý ñóáúåêòóóä-òºðèéí áîëîí
îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä ãàð÷ èðñýíä îðøèíî. ¯¿íèé
óóãàí íü 1929 îíä áàéãóóëàãäñàí Óëñûã Áàòëàí õàìãààëàõàä
Òóñëàõ Íèéãýìëýãèéí ñóóðü áàéñàí áºãººä ýíý íü àðä
èðãýäèéã öýðãèéí õýðýãò ñóðãàõ, öýðýã-àðäûí õîëáîîã
áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ áàéãóóëàãäæýý. 1940 îí
ãýõýä ýíý áàéãóóëëàãà íü 413 àíõàí øàòíû òîâ÷îîäûí 12094
ãèø¿¿íèéã ýãíýýíäýý áàãòààæ áàéñàí áà 1940-1944 îíä îðîí
íóòãèéí ò¿ð ñóðãàëòàä íèéò 16622 çàëóóñûã õàìàð÷ áàéñàí
íü öººí õ¿í àìòàé ìîíãîëûí õóâüä èõ òîî þì.
1942 îíä ýíý áàéãóóëëàãûã ºðãºòãºí “Àðäûí ººðèé㺺
õàìãààëàõ ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿä”-ûã áàéãóóëæýý [7. 176].
Ýíý áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã íü àðäûí àðìèéí õ¿÷èéã ñýëáýõ,
äàéñíû àãààðûí äàéðàëò, õèìèéí õîðäîëòîîñ õàìãààëàõàä
àðä ò¿ìíýý ñóðãàí äàäëàãàæóóëàõàä îðøèâ. Òèéìýýñ
îòðÿäóóä íü õºäºëìºð÷äèéã òóñãàé ïðîãðàììààð áóóäëàãà,
ãðàíàò, æàãñààë, áèåèéí òàìèð, çýâñýã, òåõíèêèéí áèå àíãè,
õ¿÷èí ÷àäëûã ñóäëóóëæ, õîðèãëîëò, ãàðäàí áàéëäààíû àðãà
áàðèëä ñóðãàæ áàéâ. Ýíý íü óãòàà îðîí íóòãèéí öýðãèéí
ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãà áàéñàí áºãººä ýíý íü ñ¿¿ëèéí
14

æèë¿¿äýä àðä ò¿ìíèéã öýðãèéí ýðäýìä ñóðãàõ ¿íäñýí ìàÿã
áîëæ íèéò õ¿í àìûí 20-èîñ èë¿¿ õóâü áóþó 80 ìÿíãà ãàðóé
õ¿í õàìàðñàí îëîí íèéòèéí òîì áàéãóóëëàãà áîëñîí áàéâ.
Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ íèéãýìëýã íü 1955
îíîîñ öýðãèéí íàñíû çàëóóñûí öýðýã, òåõíèêèéí ìýäëýãèéã
õºãæ¿¿ëýõýä àæëàà ÷èãë¿¿ëæ àâòî, ìîòî, áóóäëàãà, ø¿õýð,
ðàäèî, ìîðèí ñïîðòûí òºâ êëóáóóä áàéãóóëàí àæèëëàæ, 1970-
1990 îíû çàâñàðò ë ãýõýä àâòûí æîëîî÷ 20 ìÿíãà, ìîòîöèêë÷
30 ìÿíãà, òðàêòîð÷èí 10 ìÿíãà, õîëáîî÷èí 500, ø¿õýð÷èí 1500
îð÷ìûã ñóðãàí áýëòãýæýý.
Òóñ íèéãýìëýãèéí òåõíèêèéí ñïîðòûí òàìèð÷èä îëèìï,
òèâ, äýëõèé, îëîí óëñûí òýìöýýíä 80 ãàðóé óäàà îðîëöîæ ýõ
îðíûõîî íýðèéã îëîí óëñûí òàâöíàà ñóðòàë÷èëæ áàéñàí íü
òóñ íèéãýìëýã óëñäàà òºäèéã¿é äýëõèé íèéòèéí öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéñàí æèøýý þì.
Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöàà õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ èéì ¿çýë
ñàíààã æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð áàðèìòàëæ áàéñàí þì. Òýðáýýð
1922 îíä õî¸ð òàëûí õýýðèéí ñóðãóóëèéã ñàíàà÷ëàí õèéñýí
áºãººä ýíý íü 1920-1930-ààä îíä “ìàíåâðûí ñóðãóóëü” íýðýýð
óëàìæëàë áîëñîí þì.
ªðëºã æàíæèí Ã.Äýìèäèéí ¿åä ýíý ñóðãóóëèéã àðä
ò¿ìíèé í¿äýí äýýð íýýëòòýé õèéæ, ýöýñò íü õóðäàí áîëîîä
õàòèð÷ ìîðèíû óðàëäààíûã öýðýã áà îðîí íóòãèéí àðä ò¿ìíèé
äóíä çîõèîí áàéãóóëæ òºãñãºäºã áàéëàà.
ªíººãèéí Ìîíãîë Óëñàä æèë á¿ðèéí 7 äóãààð ñàðûí
11-íä õèéäýã ¯íäýñíèé èõ áàÿð íààäìûã 1922-1932 îí õ¿ðòýë
Öýðãèéí íààäàì, 1932 îíîîñ öýðýã-àðäûí íààäàì íýðýýð õèéæ
áàéñàí íü öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààã áýõæ¿¿ëýõ ãîë çîðèëãî,
àãóóëãàòàé áàéñàí þì [8. 291].
1930-1937 îíä Á¿õ öýðãèéí æàíæèí áàéñàí Ã.Äýìèä
öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíä îíöãîé àíõààðäàã õ¿í áàéëàà.
Ã.Äýìèä: “òóñ óëñûí íèéò àðä èðãýäèéã öýðãèéí ýðäýìä ñóðãàõ
ÿâäàë íü áàòëàí õàìãààëàõ õýðãèéã óëàì çóçààòãàõ íýã íºõöºë
ìºí” [9. 52] ãýæ ñóðãàæ áàéëàà. Òýðáýýð ýë çîðèëòûã àðä
ò¿ìíèé äóíä öýðãèéí ýðäìèéí òàëààð óõóóëàí òàíèóëàõ, áàã,
15

ñóì, àéìãèéí òºâ, àëáàí ãàçðóóäàä öýðãèéí á¿ëýã, öýðãèéí
õýðýãò ñóðãàõ á¿ëãýì, Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ ýâëýë çýðãèéã
áàéãóóëàõ, ñóðãóóëèóäàä öýðãèéí ýðäìèéí ¿íäñýí ç¿éë¿¿äèéã
ñóäëàõ öàã ãàðãàæ ºãºõ çýðãýýð ã¿éöýòãýíý ãýæ áàéâ.
ªñâºð ¿å, çàëóó÷óóäûã öýðýã-ýõ îðîí÷ ¿çëýýð
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ãàðàìãàé ãàâúÿà áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãà áîë
ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûã áàðàã á¿ðýí õàìàð÷ áàéñàí Ìîíãîëûí
õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýë þì. Òóñ áàéãóóëëàãà ýõ
îðíûõîî ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõàä òîìîîõîí
õóâü íýìýð îðóóëñíû æèøýý íü Ìîíãîë óëñûí áààòàð
×.Øàãäàðñ¿ðýí, Ø.Ãîíãîð, Ë.Äàíäàð, Ï.×îãäîí, Ë.Àþóø,
Ö.Îëçâîé, Ã.Ãèâààí, Ä.Ñàìäàí, Ò.Áîð, Ä.Äàíçàíâààí÷èã íàðûí
îëîí áààòðóóä ò¿¿íèé ýãíýýíä ÿâñàíä îðøèíî.
Àðäûí öýðãèéí õýðýã ýðõëýõ ÿàìíû õàðúÿàíä 1960 îíä
Áàòëàí õàìãààëàõ õºäºëìºð íèéãýìëýãèéã áàéãóóëñàí þì.
Ýíý íèéãýìëýã íü õ¿í àìä öýðãèéí áà òåõíèêèéí ìýðãýæèë
ýçýìø¿¿ëýõ, ¿é îëíîîð õºíººõ çýâñãýýñ õ¿í àì, óëñûí ÷óõàë
îáúåêòûã õàìãààëàõàä ñóðãàõ, óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ
áîëîí èðãýíèé õàìãààëàëòûí ÷èãëýëýýð óõóóëãà,
ñóðòàë÷èëãàà ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéâ. 1964 îíä ýíý
íèéãýìëýãèéí á¿òöýä èðãýíèé õàìãààëàëòûí àëáà áàéãóóëæ,
ò¿¿íä áàéãàëèéí ãýíýòèéí àþóëòàé òýìöýõ, ó÷èðñàí õîõèðëûã
àðèëãàõàä öýðãèéí ¿¿ðýãòí¿¿äèéã òàòàí îðîëöóóëàõ, ¿é
îëíîîð õºíººõ çýâñãýýñ àðä èðãýä, óëñ àðäûí àæ àõóéã
õàìãààëàõ õýðýãò á¿õ àðä èðãýäèéã ñóðãàí áýëòãýõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýëãýñýí íü ºíººãèéí Óëñûí èðãýíèé õàìãààëàëòûí
ãàçðûí (ÓÈÕÃ) ñóóðèéã òàâüñàí õýðýã áàéâ.
ÓÈÕÃ íü 1972-1977 îíä 6 àéìãèéí 8 ñàÿ 278 ìÿíãà
îð÷èì ãà òàëáàéä ìýðýã÷äèéã, 183 ìÿíãàí ãà òàëáàéä öàðöàà
óñòãàõ àæèë õèéæ áàéâ. Ǻâõºí 1976-1980 îíä óëñûí
õýìæýýíä èðãýíèé õàìãààëàëòûí íèéòèéí ñóðãàëòàä
äóíäæààð 500-600 ìÿíãàí õ¿íèéã õàìàðñàí íü ìîíãîëûí õ¿í
àìûí ãóðàâíû íýãòýé òýíöýæ áàéãàà þì.
Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì, Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàì,
Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ íèéãýìëýã, Ìîíãîëûí
õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí
1975 îíîîñ 10 æèëèéí äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí äóíä “Áèä
àðäûí àðìèéí çàëóó õàëàà” á¿ëãýì áàéãóóëàõ, öýðýã-ñïîðòûí
16

“Äºë” òîãëîëò çîõèîõ, ÿðóó àëäðûí õºøºº äóðñãàëûã
õ¿íäýòãýí õ¿íäýò õàðóóë àæèëëóóëàõ çýðýã ñîíèðõîëòîé
õýëáýðèéí àæëóóä çîõèîõ áîëæýý.
“Àðäûí àðìèéí çàëóó õàëàà” á¿ëãèéã åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü á¿õýíä àðäûí àðìèéí àíãè, öýðãèéí
ñóðãóóëèéã ò¿øèãë¿¿ëæ, 5-8 äóãààð àíãèéí 25-33 ñóðàã÷èéí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëæ áàéâ. Á¿ëãèéí ¿¿ðýã íü ñóðàã÷äûã
õºäºëìºð÷, äàé÷èí óëàìæëàëààñ ñóðàëöóóëàõ, òýäýíä ýõ
îðíîî õàìãààëàõàä õýçýýä áýëýí áàéõ ¿çýë òºëºâø¿¿ëýõ,
öýðãèéí õýðãèéí àíõíû ìýäëýãòýé, óëñ òºð, ¸ñ ñóðòàõóóí, áèå
áÿëäðûí õóâüä çîõèõ áýëòãýëòýé áîëãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ¿éë
àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõýä îðøèí áàéâ.
“Äºë” öýðýã-ñïîðòûí òîãëîëòûí çîðèëãî íü åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äàä öýðýã, ýõ îðîí÷
õ¿ì¿¿æèë îëãîõ, õàìò îëîí÷ ¿çýë, òýñâýð õàòóóæèë, àâõààëæ
ñàìáààã òºëºâø¿¿ëýí òîãòîîæ, òýäíèéã “Õºäºëìºð áàòëàí
õàìãààëàõàä áýëýí” òýìäãèéí àíõàí øàòíû íîðìàòèâûã
áèåë¿¿ëýõ, òåõíèê ñïîðòûí ìýäëýã ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýí,
öýðãèéí õýðãèéí àíõàí øàòíû ìýäýãäýõ¿¿íòýé áîëãîõîä
îðøèæ áàéâ.
Äóíä ñóðãóóëèéí 12-18 íàñíû ñóðàã÷äûí èäýâõ
÷àðìàéëòûã “Õºäºëìºð áàòëàí õàìãààëàõàä áýëýí” òýìäãèéí
Ç øàòòàé íîðì áèåë¿¿ëýõ õºäºë㺺í èõýä ºðí¿¿ëæ áàéâ. Òóñ
òýìäãèéí íîðìûã ñóðàã÷ á¿õýí áèåë¿¿ëæ, I, II, III çýðãèéí
òýìäãèéã ç¿¿õèéí òºëºº õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýäýã áàéâ. Òýìäãèéí
áîëçëûã áèåë¿¿ëýõ íîðìä ã¿éëò, êðîññ, óðò ºíäðèéí õàðàéëò,
Ẻðºíöºã øèäýëò, öàíà, òýø¿¿ð, îëñîíä àâèðàõ, ä¿¿æèíä
ñóíèàõ çýðãýýñ ýõëýí III çýðýã íü áàãà êàëèáðûí áóóãààð
áóóäàõ õ¿ðòýë îõèä, õºâã¿¿äýýð ÿëãàí òîãòîîñîí õýìæýý
ä¿ðýìòýé áàéëàà.
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí äóíä
çîõèîäîã áàéñàí äýýðõ àæëóóä íü öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã
ºñâºð ¿åòýé õîëáîñîí ñîíèðõîëòîé, ¿ð àøèãòàé õýëáýð¿¿ä
áàéëàà.
2. Öýðãèéí àëáà íü öýðýã, èðãýíèé äàâõàð øèíæ
îëñîí áóþó öýðãèéí àëáûã èðãýíø¿¿ëýõ õàíäëàãà ãàð÷,
17

óëñ îðíû á¿òýýí áàéãóóëàõ ¿éëñýä òîìîîõîí õóâü íýìýð
îðóóëñàíä îðøèíî.
Äýëõèéí II äàéí äóóññàíû äàðààãààð àðìèéã èõ
õýìæýýãýýð öîìõîòãîâ. Îôèöåð áîëîâñîí õ¿÷èí îëíîîð
õàëàãäàæ õºäººã çîðèí ñóì, íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí
óäèðäëàãàä î÷æýý. Òýäãýýðèéã õàëàõ àæèëä òºð çàñãààñ
îíöãîé àíõààð÷ òýòãýìæ, òýòãýëýã îëãîæ, õ¿ðýõ çàìûí äàãóóä
ºðòºº ãàðãàí ¿éë÷èëæ, îðîí íóòàãò íü óëñûí çàðäëààð õ¿ðãýæ
áàéâ. Ýíý íü àðìèéí íýð òºðèéã èðãýäèéí äóíä ºðãºõ ÷óõàë
áîäëîãî áàéñàí áºãººä óëñ àðäûí àæ àõóéä î÷ñîí îëîí äàðãà
íýð òºðºº ìàíäóóëæ, õºäºëìºðèéí àëäàð öóóòíóóä áîëñîí
íü àðìèéíõàà íýð ñ¿ðèéã ºðãºñººð áàéëàà. ̺í öýðãýýñ
öîìõîòãîëîîð õàëàãäñàí æîëîî÷, õ¿í, ìàëûí ýì÷, õîëáîî÷èí
çýðýã ìýðãýæèëòí¿¿ä óëñ àðäûí àæ àõóéä î÷æýý.
1955 îíîîñ öýðýãò ìàë àæ àõóé, òàðèàëàíãèéí ¿íäýñ,
õºäºº àæ àõóéí òåõíèêèéí õè÷ýýë îðóóëàõ áîëæ, òºãñãºëä 45
õîíîãèéí äàäëàãà õèéëãýí õàëàõ áîëîâ.
1956 îíîîñ àðìè íü òàðèàëàí áðèãàäûí äàðãà,
öàõèëãààíààð õîíü õÿðãàã÷ ìýðãýæèëòýí, æîëîî÷, êîìáàéí÷,
òðàêòîð÷, êèíî ìåõàíèê÷, áàðèëãûí áàãèéí äàðãà çýðýã
ìýðãýæèëòíèéã öýðãýýñ áýëòãýõ ¿¿ðýã àâ÷, õýä õýäýí çóóí
ìýðãýæèëòíèéã òºãñãºí õºäººä èëãýýâ.
Öýðãèéí àíãèóä ò¿ð êóðñ çîõèîí áàéãóóëàí õºäºº àæ
àõóéä õýðýãòýé ìýðãýæèëòí¿¿äèéã òºãñãºí ãàðãàõ áîëîâ.
Öýðãèéí àíãèóä ñàíãèéí àæ àõóéä î÷èæ ºâñ õàäàæ, áóõàëäàõ,
òàðèà íîãîî õóðààõ àæèëä òóñëàí àìæèëòààðàà ìàíëàéëæ
áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí õàøàà áàðèõ, õóäàã ãàðãàõ, òàðèàëàíãèéí
òàëáàéí çýðëýã óðãàìàë çóëãààõ çýðýã þó ÷àäàõ á¿õíýýðýý
õºäºº àæ àõóéä òóñëàí õºäºëìºðëºâ.
1950-èàä îíîîñ áàðèëãûí öýðýã ¿¿ñ÷ áýõæñýí íü
ìîíãîëûí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû ò¿¿õýíä øèíý õóóäàñ
íýýñýí ¿çýãäýë áàéâ. 1947-1960 îíû õîîðîíä áàðèëãûí öýðýã
ýõ îðîíäîî øàâàð÷èí, ºðëºã÷èí, ìóæààí, öàõèëãààí÷èí,
áóäàã÷èí, òîêàðü÷èí çýðýã áàðèëãûí òºðºë á¿ðèéí
ìýðãýæèëòýí 3000 ãàðóéã áýëòãýí ºãñºí áîë 1961-1969 îíä
àðìè õîëáîî÷èí, æîëîî÷, êîìáàéí÷, òðàêòîð÷ áîëîí áàðèëãûí
18

òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæèëòýí 9000-ààä õ¿íèéã áýëòãýí óëñ
àðäûí àæ àõóéä èëãýýæýý.
“1956 îíîîñ Ìîíãîëûí àãààðûí öýðãèéí õ¿÷èí
¿íäýñíèé àãààðûí òýýâðèéí áàéãóóëëàãà áîëîí õóâèð÷ àðìè
èðãýíèé àãààðûí òýýâðýýð õºäºëìºð÷èä人 ¿éë÷ëýõ áîëñîí”
[10; 407] íü áàñ íýãýí øèíý àëõàì áàéâ. Öýðãèéí òýýâýð÷èä
óëñäàà èõèéã á¿òýýæ áàéâ.
Áàðèëãûí öýðýã áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéøõè 60
æèëä (1936-1996) ýõ îðîíäîî 5000 øàõàì òîì æèæèã, áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéã áàðüæ àøèãëàëòàä ºã÷ýý.
1947-1960 îíä àðìèàñ õàëàãäñàí íîìûí áàãø 317, êèíî
ìåõàíèê 52, õ¿í ýìíýëãèéí áàãà ìýðãýæèëòýí 436, ìàë
ýìíýëãèéí áàãà ìýðãýæèëòýí 187, õîëáîîíû 1394,
àâòîìàøèíû 2423, àæ àõóéí 392 áàãà ìýðãýæèëòíèéã óëñ
àðäûí àæ àõóéä øèëæ¿¿ëæ áàéæýý.
Àðìèéí öýðýã, èðãýíèé èéì äàâõàð ¿¿ðýã, çîðèóëàëò,
óëñ îðíîî ÷, àðìèà ÷ õºãæ¿¿ëýõýä ºã¿¿ëæ áàðøã¿é èõ íýìýð
áîëæ áàéëàà.
3. Á¿õ íèéòèéí öýðãèéí àëáàíû õóóëèéí äàãóó á¿õ
íèéòèéí áîëîâñðîë îëãîõ àñóóäàëä øèéäâýðòýé àëõàì
õèéñýíä îðøèíî.
Ìîíãîëûí àðäûí àðìèàñ èðãýä àðä ò¿ìýíäýý á¿òýýñýí
áàëàðøã¿é íýãýí ãàâúÿà áîë àðä ò¿ìíýý áè÷èã ¿ñýãòýí
áîëãîõîä îðóóëñàí õóâü íýìýð þì. 1925 îíä 2175 öýðãèéã
áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàñàí áîë 1930 îíä 3000 öýðãèéã áè÷èã ¿ñýãòýí
áîëãîí õàëæ óëñ àðäûí àæ àõóéä øèëæ¿¿ëæ áàéâ. ÌÀÕÖýýñ
1930-ààä îíä æèë á¿ð 3-4 ìÿíãàí õ¿í õóãàöàà äóóñãàí
õàëæ áàéñíû 80-90 õóâü íü áè÷èã ¿ñýãòýí áîëæ áàéâ. Ýäãýýð
áè÷èã ¿ñýãòýí öýðã¿¿ä õàëàãäàæ õºäºº îðîí íóòàãò î÷èõäîî
áè÷èã ¿ñãèéí áàãø áîëîõ íü îëîíòàà áàéëàà.
ÌÀÕÖ-ò çºâõºí äàðãà, öýðã¿¿äèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãààä
çîãñîõã¿é äàðãà íàðûí ãýð á¿ëèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéã áè÷èã ¿ñýãò
ñóðãàí åðºíõèé ýðäìèéí õè÷ýýë çààæ áàéâ.
1950-èàä îíä á¿õ îôèöåðóóäûã åðºíõèé áîëîâñðîëûí
á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëèéí áýëòãýëòýé áîëãîõ çîðèëòûã àðìè
19

ººðèéí äîòîð çîõèîí áàéãóóëàí ¿íäñýíä íü øèéäâýðëýñýí
þì.
Èéíõ¿¿ àðìè áèå á¿ðýëäýõ¿¿íýý áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ
çàìààð åðºíõèé áîëîâñðîëòîé áîëãîñîí ¿éë õýðãèéã ìîíãîë
óëñûí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí à÷ààã õºíãºëæ ºãñºí
òºäèé㺺ð ä¿ãíýæ áîëîõã¿é þì. Öýðýãò èéíõ¿¿ áîëîâñðîë
ýçýìøèã÷äèéã óëñûí ñóðãóóëèàð áýëòãýñýí áîë èõýýõýí öàã
õóãàöàà õºðºí㺠øààðäàõ áàéñàí. Ãýòýë ýõ îðíîî áàòëàí
õàìãààëàõ õýðýãò ñóðãàõûí çýðýãöýýãýýð öýðýã äàðãà íàðûã
áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàí, èðãýíèé åðºíõèé áîëîâñðîë îëãîæ èðãýíèé
äàâõàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí íü íèéãìèéí äýâøèëä
îðóóëñàí ýðõýì ãàâúÿà áàéñàí þì.
Àðä èðãýä, çàëóóñ, ÿëàíãóÿà åðºíõèé áîëîâñðîëûí
äóíä ñóðãóóëü, èõ, äýýä ñóðãóóëèéí çàëóóñò öýðãèéí
áîëîâñðîë îëãîõ íýãäñýí òîãòîëöîîò àæëûã 1911-1994
îíû õîîðîíä çîõèîí áàéãóóëàí ºðí¿¿ëæýý. 1980-ààä îíä
¿¿íèéã “Öýðãèéí ãàäóóð ñóðãàëò” ãýæ íýðëýæ áàéëàà. ¯¿íä:
à/ 1911-1942 îíä àðä èðãýäèéã îðîí íóòãèéí öýðãèéí
ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ ÿâäàë íü öýðãèéí îðîí íóòãèéí ñóðãàëò,
Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ ýâëýëèéí ñóðãàëòûí õýëáýðýýð
õýðýãæèæ áàéâ.
Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñàä á¿ðýëäýæ áàéñàí áàéíãûí
áà íóòãèéí öýðãèéí òîãòîëöîîã 1921 îíîîñ Àðäûí çàñàã
óëàìæëàí àâ÷ýý. Á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð “Ò¿ìýí
àðäûã öýðãèéí ÿâäàëä óðüäààñ áîëîâñðóóëæ äàéñíûã õàëäàí
èðýõ öàãò óëñûí áîëîâñîí (áàéíãûí-Õ.Ø) öýðýãòýé õ¿÷
õàâñðóóëàí ýñýðã¿¿öýí ñºíººõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ” [11. 255]
çîðèëãîîð 1921-1922 îíä 18-30 íàñíû çàëóóñûã çóíû öàãààð
àéìàã, õîøóóäûí òºâä öóãëóóëàí áîãèíî õóãàöààãààð
ñóðãóóëèëóóëæ, ÿâãàí æàãñààë õèéõ, ñýëýì, âèíòîâûí áèå àíãè
ñóäëàõ, áóóäëàãà õèéõ çýðýã öýðãèéí õýðãèéí àíõàí øàòíû
ìýäýãäýõ¿¿íä ñóðãàæ áàéâ.
1925 îíîîñ õºäºº îðîí íóòàãò öýðãèéí àíãè áàéãóóëàí,
òýð àíãèéã ò¿øèãëýí àðä èðãýäèéã ñóðãàõ áîëæýý. Èéíõ¿¿
öýðãèéí àíãèéã ò¿øèãëýí ò¿ð ñóðãóóëèàð ñóðãàõ íü:
- Áàéíãûí öýðãýýð ñóðãàõ çàðäëûã õîðîãäóóëàõ;
- Öýðãèéí àëáà õààõ õóãàöààã áîãèíîñãîõ;
20

- Îëîí çàëóóñûã àæ àõóéí àæëààñ õºíäèéð¿¿ëæ
àæëûã íü àëäàãäóóëàõààñ àíãèæèðñàí ñàéí àðãà
áàéæýý. պ人ãèéí öýðãèéí àíãèóä 21-35 íàñíû
çàëóóñò 45-120 õîíîãèéí õóãàöààãààð öýðãèéí ò¿ð
ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéëàà. Èéì ò¿ð
ñóðãàëòàä 5 æèë äàðààëàí õàìðàãäñàí õ¿íèéã
öýðãèéí àëáà õààñàíä òîîöäîã æóðàì òîãòîîâ.
Ǻâõºí 1940-1944 îíä îðîí íóòãèéí èéì ò¿ð
ñóðãàëòàä íèéò 16622 õ¿í õàìðàãäæýý.
1930-ààä îíîîñ Ìîíãîë Óëñàä ßïîíû
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí àþóë í¿¿ðëýí èðñýí ¿åä àðä ò¿ìíèéã
öýðãèéí õýðýãò á¿ðýí ñóðãàõ àñóóäàë òóëãàìäñàí çîðèëò
áîëñîí ó÷èð îëîí ò¿ìíèéã öýðãèéí àíõàí øàòíû áýëòãýëòýé
áîëãîõ àæèëä òóñëàõ ¿¿ðýã, çîðèëãîòîé Óëñûã õàìãààëàõ
ÿâäàëä òóñëàëöàõ ñàéí äóðûí ýâëýë ãýäýã îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàâ. Ýíý áàéãóóëëàãà íü Õàëõûí ãîëûí
äàéíû æèë¿¿äýä Óëààíáààòàðûí çàëóó÷óóäûã íýãòãýæ õîðîî,
äèâèçèéã çîõèîí áàéãóóëàí öýðãèéí õýðýãò ñóðãàæ áàéâ. 1940
îíä òóñ áàéãóóëëàãà íü 413 àíõàí øàòíû òîâ÷îîäûí 12094
ãèø¿¿íèéã ýãíýýíäýý áàãòààæ áàéâ.
á/ 1942-1957 îíä ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûí ñóðãàëòàä
èðãýäèéã õàìðóóëæ áàéñàí áà åðºíõèé áîëîâñðîëûí
ñóðãóóëüä öýðãèéí ñóðãàëò îðóóëàõ àæëûã òóðøñàí áàéíà.
1942 îíîîñ Óëñûã õàìãààëàõ ÿâäàëä òóñëàõ ñàéí
äóðûí íèéãýìëýãèéí ¿¿ðãèéã Ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿä
óëàìæëàí àâàâ. Ýíý áàéãóóëëàãà íü 1942-1957 îíä îðøèí
òîãòíîæ àéìàã, ñóì, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäàä ººðèéí øòàáûã
áàéãóóëàí, äàéñíû àãààðûí äàéðàëò, õèìèéí õîðäîëòîîñ
õàìãààëàõàä àðä ò¿ìíýý ñóðãàí äàäëàãàæóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ
áàéâ. 1944 îíä òóñ îòðÿä íü ìîíãîëûí õ¿í àìûí 20 õóâü áóþó
80 ìÿíãà ãàðóé õ¿íèéã ýãíýýíäýý íýãòãýí öýðãèéí ñóðãàëòàä
õàìðóóëæ áàéëàà.
1940-ººä îíä îëîí òîîíû áàãà, äóíä ñóðãóóëü,
òåõíèêóìóóäòàé áîëñîí ¿åä òýäíèéã öýðãèéí õýðýãò ñóðãàõ
àñóóäàë øèíýýð òàâèãäñàí òóë Àðäûí ñàéä íàðûí çºâëºë
1944 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä “Äóíä ñóðãóóëü, òåõíèêóìóóäûí
ñóðàã÷äûã öýðãèéí áýëòãýëòýé áîëãîõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæ
21

ýíý òîãòîîëûí äàãóó äóíä ñóðãóóëèéí 5-10 äóãààð àíãè,
òåõíèêóìóóäûí ñóðàã÷äûí àíõàí øàòíû áà öýðýãò òàòàãäàõûí
ºìíºõ áýëòãýëèéí òóõàé ä¿ðìèéã áàòëàí ãàðãàâ. Ä¿ðýì ¸ñîîð
äóíä ñóðãóóëèéí 5-7 äóãààð àíãèä öýðýãæëèéí õè÷ýýëèéã 7
õîíîãò 2-3 öàã, 8-10 äóãààð àíãè, òåõíèêóì, èõ äýýä ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷ îþóòíóóäàä 7 õîíîãò 3-4 öàãèéí õè÷ýýë îðóóëæ áàéõ
áîëæýý.
â/ 1957-1980 îí áîë öýðãèéí ãàäóóð ñóðãàëòûí
òîãòîëöîî ºðãºæèí õºãæñºí ¿å áàéëàà.
“ 1957-1980-ààä îíä öýðãèéí ãàäóóð ñóðãàëòûí
òîãòîëöîî íü:
- Áàòëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ íèéãýìëýãèéí ñóðãàëò;
- Èõ, äýýä ñóðãóóëèéí öýðãèéí òýíõèìèéí ñóðãàëò;
- Èõ, äýýä ñóðãóóëèéí èðãýíèé õàìãààëàëòûí òýíõèì
(òºâ)-èéí ñóðãàëòààñ á¿ðäýæ á¿òýí òîãòîëöîîã
¿¿ñãýæýý” [11. 281].
Áàòëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ íèéãýìëýãèéí ñóðãàëòûí
òàëààð äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Ýíý ¿åèéí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí
öýðãèéí òýíõèìèéí ñóðãàëò íü 1961-1962 îíû õè÷ýýëèéí
æèëýýñ á¿õ øàòíû ñóðãóóëèóäàä ýõýëñýí þì.
Ìîíãîë Óëñûí èõ ñóðãóóëüä öýðãèéí òýíõèì áàéãóóëæ,
6 æèëèéí ñóðãàëòòàé àíãèóäàä 320-348 öàãèéí öýðãèéí ñóðãàëò
ÿâóóëæ, òºãñºõººñ íü ºìíº íýã ñàðûí õóãàöààòàé öóãëàðàëò
õèéëãýí, àìæèëòòàé òºãñºã÷äºä îôèöåðèéí öîë îëãîäîã
áîëæýý. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä ñóðãóóëèóäûí 8-10
äóãààð àíãèéí áîëîí òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü, äýýä
ñóðãóóëèóäûí ýðýãòýé îþóòàí, ñóðàã÷èäòàé öýðãèéí àíõàí
øàòíû áýëòãýë ñóðãàëòûã Ç æèëä 116 öàãààð ÿâóóëàõ áîëîâ.
Ýíý ñóðãàëòûã 1963-1964 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýð òàñàëáàð
áîëãîí çîãñîîâ.
1965-1966 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ Èðãýíèé
õàìãààëàëòûí õè÷ýýëèéí ïðîãðàìì áîëîâñðóóëàí ìºðäºæ,
äýýä ñóðãóóëü, òóñãàé ìýðãýæëèéí òåõíèêóìûí îþóòàí
ñóðàã÷äàä çààõ öýðýãæëèéí õè÷ýýëèéã ººð÷èëæ, Ìîíãîë
Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí öýðãèéí êàôåäðèéã èðãýíèé
õàìãààëàëòûí òýíõèì áîëãîæ, åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä
22

ñóðãóóëèóäûí 7 äóãààð àíãèàñ ýõëýí èðãýíèé õàìãààëàëòûí
õè÷ýýë îðóóëàõ áîëîâ.
Îþóòàí, ñóðàã÷äûí èðãýíèé õàìãààëàëòûí ñóðãàëò
1980-ààä îíû áàéäëààð 5 èõ, äýýä, 24 òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä,
35 òåõíèê ìýðãýæëèéí, 426 åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí
56.3 ìÿíãàí îþóòàí, ñóðàã÷èéã õàìàð÷ áàéëàà.
1980-1994 îíä á¿õ øàòíû ñóðãóóëèóäàä öýðãèéí
ñóðãàëòûã äàõèí ñýðãýýæ ò¿¿íä ìÿíãà, ìÿíãàí ñóðàã÷, îþóòàí
õàìðàãäàæ öýðãèéí àíõàí øàòíû ìýäýãäýõ¿¿íýýñ àâàõóóëààä
öýðãèéí äóíä, äýýä ìýðãýæèëòýí, öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýæ áàéëàà.
“1980-1981 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ á¿õ èõ, äýýä
ñóðãóóëüä öýðãèéí òýíõèì, Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìàíä
Öýðãèéí ãàäóóð ñóðãàëòûí õýëòýñ áàéãóóëæ, èõ äýýä
ñóðãóóëüä 500 öàãèéí, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëü,
òåõíèê ìýðãýæëèéí áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí á¿ðýí äóíä
ñóðãóóëüä íèéò 140 öàãèéí õè÷ýýë îðóóëàõ áîëîâ” [10. 488].
1985 îíû áàéäëààð öýðãèéí àíõàí øàòíû áýëòãýë
ñóðãàëò 2-3 æèëèéí õóãàöààíä 140 öàã, ¿¿íýýñ åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí àõëàõ àíãèä 7 õîíîãò 2 öàã, òóñãàé
äóíä, òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä 7 õîíîãò 2-4 öàã, ýðýãòýé
íü 18 öàãèéí öóãëàðàëò õèéæ áàéâ.
“1984-1985 îíû õè÷ýýëèéí æèëä èõ, äýýä ñóðãóóëüä
öýðãèéí 11 ìýðãýæëýýð îþóòíû öýðãèéí áýëòãýë ñóðãàëò õèéæ
äóíäæààð 10 ìÿíãà ãàðóé îþóòíûã õàìàð÷, öóãëàðàëòàä 1220
îþóòàí îðîëöñîíîîñ 1104 íü áýëòãýë îôèöåðèéí áîëçëûã
õàíãàæ áàéëàà” [11. 267].
Öýðãèéí àíõàí øàòíû áýëòãýë ñóðãàëòàä 1985 îíû
áàéäëààð òåõíèê ìýðãýæëèéí 37, òóñãàé äóíä ñóðãóóëü,
åðºíõèé áîëîâñðîëûí 300 ãàðóé ñóðãóóëüä 70 ãàðóé ìÿíãàí
îõèä, õºâã¿¿ä õè÷ýýëëýæ áàéâ.
1970-1980-ààä îíä àéìàã, ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäûí
óäèðäëàãûã öýðãèéí õýðýãò ñóðãàõ ñåìèíàð, äàìæààã ÷
îëîíòàà çîõèîí áàéãóóëæ áàéëàà.
23

Ãýòýë 1990 îíîîñ Ìîíãîëûí íèéãýì, òºðèéí áàéãóóëàë
ººð÷ëºãäñºí òóë àðä íèéòèéí èðãýíèé õàìãààëàëòûí
ñóðãàëòààñ áóñàä õýëáýð õààãäæýý.
Ãàäóóð ñóðãàëò áîë öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, çàëóó õîé÷ ¿åèéí ñýõýýòí¿¿äýä
öýðãèéí áîëîâñðîë îëãîõ ¿ð àøèãòàé õýëáýð áàéëàà.
4. Õî¸ð äàéíû í¿¿ð ¿çñýí íü öýðýã, àðä ò¿ìíèé íÿãò
õàìòðàí àæèëëàõûí ÷óõëûã íîòëîí õàðóóëñàíä îðøèíî.
1939 îíû Õàëõûí ãîëûí äàéíû ¿åä áàéëäàæ áàéãàà
àðìè, ôðîíòûã øààðäàãäàõ á¿õ ç¿éëýýð ñààäã¿é õàíãàõ ÿâäàë
ÿëàëòûí ãîë íºõöºë ìºí ãýäýã ¿çëèéã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
ãàçàð òóóøòàé áàðèìòàëæ áàéâ.
Äàéíû ¿åèéí öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààíä àðä ò¿ìíýýñ
öýðýã ð¿¿ãýý õàíäñàí õàðèëöàà äàâàìãàéëæ èðäýã õóóëüòàé
àæýý. Ôðîíòûã õýðýãöýýò ç¿éëýýð õàíãàõàä òºìºð çàìûí
ñòàíöààñ 750 ãàðóé êì õîë áàéñàí áà ôðîíòûí òàëáàð íü õ¿í
àì, àæ ¿éëäâýð, ýäèéí çàñãèéí ãîë ðàéîíîîñ èõýä àëñëàãäìàë
áàéñàí íü èõýýõýí áýðõøýýë ó÷ðóóëñàí ÷ òºð, àðä ò¿ìíèé
íýãäìýë òýìöëýýð àìæèëòòàé äàâàí òóóëñàí þì.
Óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðò óëñûí òºëºâëºãººò
çîðèëòûã äàâóóëàí áèåë¿¿ëýõ õºäºë㺺íèéã ºðí¿¿ëýõèéí
çýðýãöýýãýýð ¿éëäâýð àæ àõóéí áàéãóóëëàãà, öýðãèéí àíãèóä
õîîðîíäîî øåôèéí õîëáîî ãýäýã íàéðñàã õàðèëöààíû øèíý
õýëáýðèéã îëæýý.
Äàéíû æèë¿¿äýä “Áèä á¿õèé ë ç¿éëýýð òóñàëíà. Õ¿÷ýý
íýãòãýí äàéñíûã áóò öîõèíî” ãýñýí óòãàòàé çàõèäàë ôðîíò ðóó
óðñàæ áàéõàä ôðîíòîîñ õàðèóä íü: “Áèä òà íàðûí èòãýë
íàéäâàðûã õºñºðä¿¿ëýõã¿é, äàéñíûã çààâàë áóò íèðãýíý”
ãýñýí ¿ãòýé çàõèäëóóä öóâæ áàéæýý.
Ýíý á¿õýí íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýõ îðîíäîî
õÿçãààðã¿é õàéðòàé, àðä ò¿ìýí áà àðìè áàò íýãäýëòýé, àðä
ò¿ìýí àðìèà õàéðëàí äýìæèæ áàéäãèéí òîä èëðýë ìºíèé äýýð
äàéíû ¿åèéí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöàà íü èðãýí, öýðýã õî¸ð
íýã çîðèëãîä íýãäâýë äàéñíàà ÿëæ, àìæèëò îëîëòîä õ¿ðäãèéã
24

àìüäðàë äýýð íîòîëñíîîðîî ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
1939 îíû Õàëõûí ãîëûí äàéíû ¿åýñ òîãòîí óëàìæèëñàí
ìîíãîëûí öýðýã, èðãýíèé ã¿í áàò õîëáîî, íàéðñàã õàðèëöàà
íü 1945 îíû ÷ºëººëºõ äàéíä ÷ õýâýýð õàäãàëàãäàí, àðìèà
õýðýãöýýò á¿õ ç¿éëýýð òàñðàëòã¿é õàíãàõàä ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí áýëýí áàéñàí áèëýý.
Äýëõèéí II äàéíû æèë¿¿äýä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
çºâõºí ººðèéí àðìèäàà òºäèéã¿é áàéëäàæ áóé Ǻâëºëòèéí
(Îðîñûí õîëáîîíû óëñûí) óëààí àðìèä ñýòãýë õàðàìã¿é
õàëóóí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí þì.
“Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ 1941-1945 îíä Ǻâëºëòèéí
óëààí àðìèéí äàé÷äàä çîðèóëàí õóðèìòëóóëñàí ç¿éë¿¿äèéí
á¿õ ¿íý òýð ¿åèéí õàíøààð 65 ñàÿ òºãðºãò õ¿ðñýí áºãººä 32538
øèëäýã ìîðüäûã áýëýã áîëãîí èëãýýñýí þì” [7. 191]. Ýíý áîë
òóõàéí ¿åèéí ìîíãîëûí õ¿í àìûí òîîòîé õàðüöóóëàí æèøâýë
àñàð èõ õºðºí㺠áàéñàí áèëýý.
5. Öýðãèéí ç¿ãýýñ èðãýä áóþó àðä ò¿ìýí ð¿¿ãýý
÷èãëýñýí õàðèëöàà èäýâõæèæ øèíý øèíý õýëáýð¿¿äèéã
òºð¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëñýíä îðøèíî.
1923 îíä öýðãèéí êîìèññàðóóäûí àíõäóãààð õóðàë
áîëæ “Íóòãèéí àðäóóäûí áîëîí õàëàãäàõ öýðãèéí äóíä çîõèîõ
óëñ òºð, óõóóëãûí àæëûí òóõàé” àñóóäàë õýëýëöñýí íü àðä
ò¿ìýí ð¿¿ öýðýã ººðºº èõýýõýí õàíäàõ ¸ñòîé ãýäãèéã
òóíõàãëàí çàðëàñàí àíõäàã÷ óðèà áàéæýý.
Òóñ õóðëààñ íóòãèéí àðäûí äóíä çîõèîõ àæëûã
êîìèññàðóóäàä ¿¿ðýã áîëãîí õàðèóöóóëæ, òýäíèé äóíä ñîíèí
õýâëýë, çóðàãò õóóäàñ òàðààõ, æ¿æèã òîãëîõ, áè÷èã ¿ñýãò
ñóðãàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àæëûã öýðãèéí àíãèàñ
çîõèîí áàéãóóëæ íàéð íààäàì õèéõ, îâîî òàõèõ çýðýã õ¿í
îëíîîð öóãëàðñàí ãàçàðò óõóóëãà ÿðèà õèéæ áàéõûã çºâëºæýý.
Ò¿¿í÷ëýí íóòãèéí àðäóóä í¿¿æ ñóóõ, òàðèà òàðèõ áà õóðààõ,
õàäëàí áýëòãýõ çýðýã àæèëä öýðãèéí àíãè õºñºã òýýâýð, õ¿í
õ¿÷íèé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéõûã ç¿éòýé ãýæ ¿çýâ. ̺í àõìàä
äàé÷äûã õàëàõàä îíöãîé àíõààðàë òàâèõûã äààëãàñàí íü àðä
ò¿ìíèé äîòîð àðìèéíõàà íýð õ¿íäèéã ºðãºõ áîäëîãî áàéæýý.
Àðìè, àðä ò¿ìíèé õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõýä öýðãèéí ñîíèí îíöãîé
¿¿ðýãòýé ãýæ ¿çñýí ó÷èð Çýâñýãò õ¿÷íèé òºâ õýâëýëèéí óóãàí
25

äóãààðûã 1924 îíä “Àðäûí öýðýã” íýðýýð ãàðãàæýý.
Ýíý ñîíèí íü àðìèéí àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààã àðä
ò¿ìíèé äîòîð ñóðòàë÷ëàõ ¿¿ðãèéã ýä¿ãýý õ¿ðòýë ã¿éöýòãýñýýð
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí “Óõóóëàã÷”, “Öýðãèéí áîäëîãî”, “Áàéëäààíû
áýëòãýëèéí òºëºº” ñýòã¿¿ë¿¿äèéã îëîí ìÿíãàí õóâèàð õýâëýí
òàðààæ áàéëàà.
1960-1980-ààä îíû õîîðîíä àðìèéã àðä ò¿ìíèé äóíä
ñóðòàë÷ëàõ àæëûí çîõèñòîé õýëáýð¿¿ä ãàðñààð áàéâ. “Àðìè
ñóðòàë÷ëàõ ñàðûí àæèë”, “Ýöýã, ýõ-öýðýã õ¿¿ãèéí óóëçàëò”,
“Öýðýã, äàé÷äûí óðëàãèéí òîãëîëò”, “Ñïîðòûí íºõºðñºã
óóëçàëò”, öýðãèéí àð ãýðò àëáàí çàõèäàë èëãýýõ çýðýã íü
öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã áýõæ¿¿ëýõ çîõèñòîé õýëáýð¿¿ä
áàéæýý.
“Àðìè ñóðòàë÷ëàõ ñàðûí àæèë”-ûí ¿åýð àðìèéí
êîìàíäëàëûí òºëººëºã÷èä, öýðýã äàé÷èä, àéìàã, ñóìûí òºâ,
á¿ð àëñûí õîò àéëä õ¿ð÷ àðìèéí õºãæëèéí òàëààð óõóóëãà
ÿðèà, óóëçàëò õèéæ, õºäºëìºð÷äèéí ñàíàë ñýòãýãäëèéã ñóäëàí
òýäýíä óðëàã, ñïîðòîîð ¿éë÷èëäýã áàéëàà.
“Ýöýã, ýõ, öýðýã õ¿¿ãèéí óóëçàëò”-ûã àëü íýãýí àéìãèéí
òºâä çîõèîí áàéãóóëàí, öýðãèéí ýöýã, ýõ÷¿¿äèéã õîò,
õºäººãººñ öóãëóóëàí èð¿¿ëæ, öýðýã õ¿¿òýé íü óóëçóóëàí ìºí
óðëàã, ñïîðòîîð ¿éë÷ëýí, óóëçàëò ¿äýøëýã çîõèîí áàéãóóëäàã
áàéñàí íü öýðýã, ò¿ð¿¿÷ íàðûã ¿íäñýí õºäºëìºð – öýðãèéí
àëáàíààñ íü ÷ºëººëºõã¿éãýýð ýöýã, ýõòýé íü óóëçóóëäãààðàà
¿ð àøèãòàé õýëáýð áàéñàí þì.
“Ñïîðòûí íºõºðñºã óóëçàëò” íü öýðãèéí àíãèóäààñ õîò,
õºäººãèéí ¿éëäâýð, àëáàí ãàçðûí àëáàí õààã÷èä,
ñóðãóóëèóäûí îþóòàí ñóðàã÷èäòàé õàìòðàí çîõèîäîã,
ºðñºë人íòýé, ñîíèðõîëòîé õýëáýð áàéâ.
“Öýðýã-äàé÷äûí óðëàãèéí òîãëîëò”-ûã öýðãèéí íýãòãýë,
àíãèóäààñ çîõèîí áàéãóóëàí õýäýí àéìàã, ñóìûí íóòàã
äàìæóóëàí óðò õóãàöààãààð àÿëóóëæ áàéñàí íü àðìèà àðä
ò¿ìýíä ñóðòàë÷ëàõ çîõèñòîé àðãà õýìæýý áîëæ áàéëàà.
Èðãýä, àðä ò¿ìýí ð¿¿ãýý õàíäàõ àæëûí ýäãýýð àðãà
õýëáýð¿¿äèéí ¿ð ä¿í òàëààð ºíãºðººã¿é íü ìýäýýæ þì.
26

įÃÍÝËÒ
Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ íü
ò¿¿õèéí òóðøèä óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîë,
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íýãýí ãîë íºõöºë áàéñààð
èðñýí, áàéñààð ÷ áàéõ àæýý.
Ìîíãîë÷óóä öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû îëîí çóóí
æèëèéí ò¿¿õòýé áºãººä ýíý õàðèëöààã
çîõèöóóëàõäàà îëîí àðãà õýëáýðèéã àøèãëàæ
áàéæýý.
Ìîíãîëûí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
¿¿ðãèéã òºð ÿìàãò ¿¿ðñýýð èðæýý.
Ò¿¿õèéí òîäîðõîé õóãàöààíä ìîíãîëûí öýðýã,
èðãýíèé õàðèëöààã çîõèöóóëàí õºãæ¿¿ëýõýä
õàæóóãèéí ñóáúåêò-òºð, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóä ¿¿ñýí ¿éë÷èëæ áàéæýý.
Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã çºâ òºëºâø¿¿ëýõýä
öýðãèéí àëáûã èðãýíø¿¿ëýõ, èðãýíèé ñóðãàëòûã
öýðýãæ¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë, ñóðãàëòûí öýðýã,
èðãýíèé äàâõàð òîãòîëöîî, õî¸ðäìîë òåõíîëîãè
÷óõàë ñóóðü ýçëýõ àæ.
Öýðãèéí ñóðãàëòûí îðîí íóòãèéí òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëýõ íü óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ¿ð
àøèãòàé áºãººä öýðýã, èðãýíèé çîõèñòîé õàðèëöààã
òîãòîîõ íýãýí àðãà þì.
Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã çºâ òºëºâø¿¿ëýõýä
àðìèéí íýð õ¿íä ºíäºð áàéõ íü ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë
áºãººä àðìèéã öîìõîòãîñîí ýíõ òàéâàí íºõöºëä
àðìèéí íýð õ¿íäèéã áóóðóóëàõã¿é áàéõ àðãà íü
öýðãèéí àëáûã èðãýíø¿¿¿ëýõ, óëñ îðíû á¿òýýí
áàéãóóëàëòàä àðìèéã ºðãºíººð îðîëöóóëàõ ÿâäàë
÷óõàë áàéð ýçýëíý.
Äàéíû áà ýíõèéí àëü ÷ öàãò àðìè ººðèéí õýâëýë,
ìýäýýëëèéí õýðýãñýëòýé áàéæ îëîí ò¿ìíèé äóíä
¿éë àæèëëàãààãàà ñóðòàë÷èëæ, çàëóó õîé÷ ¿åèéã
öýðýã ýõ îðîí÷ õ¿ì¿¿æëýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
ñîíèðõîëòîé õýëáýðèéí àæëóóä çîõèîæ áàéõ íü
õýòèéí ¿ð àøèãòàé ãýñýí ä¿ãíýëò¿¿ä ãàð÷ áàéíà.
27

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ, Á¯ÒÝÝË, ÑÓÐÂÀËÆ,
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÌÀÒÅÐÈÀË
1. Ýðòíèé öýðãèéí ýðäìèéí ãóðâàí áè÷èã. Õºõ õîò., 1986.
2. Â.Íàíçàä (Õ.Øàãäàð). ×èíãèñèéí ñóðãààë, ãýðýýñëýë. ÓÁ.,
1991.
3. Õ.Øàãäàð. ×èíãèñèéí áàéëäààíû öàäèã. ÓÁ., 1993.
4. Æèîâàíè äåëü Ïëàíî Êàðïèíè. Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ.
Ãèëüåì äå Ðóáðóê. Äîðíîä ýòãýýäýä çîð÷ñîí ìèíü. ÓÁ.,
1988.
5. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. ÓÁ., 1990.
6. Ñ.Ãàíãààíÿì. Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàí
òýìöñýí íü (1911-1921). ÓÁ., 1993.
7. Ìîíãîëûí àðäûí àðìèéí 50 æèë. ÓÁ., 1971.
8. Ñ.Ãàíáîëä. Íèéãìèéí äýâøèë – Çýâñýãò õ¿÷èí -
“Õîðüäóãààð çóóíû ìîíãîë öýðýã. ÓÁ., 2001.
9. Ã.Äýìèä Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã (1930-1937). ÓÁ., 1991.
10. Ìîíãîë öýðãèéí ò¿¿õèéí òîâ÷îîí. Äýä äýâòýð. ÓÁ., 1996.
11. Õ.Øàãäàð. Öýðãèéí ñóðãàëò -“Õîðüäóãààð çóóíû ìîíãîë
öýðýã. ÓÁ., 2001”.
12. Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí. Òóëàëäààíò îí æèë¿¿ä. ÓÁ., 1995.
13. Ä.Ñ¿õáààòàð (íàìòàð). ÓÁ., 1967.
14. Ö.Ñàìäàíãýëýã. Ìîíãîëûí àðäûí àðìè ¿¿ñýí
áàéãóóëàãäñàíû ò¿¿õ (1921-1924 îí). ÓÁ., 1980.
15. Àðäûí àðìèéí çàëóó õàëàà. ÓÁ., 1983.
16. Õèëèéí öýðãèéí 50 æèë. ÓÁ., 1983.
17. Ìîíãîëûí àðäûí àðìèéí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò
áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1973.
28

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÍÈÉ ØÈÍÝ×ËÝËÈÉÍ
ßÂÖ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ×Èà ÕÀÍÄËÀÃÀ
Ph.D Ø.Ïàëàìäîðæ
/Áàòëàí õàìãààëàõûí èõ
ñóðãóóëèéí äýä çàõèðàë áºãººä
Áàòëàí õàìãààëàõûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí
çàõèðàë/
Ìîíãîë Óëñûí ò¿¿õýí çàìíàëûí óðò óäààí õóãàöààíä
ò¿¿íèé Çýâñýãò õ¿÷èí íü òºð óëñäàà òóëãóóð õ¿÷, ò¿ìýí
àðääàà ºìºã ò¿øèã áîëæ èðñýí áààòàðëàã, áàÿëàã [1] ò¿¿õòýé
þì. Ìîíãîë ò¿ìýíã äýëõèéí èõ ã¿ðýí áàéãóóëàõàä, òýð íü
õºãæèí ìàíäàõ, çàäðàí óíàõàä, Ìàíæ ã¿ðíèé ýðõøýýëä
îðîõîä, òóñãààð òîãòíîë, ýðõ ÷ºëººãºº áàéëäàí îëîõîä,
Ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ èõ òóðøèëòàä, ºíººãèéí àðä÷èëàë,
÷ºëººò çàõ çýýëèéí íèéãìèéí ¿åä ÷ àðä ò¿ìýíòýéãýý õ¿éí
õîëáîîòîé áàéæ, òóñãààð òîãòíîë, ýðõ ÷ºëººò áàéäëûã
õàíãàõûí òºëºº òýìöýæ èðñýí áèëýý.
Äýëõèéí õî¸ð òóéëò ñèñòåìèéí òýìöýë îðãèë ¿åäýý
õ¿ð÷ áàéñàí 1950-ààä îíû äóíä ¿åýñ 1980-ààä îíû òºãñãºë
õ¿ðòýëõ õóãàöààíä öýðãèéí øèíý÷ëýë áóþó Ìîíãîëûí
Çýâñýãò õ¿÷íèéã ºðãºòãºí çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûã òàñðàëòã¿é
ÿâóóëæ, “Àðìè – äèâèç – õîðîî – áàòàëüîí” ãýñýí íýãäìýë
á¿òýöòýé, áèå á¿ðýëäýõ¿¿í îëîíòîé, òýð ¿åèéí öýðãèéí
ñîíãîäîã óðëàãèéã ýçýìøñýí öýðýã áîëîí òºëºâøñºí áàéíà.
Ìàíàé öýðãèéí ò¿¿õ÷èä ýíý ¿åèéí öýðãèéã ºðãºòãºí çîõèîí
áàéãóóëñàí ¿éë ÿâöûã ãóðâàí øàòòàé õýðýãæñýí ãýæ ¿çäýã þì
[2. 419]. Ìîíãîëûí Àðäûí Àðìè íü äàí ãàíö “áàòàëüîíû”
òîãòîëöîî (1956 îí)-íîîñ çàâñðûí “áàòàëüîí – áðèãàäûí”
òîãòîëöîî (1964 îí)-íä, äàðàà íü “áàòàëüîí – õîðîî – äèâèç
– àðìè”- èéí òîãòîëöîî (1979 îí)-íä øèëæèæ áàéæýý.
Ýíý ¿åèéí öýðãèéí øèíý÷ëýë, Çýâñýãò õ¿÷íèé ºðãºòãºí
çîõèîí áàéãóóëàëò íü õýä õýäýí îíöëîãòîé ÿâàãäñàí ãýæ
¿çäýã. ¯¿íä: íýãä, õýðýã äýýðýý á¿ðýí òàòàí áóóãäñàí ìîðüò
öýðãèéã áèø øèíý ìàÿãèéí ìîòîáóóäëàãûí öýðýã áàéãóóëàõ
çîðèëò òàâüñàí, õî¸ðò, Çýâñýãò õ¿÷íèéã ºðãºòãºí çîõèîí
29

áàéãóóëñíààð öîî øèíý çýâñýã òåõíèêýýð õàíãàãäàæ, õ¿÷èí
÷àäàë, áàéëäàõ ÷àäâàðûí õóâüä óðüä ºìíº áàéãààã¿éãýýð
îëîí äàõèí ºññºí, ãóðàâò, áàéëäààíû áýëòãýë ñóðãàëòûí
øèíý òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí, äºðºâä, öýðãèéí áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõ àñóóäëûã çîõèñòîéãîîð øèéäâýðëýñýí,
òàâä, Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéíãûí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé àõóé
õàíãàëò, áàéð îðîí ñóóö, öàëèí ìºíãº, øàãíàë óðàìøèë,
õóâöàñ ôîðìûí òàëààð äîðâèòîé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷
õýðýãæ¿¿ëñýí, çóðãààä, Çýâñýãò õ¿÷íèéã ºðãºòãºí çîõèîí
áàéãóóëàõäàà óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ,
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéõýý õºãæëèéí òºâøèíã áàãà õàðãàëçñàí,
ÇÕÓ-ûí àõ ä¿¿ãèéí ºãººìºð òóñëàìæèä õýò íàéäñàí,
èíòåðíàöèîíàëèñò, ñîöèàëèñò ¿çýë ñóðòàë, öýðãèéí íîìëîëä
õºòëºãäñºí øèíæòýé áàéâ.
Ýíý ¿åèéí Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí
áàéãóóëàëò, áèå á¿ðýëäýõ¿¿í, çýâñýãëýë òåõíèêèéí òóõàé
ìýäýýëýë [3] çýðýã ºðãºí õýðýãëýýíèé ãàðûí àâëàãà,
ëàâëàãààíû ìàòåðèàëóóäàä ãàðñàí òóë òîîí òàëûí
¿ç¿¿ëýëòèéã äýýðõè á¿òýýë¿¿äýä õàðóóëñíààð õÿçãààðëààä
õàðèí 1990-ýýä îíîîñ õîéø äýýðõ á¿òýö, çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé áàéñàí Çýâñýãò õ¿÷íèéã õýðõýí ÿàæ øèíý÷ëýõ
òàëààð ÿâóóëñàí Ìîíãîëûí òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû
àãóóëãà, ìºí ÷àíàðûã òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí òºâ, ç¿¿í åâðîïûí
ñîöèàëèñò îðíóóäàä 1980 - ààä îíû äóíä ¿åýñ ºðíºñºí
ººð÷ëºí áàéãóóëàëò íü ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã çàäàëæ, óëìààð
ìîíãîëûí íèéãìèéí áàéãóóëàëä íºëººëñºí þì. Ìîíãîë Óëñûí
ãàäààä, äîòîîä áàéäàë õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ , íèéãìèéí
õýðýãöýý øààðäëàãàä çîõèöñîí ýðõ ç¿éí øèíýëýã ¿íäýñ
òàâèõûã øààðäàæ ýõýëñýí áàéíà. Èéì íºõöºë áàéäàëä
Ìîíãîë Óëñ 1992 îíä øèíý ¯íäñýí õóóëèà áàòàëæ, “èðãýíèé
õ¿ì¿¿íëýã àðä÷èëñàí íèéãýì áàéãóóëàõ çîðèëò òàâèí“
[4] ºì÷èéí îëîí õýëáýðèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, íèéãìèéí
òîãòîëöîîãîî ñîöèàëèñò “çîõèîìîë” õýâ çàãâàðààñ õ¿íèé
íèéãìèéí õºãæëèéí “íèéòëýã” õýâ çàãâàð - ÷ºëººò çàõ çýýëä
øèëæ¿¿ëæ ýõëýâ. Íèéãìèéí áàéãóóëàëä õóâüñãàëûí øèíæ
÷àíàðòàé ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ ýõýëñýí íü áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàð, Çýâñýãò õ¿÷íèéã òîéðñîíã¿é, ò¿¿íèé ñóóðü, ¿íäñèéã ÷
ººð÷ëºõºä õ¿ðãýâ.
30

Øèíý ¿íäñýí õóóëü [4]-èàð Çýâñýãò õ¿÷íèé
çîðèóëàëòàä ÷àíàðûí ººð÷ëºëò îðóóëæ, çºâõºí ººðèéíõºº
ýõ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé áîëãîâ.
Çýâñýãò õ¿÷íèé ÷èã ¿¿ðãèéã èéíõ¿¿ òîäðóóëàí òîãòîîñîí íü
óðüä ºìíºõ ¿åèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí îðíóóäûí àëñ
äîðíîäûí õèëèéã õàìãààëàõ èíòåðíàöèîíàëèñò ¿¿ðýã
çîðèóëàëòààñ çàð÷ìûí ÿëãààòàé áîëñîí þì.
¯íäñýí õóóëèàð Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîí
ãàðãàñàí òóë òºðººñ ò¿¿íèé òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãîî
“Ìîíãîë Óëñ òàéâàí öàãò óëñ îðíûõîî áàòëàí
õàìãààëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà, ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèä
íèéöñýí öîìõîí, ÷àäâàðëàã, ìýðãýæëèéí ÷èã
áàðèìæààòàé Çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéíà” ãýæ òîäîðõîéëñîí
þì [5. 13].
Çýâñýãò õ¿÷íèé òàéâàí öàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã
“Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãî” áàðèìò áè÷èãò òîäîðõîéëîõäîî: ýõ
îðíûõîî òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã
äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã ãàäíûí çýâñýãò
ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõàä áýëýí áàéõ; óëñûí õèë
õàìãààëàõ, àãààðûí õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàëä
õÿíàëò òàâèõ; óëñûí îíö ÷óõàë îáúåêòûã õàìãààëàõ; õºíººõ
õýðýãñëèéí õºíººë, áàéãàëèéí áîëîí íèéòèéã õàìàðñàí
ãàìøèã, ¿éëäâýðèéí îñëûí àþóëààñ õ¿í àì, ýä áàÿëàãèéã
õàìãààëàõàä òóñëàõ; äàé÷èëãààíû íººöèéã á¿ðä¿¿ëæ, õ¿í
àìûã öýðãèéí õýðýãò ñóðãàõ; õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãààíä
òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ; Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãûí ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé õ¿ðýýíä ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõ çýðýã õóóëèàð òîãòîîñîí áóñàä ¿¿ðýã áàéõààð
òîãòîîñîí þì [5. 14-15].
Ýíýõ¿¿ øèíý ¿¿ðýã, çîðèóëàëòàà õýðýãæ¿¿ëýõýä
Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàéí ¿åèéí áàéãóóëàëòûí á¿òýö;
á¿ðýëäýõ¿¿í; çýâñýãëýë, òåõíèê; öýðãèéí ñóðãàëò
áýëòãýëèéí òîãòîëöîî; ò¿¿íèé óðëàã; öýðãèéí àëáà
õààõ æóðàì; öýðãèéí íýãòãýë, àíãèéí á¿òýö, çîõèîí
áàéãóóëàëò, áàéðøèë; öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí
íèéãìèéí áàòàëãàà; òºñºâ õºðºíãèéí áàéäàë
çîõèöîõã¿é áîëñîí áàéíà.
31

Çýâñýãò õ¿÷íèéã ìýðãýæëèéí öýðãèéí ÷èã áàðèìæààòàé,
öîìõîí, ÷àäâàðëàã áîëãîí øèíý÷ëýõ ãýäãèéã áèä Çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí àñóóäëàà𠺺ðººð õýëáýë
ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èí, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò;
çýâñýãëýë òåõíèêèéí áàéäàë; áèå á¿ðýëäýõ¿¿í; öýðãèéí
ñóðãàëò áýëòãýëèéí òîãòîëöîî; àõóé õàíãàìæ; öýðýã,
èðãýíèé õàðèëöàà; Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò
çýðýã àñóóäëààð çàð÷ìûí áîëîí ÷àíàðûí ººð÷ëºëò õèéæ,
ìýðãýæëèéí àðìèéí øèíæ ÷àíàð, æèøèãò îéðòóóëàí
ººð÷èëæ, òºëºâø¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéã îéëãîæ áàéãàà þì.
Øèíý÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä Çýâñýãò õ¿÷íèé ìîíãîëûí
íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü óëàì áàòæèí áýõæèæ, òàéâàí öàãèéí
á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòààðàà ººðò íîãäñîí ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýõ á¿ðýí ÷àäâàðòàé, õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä
ºðãºòãºí çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéëäààíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýä
áýëýí áîëîõ íºõöºë áîëîìæèéã õàíãàñàí áàéõààð òºñººëñºí
þì.
Íèéãìèéí áàéãóóëàë ººð÷ëºãäºõºä ýñâýë çýâñýã,
òåõíèêò õóâüñãàë ãàðàõàä, öýðãèéí øèíý÷ëýë ÿâàãääàã
íèéòëýã ç¿é òîãòîëûí äàãóó ìàíàé îðîíä íýã äýõ íºõö뺺ð
öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã ýíý ¿åä õèéõ øààðäëàãà, õýðýãöýý
ãàðñàí þì.
Äýëõèé íèéòèéí æèøèã, ººðèéí îðíû ò¿¿õýí çàìíàëààñ
õàðàõàä öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã ýðõ áàðèã÷ äýýä
áàéãóóëëàãà - òºð, çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð, ýðõ ç¿éí
¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèéõýý õºãæëèéí òºâøèíä çîõèöóóëàí ÿâóóëäàã.
Ãýõäýý øèíý÷ëýëèéã óëñ òºðèéí áîäëîãî, çýâñýãò òýìöýë
ÿâóóëàõ õýðýãñýë, àðãà òàêòèêòàà íèéö¿¿ëæ ÿâóóëàõûã óëñ
ã¿ðýí á¿õýí çîðüäîã áàéíà. Ìàíàé óëñûí õóâüä ýíý ë ç¿é
òîãòëûí äàãóó Çýâñýãò õ¿÷íèéõýý øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëàõäàà
ýðõ ç¿éí îð÷èíã õýðõýí á¿ðä¿¿ëñíèéã áèä ýíý íîìûí
ãóðàâäóãààð á¿ëýãò èëýðõèéëñýí áîëíî. Ýíý ¿åèéí öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéã ýõëýõäýý ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã çîõèõ òºâøèíä
á¿ðä¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð, àðä÷èëñàí íèéãìèéí ¸ñ æàÿãààð
ÿâóóëñàí îíöëîãòîé ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé þì. Øèíý ¯íäñýí
õóóëü áàòëàãäñàíààñ õîéø “Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé” (1993),
“Ìîíãîë Óëñûí õèëèéí òóõàé” (1993), “Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é
32

áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë” (1994), “Ìîíãîë Óëñûí öýðãèéí
íîìëîëûí ¿íäýñ” (1994), “Òºðèéí àëáàíû òóõàé” (1994),
“Èðãýíèé õàìãààëàëòûí òóõàé” (1994), “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé
öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé” (1992), “Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð,
òýòãýìæèéí òóõàé” (1994), “Îíö áàéäëûí òóõàé” (1995),
“Òºðèéí íóóöûí òóõàé” (1995), “Òºðèéí íóóöûí æàãñààëò
áàòëàõ òóõàé” (1995), “Äàéí á¿õèé áàéäëûí òóõàé” (1997),
“Äàéíû áàéäëûí òóõàé” (1997), “Äàé÷èëãààíû òóõàé” (1997),
“Ãàäààäûí öýðãèéí õ¿÷íèéã áàéðëóóëàõ, äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ
òóõàé” (1997), “Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí
¿íäýñ”(1998), “Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé” (2002), “Öýðýã,
öàãäààãèéí àëáàí õààã÷èéã ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ áîëîí
îëîí óëñûí áóñàä àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ òóõàé “ (2002)
çýðýã õóóëèóä áîëîí ¿çýë áàðèìòëàëóóäûã áàòëàí
ãàðãàñàí íü öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí
¿íäýñ áîëñîí þì.
Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì, Çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí
øòàáààñ äýýðõ ¿çýë áàðèìòëàë, õóóëü, òîãòîîìæóóäûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ “Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õóóëü,
òîãòîîìæèéí ýìõòãýë”, “Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé ýðõ
ç¿éí ¿íäýñ” ãýñýí õóóëü òîãòîîìæ, ýðõèéí àêòûí ýìõòãýëèéã
1995, 1998, 2002 îíóóäàä õýâëýí ãàðãàñàí áàéíà. Ýäãýýð
õóóëü, òîãòîîìæóóäûã îôèöåð, àõëàã÷,òºðèéí áîëîí öýðãèéí
àëáàí õààã÷äààð ñóäëóóëàõ, òýäíèé ºäºð òóòìûí ¿éë
àæèëëàãààíä ãàðûí àâëàãà áîëãîõ ¿¿äíýýñ òýäãýýðèéí
àãóóëãà, à÷ õîëáîãäîë, õýðýãëýýíèé äàâòàìæ, òîãòâîðòîé
¿éë÷ëýõ ìàãàäëàë çýðãèéã íü õàðãàëçàí õýñýã á¿ëýã áîëãîí
àíãèëñàí áàéíà. Ýíý íü Çýâñýãò õ¿÷íèé òàëààð ãàðñàí ýðõ
ç¿éí àêòóóäûã òîãòîëöîî, á¿òýö òàëààñ íü òàíèí ìýäýõ,
áàðèìò áè÷ãèéã àøèãëàõ íºõöºë, áîëîìæèéã õºíãºâ÷èëñºí íü
àðãà ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëèàð “Ìîíãîë Óëñûí
áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîîã òîãòîîæ, òºðèéí áàéãóóëëàãà,
çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí óäèðäëàãà, àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ
òàëààð õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã
çîõèöóóëæ” [6] ºãºâ. Óëñ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîîã
çºâõºí Çýâñýãò õ¿÷íèé òóñëàìæààð á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é òóë
33

ýíý õóóëüä “áàòëàí õàìãààëàõ íü Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð
òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí
á¿òýí áàéäëûã ãàäíû çýâñýãò õàëäëàãà, ò¿ðýìãèéëëýýñ
õàìãààëàõàä óëñ îðíû áýëýí áàéäëûã õàíãàõ, õàìãààëàõ
çîðèëãî á¿õèé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýðõ ç¿é,
öýðãèéí íýãäìýë àðãà õýìæýý ìºí” ãýæ òîäîðõîéëñîí
áàéíà. Èéíõ¿¿ óëñ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààã õàíãàõ çîðèëãîîð òºð, çàñàã, îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû íýãæ, àðä èðãýäýýñ õýðýãæ¿¿ëýõ óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, íèéãýì, ýðõ ç¿éí áîëîí öýðãèéí àðãà õýìæýýã óëñûí
õýìæýýíä íýãòãýí òºëºâëºõ, óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ íýãäñýí
òîãòîëöîî á¿ðýëäýõ ¿íäýñ òàâèãäñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëüä Çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí ¿íäýñ, çàð÷ìûã òîãòîîñíû äàãóó
öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëñýí þì. Çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí çàð÷èì íü òóõàéí óëñ îðíû óëñ òºð,
íèéãìèéí òîãòîëöîîíîîñ õàìààð÷ òîäîðõîéëîãääîã áàéíà.
Ìàíàéõ Çýâñýãò õ¿÷íèéõýý øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëàõäàà
Çýâñýãò õ¿÷íèé øèíý áàéãóóëàëòûí äàðààõü çàð÷èìä
òóëãóóðëàæ áàéíà.
- çýâñýãò õ¿÷èí íü èðãýíèé õÿíàëòàä áàéõ, Ýíý çàð÷èì
íü èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéí Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí
ò¿ãýýìýë çàð÷èì õýìýýí ¿çýæ øèíýýð òîìú¸îëîí îðóóëñàí
þì. Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ õÿíàëòûã èðãýä ÷ºëººò ñîíãóóëèàð
ñîíãîí áàéãóóëñàí òºðèéí ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãààðàà
äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëäýã. Óðüä íü öýðãèéí äýãëýìòýé áàéñàí,
àëü ýñâýë ò¿¿õýí õºãæëèéí òîäîðõîé ¿åäýý ìèëèòàðèñò,
ôàøèñò áîäëîãî áàðèìòëàí äýëõèé äàõèí, á¿ñ íóòàã, ýõ
îðîíäîî ãàìøèã, ñ¿éðýë äàãóóëñàí çàðèì óëñ îðîíä
ïàðëàìåíòûíõàà äýðãýä Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëò òàâèõ
¿¿ðýã, çîðèëãî á¿õèé õ¿÷òýé àïïàðàò áàéãóóëàí àæèëëóóëäàã
õóâèëáàðûã ñîíãîõ øààðäëàãà õýðýãöýýã¿é ãýæ ìàíàé òºð,
çàñàã ¿çñýí áàéíà. Ìàíàé óëñûí õóâüä èðãýíèé õÿíàëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ñóáúåêò íü Óëñûí Èõ Õóðàë, Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ààñ áàéãóóëñàí Çàñãèéí ãàçàð,
áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãà áàéõ áîëæ áàéíà. Ýíý òàëààð áèä ýíý íîìûí
äºðºâä¿ãýýð á¿ëýãò òîäîðõîé ãàðãàí ºã¿¿ëñýí áîëíî. Çýâñýãò
34

õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò íü öýðãèéí áàéãóóëëàãûí
“òºâëºð¿¿ëýí óäèðäàõ, íýãòãýí çàõèðàõ” çàð÷èìòàé óÿëäàæ,
Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîé õ¿ðýýã õàìàð÷
áàéãàà þì. Ýíý ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë Çýâñýãò õ¿÷íèé èðãýíèé
õÿíàëòûí ¿íäñýí îáúåêò íü íýãä, Çýâñýãò õ¿÷èíä òºðèéí õóóëü
òîãòîîìæ õýðõýí õýðýãæèæ áàéãàà áàéäàë, õî¸ðò, öýðãèéí
ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûí ÷àíàð, ¿ð ä¿í, öýðãèéí óäèðäàõ
á¿ðýëäýõ¿¿íèé ¸ñ ç¿é, ãóðàâò, öýðãèéí áàéãóóëëàãûí
òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòûí àøèãëàëò, çàðöóóëàëòûí áàéäàë ãýæ
¿çýæ áîëíî. Èðãýíèé õÿíàëòûã òºëºâø¿¿ëýõýä çàõèðãààíû
áàòëàí õàìãààëàõûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáàíû ã¿éöýòãýõ
¿¿ðýã ÷óõàë õýìýýí ¿çýæ, èéì àëáûã øèíýýð áàéãóóëñàí þì.
Õàðèí ýäãýýð àñóóäëààð õèéñýí èðãýíèé õÿíàëò, øàëãàëòûí
ä¿í, ìýäýýëýë íèéò èðãýäýä á¿ðýí íýýëòòýé áàéëãàõûã
÷óõàë÷èëæ áàéíà.
- Çýâñýãò õ¿÷íèéã òºðººñ óäèðäàõ çàð÷èì íü Çýâñýãò
õ¿÷íèéã ãàãöõ¿¿ òºðººñ óäèðäàæ, ò¿¿íèé áàéãóóëàëò, ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí á¿õèé ë õàðèëöààã çºâõºí òºðèéí
õóóëü òîãòîîìæ, öýðãèéí ä¿ðìýýð çîõèöóóëæ, õýðýãæèëòýä
íü òºð, çàõèðãààíû õàòóó õÿíàëò òàâüæ áàéõûã îíöãîéëîí
¿çäýã.
- Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò,
çýâñýãëýë íü ò¿¿íèé òàéâàí öàãò áîëîí äàéíû ¿åä
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãò çîõèöñîí áàéõ íü Ççýâñýãò õ¿÷íèé á¿òýö,
çîõèîí áàéãóóëàëò, çýâñýãëýë þóíû ò¿ð¿¿íä çýâñýãò õ¿÷èíä
òºðèéí õóóëü òîãòîîìæîîð íîãäóóëñàí ÷èã ¿¿ðãýýñ õàìààð÷
òîäîðõîéëîãäîõûã çààæ áàéíà. Çýâñýãò õ¿÷íèéã áàéãóóëàõ,
õºãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ýíýõ¿¿ çàð÷ìûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð
ãàæóóäóóëâààñ “Çýâñýãò õ¿÷èí ¿íäñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä
áàéíãà áýëýí áàéõ” çýðýã áóñàä çàð÷ìóóäûí õýðýãæèõ
áàòàëãàà àëäàãäàõàä õ¿ðãýíý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ýíý çàð÷ìûã
Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí òóëãóóð çàð÷ìóóäûí íýã ãýæ
¿çäýã.
- Çýâñýãò õ¿÷èí ¿íäñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä áàéíãà
áýëýí áàéõ çàð÷ìûã òóõàéí öýðãèéí áàéãóóëëàãà, íýãæèéí ººðò
íîãäóóëñàí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõ áýëòãýëæèëòèéí òºâøèíã
òîäîðõîéëîõ òºâëºð¿¿ëñýí èëýðõèéëýë ãýæ îéëãîäîã.
Öýðãèéí “áýëýí áàéäàë”-ààð äààëãàñàí ¿¿ðýã, ¿éë
àæèëëàãààíû á¿õ òàëûã æèãä õàìàðñàí áàéõ, öàã õóãàöàà,
35

îðîí çàéí õ¿÷èí ç¿éëä çîõèöñîí áàéõ, ¿éë ÿâäëûí áîëçîøã¿é
ºðíºëèéí õàìãèéí õ¿íä õóâèëáàðò íèéöýæ áàéõ, öàãèéí
áàéäëûí ººð÷ëºëòºä óÿí õàòàí çîõèöîæ áàéõ ãýñýí ¿íäñýí
øààðäëàãûã òàâüäàã þì. Ò¿¿í÷ëýí öýðãèéí “áýëýí áàéäàë”ûã
òîäîðõîéëîõ òºâëºð¿¿ëñýí èëýðõèéëýë íü òîîí áîëîí
÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòòýé, øèíæ ÷àíàðûí áîëîí öàã õóãàöàà, îðîí
çàéí õàìààðàëòàé áàéíà. Èéìä öýðãèéí àíãè, ñàëáàðûí
çîðèóëàëò, ¿¿ðýã, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, òýäãýýðýýñ øóóä
õàìààðàëòàé òîãòîîãäîõ áàéëäààíû áîëîí òóñãàé ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõ áýëòãýëæèëòèéí òºâøèíã òîäîðõîéëîõ
òºâëºð¿¿ëñýí èëýðõèéëëèéã öýðãèéí àíãè, ñàëáàðèéí
çîðèóëàëò, òºðºë, á¿òöèéí àíãèëëààð íü ÿëãàâàðòàéãààð
òîãòîîõ ¸ñòîé áîëñîí þì. Ýíý ¿íäñýí äýýð öýðãèéí áýëýí
áàéäëûí òóõàé àñóóäàëä áîäèòòîé, òîäîðõîé õàíäàõ
áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà.
- Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿õ òºðëèéí õàíãàëòûã òºðººñ
áàòàëãààæóóëàõ çàð÷èì íü Çýâñýãò õ¿÷íèéã áàéãóóëàí
õºãæ¿¿ëýõ, ¿éë àæèëëàãààã õýâèéí ÿâóóëàõ íºõöëèéã õàíãàõ
¿¿ðãèéã òºð ººðºº, òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëàãààðàà
äàìæóóëàí õàðèóöàæ áàéõûã îéëãîæ áàéíà. Ýíý çàð÷ìûã
ìºðäñºíººð Çýâñýãò õ¿÷èí íü òºðèéí áàéãóóëëàãà áàéõ ¿íäýñ
á¿ðääýã. Èéì ó÷ðààñ öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí óëñ òºðèéí
çîðèëãîîð ýâñýëäýí íýãäýõ, óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã íàì, ýâñýë, õîëáîîíû ãèø¿¿í áàéõ, òºðèéí áîäëîãî,
öýðãèéí óäèðäëàãûí øèéäâýð, çàõèðàã÷, äàðãûí òóøààëûã
ýñýðã¿¿öýõ, çàõèðàã÷, äàðãûí çºâøººðºëã¿éãýýð öýðãèéí
ä¿ðýìä çààñíààñ áóñàä æàãñààë, öóãëààí çîõèîí áàéãóóëàõ,
ò¿¿íä îðîëöîõ çýðýã ýðõèéã òºðèéí õóóëèàð õÿçãààðëàñàí þì.
- Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã öýðýã
òàòëàãààð áîëîí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ãýðýýãýýð íºõºí
õàíãàõ, çàð÷èì íü Çýâñýãò õ¿÷íèéã ìýðãýæëèéí àðìèéí øèíæ
÷àíàð, æèøèãò îéðòóóëàí ººð÷ëºí õºãæ¿¿ëýõ òºðèéí
áîäëîãîîñ óðãàí ãàð÷, ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ãýðýýãýýð àëáà
õààõ áîëîí áàéíãûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâèéã íèéò
á¿ðýëäýõ¿¿íä íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòëàõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
- öýðãèéí àëáàí õààã÷ á¿ð öýðãèéí ìýðãýæèëä çààâàë
ñóðàõ çàð÷ìûí äàãóó Çýâñýãò õ¿÷èí íü öýðãèéí àëáàí õààã÷èä
36

öýðãèéí ìýðãýæèë çààâàë ýçýìø¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýéãýýñ ãàäíà
öýðãèéí àëáàíä îðæ öýðãèéí òàíãàðàã ºðãºñºí èðãýí á¿ð
öýðãèéí ìýðãýæèë çààâàë ýçýìøèõ ¿¿ðýãòýé áîëãîñîí þì.
- õóóëü äýýäëýõ, ÷àíä ñàõèëãà, ºíäºð çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé áàéõ çàð÷èì íü òºðèéí õ¿÷íèé ¿íäñýí
áàéãóóëëàãà - Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿í, òºðèéí òóñãàé
àëáàí õààã÷ ó÷ðààñ òºðèéí õóóëü äýýäëýõ, ºíäºð çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé áàéõ, öýðãèéí ñàõèëãûã ÷àíä ñàõèõ ýðõ ç¿éí
áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéãàà þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ öýðãèéí
àëáà õààõ èðãýí á¿ð “… Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð
õ¿ëýýñýí èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãýý ¿íýí÷ýýð áèåë¿¿ëæ, ºâºã
äýýäñèéíõýý àðèóí ãàë ãîëîìò áîëñîí Ìîíãîë Óëñûíõàà
õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã àìü áèå ¿ë õàéðëàí áàòëàí
õàìãààëàõàà ýõ îðîí, àðä ò¿ìýíäýý àíäãàéëàí
òàíãàðàãëàæ…” öýðãèéí àëáàà ýõýëäýã þì [7].
- òºâëºð¿¿ëýí óäèðäàõ, íýãòãýí çàõèðàõ, çàð÷èì íü
ìîíãîëûí öýðãèéí áàéãóóëëàãàä òàâüæ èðñýí ºíº ýðòíèé
óëàìæëàëòàé çàð÷èì þì. Çýâñýãò õ¿÷èí íü þóíû ò¿ð¿¿íä
óëñ îðîíä ãàäíû çýâñýãò ò¿ðýìãèéëýë ó÷èðâàë ò¿ðýìãèéëëèéã
öýðãèéí õ¿÷ýýð ñààòóóëàí íÿöààõ òºðèéí öýðãèéí ¿íäñýí
áàéãóóëëàãà ó÷èð ò¿¿íèé äîòîîä õàðèëöààã òºâëºð¿¿ëýí
óäèðäàõ, íýãòãýí çàõèðàõ çàð÷èìä òóëãóóðëàõ íü ïðàêòèê à÷
õîëáîãäîëòîé. Ýíý çàð÷ìûã ãóéâàëòã¿é ìºðäºõ íü Çýâñýãò
õ¿÷íèé òºðèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãûã öýðãèéí ìýðãýæëèéí
óäèðäëàãààñ çààãëàõûã áàñ äàâõàð íºõöºëä¿¿ëñýí áîëíî.
- Çýâñýãò õ¿÷èí íýãäìýë áàéõ çàð÷èì íü èðãýíèé
íèéãýì áàéãóóëàõ, ýðõ ç¿éò òºð òîãòîîõ, ýäèéí çàñãèéí çàõ
çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèõ, óëñûíõàà îðøèí òîãòíîõûí
àþóëã¿é áàéäëûí äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéã õàíãàõ çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàãà, áóóðàé ìàíàé óëñûí õóâüä Çýâñýãò
õ¿÷èí íýãäìýë áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí þì [8. 95-102].
Äýýðõè çàð÷ìóóä íü Çýâñýãò õ¿÷íèéã øèíý÷ëýõ,
öààøèä õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíäàà
õàòóó ìºðäëºãº áîëãîæ áàéõ ìàíàé òºðèéí áîäëîãî ìºí
áºãººä ìàíàé óëñûí òºð, íèéãìèéí øèíý÷ëýëèéí äàâõàð
èëýðõèéëýë áîëæ áàéãàà þì.
37

Ýäãýýð ýðõ ç¿éí ººð÷ëºëò¿¿ä íü íýã òàëààñ öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéí áîäèò òóñãàë áîëæ ºãºõèéí çýðýãöýý ò¿¿íèéã
ÿâóóëàõ ¿íäýñ, áóñàä õóóëü, öýðãèéí ä¿ðì¿¿äèéã ººð÷ëºõ
ýõëýë áîëñîí áàéíà. “Öýðãèéí ä¿ðì¿¿ä” (1999), “Öýðãèéí
öîë îëãîõ òóõàé” (1994), “Ìîíãîë Óëñûí á¿õ öýðãèéí õàð ñ¿ëä,
òºðèéí ¸ñëîëûí öàãààí òóãèéí ä¿ðýì” (1992) çýðýã îëîí ä¿ðýì,
æóðìûã áàòëóóëàí ìºðäºæ áàéíà.
Öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý “Áàòëàí
õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà, Çýâñýãò õ¿÷èí áóñàä öýðãèéã
øèíý÷ëýõ òàëààðõ “Çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð” (1994 îí),
“Öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãî” (1997îí), “Öýðãèéí
áàéãóóëàëòûã 2005 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð” (2002)
ãýñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí äàãóó ÿâóóëñàí þì. Öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéí ãîë çîðèëãî íü Çýâñýãò õ¿÷íèéã ìýðãýæëèéí ÷èã
õàíäëàãàòàé, ÷àäâàðëàã áîëãîí øèíý÷ëýõ, óëñûí õèë
õàìãààëàëòûã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëü [6. 37-44]-èàð Çýâñýãò
õ¿÷íèé óäèðäëàãûí òºâøèí, çààã ÿëãààã òîãòîîñîí íü
öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã óäèðäëàãààñ ýõëýõ òààòàé áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëñýí þì. Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû ÷èã ¿¿ðýã
¿íäñýíäýý ººð÷ëºãäºæ, öýðãèéí ÿàìíààñ èðãýíèé ÿàì áîëîí
õóâèðàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. Ò¿¿íèé áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðò ÿâóóëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû
äèéëýíõ õýñýã íü èðãýíèé íèéãýì, áàéãóóëëàãàä õàíäñàí,
áàãààõàí õýñýã íü Çýâñýãò õ¿÷íèéã çàõèðãààíû óäèðäëàãààð
õàíãàõ, èðãýíèé õÿíàëò òàâèõàä ÷èãëýãäýõ ýõëýë òàâèãäñàí
áàéíà. Õàðèí Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì 1993 îíîîñ ýíýõ¿¿
øèíý÷ëýëèéã ýõëýõã¿é 3–4 æèë áîëñîí áºãººä ò¿¿íèéã 1997
îíîîñ “Àðä÷èëñàí õîëáîî” ýâñëèéí Çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëæ
ýõýëñýí áîëîâ÷ ìºíººõ öýðãèéí ÿàìíû ¿¿ðãýýñ íü á¿ðýí
ñàëæ ÷àäàëã¿é óäààøðóóëñàí áàéíà. ªíººãèéí áàéðíààñ
õàðâàë Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì òºëºâøèæ, ¿éë àæèëëàãàà íü
òºëºâëºñºí ãîëäðèëèéí äàãóó ÿâæ ýõýëëýý.
Íýãýíò Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì ýíãèéí èðãýíèé ÿàìäûí
àäèë òºð, íèéãýì, èðãýíèé áàéãóóëëàãàòàé ãîëëîí õàðüöàæ,
óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéí
çîõèöóóëàëòûã õèéõ, Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëò òàâèõ
áîëñîí ó÷èð ýíý àñóóäëûã õàðèóöñàí çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í,
38

áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä öýðãèéí æàíæèí áàéõààñàà óëñ
òºðèéí ç¿òãýëòýí – ýíãèéí èðãýí õ¿í áàéõ íü èë¿¿
òîõèðîìæòîé áîëîâ.
Öýðãèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûí äýýä áàéãóóëëàãà -
Çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí øòàáûí ã¿éöýòãýõ àæëûí õ¿ðýý, ÷èã
¿¿ðýã, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò íü çºâ, òºëºâøèëò íü
õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä, õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéíà.
Á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ
áóóðñàí Çýâñýãò õ¿÷íèé ÷àäàâõèéã ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû
áîëîí àãóóëãûí øèíý÷ëýëýýð ýñâýë çýâñýãëýë, òåõíèêèéí
øèíý÷ëýëýýð íºõºæ ÷àäñàí òîõèîëäîëä öýðãèéí øèíý÷ëýë
æèíõýíý óòãààðàà áèåëýëýý îëîõ ¸ñòîé áàéëàà.
Ýíý ¿åèéí öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí ïðàêòèê àæèëëàãàà
íü öýðãèéí áîëîí Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã
þóíû ò¿ð¿¿íä ãîëëîí õºíäñºí ÷èã õàíäëàãàòàé áàéâ. Óëñ
îðîí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèõ ¿åä, ãàäààä çýýë,
òóñëàìæ, äýìæëýãò òóëãóóðëàñàí òºñºâ òàñàð÷ ýõëýõýä
ò¿¿íä òîìîîõîí áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéñàí áàòëàí õàìãààëàõ
çàðäëûã óëñûí òºñºâ äààõ ÷àäâàðã¿é áîëæ ýõýëñýí þì.
Èéìýýñ ýõýí ¿åäýý öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã çýâñýãò õ¿÷íèé
á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã õóðààíãóéëàõ, öîìõîí
áîëãîõîä ãîëëîí ÷èãë¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà
“Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ” äýõ “Ìîíãîë
Óëñ òàéâàí öàãò óëñ îðíûõîî áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãöýý
øààðäëàãà, ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèä íèéöñýí öîìõîí . . .
Çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéíà” ãýñýí çààëòàä òóëãóóðëàñàí þì
[5. 13].
Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò íü ò¿¿íèé
òàéâàí öàãò áîëîí äàéíû áàéäëûí ¿åä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýñ
øóóä õàìààðàëòàé áºãººä ýäãýýð ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýýñ Çýâñýãò
õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, òºðºë, ìýðãýæëèéí öýðãèéí
õîîðîíäûí òîîíû õàðüöàà, òýð÷ëýí çýâñýãò òýìöýë ÿâóóëàõ
ñòðàòåãè, òàêòèê, õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû
àðãà, õýëáýð òîäîðõîéëîãäñîí áàéíà.
Çýâñýãò õ¿÷èí íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä
ìîòîáóóäëàãà, òºðºë ìýðãýæëèéí öýðãèéí áóñàä íýãòãýë,
àíãèóäààñ áîëîí àð òàë-òåõíèêèéí, ñóðãàëò-áýëòãýë, ñî¸ë,
39

ñóðòàë÷èëãàà-õ¿ì¿¿æëèéí, õ¿í ýìíýëýã, àæ àõóéí-
¿éë÷èëãýýíèé àíãè, áàéãóóëëàãààñ á¿ðäýæ áàéíà. Öýðãèéí
íýãòãýë, àíãèóäûí òàéâàí öàãèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò,
áàéðøèëòàä 1997 îíîîñ çàð÷ìûí ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà.
Öýðãèéí íýãòãýë, àíãèéã äèâèç-õîðîî-áàòàëüîíû á¿òöýýñ
áàòàëüîíû öîìõîí á¿òöýä øèëæ¿¿ëñíýýð Çýâñýãò õ¿÷íèé
íýãòãýë, àíãèèé òîî áîëîí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé áàéäëûã 1980–
ààä îíûõûã íü 2000 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä íýãòãýë, àíãèóäûí
òîî 30 õóâèàð, áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé òîî 2,5 äàõèí öººðñºí
áàéíà. Èíãýñíýýð Çýâñýãò õ¿÷íèé “áàòàëüîí – õîðîî – äèâèç
– àðìè” ãýñýí á¿òöèéã “áàòàëüîí – õîðîî” ãýñýí ýíãèéí á¿òöýä
øèëæ¿¿ëñýí áºãººä íýãòãýë, àíãèéí áàéðøèëä ººð÷ëºëò
îðóóëàâ. Öýðãèéí øèíý÷ëýë àãóóëãûí ãýõýýñýý õýëáýðèéí
øèíæ ÷àíàðòàé ÿâàãäàæ ýõýëñýí ãýäãèéí àãóóëãà ¿¿íä îðøèæ
áàéãàà þì.
Çýâñýãò õ¿÷èí íü ººðèé㺺 õàìãààëàõ áîäëîãîä
çîõèöñîí çýâñýãëýë, áàéëäààíû òåõíèêòýé áàéõàä
íèéö¿¿ëýí öýðýã-òåõíèêèéí áîäëîãîî òîäîðõîéëñîí þì.
Ìàíàé çýâñýãëýëä áàéãàà çýâñýã, áàéëäààíû òåõíèêèéí
äèéëýíõè çàãâàðóóä õóó÷èí ÇÕÓ-ä 60-70-ààä îíä
¿éëäâýðëýñýí, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òåõíîëîãèéí äàãóó ñýðãýýí
ñàéæðóóëàõ çàñâàð, òåõíèêèéí ¿éë÷èëãýý õèéãäýýã¿é õýäèé
÷ àøèãëàëòûí çîõèõ íººöòýé, òåõíîëîãèéí ÷àíàð áàéäëûí
õóâüä çîðèóëàëòààð íü àøèãëàõ áîëîìæòîé, ãýõäýý òýäãýýðò
ñýðãýýí ñàéæðóóëàõ òåõíèêèéí ¿éë÷èëãýý çàéëøã¿é õèéõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà çýâñýãëýë òåõíèê þì. Çýâñýã,
áàéëäààíû òåõíèêèéí çàðèì õýñýãò ñýðãýýí ñàéæðóóëàëò
õèéõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áºãººä ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýã÷ îðíû
áýëýí òåõíîëîãè, ìýðãýæèëòíèé îðîëöîîòîéãîîð äîòîîääîî
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éëäâýðëýëèéí ìàòåðèàëëàã áààç, ìýðãýæëèéí
áîëîâñîí õ¿÷èíòýé. Çàðèì òºðºë, çàãâàðûí çýâñýãëýë, öýðãèéí
òåõíèêèéã çàéëøã¿é øèíý÷ëýõ øààðäëàãà áàéãàà þì. Èéìä
ýí òýðã¿¿íä Çýâñýãò õ¿÷íèé çýâñýãëýë, áàéëäààíû òåõíèêèéã
øèíý÷ëýõ Çàñãèéí ãàçðûí äóíä õóãàöààíû õºòºëáºðèéã áàòëàí
ìºðäºõ õýðýãòýé ãýæ öýðãèéí êîìàíäëàë ¿çäýã. Çýâñýã,
öýðãèéí òåõíèêèéí õàäãàëàëò, àð÷ëàí õàìãààëàëò, òåõíèêèéí
¿çëýã, ¿éë÷èëãýýã ¿íäñýýð íü ñàéæðóóëæ, øóóä çîðèóëàëòààð
íü àøèãëàõ áîëîìæèéã õàäãàëàõ íü ìàíàé öýðýã-òåõíèêèéí
áîäëîãûí ¿íäýñ áîëäîã.
40

Ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýä¿ãýýãèéí íºõöºë áàéäàë
íü öýðãèéí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã
èäýâõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé äîòîð öýðýã-òåõíèêèéí õàìòûí
àæèëëàãààã ºðãºòãºí, ýíý ¿íäñýí äýýð ãàäààä îðíû äýìæëýã,
òóñëàëöààíä òóëãóóðëàí çàðèì òºðëèéí çýâñýã, òåõíèêèéã
øèíý÷ëýõ çîðèëò òàâèí èäýâõòýé àæèëëàõûí ÷óõàë áîëîõûã
íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà.
Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé ººðèé㺺 õàìãààëàõ çýâñýãò
òýìöýë ÿâóóëàõ õýðýãñýë, çýâñýãëýë, òåõíèêò áîëîí àðãà
òàêòèêò ýõíýýñýý ÷àíàðûí ººð÷ëºëò õèéãýýã¿é áºãººä õèéõ ÷
ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè áîëîí îþóí ñàíààíû áîëîìæ
á¿ðäýýã¿é þì.
Öîìõîí, ÷àäâàðëàã Çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéõ òºðèéí
áîäëîãî çºâõºí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò õèéæ,
çýâñýãëýë, òåõíèêèéí òîîã öººð¿¿ëæ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëñíààð
õÿçãààðëàãäàõã¿é, ãîë íü öýðãèéí àíãè, ñàëáàðûí ñóðãàëò,
áýëòãýëæèëò, ÷àäàâõèéã ìýðãýæëèéí àðìèéí øèíæ ÷àíàð,
æèøèãò îéðòóóëàí øèíý÷ëýõýä îðøèæ áàéíà. Ýíý íü Çýâñýãò
õ¿÷íèéã á¿òöèéí ººð÷ëºëòººñ ¿éë àæèëëàãààíû øèíý÷ëýëä
øèëæ¿¿ëýõ çîðèëòûí ¿íäñýí àãóóëãà áîëæ áàéãàà þì. 1998
îíîîñ öýðãèéí ñóðãàëòûí àãóóëãà ¿íäñýíäýý øèíý÷ëýãäýæ,
ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñóðãàëòûí øèíý
äýâøèëòòýé àðãà õýëáýðèéí ýðýë, õàéãóóë èäýâõæèâ.
ªíãºðñºí õóãàöààíä íýã á¿ðèéí áîëîí æèæèã ñàëáàðûí
ìýðãýæëèéí áýëòãýë äýýð òóëãóóðëàñàí ñóðãàëòûí òîãòîëöîîã
¿íäñýíäýý á¿ðä¿¿ëæ ÷àäëàà. Ýíý òîãòîëöîîã öààøèä óëàì
òºãºëäºðæ¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäâààñ áàéëäààíû áîëîí
òóñãàé ÿìàð ÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðòàé öýðãèéí øèëìýë
àíãè, ñàëáàðóóäòàé áîëæ, ýíý õýðýýð Çýâñýãò õ¿÷èí á¿õýëäýý
÷àäâàðëàã áîëîõ àíõàí øàòíû íºõöë¿¿ä á¿ðäýõ þì.
Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéíãûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ñóðãàëò,
áýëòãýëèéã òýäíèé á¿òöèéí àíãèëëààð, ìýðãýæèë, àëáàí
òóøààëààð, àëáà õààñàí õóãàöààãààð ÿëãàâàðòàé òîãòîîæ,
òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ æóðàìä øèëæ¿¿ëýõ áîäëîãûí ÷èãëýëèéã
1998 îíîîñ òîäîðõîéëîí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ªíãºðñºí
õóãàöààíä öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ñóðãàëò, áýëòãýëýýð
õ¿ðñýí áàéõ òºâøèí, öýðãèéí àíãèóäûí ñóðãàëò, áýëòãýëèéí
ÿâö áàéäàë, ¿ð ä¿íã øàëãàæ ¿íýëýõ çààâàð, òºðºë á¿ðèéí
41

ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äèéã øèíý øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí
øèíý÷ëýí ìºðä¿¿ëýõ òàëààð äýñ äàðààòàé àðãà õýìæýý àâ÷
áàéíà. Öýðãèéí àíãè, ñàëáàðûí ñóðãàëò, áýëòãýëèéã õóãàöààò
àëáàíû öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ñóðëàãûí ¿ç¿¿ëýëòýýð
¿íäñýíäýý õýìæèæ áàéñíûã ýä¿ãýý áàéíãûí á¿ðýëäýõ¿¿í
áîëñîí îôèöåð, àõëàã÷, ãýðýýò öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí
áýëòãýëæèëò, àíãè, ñàëáàðûí æèãäðýëòèéí òºâøèíãýýð ä¿ãíýõ
áîëîâ.
Çýâñýãò õ¿÷èí íü òàéâàí öàãò óëñûí õèë õàìãààëàõàä
îðîëöîõ òîìèëãîîò á¿ðýëäýõ¿¿íèéã óëñûí õèë õàìãààëàõ
àðãà òàêòèêò ñóðãàõ, áàéãàëèéí áîëîí íèéòèéã õàìàðñàí
ãàìøèã, ¿éëäâýðèéí îñëûí àþóëààñ õ¿í àì, ýä áàÿëãèéã
õàìãààëàõàä òóñëàõ ìýäëýã, äàäëàãûã íèéò áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íä ýçýìø¿¿ëýõ, îëîí óëñûí çýâñýãò
ìºðãºë人íèé õóóëèéã áàéëäààíû àíãè, ñàëáàðûí öýðãèéí
àëáàí õààã÷äààð ñóäëóóëàõ, ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé
õ¿ðýýíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ àðãà àæèëëàãààíû ¿íäñèéã íèéò
îôèöåð, àõëàã÷ íàðò çààæ ýçýìø¿¿ëýõ çýðýã øèíý
øààðäëàãûã öýðãèéí ñóðãàëò, áýëòãýëèéí òºëºâëºëòºä òóñãàí
õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýâ. Òºñºâ, õºðºí㺠ìºí㺠õÿçãààðëàãäìàë
áàéãàà õýäèé ÷ öýðãèéí ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã áààçàà
áýõæ¿¿ëýõ òàëààð äîîðîîñ ñàíàà÷ëàãà, õºäºë㺺í ãàðãàæ
áàéãàà íü øèíý øààðäëàãà õàíãàõóéö ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã
áààç öýðãèéí íýãòãýë, àíãèéí ýä¿ãýýãèéí çàéëøã¿é õýðýãöýý
áîëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Öýðãèéí ìýðãýæëèéí çýðãèéí ¿íýëýìæèéã ìýäýãäýõ¿éö
íýìýãä¿¿ëæ, çýðýãòýíä òàâèõ øààðäëàãà, øàëãóóð
¿ç¿¿ëýëòèéã ìýðãýæëèéí àðìèéí æèøèãò îéðòóóëàí øèíý÷ëýí
ìºðä¿¿ëñíýýð öýðãèéí ìýðãýæëèéí çýðýã ýçýìøñýí öýðãèéí
àëáàí õààã÷èéí íýð õ¿íä äýýøèëæ áàéíà. Ýíý áîë Çýâñýãò
õ¿÷èíä öýðãèéí ìýðãýæëèéí çýðýãòíèé òîî áîãèíî õóãàöààíä
ºñ÷, ýíý ÷àíàðààðàà íèéò öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã
÷àäâàðæóóëàõàä ÷óõàë õºø¿¿ðýã áîëîõ èðýýä¿éí òºëºâ
õàðàãäàæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ öýðãèéí àíãè, ñàëáàðûí ºäºð òóòìûí ¿íäñýí
¿éëäâýðëýë áîëñîí öýðãèéí ñóðãàëò, áýëòãýëèéí òîãòîëöîîã
øèíý÷ëýõ íü Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ
ãîë çîðèëò áîëîí äýâøèãäýæ áàéãàà áºãººä ýíý íü íýã
42

äàéðàëòààð õÿëáàð øèéäâýðëýãäýõ àñóóäàë áèø, èõýýõýí
õ¿÷èí ÷àðìàéëò, áàãà áóñ õºðºí㺠øààðäñàí àìàðã¿é çîðèëò
áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý çîðèëòûã õàíãàõûí òóëä íýãä,
öýðãèéí ñóðãàëòûí çîðèëòûã öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí á¿òöèéí
àíãèëàë, ìýðãýæèë, àëáàí òóøààë, àëáà õààñàí õóãàöààã
õàðãàëçàí ñóðãóóëèéí ¿å øàò íýã á¿ðýýð çºâ òîäîðõîéëæ
õýâøèõ; õî¸ðò, ñóðãàëòûí äýýðõè çîðèëò, ñóðàëöàãñäûí
ýçýìøñýí áàéõ ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëàãûí á¿õ ¿ç¿¿ëýëòèéã
áàãòààñàí àãóóëãà á¿õèé ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õè÷ýýë òóñ
á¿ðýýð áîëîâñðóóëàí ìºðä¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã áàéíãà òîäîòãîí
øèíý÷èëæ áàéõ; ãóðàâò, ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã áààçûã
îð÷èí ¿åèéí ýðýëò, øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ;
äºðºâò, ñóðãàëòàä áàðèìòëàõ çàð÷ìûã áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé
àíãèëëààð ÿëãàâàðòàé òîãòîîæ, ¿¿íòýéãýý óÿëäóóëàí
ñóðãàëòûí ýðýìáý äàðààëàë, ¿å øàò, àðãà õýëáýð, çîõèîí
áàéãóóëàëòûã òîäîðõîéëæ ÿâóóëàõ; òàâä, öýðãèéí ñóðãàëòûã
á¿õ øàòíû çàõèðàã÷, øòàáààñ áàéíãûí óäèðäëàãààð õàíãàõ;
çóðãààä, ñóðãàëòûí ÿâöàä õèéõ õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿å øàòíû
òºãñãºëä ºãºõ ¿íýëãýý, ä¿ãíýëòèéã áîäèòîé áîëãîõîîñ ººð àðãà
çàìã¿é ãýæ ìàíàé Çýâñýãò õ¿÷íèé óäèðäëàãà ¿çýæ áàéíà.
Îôèöåð, àõëàã÷èéí ñóðãàëòàä íýãä, øèíæëýõ óõààí÷
áàéõ; õî¸ðò, àëáàí òóøààëûí ¿¿ðãýý ìàäàãã¿é ã¿éöýòãýõýä
ñóðãàõ; ãóðàâò, ñóðàëöàãñäûí èäýâõ, óõàìñðûí ¿íäñýí äýýð
ñóðãàõ; äºðºâò, ñóðãàëòàä ñèñòåì äàðààëàëòàé, èæ á¿ðýí
õàíäàõ; òàâä, ñóðàëöàãñäûí áîëîëöîîã äýýä çýðãýýð äàé÷ëàí
ñóðãàõ; çóðãààä, ìýäëýã, äàäëàãà, ÷àäâàð ã¿í áàò, á¿òýýë÷
áàéõ; äîëîîä, ñóðãàëòàä íèéòýýð áîëîí íýã á¿ð÷ëýí õàíäàõ
çàð÷èì áàðèìòëàõ íü îíîâ÷òîé ãýæ ¿çäýã.
Õàðèí áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ íàðûí ñóðãàëòàä íýãä, îð÷èí
íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ; õî¸ðò, öýðãèéí ìýðãýæèëä çààâàë
ñóðãàõ; ãóðàâò, öýðãèéí õýðãèéí çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé
á¿õýíä ñóðãàõ; äºðºâò, ñèñòåì äàðààëàëòàé áàéõ; òàâä,
õÿëáàð äºõºì áàéõ; çóðãààä, óõàìñàðëóóëàí èäýâõæ¿¿ëæ
ýð÷èìòýé ñóðãàõ; äîëîîä, ã¿í áàò ìýäëýã, á¿òýýë÷ áàéõ çàð÷èì
áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çäýã. Ýäãýýð çàð÷ìóóä íü öýðãèéí
ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõäàà òóéëûí á¿òýýë÷ýýð õàíäàõûã
ìàíàé öýðãèéí àíãèéí çàõèðàã÷, øòàáààñ øààðäàæ áóé õýðýã
þì.
Öýðãèéí ñóðãàëò, áýëòãýëèéí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýí
43

õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäâààñ äàðààõü ¿ð ä¿íä õ¿ðíý ãýæ öýðãèéí
êîìàíäëàë òºñººëæ áàéíà. ¯¿íä:
Íýãä¿ãýýðò, öýðãèéí ñóðãàëòûí àãóóëãà, õýëáýð,
á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòàä çàð÷ìûí áîëîí àãóóëãûí
ººð÷ëºëò îðæ, ñóðãàëòûí ïðîöåññ ýð÷èìæèíý.
Õî¸ðäóãààðò, ºíººãèéí öýðãèéí ñóðãàëòàä íî¸ðõñîí
ñóáúåêò-îáúåêòûí õàðèëöàà ñóáúåêò-ñóáúåêòèéí õàðèëöàà
áîëæ, ñóðàëöàãñäûí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ìýäýãäýõ¿éö õºãæèíº.
Ãóðàâäóãààðò, öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ººðèé㺺
õºãæ¿¿ëýõ, ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëàãàà áàéíãà íýìýãä¿¿ëæ áàéõ
îð÷èí, íºõöºë á¿ðäýíý.
ĺðºâä¿ãýýðò, öýðãèéí ñóðãàëòûí ïðîöåññ ýð÷èìæèæ,
õàìãèéí áàãà öàã õóãàöàà, çàðäëààð äýýä ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ
íºõöºë áèé áîëíî.
Òàâäóãààðò, áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ áîëñîí
îôèöåðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ìýäëýã, óð ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ
õºø¿¿ðýã áèé áîëæ, òýä ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõýýñ ººð àðãàã¿é
áîëîõ îð÷èí á¿ðäýíý.
Çóðãààäóãààðò, ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íã õýìæèõ
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä òîäîðõîé áîëæ, öýðãèéí áýëòãýë, áýëýí áàéäàëä
ºãºõ ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò áîäèòîé áîëíî.
Äîëîîäóãààðò, öýðãèéí õºäºëìºðèéã ¿íýëýõ ýäèéí
çàñãèéí õºø¿¿ðýã áèé áîëæ, ñóðãàã÷, ñóðàëöàãñäûí èäýâõèéã
ºðí¿¿ëýõ óðàìøóóëëûí áîëîí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî
á¿ðäýíý.
Íàéìäóãààðò, õàìãèéí ÷óõàë íü Çýâñýãò õ¿÷íèéã
ìýðãýæëèéí àðìèéí ÷èã õàíäëàãàòàé ÷àäâàðëàã áîëãîõ òºðèéí
áîäëîãî ¿íäñýíäýý õýðýãæèõ áîëíî [8. 114,115].
Öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãî äîòîð öýðãèéí
áîëîâñîí õ¿÷íèé ñóðãàëò, öýðãèéí ñóðãóóëèéí àñóóäàë ÷óõàë
áàéð ýçýëñýí þì. Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûí çºâëºëèéí
õóðàëäààíààð ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëä Öýðãèéí íýãäñýí äýýä
ñóðãóóëü (ÖÍÄÑ)-òàé õîëáîî á¿õèé àñóóäëûã áàðàã æèë
44

òóòàì õýëýëöýæ, ÖÍÄÑ–èéã Öýðãèéí èõ ñóðãóóëü (ÖÈÑ)
áîëãîõ (1991), ò¿¿íèé äýðãýä àäúþíêòóð (äîêòðàíòóð) –ûí
ñóðãàëò ýõë¿¿ëýõ (1992), öýðãèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí
óõààíû ìýðãýæëèéí àíãèëëààð ýðäýì (äýä äîêòîð)–èéí çýðýã
õàìãààëóóëàõ òºðºëæñºí çºâëºë áàéãóóëàõ (1995), ÖÈÑ-èéí
á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷èëæ (1996), Öýðãèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí (ÖÝØÕ), Êîìàíä øòàáûí èíñòèòóò
(ÊØÈ), Õèëèéí öýðãèéí äýýä ñóðãóóëü (ÕÖÄÑ), åðºíõèé
öýðãèéí ôàêóëüòåò, òåõíèêèéí ôàêóëüòåò, Öýðãèéí õºãæìèéí
ñóðãóóëü, Àõëàã÷ áýëòãýõ òºâ, Àëäàð ñïîðò êëóá çýðýã ¿íäñýí
íýãæòýé áîëãîñîí áà õîæèì íü ÖÈÑ-èéã Áàòëàí õàìãààëàõûí
èõ ñóðãóóëü (ÁÕÈÑ) áîëãîæ, õàðúÿà áîëîí á¿ðýëäýõ¿¿íäýý
õ¿ðýýëýí, ñóðãóóëü, êîëëåæ, òºâ¿¿äòýé áàéõààð çîõèîí
áàéãóóëàõ (1999) çýðãýýð öýðãèéí ñóðãóóëèéí á¿òýö,
ñóðãàëòûã “ÖÈÑ” õºòºëáºð (1998), “ÁÕÈÑ – 2005 õºòºëáºð
(2001)-èéí äàãóó áîëîâñðîíãóé áîëãîæ èðëýý.
Çýâñýãò òýìöëèéã ÿâóóëàõ àðãà òàêòèê íü
õýäèéãýýð çýâñýãëýë, òåõíèêèéí ÷àíàð áàéäàëòàé õîëáîîòîé
÷ ò¿¿íèé çîðèëãî, òºðèéí áîäëîãîîñ õàìààðàëòàé þì.
×óõàìõ¿¿ ýíý ó÷èð áàéäëààñ õàìààð÷ öýðãèéí óðëàãò
ººð÷ëºëò øèíý÷ëýë õèéõèéã ìîíãîëûí òºðèéí áîäëîãîîð
øààðäñàí áàéíà. Öýðãèéí óðëàãààñ ÿëàíãóÿà öýðãèéí
ñòðàòåãè, òàêòèêèéí îíîë, ïðàêòèêèéí íýëýýä òóëãóóð
àñóóäëûã äàõèí ýðãýæ õàðàõ, øèíýýð áîëîâñðóóëàõ õýðýãöýý,
øààðäëàãà ãàðñàí þì. Çàõ çýýëèéí øèëæèëòèéí ¿åä Çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéíãûí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé îþóíû ÷àäàâõèéí íýëýýä
õýñýã íü îðîí òîî çîõèîí áàéãóóëàëòûí, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
õàìãààëëûí áàéäëààñ õàìààð÷ öýðãýýñ õàëàãäñàí áà ¿ëäñýí
õýñýãò øèíýëýã ñýòãýëãýý, íººö áîëîëöîîãîî àøèãëàõ
õºø¿¿ðýã, ìåõàíèçì äóòàãäñàíààñ îíîëûí òàëàà𠺺ð÷ëºëò
øèíý÷ëýë óäààøðàëòàé ÿâàãäñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë
öýðãèéí óðëàãèéí îíîëûí àñóóäëûã ìàíàé îôèöåðóóä ºìíº
íü Ǻâëºëòèéí öýðãèéí óðëàãààñ õóóëáàðëàõ, áýëýí÷ëýõ
ñýòãýëãýýãýýð “õºãæ¿¿ëæ” èðñíýýñ íèéãìèéí øèíý÷ëýëèéí öîî
øèíý çîðèëòòîé óÿëäóóëàí ººðèéí îðíû ºâºðìºö îíöëîãò
íèéö¿¿ëýí ò¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ àæèëëàãàà ýõýí ¿åäýý
óäààøðàëòàé, äàëàéö, õýìæýý áàãàòàé ÿâàãäæýý. Ìîíãîëûí
ýðòíèé óëàìæëàëò öýðãèéí óðëàãàà ñîöèàëèñò àðìèéí åâðîï
ìàÿãèéí öýðãèéí óðëàãààð á¿ðýí ñîëüñîí íü øèíý íºõöºë
áàéäàëä òýäãýýðèéí îëîëòòîé òàëóóäûã çîõèñòîéãîîð àâ÷
45

àøèãëàõàä áýðõøýýë ó÷ðóóëàâ. Öýðãèéí óðëàãèéí óëàìæëàëò
áîëîí ñîíãîäîã õýëáýðèéí àëü àëèíûã õàðüöóóëàí ñóäëàõ
õýðýãöýý øààðäëàãàòàé òóëãàðñàí áàéíà. Áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí öýðãèéí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä [ 9. 10. 11. 12. 13]
öýðãèéí óðëàãèéã óëèðóóëàí, õàðüöóóëàí ñóäàëæ, á¿òýýëýý
õýâë¿¿ëñíýýð îôèöåðóóäûí îíîëûí ñýòãýëãýý õºãæèõ,
öýðãèéí ñóðãàëò, ò¿¿íèé àãóóëãàä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ýõëýë
áîëñîí þì. Ò¿¿íèé íýã èëðýë íü öóãëàðàëò, ñóðãàëòààð
òàêòèêèéí ñîíãîäîã õóâèëáàðóóäààñ ãàäíà “òîãòîîí áàðèõ
áàéëäààí”, “ò¿éâýýõ áàéëäààí”, “ñºðºã äàâøèëò”,
“òåððîðèçìòàé òýìöýõ òàêòèê” -èéí îíîë, ïðàêòèêèéí àñóóäëûã
ñóäàëæ, æèæèã á¿ëãýýð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, òåððîðèñò
á¿ëýãëýëòýé òýìöýõ, ýíõèéã ñàõèóëàõ, õ¿ì¿¿íëýãèéí
àæèëëàãààíä áîëîí ãàìøèã îñëûí õîð óðøãèéã àðèëãàõàä
öýðãýý ñóðãàæ ýõýëñýí ÿâäàë þì.
Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íòýé çîõèîõ ñî¸ë,
õ¿ì¿¿æëèéí àæëûí àãóóëãà, àðãà õýëáýðèéã öýðãèéí
øèíý÷ëýëòýé íèéö¿¿ëýí ººð÷ëºõ ¿éë àæèëëàãàà ýõëýë
òºäèé áàéíà. Áèå á¿ðýëäýõ¿¿íòýé çîõèîõ ìýäýýëýë,
ñóðòàë÷èëãàà, ñî¸ë, õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ,
øàëãàæ ¿íýëýõ çààâàð çýðýã óäèðäëàãûí áàðèìò áè÷ãèéã
øèíý÷èëæýý. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà ñààòàëòàé ÿâàãäàõàä
íºëººëñºí õýä õýäýí ñºðºã ¿ð äàãàâàð áàéñàí áàéíà.
Íèéãìèéí áàéãóóëëûí ººð÷ëºëò, çàõ çýýëèéí øèëæèëòèéí
ýõýí ¿åä Çýâñýãò õ¿÷íèéã óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí áîäëîãîîñ
àíãèä áàéëãàõ ãýñýí ñîíèðõîë, ÌÀÕÍ-ûí ¿çýë ñóðòàëä ¿íýí÷
öýðãèéí óëñ òºðèéí àæèë÷äààñ ò¿ðãýí ñàëàõ ãýñýí
îðîëäëîãîîñ ¿¿äýëòýé çîõèîí áàéãóóëàëòûí àëäàà
ãàðãàñàíòàé õîëáîîòîé àæýý. Òóõàéëáàë, Çýâñýãò õ¿÷íèé
áàéíãûí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õóóëèàð íàìûí õàðúÿàëàëã¿é
áîëãîñîí àòàë, Çýâñýãò õ¿÷íèé äîòîð óëñ òºðèéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóëãàõäàà ò¿¿íä
áàãòàæ áàéñàí ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãàà, ñî¸ë, õ¿ì¿¿æëèéí
àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà, àæèëòàí íàðûã
õàìòàä íü áàðàã ¿¿ðýãò àæëàà ÿâóóëàõ áîëîëöîîã¿é áîëãîñîí
ÿâäàë þì.
Öýðãèéí øèíý÷ëýëýýð øèéäâýðëýõ çîðèëòûí íýã íü
îëîí óëñûí ºíºº ¿åèéí íèéòëýã ÷èã õàíäëàãà, óëñ îðíûã
áàòëàí õàìãààëàõ ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí öýðãèéí àëáûã îëîí
46

õóâèëáàðààð õààõ íºõöºë, áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë áàéâ.
Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ
ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëüä, ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð
ãýðýýãýýð Çýâñýãò õ¿÷èíä àëáà õààõ, öýðãèéí àëáûã
ä¿éö¿¿ëýí õààæ áîëîõ òóõàé çààëò á¿õèé íýìýëò ººð÷ëºëò
îðóóëàâ. ¯¿íèé äàãóó õîëáîãäîõ ä¿ðýì, æóðìûã
áîëîâñðóóëàí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéíà. Èðãýäèéã
ãýðýýò öýðãèéí àëáàíä ñîíãîí ýëñ¿¿ëýõ, òýäíèé ñóðãàëò, àëáà,
àõóé õàíãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûã øààðäëàãûí òºâøèíä
ÿâóóëàõàä èõýýõýí áýðõøýýëòýé òóëãàðñàí áàéíà.
Õàðèí öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãîòîé óÿëäàí
áàòëàí õàìãààëàõ íýãäìýë òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ,
òºëºâø¿¿ëýõ àñóóäëààð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã
ÿâóóëæ èðñýí áàéíà. Áàòëàí õàìãààëàõ íýãäìýë
òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ººðèéí àðä èðãýäèéã
áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò áýëòãýõ, óëñ îðíûõîî ýäèéí
çàñãèéã áàòëàí õàìãààëàõàä çîõèöóóëàõ, íóòàã äýâñãýðýý
áàòëàí õàìãààëàõ ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí áýëòãýõ, Çýâñýãò
õ¿÷íýý öîìõîí, ÷àäâàðëàã áîëãîí øèíý÷ëýõ, áàòëàí
õàìãààëàõ óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ
òºëºâø¿¿ëýõ àñóóäëààð îíîëûí áîëîâñðóóëàëò
õèéñíýýð ýäãýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë ¿ð ä¿íãýý
ºã÷ýý. Õàðèí ò¿¿íèéã àìüäðàë ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ
ç¿éí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæèëëàãàà
óäààøðàëòàé ÿâàãäàæ áàéíà.
1990-ýýä îíîîñ ýõýëñýí Ìîíãîëûí öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéí ¿ð ä¿íã øèíý çóóíû ýõýýð íýãòãýí ¿çâýë
Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí öýðãèéí ÷àäàâõ
áóóðñàí áàéäàëòàé áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðíý.
ÕÕI çóóíû ýõýýð öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã æèíõýíý óòãà
àãóóëãààð íü òºãñ ã¿éöýò ÿâóóëæ, Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí
öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñò çààñàí “ . . . öîìõîí, ÷àäâàðëàã,
ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæààòàé çýâñýãò õ¿÷èíòýé” [4. 13]
áîëü¸ ãýâýë õýëáýðèéí øèíý÷ëýëèéã àãóóëãûí, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí øèíý÷ëýëèéã ¿éë àæèëëàãààíû øèíý÷ëýë
áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä Çýâñýãò õ¿÷íèéã òàéâàí
öàãò áîëîí äàéíû ¿åä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãò íü çîõèöñîí
çýâñýãëýë, áàéëäààíû òåõíèêýýð õàíãàõ õýðýãòýé áîëîõûã
47

áèä äýýð äóðäñàíààð èëýðõèéëæ áàéíà.
ÕÕ çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîë Óëñûí öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëæ ýõýëñýí îðîëäëîãî, ¿ð ä¿íãèéí
òóðøëàãààñ õàðâàë, öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëàõûí ºìíº
þóíû ò¿ð¿¿íä ¿çýë áàðèìòëàë /êîíöåïöèà/-àà áàòòàé, ¿íýí
çºâ òîäîðõîéëîõ, ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ
õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõààñ ýõëýõ áºãººä ýäãýýð íü äàðààõü
áàãö àñóóäëûã àãóóëæ áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò. Ìîíãîëûí õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí
íèéãýì, òºðèéí áàéãóóëëûí îíöãîé ýðõ àøãèéã õ¿÷èðõèéëëèéí
õýðýãñëýýð õàìãààëàõ öýðýã – óëñ òºðèéí îéëãîëò, ò¿¿íýýñ
óðãàí ãàðàõ Çýâñýãò õ¿÷íèé çîðèóëàëò, ¿¿ðýã,çîðèëãî,
õàìààðëûã øèíýýð òîäîðõîéëîõ Ìîíãîë Óëñàä ó÷èð÷
áîëçîøã¿é öýðãèéí àþóëûã áîäèòîé òîãòîîõ, ò¿¿íòýé õîëáîî
á¿õèé àñóóäàëä õàíäàõ àðãà õýëáýðèéã çºâ çîõèñòîé
èëýðõèéëýõ àñóóäàë þì. Öýðýã–óëñ òºðèéí ýíý ìýò àñóóäëûã
øèéäâýðëýñíýýð öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëàõ ¿íäñýí ãîë
÷èã øóãàìûã òîãòîîäîã áàéíà. Ýäãýýðèéí óòãà ñàíàà, àãóóëãà
íü: ¯íäñýí õóóëü äàõü Çýâñýãò õ¿÷íèé çîðèóëàëò, ¿¿ðýã,
òºðèéí ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãà /èíñòèòóò/-óóäûí ýðõ ìýäëèéí
õóâààðèëàëòûã õóóëü÷èëæ ºãñíººð, ¯íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãî, Çýâñýãò
õ¿÷íèéã àøèãëàõ íîìëîë, Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë
çýðýã òóëãóóð áàðèìò áè÷èãò òóñãàñíààð ãàðíà. Ýðõ ìýäëèéã
ãàðòàà àâñàí ñóáúåêò¿¿ä öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãî,
õºòºëáºðèéí àãóóëãààð íýãäñýí îéëãîëò, “çºâøèëä” õ¿ðñíýýð,
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëëàãàà òóóøòàé ÿâàãäàõ ¿íäýñ
á¿ðääýã áàéíà.
Õî¸ðäóãààðò. Öýðýã – ýäèéí çàñãèéí áàãö àñóóäàë
îðíî. Öýðãèéí àìüäðàë, àõóé õàíãàëò, ñóðãàëò, øèíæèëãýý
ñóäàëãàà, çýâñýãëýë òåõíèêèéí øèíý÷ëýë, õàíãàëò çýðýã
ò¿¿íèé àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýã õàìàðñàí ýðñ òýñ
ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë áàãòàíà. Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí
ººð÷ëºëòèéã òºëºâëºõ – õºòºëáºðæ¿¿ëýõ - ¿éë àæèëëàãààã
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, íººö á¿ðä¿¿ëýëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ,
öýðãèéí õýðýãöýýã õàíãàõ, õóäàëäàí àâàõ, çàõèàëãà,
øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ ãýõ ìýò îëîí àðãà õýìæýýã öîî øèíý
àðãà õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëñíýýð áîäèò áèåëýëýý îëíî.
48

Ãóðàâäóãààðò. Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëò ººðòýé íü
õîëáîî á¿õèé áàãö àñóóäàë. Çýâñýãò õ¿÷íèéã öîìõîí
÷àäâàðëàã áîëãîõ. ¯¿íèé òóëä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð
íèéòýýð òàòàæ á¿ðä¿¿ëäýã Çýâñýãò õ¿÷íèéã, ñàéí äóðûí
¿íäñýí äýýð ãýðýý, õýëöëýýð á¿ðä¿¿ëýõ ìýðãýæëèéí ÷èã
õàíäëàãàòàé Çýâñýãò õ¿÷èí áîëãîõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà.
Öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí ñ¿¿ë÷èéí óäààãèéí áîäëîãûí îíöëîã
áîëîõ öýðãèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã ¿¿ðãèéã
þóíû ò¿ð¿¿íä ÿëãàí ñàëãàæ òóñãààðëàõ, Çýâñýãò õ¿÷èí, òºðºë,
ìýðãýæëèéí öýðýã, öýðãèéí íýãòãýë, àíãèéí õàðüöàà, á¿òýö,
á¿ðýëäýõ¿¿í, îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòûã øèíý÷ëýõ,
öýðãèéí ñòðàòåãè, îïåðàòèâûí óðëàã, áàéëäààíû
àæèëëàãààíû òàêòèêèéí ¿íäýñ, öýðãèéí ñóðãàëòûí àðãà
òåõíîëîãè, õàíãàëòûí æóðàì çýðãèéí àãóóëãûã øèíý÷ëýí
ººð÷ëºõ àñóóäàë áàãòäàã áàéíà.
ĺðºâä¿ãýýðò. Íèéãìèéí áîëîí öýðãèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí áàãö àñóóäàë. Öýðãèéí õóóëü, ä¿ðýì, çààâàð
çýðýã ýðõèéí àêòûí çîõèöóóëàëòûã øèíý÷ëýõ, èíãýñíýýðýý
öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí õàìãààëëûã òºð íü
èâýýëäýý àâàí õàìãààëæ, òýäíèéã “àëäàõã¿é” áàéõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëíý. Öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëàõàä öýðãèéí õýðãèéí
ºíäºð áîëîâñðîëòîé, øèíý çîðèëãî, çîðèëòîî çºâ òàíèí
ìýäñýí, çîõèîí áàéãóóëàõ óð ÷àäâàðòàé, äàðãàëàõ
á¿ðýëäýõ¿¿í ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã
èäýâõæ¿¿ëýõýä íèéãìèéí áîëîí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò ÷óõàë
þì.
Òàâäóãààðò, ¨ñ ñóðòàõóóí, ñýòãýë ç¿éí áàãö àñóóäàë.
Õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéí àðä÷èëñàí òºðèéí
Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóí, ñýòãýë ç¿é
ñîöèàëèñò íèéãìèéí Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéõýýñ
÷àíàðûí ÿëãààòàé áàéíà. ¯¿íèéã áóðõàí áàãø áèé áîëãîõã¿é,
ãàãöõ¿¿ íèéãýì, òºðèéí íºëºº, òîäîðõîé ÷èãëýë, çîðèëãîòîé,
öýãöòýé áîäëîãî, õºòºëáºðººð, èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëñíààð á¿ðýëä¿¿ëíý. ¯¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý íèéãìèéí
ñýòãýë ç¿é, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿é, ìýäýýëýë, øàøèí, íèéãýì –
Çýâñýãò õ¿÷íèé õàðüöàà, ýõ îðîí÷ õ¿ì¿¿æèë çýðýã àñóóäëààð
øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã
ÿâóóëæ, òýäãýýðèéí ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàäàã áàéíà.
49

Ýõ îðîí÷, ìýðãýøñýí, ýâ íýãäýëòýé á¿ëýã õ¿÷èí
öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã õèéäýã áàéíà. Öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã
àìæèëòòàé ÿâóóëàõûí òóëä òºðèéí ýíý ÷óõàë ¿¿ðãèéã ýðõ
áàðèã÷èä þóí ò¿ð¿¿íä îéëãîí óõàìñàðëàõ, à÷ õîëáîãäîë ºãºõ;
õî¸ðò, öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí ñàëàà, ñàëáàð, çàíãèëàà àñóóäàë
á¿ðèéã áîëîâñðóóëæ ÷àäàõ, õ¿÷òýé îþóíû ÷àäàâõèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, ãóðàâò, öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã òºðèéí á¿òýö äýõ
á¿õ áàéãóóëëàãûí äýìæëýã, àðä÷èëñàí íèéãìèéí ºðãºí îëîí
ò¿ìíèé îðîëöîî, èë òîä áàéäëûã õàíãàõ ÿâäàë þì.
Öýðãèéí øèíý÷ëýë íü öýðãèéí àëáàí õààã÷äàä õàìãèéí
îéëãîìæòîé, îéð äºò ÿâàãäàæ, îôèöåð, àõëàã÷ íýã á¿ðò
ººðñäèéíõ íü õóâèéí ìàòåðèàëëàã õàíãàëò, ìýðãýøèë, îþóí
ñàíààíû ñîíèðõîëä íèéöýæ, íèéãìèéí áààç ñóóðü áîëîõ ºðãºí
îëîí ò¿ìíèé ç¿ãýýñ äýìæëýã àâñíààð õýðýãæèõ ¿íäýñ íü
á¿ðääýã áàéíà.
50

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ Á¯ÒÝÝË, ÑÓÐÂÀËÆ,
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÌÀÒÅÐÈÀË
1. Ìîíãîë öýðãèéí ò¿¿õèéí òîâ÷îîí. Òýðã¿¿í äýâòýð. ÓÁ.,
1996. – 514 õ. áà Äýä äýâòýð. ÓÁ., 1996. – 570 õ.
2. Õîðüäóãààð çóóíû Ìîíãîë öýðýã.
3. Defense white paper. Second edition. The ministry of defense.
Mongolia. 2001. 144 pages.
4. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü . ÓÁ., 1992. – 104 õ.
5. Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ. ÓÁ., 1998.
– 40 õ.
6. Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé ýðõ ç¿éí ¿íäýñ. ÓÁ., 2002.
- 308õ
7. Öýðãèéí òàíãàðàã.
8. Ö.Äàøçýâýã. Çýâñýãò õ¿÷íèéã øèíý÷ëýõ áîäëîãî, çîðèëò,
¿éë àæèëëàãàà. ÓÁ., 2002. - 216õ
9. Ñàðò Áîðæèãèí Æàìáûí Áàçàðñ¿ðýí. ×èíãèñ õààíû
öýðãèéí çýð çýâñýã. ÓÁ., 2000. - 238 õ.
10. Îëõîíóóä Õàéíçàíãèéí Øàãäàð. Ìîíãîë÷óóäûí àÿí äàéí,
öýðãèéí óðëàãèéí ò¿¿õ (XIII çóóí). Òýðã¿¿í, äýä áîòü. ÓÁ.,
2000. – 840 õ.
11. Ø.Ïàëàìäîðæ. Îð÷èí ¿åèéí äàéí, çýâñýãò ìºðãºë人íèé
òóõàé îíîëûí àñóóäàëä. ÓÁ., ÁÕÈÑ. 2001. – 328 õ.
12. Ä.Ìÿãìàð, Á.Ò¿ìýí. Õóóëü áóñ (òåððîðèñò) çýâñýãò
á¿ëýãëýëòýé òýìöýõýä öýðãèéí àíãè, ñàëáàðûã àøèãëàõ
íü. ÓÁ., 2002. - 88 õ.
13. Ø.Ïàëàìäîðæ. Òåððîðèçì, ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ. ÓÁ., 2003.
96 õ.
51

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÖÝÐÝÃ - ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ
ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÐ×ÍÛ Á¯ÐÄÝËÒ
Ph.D Ã.Ìÿãìàðæàâ
/ÁÕÝØÕ-èéí ÖÈÕÑÒ-èéí äàðãà/
Á.Íýðã¿é
/ÖÈÕÑÒ-èéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí/
1990 îíîîñ ºìíº Ìîíãîëûí Öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààã
ãîë çîõèöóóëæ, ¿éë÷èëæ áàéñàí áîäëîãûí ÷àíàðòàé áàðèìò
áè÷èã íü ÌÀÕÍ-ûí ìºðèéí õºòºëáºð, ò¿¿íä òóññàí öýðãèéí
áîäëîãî áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí Á¿õ íèéòèéí öýðãèéí ¿¿ðýãòíèé
òóõàé, Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëü çýðýã ýðõ ç¿éí áàðèìò
áè÷ã¿¿ä áàéâ. Ýäãýýð áàðèìò áè÷ã¿¿ä íü Ñîöèàëèñò íèéãìèéí
¿çýë ñóðòàëæñàí áîäëîãûã àãóóëæ áàéñàí þì [14. 27-28].
1992 îíä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü áàòëàãäàí
ãàðñíààð ýõ îðîíäîî õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì
öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõ, Àðä÷èëñàí Öýðýã-Èðãýíèé
õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ¿íäýñ áîëæ ºãñºí
þì. Óã õóóëèéí àðâàí íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä: “Ýõ îðíûõîî
òóñãààð òîãòíîëûã áàòëàí õàìãààëæ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, íèéãìèéí äýã æóðìûã õàíãàõ íü òºðèéí ¿¿ðýã ìºí”
̺í ç¿éëèéí 2-ò: “Ìîíãîë Óëñ íü ººðèé㺺 õàìãààëàõ çýâñýãò
õ¿÷èíòýé áàéíà. Çýâñýãò õ¿÷èíä àëáà õààõ æóðìûã õóóëèàð
òîãòîîíî” ãýæ çààñàí áàéíà. Ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, Áàòëàí õàìãààëàõ íàéäâàðòàé
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, èðãýíèé íèéãýì äàõü ýõ îðîí÷
ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäýñ ñóóðü áîëæ öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààíä àðä÷èëñàí, øèíý çàð÷èì ¿éë÷èëæ ýõëýõ
¿íäýñëýë áîëñîí þì.
Ìîíãîë Óëñûí øèíý íèéãìèéí õàðèëöààòàé óÿëäóóëàí
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð, Çýâñýãò õ¿÷èí, ò¿¿íèé çîðèóëàëò,
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, òýäãýýðòýé õîëáîãäîëòîé õàðèëöààã
çîõèöóóëæ áàòàëãààæóóëñàí íèéòëýã õýðýãëýýíèé çàðèì
õóóëèóäààñ äóðäâàë: Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü, Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë /1994/,
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëü /2002/, Ìîíãîë
52

Óëñûí Öýðãèéí íîìëîëûí ¿íäýñ /1994/, Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí
õàìãààëàõ òóõàé õóóëü /1993/, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí
òóõàé õóóëü /1993/, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé õóóëü
/1992/, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëü /1993/,
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õàìãààëàëòûí òóõàé õóóëü /1993/,
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí öýðãèéí àëáàí
õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü/1992/, Öýðýã,
Öàãäààãèéí àëáàí õààã÷èéã Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà
áîëîí áóñàä îëîí óëñûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü /2002/, Ìîíãîë Óëñûí Õèëèéí òóõàé
õóóëü /1993/ çýðýã îëîí ÷óõàë ¿çýë áàðèìòëàë, õóóëü
áàòëàãäàí ãàðñàí þì. Ýäãýýð õóóëü òîãòîîìæ áàòëàãäñàíòàé
õîëáîãäóóëæ áóñàä õîëáîãäîõ õóóëü òîãîîìæóóäàä ººð÷ëºëò
îðñîí áàéíà. /Íýãä¿ãýýð õàâñðàëò/
Äýýðõ õóóëü òîãòîîìæ íü ºíãºðñºí 10 ãàðóé æèëèéí
õóãàöààíä Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð, Çýâñýãò õ¿÷íèé
íèéãìèéí øèíý õàðèëöààíä çîõèöñîí Ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë
õèéõýä äîðâèòîé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà. Áàòëàãäàí ãàð÷
áàéñàí õóóëü òîãòîîìæèéã îëîí óëñûí àþóëã¿éí øèíý îð÷èí
á¿ðäýæ áóé ¿éë ÿâö, áàòëàí õàìãààëàõ øèíý ñòðàòåãè, öàã
¿åèéí îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäîë, õýðýãöýý øààðäëàãûã
òóñãàí, îëîí óëñûí ïðàêòèê òóðøëàãàä òóëãóóðëàí, øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëòýé íàðèéí ñóäàëãààíóóäûã ¿íäýñëýí
áîëîâñðóóëæ áàéñàí þì. ¯¿íèé õàíäëàãûã ºíãºðñºí
õóãàöààíä óëñ îðíûõîî áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîîíû
õèéãýýä Çýâñýãò õ¿÷íèé óäèðäëàãûí ¿íäýñ, óëñ îðíîî äàéíû
áàéäàëä øèëæ¿¿ëýõ ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý, ò¿¿íèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ áýëòãýëèéã òàéâàí öàãò õàíãàõ ¿åèéí òºðèéí
çàõèðãàà, öýðãèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõ,
áàéãóóëëàãà, àæ àõóé íýãæ, èðãýäèéí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, Çýâñýãò
õ¿÷íèé ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö,
á¿ðýëäýõ¿¿í, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ýðõ ç¿éí áàéäëûã
àðä÷èëñàí íèéãìèéí òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíä íèéö¿¿ëýí õóóëü÷èëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ õàðèëöààã
çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ õýëæ áîëíî.
Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí õóóëü,
ýðõèéí àêòóóäààð çîõèöóóëàí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûí
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. Õóóëü òóñ á¿ðýýð íü àâ÷ ¿çâýë:
1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü: Àðä÷èëñàí øèíý
¿íäñýí õóóëüä ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áàòëàí
53

õàìãààëàõ íü òºðèéí ¿¿ðýã áîëîõûã çàðëàí òóíõàãëàæ, Ìîíãîë
Óëñ ººðèé㺺 õàìãààëàõ Çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéõ, ò¿¿íèé
á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, öýðãèéí àëáà õààõ æóðìûã õóóëèàð
òîãòîîõ, èðãýí á¿ð ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ áà á¿õ íèéòýýð
õóóëèéí äàãóó öýðãèéí àëáà õààõ ¿¿ðýãòýéã õóóëü÷ëàí
áàòàëãààæóóëñàí. ̺í Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Çýâñýãò
õ¿÷íèé åðºíõèé êîìàíäëàã÷ áàéõààð, ¿¿ðýãò àæëûíõàà
çýðýãöýý ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéã äàðãàëæ
áàéõààð òîãòîîæ, óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäëûã
áýõæ¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõèéã Çàñãèéí ãàçàðò íîãäóóëñíààð Çýâñýãò
õ¿÷èí áóñàä öýðãèéã ãàíöõàí àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäñîí òºð,
çàñàã óäèðäàõ òºðèéí áàéãóóëàëòûí øóäàðãà çàð÷ìûí ýðõ
ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýâ.
2. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë: íü óëñ îðíû òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òóõàéí
¿åèéí íºõöºë áàéäëààñ ¿ë õàìààðàí òºðèéí áîäëîãûí
íýãäìýë ÷àíàðàà õàäãàëæ, òºð çàñàã, íèéò èðãýäèéí ýðõ àøãèéí
òóñûí òóëä ¿å óëèðàí ìºðäºãäºæ, óäààí õóãàöààãààð ¿éë÷ëýõ
øèíæ ÷àíàðûã ººðòºº àãóóëæ áàéãàà þì. Ýíý ¿çýë
áàðèìòëàëûí ¿íäýñëýë íü:
o ...”Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã
õàíãàõ ãàäààä, äîòîîä òààòàé íºõöºë áàòàëãààòàé
õàíãàãäñàí áàéäëûã õýëíý. ¯íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãûí ¿çýë áîäëûí ¿íäýñ íü
ýõ îðîí÷ ¿íäýñíèé ¿çýë áàéíà”.
o “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîëä
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ñî¸ë èðãýíøèë îðøèí
òîãòíîõ; Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò
áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë,
óëñûí õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàë, ýäèéí
çàñãèéí õàðüöàíãóé áèå äààñàí áàéäàë; ýêîëîãèéí
òýíöâýðò õºãæèë; ¿íäýñíèé ýâ íýãäýë áàãòàíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîë íü
òºð, àðä ò¿ìíèé îíöãîé àíõààðàë õàìãààëàëòàä
áàéíà”.
o “¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ãýæ Ìîíãîë
Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàí
áýõæ¿¿ëæ òàë á¿ðèéí áàòàëãàà áóé áîëãîõîä
54

÷èãëýñýí òºðèéí áîäëîãî, òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòíààñ àâ÷ áóé, èðãýäýýñ õýðýãæ¿¿ëæ
áóé àðãà õýìæýýã õýëíý. Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, á¿òýýí áàéãóóëàõ ÷èã
õàíäëàãàòàé áàéíà. Ìîíãîë Óëñ íü ýäèéí çàñàã,
ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí-òåõíîëîãè, áîëîâñðîë çýðýã
ñàëáàðò îëîí óëñûí õýìæýýíä ºðñºëäºõ
÷àäâàðòàé áàéõûã ÷óõàë÷èëíà.”…ãýæ
òîäîðõîéëîãäæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ¿íäýñíèé ÿçãóóð
ýðõ àøèã, ñîíèðõîë íü òºð, èðãýäèéí îíöãîé
àíõààðàë, õàìãààëàëòàíä áàéõ áà ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûã íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðäèïëîìàòûí,
öýðýã-óëñ òºðèéí, òàãíóóë, õóóëü ç¿é
çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãààð äàíãààð áóþó îëîí
óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð
õàíãàõ çýðýã îëîí òàëò áîëîìæèéã õóóëü÷èëæýý.
Ýíý íü ÷ öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû øèíý øàòàíä
ãàðàõ áàñ íýãýí òîì õºðñ ñóóðü íü áîëñîí.
3. Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ:
Ìàíàé óëñ àíõ óäààãàà òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûã àëáàí ¸ñîîð
òîäîðõîéëîí “Ìîíãîë óëñûí öýðãèéí íîìëîëûí ¿íäýñ” (1994)
áàòëàí ãàðãàñàí íü òºð, íèéãìèéí øèëæèëòèéí íºõöºëä
Çýâñýãò õ¿÷íèéã øèíý÷ëýõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
íýãýí ÷óõàë àëõàì áîëñîí þì. ¯¿íýýñ ºìíº ººðèéí ãýñýí
öýðãèéí íîìëîëã¿é áàéâ. Âàðøàâûí ãýðýýíèé îðíóóä
õîðèãëîí õàìãààëàõ öýðãèéí íîìëîëîî çàðëàõ õ¿ðòýë áèä
öýðãèéí íîìëîëûí òóõàé ñóäàëæ, áîëîâñðóóëæ áàéãààã¿é
þì. Ýíý íü Ìîíãîë Óëñàä öýðãèéí íîìëîëûã òóñãàéëàí
áîëîâñîðóóëàõ øààðäëàãà áàéãààã¿éòýé, íºãººòýéã¿¿ð
ÁÍÌÀÓ-ûí öýðãèéí áîäëîãî ÇÕÓ-ûí àëñ äîðíîäîä ÿâóóëàõ
öýðýã-ñòðàòåãèéí áîäëîãûí ñàëøã¿é íýãýí õýñýã áàéñàíòàé
õîëáîîòîé áàéñàí þì.
1998 îíä ÓÈÕ-ààñ “Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí
áîäëîãûí ¿íäýñ” áàðèìò áè÷ãèéã áàòëàí ãàðãàñàí þì. ¯¿íòýé
õîëáîãäóóëàí “Çýâñýãò õ¿÷íèéã àøèãëàõ íîìëîë”-ûã áàòëàí
ìºðä¿¿ëýõèéã Åðºíõèéëºã÷èä çºâøººðñºí áàéíà.
Òîäðóóëáàë óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ, çýâñýãò õ¿÷íèéã
áàéãóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ óëñ òºðèéí
õèéãýýä öýðýã-óëñ òºðèéí áîäëîãûã “Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí
55

öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ” áàðèìò áè÷ãýýð, çýâñýãò õ¿÷íèé
áàéãóóëàëòûã öààøèä òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã
òàéâàí öàãò áîëîí äàéíû ¿åä àøèãëàõ òàëààð áîäëîãî ¿çýë
áàðèìòëàëûã “Çýâñýãò õ¿÷íèéã àøèãëàõ íîìëîë”–îîð òîãòîîæ
áàéõààð øèéäâýðëýñýí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí
áîäëîãûí ¿íäýñ áàðèìò áè÷èã íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé
Àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëä òóëãóóðëàí ãàðñàí, óëñ
îðíû áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí çýâñýãò õ¿÷íèéã øèíý÷ëýõ
áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, àëèâàà çýâñýãò ò¿ðýìãèéëýëä òºðººñ
õàíäàõ õàíäëàãà, äàéí, çýâñýãò ìºðãºë人íèé àþóëààñ
ñýðýìæëýõ, óëñ îðíîî ãàäíû çýâñýãò ò¿ðýìãèéëëýýñ
õàìãààëàõ áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë, öýðãèéí áàéãóóëàëò,
çýâñýãò òýìöýë ÿâóóëàõ àðãà õýëáýðèéí òàëààð áàðèìòëàõ
àëáàí ¸ñíû ¿çýë þì. ̺í áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû
õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí ãýðýý,
õýëýëöýýðèéí ¿íäýñ áîëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ
áàðèìò áè÷èãò “Òàéâàí öàãò óëñ îðíûõîî õýðýãöýý,
øààðäëàãà, ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèä íèéöñýí öîìõîí,
÷àäâàðëàã, ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæààòàé Çýâñýãò õ¿÷èíòýé
áàéíà ” ãýýä Çýâñýãò õ¿÷èí òàéâàí öàãò äàðààõü ¿¿ðãèéã
õ¿ëýýõýýð õóóëü÷èëæýý:
• Ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë,
íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã ãàäíûí
çýâñýãò ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõàä áýëýí áàéõ;
• óëñûí õèë õàìãààëàò, àãààðûí õèëèéí õàëäàøã¿é
äàðõàí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ;
• óëñûí îíö ÷óõàë îáúåêòûí õàìãààëàëò;
• õºíººõ õýðýãñëèéí õºíººë, áàéãàëèéí áîëîí íèéòèéã
õàìàðñàí ãàìøèã, ¿éëäâýðèéí îñëûí àþóëààñ õ¿í àì,
ýä áàÿëãèéã õàìãààëàõàä òóñëàõ;
• äàé÷èëãààíû íººöèéã á¿ðä¿¿ëæ, õ¿í àìûí öýðãèéí
õýðýãò ñóðãàõ;
• õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãààíä òóñëàëöàà äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ;
• Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí ýíõèéã ñàõèóëàõ
õ¿÷íèé õ¿ðýýíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, õóóëèàð òîãòîîñîí
áóñàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý;
• Çýâñýãò õ¿÷èí íü áîëçîøã¿é çýâñýãò ò¿ðýìãèéëëèéã
56

ñààòóóëàí íÿöààõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ
áýëòãýëèéã òàéâàí öàãò õàíãàñàí áàéíà [5.28-29]
/Õî¸ðäóãààð õàâñðàëò/.
4. Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëü:
Óëñ îðíû îðøèí òîãòíîõóéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ óëñ òºð,
ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýðõ ç¿é, öýðãèéí àðãà õýìæýýã óëñ îðíû
ò¿¿õýí óëàìæëàë, ãàäààä íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí
òàéâàí öàãò á¿ðä¿¿ëäýã íü îëîí óëñûí ïðàêòèêò ò¿ãýýìýë
áàéäàã ¿çýãäýë þì. Õàðèí ìàíàé óëñûí ýíý õóóëü íü áàòëàí
õàìãààëàõ òîãòîëöîîã òîãòîîæ, òºðèéí áàéãóóëëàãà, çàñàã
çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí óäèðäëàãà, àæ àõóé íýãæ,
áàéãóóëëàãà èðãýäèéí ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ òàëààð
õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã
çîõèöóóëæ áàéíà. Òóñ óëñ íü ýõ îðíûõîî áàòëàí õàìãààëàõ
òîòãîëöîîã äàí ãàíö öýðãèéí àðãà õýðýãñëýýð õàíãàõ áîëîëöîî
íàéäâàð áàãà òóë ýíý õóóëüä “…áàòëàí õàìãààëàõ íü Ìîíãîë
Óëñûí Òóñãààð Òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã
äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã ãàäíû çýâñýãò õàëäëàãà,
ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõàä óëñ îðíû áýëýí áàéäëûã õàíãàõ,
õàìãààëàõ çîðèëãî á¿õèé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýðõ
ç¿é, öýðãèéí íýãäìýë àðãà õýìæýý ìºí...” ãýæ òîäîðõîéëñîí
þì. ªºðººð õýëáýë ýõ îðíîî ãàäíû çýâñýãò õàëäëàãà,
ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõàä óëñ îðíû áýëýí áàéäëûã õàíãàõ
çîðèëãî á¿õèé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýðõ ç¿é, öýðãèéí
àðãà õýìæýýã óëñ îðíû õýìæýýíä íýãòãýí òºëºâëºõ, òýäãýýð
àðãà õýìæýýã óÿëäóóëàí çîõèöóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààã áàòëàí õàìãààëàõ íýãäìýë òîãòîëöîî áà óëñ òºðäèïëîìàòûí,
öýðýã-ñòðàòåãèéí, çîõèîí áàéãóóëàëòûí, îëîí
óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð õàíãàõûã õýëæ
áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõ óäèðäëàãûí
òîãòîëöîî íü Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë, Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷, ò¿¿íèé òýðã¿¿ëñýí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é áàéäëûí
çºâëºë, Çàñãèéí ãàçàð, Çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, Çýâñýãò
õ¿÷íèé Æàíæèí øòàá, öýðãèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãóóä,
àéìàã, íèéñëýëèéí áàòëàí õàìãààëàõ ãàçàð, ñóì, ä¿¿ðãèéí
áàòëàí õàìãààëàõ òîâ÷îîíîîñ á¿ðäýæ áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ óëñ òºðèéí òîãòîëöîî íü íýãäìýë
57

òîãòîëöîîíû ¿íäñýí õýñýã áîëîõûíõîî õóâüä óëñ îðíû
òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëûã ãàäíû çýâñýãò õàëäëàãà,
ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõ çîðèëãî àãóóëæ áàéäàã. Áàòëàí
õàìãààëàõ óëñ òºðèéí òîãòîëöîî íü ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéã
õàíãàõàä ÷èãëýñýí ãàäààä áîäëîãî áàðèìòëàõ, îëîí óëñûí
íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õýì, õýìæýý ººðèéí îðíû
òóëãóóð õóóëü òîãòîîìæóóäàä íèéöñýí áàòëàí õàìãààëàõ
áîäëîãûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, øèíýýð ãàðãàæ áàéãàà
õóóëèóäàä óëñ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ ýðõ àøãèéã òóñãàõ,
öýðãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé õÿíàëò
òàâèõ çýðýã ¿íäñýí àñóóäëóóäûã õàìààðíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü, ¯íäýñíèé Àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë, Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë, Òºðèéí
öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ çýðýã òóëãóóð áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí
¿çýë ñàíààíä íèéö¿¿ëýí óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî,
¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
çîðèëãîîð òºð çàñãààñ áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé õóóëü
òîãòîîìæèéí íýãäëèéã îéëãîæ áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ íèéãìèéí òîãòîëöîî íü èðãýäèéã
áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, õ¿ì¿¿æèë, ¸ñ ñóðòàõóóí, ñýòãýë ç¿éí
òàëààð áàòëàí õàìãààëàõàä óðüä÷èëàí áýëòãýõ, öýðãèéí
àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí áàòàëãààã õàíãàõàä ÷èãëýñýí öîãö
àðãà õýìæýýã áàãòààíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü
áàòëàí õàìãààëàõ ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë
áºãººä óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëæ, òàéâàí
áà äàéíû öàãò ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñàëáàð, àæ àõóé íýãæèéí
õºäºëìºð, ìàòåðèàë ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õóâààðèëàëòàíä
îíöãîé äýãëýì òîãòîîæ, çýâñýãò õ¿÷íèé õýðýãöýýã õàíãàõàä
÷èãëýñýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí öîãö àðãà õýìæýý þì.
Áàòëàí õàìãààëàõ öýðãèéí òîãòîëöîî íü áàòëàí
õàìãààëàõ íýãäìýë òîãòîëöîîíä òýðã¿¿ëýõ áàéð ýçýëíý. Ýíý
óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäëûã öýðãèéí õ¿÷ýýð õàìãààëàõ,
öýðãèéí áîëîí çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã ººðòºº àãóóëæ, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàì, çîõèîí áàéãóóëàëòûã òîäîðõîéëñîí, òóñ òóñäàà áèå
58

äààñàí áàéäëààð áóñ, ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí íÿãò óÿëäàà
õîëáîîòîé àñóóäëóóäûí íèéëìýë öîãö þì.
5. Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü: Ýíý
õóóëü íü 2002 îíä áàòëàãäàí ìºðäºãäºæ áàéãàà áºãººä ýíý
õóóëèéí çîðèëò íü Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷èí, ò¿¿íèé ÷èã
¿¿ðýã, áàéãóóëàëòûí ¿íäýñ, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò,
çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò, çýâñýãò õ¿÷íèé òàëààðõ
òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû áîëîí öýðãèéí
ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõèéã
òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèæ áàéíà.
Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãèéã ýõ îðíûõîî òóñãààð
òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí
áàéäëûã ãàäíû çýâñýãò õàëäëàãà, ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõ
ÿâäàë, ìºí äýýðõ ¿¿ðãýýñ ãàäíà óëñ îðíû òàéâàí öàãò çýâñýãò
õ¿÷íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîîä Çýâñýãò õ¿÷íèé
åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí çºâøººðºë, áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé øèéäâýðèéí
äàãóó çýâñýãò õ¿÷íèé áýëýí áàéäëûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð
öýðãèéí çàðèì àíãè, áàéãóóëëàãûã àæ, àõóé á¿òýýí
áàéãóóëàëòûí àæèëä îðîëöóóëæ áîëíî ãýæ òîäîðõîéëñîí
áàéíà. ̺í Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí ¿íäýñ íü, “òºðèéí
õóóëü òîãòîîìæ, Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãîîð òîäîðõîéëîãäîíî”,
á¿òýö íü, “óëñ îðíû òàéâàí öàãò åðºíõèé çîðèóëàëòûí,
õèëèéí, äîòîîäûí öýðýã ìýðãýæëèéí áèå äààñàí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ”, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä, “Çýâñýãò
õ¿÷èí íü Çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí øòàá, òºðºë ìýðãýæëèéí
öýðãèéí áîëîí àð òàë, òåõíèêèéí íýãòãýë, àíãèóä, öýðãèéí
ñóðãóóëü, ñóðãàëò-ýðäýì øèíæèëãýý, ñî¸ë, óðëàã, ýìíýëýã,
õýâëýë ìýäýýëýë, àæ àõóé, ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãàòàé
áàéíà”, íýãòãýë, àíãèóä íü, “òàéâàí öàãò á¿ðýí õóðààíãóé, íýí
õóðààíãóé çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàéæ áîëíî”, áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä, “öýðãèéí àëáàí õààã÷ áîëîí öýðãèéí
àíãè, áàéãóóëëàãàä ãýðýýãýýð àæèëëàãñäààñ á¿ðäýíý”; Çýâñýãò
õ¿÷íèé óäèðäëàãûí õóâüä, “åðºíõèé áîëîí öýðãèéí
ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààñ á¿ðäýíý” ãýæ òóñ òóñ õóóëü÷èëñàí
áàéíà [5. 4-6].
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëüä ¿íäñýí
59

÷èã ¿¿ðãýýñ ãàäíà òàéâàí öàãò äàðààõü ¿¿ðýã õ¿ëýýíý ãýæ
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
• Ýõ îðíîî ãàäíû çýâñýãò õàëäëàãà, ò¿ðýìãèéëëýýñ
õàìãààëàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ;
• óëñûí õèë õàìãààëàëòàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, àãààðûí
õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ;
• áàéãàëèéí áîëîí íèéòèéã õàìàðñàí ãàìøèã,
¿éëäâýðèéí îñëûí àþóë, õºíººõ õýðýãñëèéí õºíººõ
ãîëîìòîä áàéãàà õ¿í àì, ýä áàÿëàãèéã àâðàí
õàìãààëàõàä áîëîí òîãòîîñîí õîðèî öýýðèéí
äýãëýìèéã ñàõèóëàõàä òóñëàõ;
• äàé÷èëãààíû íººöèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õàäãàëàõ, ñîëüæ
øèíý÷ëýõ;
• äàé÷èëãààíû áýëòãýë íººöèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé
ñóðãàëòàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;
• óëñûí îíö ÷óõàë îáúåêòûã õàìãààëàõàä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ;
• õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãààíä òóñëàëöàà, äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ;
• ýíõèéã ñàõèóëàõ îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíä
îðîëöîõ
çýðýã õóóëèàð òîãòîîñîí áóñàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. ̺í ýíý
õóóëüä Çýâñýãò õ¿÷íèé íýãòãýë, àíãè, áàéãóóëëàãóóäûí òàéâàí
öàãèéí áîëîí äàéíû áàéäëûí ¿åèéí îðîí òîî, çîõèîí
áàéãóóëàëòûã çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí øòàá òîãòîîíî ãýæ
çààñàí áàéíà [5. 46].
6. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé Öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí
Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü:
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëüä “Ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ,
õóóëèéí äàãóó öýðãèéí àëáà õààõ”-ûã Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé
¿íäñýí ¿¿ðãèéí íýã áàéõààð çààñàí. Èðãýí ýíý ¿íäñýí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýí ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ áýëòãýë ýçýìøèõ,
öýðãèéí àëáà õààõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ,
öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîãòîîõîä,
òýäãýýðèéí õ¿ðýýí äýõ õîëáîãäîõ àñóóäëóóäûã
øèéäâýðëýõýä ýíý õóóëèéí ãîë çîðèëò îðøèæ áàéãàà þì.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðýã, öýðãèéí æèíõýíý àëáà,
ýíý àëáàíä òàòàõ, àëáàíààñ ÷ºëººëºõ, öýðãèéí àëáûã áóñàä
õýëáýðýýð õààõ, öýðãèéí áýëòãýë àëáà, áýëòãýë àëáàíû ¿¿ðýã
60

ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã ýíý õóóëèàð çîõèöóóëæ
áàéãàà þì.
Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðýã ãýæ èðãýí öýðãèéí àëáàí
õààã÷äààñ öýðãèéí àëáà, öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ, õóóëèàð îëãîñîí ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí ýðõ ç¿éí áóñàä àêòóóäààð òîãòîîñîí
æóðìûã ñàõèí áèåë¿¿ëýõèéã õýëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº,
íàñ, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºí㺠÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë,
àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîë
ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð öýðãèéí ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
Öýðãèéí àëáà íü öýðãèéí æèíõýíý áîëîí áýëòãýë
àëáàíààñ á¿ðäýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí Çýâñýãò õ¿÷íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íä öýðãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéã öýðãèéí æèíõýíý
àëáà ãýíý. Õàðèí õóóëüä çààñàí áýëòãýë àëáàíû íàñíû
ýðýãòýé÷¿¿ä, öýðýãò á¿ðòãýëòýé ìýðãýæèë á¿õèé ýìýãòýé÷¿¿ä
öýðãèéí òîî á¿ðòãýëä áàéæ, äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü,
öóãëàðàëòààð öýðãèéí àëáàíû ¿¿ðýã áîëîí õóóëüä çààñàí
áóñàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéã öýðãèéí áýëòãýë àëáà ãýíý.
Èðãýíèé Öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí Öýðãèéí Àëáàí
õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò
îðóóëàõ òóõàé õóóëèàð öýðãèéí àëáûã èðãýí ä¿éö¿¿ëýí õààõ
õàðèëöààã øèíýýð çîõèöóóëàâ.
Èéíõ¿¿ èðãýí ä¿éö¿¿ëýõ àëáûã “Ìîíãîë Óëñûí 18-25
íàñíû, öýðãèéí õî¸ðäóãààð çýðãèéí áýëòãýë ¿¿ðýã á¿õèé
èðãýí øàøèí ø¿òëýã-¸ñ ç¿éí øàëòãààíààð öýðãèéí àëáûã
ä¿éö¿¿ëýí õààæ áîëíî. Öýðãèéí àëáûã ä¿éö¿¿ëýí õààõ
õ¿ñýëòýé èðãýí Èðãýíèé õàìãààëàëòûí ìýðãýæëèéí àíãè,
Áàéãàëèéí ãàìøèãòàé òýìöýõ ñàëáàð, Õèëèéí öýðýãò
òóñëàõ õ¿÷èí áîëîí õ¿ì¿¿íëýãèéí áóñàä áàéãóóëëàãàä àëáà
õààíà. Óã àëáûã õààõ õóãöàà 24 ñàð áàéíà. Öýðãèéí àëáûã
ä¿éö¿¿ëýí õààõ æóðàì, àëáà õààõ èðãýíèé òîîíû äýýä
õÿçãààðûã Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîíî” ãýæ òîãòîîâ. Íýãýíò
òàòãàëçàã÷ íàð áóþó öýðãèéí íàñíû çàëóóñûã á¿ãäèéã öýðãèéí
àëáà õààëãàõ áîëîìæã¿é òóë ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð
Öýðãèéí ä¿éö¿¿ëýõ àëáûã ìºíãºí òºëáºðèéí õýëáýðýýð
61

îðëóóëàí õààõ òîãòîëöîîã “áàéëäàã÷ ò¿ð¿¿÷èéí àëáà õààõ
íàñíû äýýä õÿçãààðò õ¿ðñýí öýðãèéí àëáà õààãààã¿é èðãýí
õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààò öýðãèéí àëáûã áèåýð
õààãààã¿éí òºëºº ìºíãºí òºëáºðèéí õýëáýðýýð îðëóóëàí
õààõ áîëçëûã Óëñûí Èõ Õóðàë, ìºíãºí òºëáºðèéí õýìæýýã
Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîíî” ãýæ òîãòîîñîí áàéíà. Õóóëèéí
äýýðõ çààëòûã öýðãèéí æèíõýíý àëáûã ìºíãºí òºëáºðèéí
õýëáýðýýð îðëóóëàí õààæ áàéãàà õýðýã áèø, õàðèí öýðãèéí
ä¿éö¿¿ëýõ àëáûã ìºíãºí òºëáºðèéí õýëáýðýýð îðëóóëàí
õààæ áàéíà ãýæ îéëãîõ õýðýãòýé þì. ªºðººð õýëáýë òýäíèé
íýã õýñýã íü öýðãèéí æèíõýíý àëáûã 12 ñàðûí õóãàöààãààð
õààæ, çàðèì õýñýã íü øàøèí ø¿òëýã-¸ñ ç¿éí øàëòãààíààð
öýðãèéí àëáûã 24 ñàðààð ìºí ìºíãºí òºëáºðèéí õýëáýðýýð
ä¿éö¿¿ëýí õààõ áîëîëöîîòîé áîëæ áàéãàà þì.
Èðãýíèé Öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí Öýðãèéí àëáàí
õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëüä öýðãèéí àëáàí
õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëæ, ýíý õóóëü áîëîí
“Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”, “Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí
òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëü”, áóñàä õóóëèóäèéí
õîëáîãäîõ çààëòóóäààð öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí äàâóó ýðõ,
õºíãºëºëòèéã òîãòîîæ ºãñºí íü øóäðàãà ¸ñò, ýðõ ç¿éò òºðèéí
¿å äýõ öýðýã, èðãýäèéí õîîðîíäûí øèëæèëò õºäºë㺺íèéã
ñàéæðóóëàõàä øóóä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí. Öýðãèéí
àëáàí õààã÷ íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü áóñàä õóóëüä
çààñàí èðãýíèé íèéòëýã ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ýäýëæ, öýðãèéí
àëáàíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áóéí õóâüä çàðèì äàâóó ýðõ,
õºíãºëºëò ýäëýõèéí çýðýãöýý çýâñýãò õ¿÷íèé çîðèóëàëò,
öýðãèéí àëáàíû îíöëîãòîé õîëáîãäóóëàí òýäýíä ýðõ ç¿éí
çàðèì õÿçãààðëàëòûã ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí áàéäàã.
7. Äàéíû áàéäëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü:
Ìàíàé óëñ 1924, 1940, 1960 îíû ¿íäñýí õóóëüä äàéíû áàéäàë
çàðëàõ, öóöëàõ àñóóäëûã òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä
áàéãóóëëàãûí îíöãîé á¿ðýí ýðõýä õàäãàëæ øèéäâýðëýõýýð
çààñàí áîëîâ÷ ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí îëîí òàëò õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ, òýð äóíäàà èðãýíèé íèéãìèéí ýðõ áàðèõ äýýä
áàéãóóëëàãûí õóóëü òîãòîîìæ óðüä ºìíº íü ãàð÷ áàéãààã¿é
þì. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëèéí õîðèíòàâäóãààð ç¿éëèéí
3 äàõü õýñýãò “Óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðò çàðèì õýñýãò
íü íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë ¿¿ñ÷, çýâñýãò
62

ìºðãºë人íä õ¿ðñýí, òèéì ìºðãºë人í ãàðàõ áîäèò àþóë áèé
áîëñîí, áóñàä óëñààñ öýðãèéí õ¿÷ýýð ò¿ðýìãèéëýí õàëäñàí,
ýñâýë òèéíõ¿¿ õàëäàõ íü áîäèòîé áîëñîí ¿åä äàéíû áàéäàë
çàðëàæ áîëíî” ãýæ çààñàí áàéäàã. Ìàíàé óëñàä èéì íºõöºë
áàéäàë ¿¿ñýõ ìàãàäëàë áàãà õýäèé ÷, ¿¿ñýõã¿é ãýñýí áàòàëãàà
áàéõã¿é áàéíà.
Äàéíû áàéäàë ãýæ ¯íäñýí õóóëèéí õîðèí òàâäóãààð
ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò çààñàí íºõöºë áèé áîëîõ ¿åä òºðèéí
ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãààñ Ìîíãîë Óëñûí íèéò íóòàã
äýâñãýðò áóþó çàðèì õýñýãò òîãòîîõ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã,
íèéãýì, ýðõ ç¿é, öýðãèéí îíöãîé äýãëýìèéã õýëíý ãýæ ýíý
õóóëèíä òîäîðõîéëñîí áàéäàã. /Ãóðàâäóãààð õàâñðàëò/
Äàéíû áàéäàë çàðëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé
Àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë õýëýëöýæ, ãàðãàñàí øèéäâýðèéã
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð, äàéíû
áàéäàë çàðëàõ ýñýõèéã Óëñûí Èõ Õóðàë õýëýëöýí
øèéäâýðëýõ, õýðýâ ÓÈÕ-ûí ÷ºëºº öàãò, õîéøëóóëøã¿é
òîõèîëäîëä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ äàéíû áàéäàë
çàðëàõ òóõàé çàðëèã ãàðãàõ áºãººä ÓÈÕ îíöãîé ÷óóëãàí
òîâëîõã¿éãýýð õóðàëäàæ óã çàðëèãèéã õýëýëöýí 7 õîíîãèéí
äîòîð áàòëàõ, ýñâýë õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, õàðèí äàéíû áàéäàë
çàðëàñàí îíöãîé íºõöºë áàéäàë á¿ðýí àðèëñàí òóõàé
¯íäýñíèé Àþóëã¿é áàéäëûí õîðîî ñàíàë ãàðãàâàë ò¿¿íèéã
¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð
ÓÈÕ äàéíû áàéäëûã öóöëàõ øèéäâýð ãàðãàíà ãýæ çààæ ºã÷ýý.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë äàéíû áàéäëûí ¿åä òºðèéí
ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûíõàà õóâüä á¿ðýí ýðõèéã
õýðýãæ¿¿ëæ, òºðèéí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûí ¿íäñèéã äàéíû
áàéäëûí íºõöºëä íèéö¿¿ëýí òîãòîîõ, ýíý áîäëîãûíõîî
õ¿ðýýíä ãàäààä óëñ îðîíòîé öýðýã-óëñ òºðèéí õîëáîî
õàðèëöàà òîãòîîõ, öýðãèéí ýâñýë õîëáîîíä ýëñýí îðîõ ýðõ
ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, äàéíû áàéäëûí ¿åä áóñàä óëñ
îðîíòîé áàéãóóëñàí öýðãèéí õàìòûí ãýðýýã áàòëàõ, ãàäààäûí
öýðãèéí õ¿÷íèéã ººðèéí íóòàã äýâñãýðò áàéðëóóëàõ, äàìæèí
ºíãºð¿¿ëýõ õóóëü ãàðãàõ çýðýã ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäàëòàé õîëáîãäñîí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëýý
õýðýãæ¿¿ëæ, õýðýãæèëòýíä íü òºðèéí õàòóó õÿíàëò òîãòîîõ
çýðýã îëîí õàðèëöààã çîõèöóóëíà.
63

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõéèëºã÷ äàéíû áàéäëûí ¿åä
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é áàéäëûí õîðîî, öýðãèéí
äýýä êîìàíäëàëûí áàéãóóëëàãûã òýðã¿¿ëýõèéí çýðýãöýý
Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéíõàà õóâüä ã¿éöýòãýõ
¿¿ðãèéã íü òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã
áàòëàõ, çýâñýãò òýìöëèéã åðºíõèé óäèðäëàãààð õàíãàõ çýðýã
îëîí õàðèëöààã çîõèöóóëíà.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð óëñ îðíûã äàéíû
áàéäàëä øèëæ¿¿ëýõ àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ,
ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ¿íäñýí ñàëáàð áîëîí äýä á¿òöèéí
òîãòâîðòîé àæèëëàãààã õàíãàõ, ò¿¿í÷ëýí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãà áîëîí îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãà, äýìæèã÷
áóñàä îðíóóäààñ á¿õ òàëûí òóñëàìæ, äýìæëýã àâàõ, õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó ãàäààäûí öýðãèéí õ¿÷íèéã íóòàã
äýâñãýðòýý áàéðëóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéëäààíû àæèëëàãààíä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿, ýä
õºðºíãèéí íººö, õ¿í àìûí àìüæèðãààíû çàéëøã¿é õýðýãöýýò
ç¿éëèéã áýëòãýõ, õóâààðèëàõ, îíöãîé æóðàì òîãòîîõ,
õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, äàéíû áàéäëûí ¿åèéí
íèéãìèéí äýã æóðìûã ñàõèóëàõ çýðýã õóóëüä çààñàí îëîí
õàðèëöààã çîõèöóóëíà.
8. Äàéí á¿õèé áàéäëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü: Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàõ,
öóöëàõ ¿íäýñ, Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò
áàéäàëä àþóë çàíàë ó÷ðóóëñàí, çýâñýãëýí õàëäñàí óëñ,
ò¿¿íèé õîëáîîòîíòîé õàðèëöàõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä
îðøèíî.
Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë,
íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàëä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ,
çýâñýãëýí õàëäñàí óëñ, ò¿¿íèé ýíýõ¿¿ çýâñýãò õàëäëàãàä
õîëáîîòîí íü áîëæ áàéãàà ýòãýýäèéã “Äàéñàí” ãýíý ãýæ
òîäîðõîéëæýý. Äàéí á¿õèé áàéäàë ãýæ òýðõ¿¿ äàéñàí
ýòãýýäòýé äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàñàí ìº÷ººñ ò¿¿íèéã
öóöëàõ õ¿ðòýë õàðèëöàõ õàðèëöààíû îíöãîé õýëáýðèéã õýëæ
áàéíà.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëººñ äàéí á¿õèé
áàéäàë çàðëàõ íºõöºë á¿ðäñýí òóõàé îðóóëñàí ñàíàë
64

ä¿ãíýëòèéã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ºðãºí
ìýä¿¿ëñýíýýð ÓÈÕ õýëýëöýæ, äàéí á¿õèé áàéäëûã çàðëàõ,
ýñýõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ áîëíî. ÓÈÕ ººðèéí îíöãîé
íºõöºë áàéäàë á¿ðäñýí ãýæ ¿çâýë ººðèéí îíöãîé á¿ðýí ýðõèéí
äàãóó äàéí á¿õèé áàéäëûã øóóä çàðëàæ áîëîõ þì áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ çàðèì óëñòàé çýâñýãò òýìöýë ÿâóóëàõã¿éãýýð äàéí
á¿õèé áàéäàëòàé áàéæ áîëîõûã ¿ã¿éñãýýã¿é áàéíà.
Äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàñàí ¿åä äàéñàí ýòãýýäòýé
áàéãóóëñàí õî¸ð òàëûí ãýðýý õýëýëöýýðèéã öóöëàõ,
¿éë÷ëýëèéã ò¿ð çîãñîîõ, ýñõ¿ë óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
ñàëáàðò òîãòñîí á¿õ òºðëèéí õàðèëöààã òàñëàõ, ò¿¿í÷ëýí
äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàñàí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ Ìîíãîë
Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýýíýýñ ò¿¿íä çààãäñàí
æóðàì, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýì
õýìæýý, çàð÷ìóóäûí äàãóó ãàðàõ, ¿éë÷ëýëèéã ò¿ð çîãñîîõ àðãà
õýìæýýã íýí äàðóé àâàõ áîëæ áàéíà [14. 78-79].
9. Ìîíãîë Óëñûí Õèëèéí òóõàé õóóëü: Ýíý õóóëèéí
çîðèëò íü Ìîíãîë Óëñûí õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã
õàíãàõ çîðèëãîîð õèëèéí àñóóäëààð áàéãóóëñàí Ìîíãîë
Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ, õèëèéí áîëîí õèë
îð÷ìûí äýãëýìèéã ñàõèóëàõ, óëñûí õèëýýð çîð÷èã÷, òýýâðèéí
õýðýãñëèéã íýâòð¿¿ëýõ, õèë õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí
òîãòîëöîî, á¿ðýí ýðõèéã òîäîðõîéëîõ, õèë õàìãààëàëòàä
èðãýí, áàéãóóëëàãûã îðîëöóóëàõ, õèëèéí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæ çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãàòàé õîëáîãäñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä ýíý õóóëèéí çîðèëò îðøèíî [5, 66].
Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí õÿçãààðûã ãàçðûí
ãàäàðãóó, óñíû ìàíäàë äýýð õèë çàëãàà óëñûí íóòàã
äýâñãýðèéí õÿçãààðààñ çààãëàæ, Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí
ãýðýýãýýð òîäîðõîéëæ, òîãòîîñîí øóãàìûã Ìîíãîë Óëñûí õèë
ãýæ òîìú¸îëñîí áàéíà. Óã øóãàìààñ ýãö äýýø àãààðûí, ìºí
øóãàìààñ ýãö äîîø ãàçðûí õýâëèéí õèë áàéíà. Óëñûí õèëýýð
çîð÷èã÷, òýýâðèéí õýðýãñýë, áàðàà áîëîí ìàë, àìüòàí,
óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
íýâòð¿¿ëýõ æóðìûã òîãòîîõ, ººð÷ëºõ人 íýãä, ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ; õî¸ðò, ãàäààä óëñòàé õàðèëöàí
àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ; ãóðàâò, Ìîíãîë
Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, óëñûí õèëèéí
65

õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã õàíãàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëæ
áàéõààð õóóëüä çààñàí áàéíà.
Ãàçàð, óñàí äýýðõ óëñûí õèë íü õèëèéí öýðãèéí,
àãààðûí õèë íü àãààðûí äîâòîëãîîíîîñ õàìãààëàõ öýðãèéí
õÿíàëò, õàìãààëàëòàä áàéíà. Øààðäëàãàòàé ¿åä Çýâñýãò
õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí çºâøººðñíººð åðºíõèé
çîðèóëàëòûí öýðãèéí çàðèì àíãè, ñàëáàðûã óëñûí õèë
õàìãààëàõ çîðèëãîîð àøèãëàæ áîëíî. Ýíý íü åðºíõèé
çîðèóëàëòûí öýðãèéí òîìèëãîîò àíãè, ñàëáàð, áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã óëñûí õèë õàìãààëàõ àðãà, òàêòèêò ñóðãàñàí
áàéõûã øààðäàæ áàéíà. Õóóëèàð õèëèéí öýðãèéí çîõèîí
áàéãóóëàëò, ÷èã ¿¿ðýã, óëñûí õèëä àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ
áàéãàà öýðãèéí àëáàí õààã÷, èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàòàëãààã
òîäîðõîéëñíû ãàäíà àãààðûí äîâòîëãîîíîîñ õàìãààëàõ
öýðãèéí ÷èã ¿¿ðýã, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õàðèëöààã
çîõèöóóëæýý [14. 84-86].
10. Öýðýã, Öàãäààãèéí àëáàí õààã÷èéã ͯÁ-ûí
ýíõèéã ñàõèóëàõ áîëîí îëîí óëñûí áóñàä àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü: Ýíý õóóëèéí
çîðèëò íü Ìîíãîë Óëñûí öýðýã, öàãäààãèéí àëáàí õààã÷, öýðýã,
öàãäààãèéí áàãèéã Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí ýíõèéã
ñàõèóëàõ áîëîí îëîí óëñûí áóñàä àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî.
Òóñ õóóëèàð öýðýã, öàãäààãèéí àëáàí õààã÷ íàðûí ͯÁ-ûí
ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä, ìºí îëîí óëñûí áóñàä
àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõòàé õîëáîãäñîí óäèðäëàãà, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí (Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ,
ãàäààä õýðãèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé
á¿ðýí ýðõ, áàòëàí õàìãààëàõûí áîëîí õóóëü ýðõ ç¿éí
àñóóäàë õàðèóöñàí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõ,
Ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà, áýëòãýëèéí õîëáîãäîëòîé õàðèëöàà)
õîëáîãäîëòîé õàðèëöààã, ìºí òóñ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷
öýðýã, öàãäààãèéí àëáàí õààã÷ íàðûí öàëèí õàíãàìæ, òóñ
õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà,
òýäãýýðòýé õîëáîãäîëòîé ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä
÷èãëýñýí ç¿éë çààëòóóä îðñîí áàéíà [5. 89-92].
1992 îíä áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëèíä
Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã Ø¿¿õ áàéãóóëëàãàä ýäë¿¿ëæ áàéõààð
66

çààñàí áàéäàã. Ìîíãîë Óëñàä Öýðãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîãäîëòîé õàðèëöààã õÿíàí øèéäâýðëýõ, ø¿¿õ
àæèëëàãààã äîîðõè áàéäëààð øèéäâýðëýäýã.
Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé îôèöåð, àõëàã÷,
öýðýã ò¿ð¿¿÷, ýíãèéí àëáàí õààã÷, áóñàä öýðýã, áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðûí àëáàí õààã÷ íàðûí ¿éë àæèëëàãàà íü
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü, ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí
Áàòëàí õàìãààëàõòàé, Çýâñýãò õ¿÷èíòýé, ¯íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàëòàé, Ìîíãîë Óëñûí áóñàä õóóëèóäòàé õîëáîãäîëòîé
õóóëü, òîãòîîìæ, ä¿ðýì, æóðìûã çºð÷ñºí íü ãýìò õýðãèéí
øèíæòýé áîë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü, ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí
ãàðãàñàí Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí
Èðãýíèé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü, Ìîíãîë
Óëñûí Ø¿¿õ òóõàé õóóëü ãýõ ìýò õîëáîãäîõ õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õóëýýëãýíý. Õàðèí
õóóëü, òîãòîîìæ, ä¿ðýì æóðìûã çºð÷ñºí íü ãýìò õýðãèéí
øèíæã¿é áîë õîëáîãäîõ õóóëü, òîãòîîìæèéí äàãóó çàõèðãààíû
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý [9].
Ìîíãîë Óëñàä òóñãàéëñàí Öýðãèéí ø¿¿õ áàéõã¿é
áºãººä Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå áóðýëäýõ¿¿íòýé õîëáîãäîëòîé
õýðýã, çºð÷èë, ãýìò õýðãèéã Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü,
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé
Ø¿¿õèéí äàãóó øèéäâýðëýäýã. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí àðàâäóãààð õýñýãò Öýðãèéí ãýìò õýðýã ãýæ òóñãàé àíãè
îðóóëñàí áàéäàã. Öýðãèéí ãýìò õýðãèéí îéëãîëòûã
òîäîðõîéëîõäîî “Ìîíãîë Óëñûí èðãýí çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä
öýðýã, öýðãèéí ¿¿ðýãòýí äàé÷èëãàà, ñóðãóóëü, öóãëàðàëòûí
¿åä öýðãèéí àëáà õààõ òàëààð õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûã
çºð÷èæ ýíý õóóëèéí òóñãàé àíãèä çààñàí ãýìò õýðãèéã
¿éëäñýí áîë öýðãèéí ãýìò õýðýã ãýíý” [7] ãýæ çààñàí áàéíà.
Õàðèí äàéíû áàéäëûí ¿åä ãýìò õýðýã ¿éëäâýë “Äàéíû
áàéäàëä áóþó äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàñàí ¿åä öýðãèéí àëáà
õààõ òàëààð òîãòîîñîí æóðàì çºð÷ñºí ãýìò õýðýã, ò¿¿íä
õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã òóõàéí ¿åä áàòëàãäñàí Ìîíãîë
Óëñûí õóóëèàð òîãòîîíî” [7] ãýæ çààñàí áàéíà. ̺í ýíý
õóóëèéí àðâàí íýãä¿ãýýð õýñýãò Õ¿í òºðºëõòíèé àþóëã¿é
áàéäàë, ýíõ òàéâíû ýñðýã ãýìò õýðýã ãýñýí òóñãàé àíãè
îðóóëñàí áàéíà. Ýíý õýñýãò äàéíû áîëîí öýðãèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîãäîëòîé ç¿éë çààëòóóä îðñîí áàéíà.
67

̺í Çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðãèéí áàéãóóëëàãóóäûí
äîòîîä õàðèëöààã çîõèöóóëàõ îíöëîãòîé Ìîíãîë Óëñûí
Öýðãèéí ä¿ðì¿¿ä áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Öýðãèéí ä¿ðìèéã
Åðºíõèéëºã÷ á¿ðýí ýðõèéíõýý ¸ñîîð áàòëàí ãàðãàäàã. Ìîíãîë
Óëñûí Öýðãèéí ä¿ðýì íü Çýâñýãò õ¿÷íèé äîòîîä ¿éë
àæèëëàãàà, àëáàí òóøààëòàí, àëáàí õààã÷, öýðýã ãýõ ìýò
ñóáúåêò¿¿äýä ¿éë÷èëäýã áîëîõîîð áîäèò èðãýíèé õÿíàëò,
öýðýã, èðãýäèéí õàðèëöàà ÿìàð õýìæýýíä, ÿìàð õàíäëàãàòàé
áàéíà, ¿íýõýýð çàñàãëàë õóâààõ òýð çàð÷èì íü øóäðàãà çàõ
çýýëèéí çàð÷ìààð ¿éë÷èëæ áàéíà óó?, ¿ã¿é þó? ãýäãèéã
èëýðõèéëýã÷ òîëü áîëíî. Ìîíãîë Óëñûí öýðãèéí ä¿ðì¿¿ä:
1. Öýðãèéí äîòîîä àëáàíû ä¿ðýì: Ìîíãîë óëñûí
öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí íèéòëýã ¿¿ðýã, ýðõ, òýäíèé
õîîðîíäûí õàðèëöàà, öýðãèéí àíãè ñàëáàðûí äîòîîä äýã
æóðàì, àëáàí òóøààëòíû ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëíî. Äàéíû áîëîí
äàéí á¿õèé áàéäëûí ¿åä äîòîîä àëáûã áàéëäààíû ä¿ðýì
áîëîí ýíý ä¿ðìýýð çîõèöóóëíà.
2. Öýðãèéí ñàõèëãûí ä¿ðýì: Ýíý ä¿ðýì íü öýðãèéí
ñàõèëãûí àãóóëãà, ò¿¿íèéã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ òàëààð öýðãèéí
àëáàí õààã÷äûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, ñàéøààë áà øèéòãýëèéí òºðºë,
òýäãýýðèéã õýðýãëýõ çàõèðàã÷ /äàðãà/ íàðûí ýðõèéã
òîäîðõîéëæ, àìæèëò ãàðãàã÷äàä ñàéøààë õ¿ðòýýõ, ñàõèëãûí
çºð÷èë ãàðãàã÷èäòàé øèéòãýë îíîãäóóëàõòàé õîëáîãäñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýíý ä¿ðìèéã öýðãèéí
àëáàíààñ õàëàãäñàí öýðãèéí ä¿ðýìò õóâöàñ ºìñºõ ýðõ á¿õèé
èðãýä, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ ¿åäýý ìºðäëºã áîëãîíî.
3. Öýðãèéí õ¿ðýýíèé áà õàðóóëûí àëáàíû ä¿ðýì:
Ýíý ä¿ðýì íü öýðãèéí õ¿ðýýíèé áà õàðóóëûí àëáûã çîõèîí
áàéãóóëàõ, ã¿éöýòãýõ, öýðãèéí îðîëöîîòîéãîîð ÿâóóëæ áàéãàà
õ¿ðýýíèé àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõ æóðàì, öýðãèéí
õ¿ðýýíèé àëáàí òóøààëòàí áîëîí ýíý àëáûã ã¿éöýòãýæ áàéãàà
öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ¿¿ðýã, ýðõèéã òîäîðõîéëíî.
4. Öýðãèéí æàãñààëûí ä¿ðýì: Ýíý ä¿ðýì íü öýðãèéí
àëáàí õààã÷äûí çýâñýãòýé, çýâñýãã¿é æàãñààëûí àæèëëàãàà,
õºäºë㺺í, àíãè, ñàëáàðûí ÿâãàí áîëîí ìàøèíòàé æàãñààë,
¸ñîëæ õ¿íäëýõ, æàãñààëûí ¿çëýã ÿâóóëàõ áîëîí Áàéëäààíû
òóãèéã çàëæ ãàðãàõ, æàãñààëä áàéðëóóëàõ, áóöààæ îðóóëàõ
68

æóðàì, æàãñàõûí ºìíº áîëîí æàãñààëä öýðãèéí àëáàí
õààã÷äûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà [10].
Öýðãèéí ä¿ðýì çºð÷ñºí íü ãýìò õýðãèéí øèíæòýé áîë
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèéã Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
Öýðãèéí ãýìò õýðýã, Õ¿í òºðºëõòíèé àþóëã¿é áàéäàë ýíõ
òàéâíû ýñðýã ãýìò õýðýã, áóñàä õýñýãò õàìààðóóëàí ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.
Àðä÷èëñàí íèéãìèéí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû
ýöñèéí ãîë ¿ð ä¿í íü Àþóëã¿é áàéäàë, áàãà çàðäëààð áàòëàí
õàìãààëàõ, ýäèéí çàñàã, áèçíåñèéí õàìòûí àæèëëàãàà þì áîë
ìàíàé îðîíä ÷ òýð, äýëõèéí óëñ îðîíä ÷ òýð ãåîïîëèòèêà,
ãåîýêîíîìèêà, ãåîñòðàòåãè, á¿ñ íóòãèéí áàéäëûí õàíäëàãà
òýäãýýð óëñóóäûí ¿éë àæèëëàãàà, ýðõ ç¿éí õºòºëáºð, õàìòûí
àæèëëàãààíû ¿íäýñ áîëîõ íü îéëãîìæòîé. Áàãà ÷ áîëîâ òèéì
¿íäñýí äýýð Ìîíãîë Óëñûí öýðýã, ýðõ ç¿éí øèíýòãýë ÿâàãäàæ
áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë,
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Áàòëàí
õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ çýðýã
áàðèìò áè÷èãò á¿ñ íóòãèéí ãåîïîëèòèê, ãåîýêîíîìèê,
ãåîñòðàòåãèéí õàíäëàãà òóñãàëàà îëîõ ¿íäýñëýë íü äýýðõýýð
òîäîðõîéëîãäîæ áàéãàà þì. ¯¿íýýñ óëáààëààä Ìîíãîëûí
àþóëã¿é áàéäàë, öýðãèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà, èðãýäèéí
õîëáîî õàìààðàë äýýðõýýð òîäîðõîéëîãäîõ þì.
Òºð çàñãààñ óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäàë,
áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷, ÷àäëûã çîõèõ òºâøèíä áàéëãàõ,
öýðãèéí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààã òºëºâø¿¿ëýõ, òºãºëäºðæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð áàãàã¿é
àíõààðàë òàâüæ èðñíèé ä¿íä çýâñýãò õ¿÷íèéã ìýðãýæëèéí ÷èã
áàðèìæààòàé, öîìõîí, ÷àäâàðëàã áîëãîõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã
á¿ðä¿¿ëýýä áàéíà.
Òóõàéëáàë 1992 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéí àðãà õýìæýýã ýð÷èìæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí
áàðèìò áè÷ãèéã ãóðâàí óäàà /1993, 1997, 2002 îíä/
áîëîâñðóóëàí òºð çàñãèéí õýìæýýíä áàòàëãààæóóëàí
õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷,
69

Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷ “Öýðãèéí áàéãóóëàëòûã
2005 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð”-èéã áàòëàí õýðýãæèëòèéã
çîõèîí áàéãóóëæ ýõëýýä áàéíà.
Ãýâ÷ óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè, áîëîëöîî,
ìàíàé îðîíä ÿâàãäàæ áóé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àñàð èõ
ººð÷ëºëòèéí íºëºº, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ººðèé㺺
òýòãýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã çýðãýýñ øàëòãààëàí
öýðãèéí áàéãóóëàëòûã èæ á¿ðíýýð íü øèíý÷ëýõ ¿éë ÿâöàä
òîäîðõîé áýðõøýýë¿¿ä ó÷èð÷, äýýðõ áîäëîãûí áàðèìò
áè÷ã¿¿äýä òóñãàñàí àæèë, àðãà õýìæýý çàðèì òàëààð õýðýãæèæ
÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ òîõèîëäîë áàéãààã ¿ã¿éñãýõã¿é áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûí ¿íäñýí àñóóäàë áîëîõ
ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë, ò¿¿íèéã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, òóñ õ¿ðýýí äýõ
óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
øèíý÷ëýë, öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû õºãæèë, ò¿¿íèé ýðõ
ç¿éí îð÷èíã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÿâäëûã òºð, çàñãèéí
àíõààðëûí òºâä áàéíãà áàéëãàæ, ñàëáàðûí õîëáîîòîé ýäãýýð
àñóóäëóóäûã èæ á¿ðíýýð øèéäâýðëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð
óðãàí ãàðñààð áàéíà. Òóõàéëáàë, Çýâñýãò õ¿÷èíä àæèëëàæ áóé
àæèë÷èí, àëáàí õààã÷ (ýíãèéí)-äûí ýðõ ç¿éí áàéäàë, Ìîíãîë
Óëñûí àãààðûí îðîí çàéã àøèãëàõ òóõàé, Óëñûí íèñëýãèéí
òóõàé õóóëü, òýäãýýðèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã áîëîâñðóóëàí
ãàðãàõ øààðäëàãà õýðýãöýý áàéíà.
70

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ, Á¯ÒÝÝË, ÑÓÐÂÀËÆ,
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÌÀÒÅÐÈÀË
1. Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýë.
I, ÓÁ., 1995. -340õ
2. Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýë.
II, ÓÁ., 1998. -241õ
3. Ä. Ë¿íäýýæàíöàí. Àþóëã¿é áàéäàë, Òºð, Ýðõ ç¿é. (ýìõ),
ÓÁ., 2002. -268õ
4. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü. -104õ
5. Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé ýðõ ç¿éí ¿íäýñ. (ýìõ), ÓÁ.,
2002. -304õ
6. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü .
7. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü.
8. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü.
9. Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õ òóõàé õóóëü.
10. Ìîíãîë Óëñûí Öýðãèéí ä¿ðì¿¿ä.
11. Mongolia An International Annual of Mongol Studies. VOL.
7(28), 1996. -288õ
12. Mongolia An International Annual of Mongol Studies. VOL.
9(30), 1999. -666õ
13. Öýðãèéí øèíý÷ëýë. (ñýò) I, II, III, IV 2001., I, II. 2002.
14. Ö. Äàøöýâýã. Çýâñýãò õ¿÷íèéã øèíý÷ëýõ áîäëîãî, çîðèëò
¿éë àæèëëàãàà. ÓÁ., 2002. -216õ
15. Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû îíîë, ïðàêòèêûí òóëãàìäñàí
àñóóäëóóä. (ýìõ), ÓÁ., 2002. -248õ
16. Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààí. ÌÓÈÑ., ÓÁ., 2001. -450õ
17. Seminar in Civil and military Relations. Mongolia. UB., 2001. -
24õ
71

1 ä¿ãýýð õàâñðàëò
Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õîëáîãäîëòîé õóóëü,
òîãòîîìæûí æàãñààëò
¹ Õóóëèéí íýð
72
Áàòëàãäñàí
îí
Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãî
Íýìýëò
ººð÷ëºëò
îðñîí îí
1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü 1992 -
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë
Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí
¿çýë áàðèìòëàë
Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí öýðãèéí
áîäëîãûí ¿íäýñ
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
Ǻâëºëèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí
õàìãààëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü
1994 -
1994 -
1998 -
2001 -
1992 -
1992
1995, 1998,
1999
1993 2002
2002 -
1992 2001

11.
12.
Åðºíõèéëºã÷èéí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü
Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü
13. Ìîíãîë Óëñûí Õèëèéí òóõàé õóóëü 1993
14
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Öýðýã, öàãäààãèéí àëáàí õààã÷èéã
ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ áîëîí
îëîí óëñûí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
Òºðèéí íóóöèéí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü
Õóâü õ¿íèé íóóöèéí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü
1993 1997
1993 1996, 2001
1996, 1999,
2000, 2001,
2002
2002 -
1995 -
1995 -
Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë
Òºðèéí àëáàíû òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü
Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí
öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü
Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð,
òýòãýìæèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýä
õºðºíãèéí õàðèóöëàãûí òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü
21. Îôèöåðûí àëáà õààõ æóðàì
22. Àõëàã÷èéí àëáà õààõ æóðàì
73
1995 2002
1992
1994
1993, 1995,
1997, 1998,
2000, 2002
1995, 1999,
2000, 2002
2002 -
2001 îíû
325 òîîò
òóøààë
2001 îíû
370 òîîò
òóøààë
-
-

23.
Ãýðýýò öýðãèéí àëáàí õààã÷ààð
èðãýíèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ æóðàì
24. Öýðãèéí öîë îëãîõ æóðàì
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
Öýðãèéí àëáûã ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð ãýðýýãýýð õààõ æóðàì
Çýâñýãò õ¿÷èí áóñàä öýðãèéí àëáàí
õààã÷èéí öýðãèéí öîëíû öàëèíãèéí
õóâü õýìæýýíèé òóõàé Çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîë
Îôèöåð, àõëàã÷ ãýðýýò öýðãèéí
àëáàí õààã÷èä öýðãèéí ìýðãýæëèéí
çýðýã îëãîõ òóõàé æóðàì
Öýðãèéí ä¿ðýìò õóâöàñ õýðýãëýëèéí
íîðì
Çýâñýãò õ¿÷èí, õèëèéí öýðãèéí
îôèöåð, àõëàã÷ íàðò òºðèéí òóñãàé
àëáà õààñàí õóãàöààíû íýìýãäýë
îëãîõ æóðàì
Çýâñýãò õ¿÷èí áóñàä öýðãèéí
îôèöåð, àõëàã÷, ãýðýýò öýðãèéí
àëáàí õààã÷èä îíöãîé íºõöëèéí
íýìýãäýë îëãîõ æóðàì
1998 îíû 95
òîîò òóøààë
1999 îíû 41-ð
çàðëèã
ÇÃ, 1999 îíû
5-ð òîãòîîë
ÇÃ, 1999 îíû
38-ð òîãòîîë
2000 îíû 77
òîîò
òóøààëûí
õàâñðàëò
ÇÃ, 1999 îíû
16-ð òîãòîîë
ÇÃ, 2000 îíû
Ç-ð òîãòîîë
ÇÃ, 2001 îíû
261-ð òîãòîîë
Çýâñýãò õ¿÷íèé ñóðãàëò, áýëòãýëèéí òóõàé
Äàéíû áàéäëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
Äàé÷èëãààíû òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
Äàéí á¿õèé áàéäëûí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü
Ãàäààäûí öýðãèéí õ¿÷íèéã
áàéðëóóëàõ, äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ
òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü
74
1998 2002
1998 2002
1998 -
1998 -
-
-
-
-
-
-
-
-

35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
Îíö áàéäëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü
Äàé÷èëãààíû çàðëàí ìýäýýëýë
ÿâóóëàõ æóðàì
Äàé÷èëãààòàé ñóðãóóëü ÿâóóëàõ
æóðàì
Äàé÷èëãààòàé ñóðãóóëüä òàòàí
îðîëöóóëñàí áýëòãýë îôèöåð,
öýðãèéí áýëòãýë ¿¿ðýãòýíä öàëèí
îëãîõ õýìæýý, æóðàì
Òåõíèê õýðýãñëèéã äàé÷èëãààòàé
ñóðãóóëüä îðîëöóóëñíû õºëñèéã
òºëºõ æóðàì
Åðºíõèé çîðèóëàëòûí öýðãèéí
àíãè, ñàëáàðûã óëñûí õèë
õàìãààëàëòàä îðîëöóóëàõ æóðàì
Öýðãèéí ìýðãýæëèéí íýìýãäëèéã
øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîë
75
1995 -
ÇÃ, 1999 îíû
200-ð òîãòîîë
ÇÃ, 1999 îíû
200-ð òîãòîîë
ÇÃ, 1999 îíû
200-ð òîãòîîë
ÇÃ, 1999 îíû
200-ð òîãòîîë
1999 îíû 134
òîîò òóøààë
ÇÃ, 1999 îíû
123-ð òîãòîîë
-
-
-
-
-

2 äóãààð õàâñðàëò
ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÍÈÉ ÒÀÉÂÀÍ ÖÀÃÈÉÍ
ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ
Åðºíõèéëºã÷
¯ÀÁÇ
ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÍÈÉ ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ
Óëñûí Èõ Õóðàë
ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÍÈÉ ÒªÐÈÉÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ
ÓÄÈÐÄËÀÃÀ
Çàñãèéí
ãàçàð
ÇÃ-ûí
ÕÝÃ
ÁÕ-ûí ñàéä
ÁÕß
ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÍÈÉ ÖÝÐÃÈÉÍ ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ
Òºðºë ìýðãýæëèéí
öýðãèéí äàðãà, øòàá
ÇÕÅØ
Öýðãèéí íýãòãýë, àíãè áàéãóóëëàãà
76
Öýðýã, èðãýíèé
õàìãààëàëòûí øòàá

3 äóãààð õàâñðàëò
ÄÀÉÍÛ ÁÀÉÄËÛÍ ¯ÅÄ ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÍÈÉÃ
ÓÄÈÐÄÀÕ ÇÀÃÂÀÐ
ÇÕÅØ-ûí
îïåðàòèâûí
á¿ëýã
Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷
Öýðãèéí äýýä
êîìàíäëàëûí
ãàçàð
ÇÕÆØ
Öýðãèéí íýãòãýë,
àíãèóä
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐÀË
Ìîíãîë Óëñûí
¯íäýñíèé
Àþóëã¿é
Áàéäëûí Õîðîî
77
ÁÕ
ãàçàð
ÁÕ
òîâ÷îî
Îðîí
íóòãèéí
öýðýã
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
Ãàçàð
ÁÕß
Áóñàä ÿàì,
àãåíòëàã
Àéìàã, (íèéñëýë)-èéí
ÇÄÒÃ
Ñóì, (ä¿¿ðýã)-èéí
ÇÄÒÃ
Èðãýíèé
õàìãààëàëòûí
ìýðãýæëèéí
àíãè, ñàëáàð

4 ä¿ãýýð õàâñðàëò
ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÈÍÄ ÈÐÃÝÍÈÉ ÕßÍÀËÒ ÒÀÂÈÕ
ÇÀÃÂÀÐ
Ìîíãîë
Óëñûí Èõ
Õóðàë
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí
Èðãýíèé õÿíàëò òàâèõ ñóáúåêò
Áàòëàí
õàìãààëàõ
õóóëü
òîãòîîìæèéí
áèåëýëò
Ìîíãîë
Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷
Èðãýíèé õÿíàëò
Çýâñýãò
õ¿÷íèé
öýðãèéí
ìýðãýæëèéí
óäèðäëàãà
Èðãýíèé õÿíàëòûí îáúåêò
78
Ìîíãîë
Óëñûí
Çàñãèéí
Ãàçàð
Áàòëàí
õàìãààëàõ
òºñºâ, ò¿¿íèé
ñàíõ¿¿æèëò,
çàðöóóëàëò
Çàñãèéí
ãàçðûí
ãèø¿¿í ÁÕûí
ñàéä

ĪЪÂįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ.
ÇÝÂÑÝÃÒ Õ¯×ÈÍÄ ÈÐÃÝÍÈÉ ÕßÍÀËÒÛÃ
ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕÝÄ ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ
ÑÓÁÚÅÊÒ¯¯ÄÈÉÍ ¯¯ÐÝà ÎÐÎËÖÎÎ
Ö.Öýâýýíñ¿ðýí
/ÁÕÈÑ-èéí òýðã¿¿í äýä çàõèðàë/
Ìîíãîë Óëñ ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº ÿâöàä àðä÷èëàë, çàõ
çýýëèéí õàðèëöààíû øèíý çàìûã ýðãýëò áóöàëòã¿é ñîíãîñîí
ºíººãèéí íºõöºëä áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîî, Çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã øèíýýð àâ÷ ¿çýæ,
ò¿¿íèéã òºëºâø¿¿ëýí á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë äýâøèãäýæ ýíý íü
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëü
áîëîí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí áàãö õóóëèóäàä òóñãàëàà
îëîí õýðýãæèæ áàéíà.
Àëèâàà óëñ îðíû Çýâñýãò õ¿÷íèé õºãæèëä ò¿¿íèé
áàéãóóëàëòûí àñóóäàë ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã áºãººä
äýëõèé äàõèíû áîëîí á¿ñ íóòãèéí öýðýã-óëñ òºðèéí áàéäàë,
òóõàéí óëñ îðíû óëñ òºð, íèéãìèéí áàéãóóëàë, òºðèéí ãàäààä,
äîòîîä óëñ òºðèéí áîäëîãîîñ øàëòãààëàí òýð íü áàéíãà
áîëîâñðîíãóé áîëîí õºãæèæ áàéäàã ç¿é òîãòîëòîé þì.
Ìîíãîë Óëñ ºìíºõ íèéãìèéí áàéãóóëëààñ ýðñ ÿëãààòàé
óëñ òºð, íèéãìèéí öîî øèíý òîãòîëöîîíä øèëæèæ áàéãàà
íºõöºëä ñîöèàëèñò ìàÿãèéí àðìè, Çýâñýãò õ¿÷íèé
áàéãóóëàëòûí îíîë, ÇÕÓ-ûí (õóó÷èí íýðýýð) öýðýã, Çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí òóðøëàãàä òóëãóóðëàí õºãæèæ èðñýí
ìàíàé çýâñýãò õ¿÷íèé õóâüä õºãæëèéíõºº íýãýí øèíý ¿åèéã
òóóëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Ñîöèàëèñò, èíòåðíàöèîíàëèñò ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ
áàéñàí Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷èí ºíººäºð “Ìîíãîë Óëñ
ººðèé㺺 õàìãààëàõ çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéíà” [1. 10] ãýñýí øèíý
çààëòûã ¯íäñýí õóóëèíäàà àíõ óäàà òóíõàãëàí õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà.
1993 îíä áàòëàãäñàí “Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõ
òóõàé õóóëü”-ä Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí çàð÷ìóóäûã
79

øèíý íºõöºë áàéäàëä õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëæ ººð
õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäàà õîëáîî á¿õèé 9 çàð÷ìûã àâ÷
¿çñýí íü ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë, Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí
îíîëûí öààøäûí õºãæèë õàíäëàãàä øèíý ¿çýë áàðèìòëàë
áîëæ ºãñºí þì. Íýãýíò ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ºã¿¿ëýëä öýðýã,
èðãýíèé õàðèëöàà, èðãýíèé õÿíàëòûí òóõàé àâ÷ ¿çýæ áóé ó÷èð
õîëáîãäîë á¿õèé çàð÷ìûã ýø òàòâàë: “çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä
öýðãèéí ¿éë àæèëëàãàà èðãýíèé õÿíàëòàä áàéõ” [2. 68] ãýæ àíõ
óäàà õóóëü÷èëñàí íü Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ àðä÷èëñàí
èðãýíèé õÿíàëòûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áàéëàà.
Òîòàëèòàð äýãëýìèéí ¿åä òºðæñºí íàìûí ç¿ãýýñ
Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ õÿíàëòûí á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîî îðøèí
òîãòíîæ, øóóä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîî áîëîí ò¿¿íèé äýðãýäýõ
Íàìûí õÿíàí øàëãàõ õîðîî, Àðäûí àðìèéí Óëñ òºðèéí ãàçðûí
äýðãýäýõ Íàìûí êîìèññ, íàìûí àíõàí øàòíû áàéãóóëëàãóóä,
àðäûí õÿíàí øàëãàõ õîðîî, áóñàä îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóäûí øóãàìààð õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéñàí.
Ò¿¿í÷ëýí òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òºðèéí òºëººëºã÷人ð
äàìæóóëàí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéñàí áèëýý.
Ýäãýýð õÿíàëò íü öàð õ¿ðýý, àðãà õýëáýðýýðýý
ÿëãààòàé áàéñàí õýäèé ÷ àãóóëãà, ìºí ÷àíàðûí õóâüä ÌÀÕÍûí
äýýä áàéãóóëëàãà äýýð çàíãèäàãäàæ, á¿õýëäýý ¿çýë
ñóðòàë÷ñàí, çàõèðãààäàëòûí øèíæòýé áàéëàà. Òýð ¿åä õîò,
õºäººãèéí ¿éëäâýð, àæ àõóéí áàéãóóëëàãà, èðãýä õàìò îëíû
ç¿ãýýñ öýðãèéí àíãè, ñàëáàðóóäòàé õàðèëöàí õîëáîîòîé
àæèëëàõ îëîí õýëáýð¿¿ä, íýí ÿëàíãóÿà øåôèéí õîëáîî
èõýýõýí õºãæèæ áàéñàí þì.
Ýíý ¿åä Çýâñýãò õ¿÷èí íü ¿íäñýíäýý íýã íàìûí
áîäëîãûí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, òýðõ¿¿ íàìûí
ç¿ãýýñ ãîë÷ëîí õÿíàëò òàâüäàã áàéñàí ó÷ðààñ íàìûí äîòîîä
õÿíàëò õýëáýðòýé, àðìè çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîîòîé äóòàãäàë çºð÷ëèéã àðä èðãýäýä ìýäýýëæ õ¿ðãýõèéã
õ¿ñäýãã¿é, íýãýíò èéì áîëîõîîð Çýâñýãò õ¿÷íèé òàëààð
ìýäýýëýë õîìñ, òîòàëèòàð äýãëýì ìààíü öýðýã çýâñãèéí
õ¿÷èéã áàòëàí õàìãààëàõ ãîë àðãà õýðýãñýë áîëãîäîã ó÷ðààñ
öýðãèéí àñóóäàëä îíöãîé ýðõ äàðõ ºãäºã áàéñàí áèëýý.
Áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûí àñóóäàë á¿õýëäýý
ø¿¿ìæëýëèéí ãàäíà áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõ òàëòàé.
80

Öýðãèéí õýðãèéí ìýäëýã, ÷àäâàðòàé, öýðãèéíõýíòýé
õàìòðàí àæèëëàæ, àðìè çýâñýãò õ¿÷íèé îíöëîã, òóëãàìäñàí
àñóóäëûí òàëààð ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ
÷àäàõóéö èðãýä, ìýðãýæèëòí¿¿äèéã òàòàí àæèëëóóëàõ ÿâäàë
÷ áàðàã áàéãààã¿é þì. Èðãýäèéí ç¿ãýýñ õèéõ õÿíàëòàä
òºäèéëºí äàñààã¿é öýðãèéíõýí ÷ ýíý òàëààð îëèãòîé
ñàíàà÷èëãà ãàðãàäàãã¿é áàéâ.
ªºðººð õýëáýë òýð ¿åä Çýâñýãò õ¿÷íèé èðãýíèé õÿíàëò
íü îëîí íèéòèéí áèø, òºðæñºí íàìûí, ñàéíäàà òºðèéí õÿíàëò
ë áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èðãýä, àðä ò¿ìýí Çýâñýãò õ¿÷íèé
òàëààð ìàø áàãà ìýäýýëýëòýé ó÷ðààñ æèíõýíý èðãýíèé
õÿíàëò õýðýãæèõã¿é, Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéäàë, ¿¿ðýã çîðèóëàëò
íèéãìèéí ýðõ àøèãò íèéöýæ áàéíà óó ãýäãèéã ë òýä ºíãºöõºí
îéëãîäîã áàéëàà.
Èðãýä, îëîí ò¿ìýí ººðñäèéíõºº àøèã ñîíèðõëûí
¿¿äíýýñ àðìèéí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëºõ ýðõ ç¿éí
ìåõàíèçì á¿ðäýýã¿é áàéñàí þì. Çýâñýãò õ¿÷èíä ¿íäñýí
õóóëü, áóñàä õóóëèóäûí õýì õýìæýý, öýðãèéí ä¿ðìèéí çààëò,
øààðäëàãà õýðõýí áèåëýãäýæ áàéãààã èðãýä îëîí ò¿ìýí òýð
á¿ð ìýääýãã¿é, àðìèéí áèå á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõîîð óëñ òºðèéí
äýýä óäèðäëàãûí øèéäâýðýýð ë çýâñýã õýðýãëýíý ãýäãèéã
õàòóó îéëãîäîã áàéëàà. Èéì ó÷ðààñ çàðèì ¿åä öýðãèéí
êîìàíäëàëûí áàðàã îðîëöîîã¿éãýýð óëñ òºðèéí äýýä
óäèðäëàãààñ öýðýã õýðýãëýõ òóõàé øèéäâýð¿¿ä ãàðãàæ áàéñàí
æèøýý áàðèìòóóä áàéäãèéã áèä ºìíºõ ò¿¿õýýñ ìýäíý.
ªíººãèéí ìàíàé íèéãìèéí øèëæèëòèéí ¿åä Çýâñýãò
õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò á¿ðýí ã¿éöýä õýðýãæýýã¿é ÷
íèéãýì, óëñ òºð, õóóëü, ýðõ ç¿éí òîìîîõîí ýõëýë àëõìóóä
õèéãäýýä áàéíà.
Íèéãìèéí øèíý õàðèëöàà á¿ðýëäýæ ýõýëñýí àíõíû
æèë¿¿äýä áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîî, Çýâñýãò õ¿÷íèé ýðõ
ç¿éí ¿íäñèéã þóíû ò¿ð¿¿íä á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëò äýâøèãäýæ,
Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéã ÓÈÕ-ààð áàòëóóëñàí íü
ìàíàé ñàëáàðûí öààøäûí õºãæèëä øèíý ýðãýëò áîëñîí ãýæ
¿çýæ áîëîõ òàëòàé. Ýíýõ¿¿ õóóëèíä: “Çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä
öýðãèéí åðºíõèé óäèðäëàãûã Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðàë,
Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçàð, Áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë
81

ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ¯íäñýí õóóëü, ýíý õóóëü,
áóñàä õóóëèàð îëãîãäñîí á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä
õýðýãæ¿¿ëæ, èðãýíèé õÿíàëò òàâèíà” [2. 69] ãýæ èðãýíèé
õÿíàëòûí ñóáúåêò¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí þì. 2002 îíä ÓÈÕààð
áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëüä:
“Çýâñýãò õ¿÷èí íü èðãýíèé õÿíàëòàä áàéõ” [6. 24] ãýæ Çýâñýãò
õ¿÷íèé ººðèéíõ íü áàéãóóëàëòûí çàð÷èì áîëãîí õóóëü÷ëààä
ò¿¿íòýé õîëáîãäóóëàí áàòàëñàí Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé
õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëüä èðãýíèé
õÿíàëòûí ñóáúåêò¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã øèíýýð òîäðóóëàí
çààæýý. Ýíýõ¿¿ õóóëèíä “Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé
õÿíàëò íü òºðèéí õóóëü òîãòîîìæèéí áèåëýëò, çýâñýãò õ¿÷íèé
öýðãèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí
òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëò, çàðöóóëàëòûã íýýëòòýé, èë òîä õÿíàõ
¿éë àæèëëàãàà ìºí” [6. 4] ãýæ èðãýíèé õÿíàëòûí îáúåêòûã
øèíý÷ëýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Äýýðõ õóóëèóäàä çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí çýâñýãò
õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëòûí ñóáúåêò íü Óëñûí Èõ Õóðàë,
Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé á¿òöèéí áàéãóóëëàãààñ
á¿ðäýõ áºãººä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õýâëýë, ìýäýýëëèéí
áàéãóóëëàãà, óëñ òºðèéí íàì, æèðèéí èðãýä õ¿ðòýë ýíýõ¿¿
òîãòîëöîîíä õàìààð÷ áîëîõ þì.
Çýâñýãò õ¿÷íèé èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, óëñ
òºðèéí ñóáúåêò¿¿äèéí ¿¿ðýã îðîëöîîã àâ÷ ¿çüå.
Ìîíãîë Óëñûí èõ õóðàë Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë
àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîõ, òºðèéí áîäëîãûí
¿íäýñ, çýâñýãò õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã
òîäîðõîéëîõ, óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé
òºñâèéã áàòëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààãààðàà
Çýâñýãò õ¿÷íèéã øóóä óäèðääàã [13.16].
¯íäñýí õóóëèéí 20 äóãààð ç¿éëä “Ìîíãîë Óëñûí Èõ
Õóðàë áîë òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà ìºí áºãººä
õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéã ãàãöõ¿¿ Óëñûí Èõ Õóðàëä
õàäãàëíà” [1. 25] ãýæ òîäîðõîéëñíîîñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñ áîë
ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé óëñ þì.
Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñûí ïàðëàìåíò, Åðºíõèé ñàéä
82

òýðã¿¿òýé Çàñãèéí ãàçðàà òîìèëîõ, ººð÷ëºõ, îãöðóóëàõ, ìºí
ò¿¿í÷ëýí Åðºíõèéëºã÷èéí á¿ðýí ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí
õóóëü ãàðãàõ, ÷ºëººëºõ, îãöðóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà ìºí.
Òýð÷ëýí ¯íäñýí õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëä çààñíààð
ÓÈÕ íü “òºðèéí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûí àëü ÷ àñóóäëûã
ñàíàà÷ëàí õýëýëöýõ ýðõòýé” áºãººä óëñ îðíû àþóëã¿é
áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãîòîé õîëáîãäñîí äàðààõü
îíöãîé á¿ðýí ýðõèéã ýäýëäýã. Òóõàéëáàë: òºðèéí äîòîîä,
ãàäààä áîäëîãûí ¿íäñèéã òîäîðõîéëîõ; -Óëñûí Èõ Õóðëûí
Áàéíãûí õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð, Óëñûí Èõ Õóðàëä àæëàà øóóä
õàðèóöàí òàéëàãíàäàã áóñàä áàéãóóëëàãûí á¿òöèéã
òîãòîîõ, á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîìèëîõ, ººð÷ëºõ, îãöðóóëàõ; -
òºðèéí ñàíõ¿¿, çýýë, àëáàí òàòâàð, ìºíãºíèé áîäëîãî,
óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã
òîäîðõîéëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð,
óëñûí òºñºâ, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíã áàòëàõ; -
õóóëü, òîãòîîë, øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã õÿíàí, øàëãàõ;
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí á¿òýö,
á¿ðýëäýõ¿¿í, á¿ðýí ýðõèéã òîãòîîõ; - Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð
òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàëä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ, çýâñýãëýí
õàëäâàë äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàõ, öóöëàõ; - îíöãîé íºõöºëä
óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðò áóþó çàðèì õýñýãò íü îíö áîëîí
äàéíû áàéäàë çàðëàõ, ýñõ¿ë ýíý òóõàé ãàðãàñàí
Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãèéã áàòëàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çýðýã
ýðõòýé áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí 6
äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó, Óëñûí Èõ Õóðàë íü “áàòëàí
õàìãààëàõ òîãòîëöîîíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîæ,
çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðãèéí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé
õÿíàëò òàâèõ” [2.62], ýðõ á¿õèé ñóáúåêò áîëæ õóóëü÷ëàãäñàí
þì. 1993 îíä áàòëàãäñàí õóóëüä èéíõ¿¿ òóñãàãäñàí íü
çýâñýãò õ¿÷íèé èðãýíèé õÿíàëòûí øèíý òîãòîëöîîã
òºëºâø¿¿ëýõýä çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí áºãººä
äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí èðãýíèé õÿíàëòàä áàéõ íü çýâñýãò õ¿÷íèé
áàéãóóëàëòûí çàð÷èì áîëñíîîð ýíý çààëò ººð÷ëºãäñºí þì.
Òýð÷ëýí äàéíû àþóëûã ñýðýìæëýõ, áóñàä óëñ îðîíòîé
ìàðãààíòàé àñóóäëûã óëñ òºðèéí àðãààð øèéäâýðëýõ,
Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäñèéã
òîäîðõîéëîõ, óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé
83

òºñâèéã áàòëàõ, áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäëûã áýõæ¿¿ëýõ
¿íäñýí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷äàä
îíöãîé ýðõ îëãîõ, òýäíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàõ òàëààð
öýðãèéí íèéòëýã ä¿ðì¿¿äèéí õýì õýìæýýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã
òîãòîîõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí õàìãààëàëò,
ýðõ ç¿éí áàòàëãààíû ¿íäñèéã òîäîðõîéëîõ, áàòëàí
õàìãààëàõ õàìòûí àæèëëàãààíû òàëààðõ Ìîíãîë Óëñûí
îëîí óëñûí ãýðýýã ñî¸ðõîí áàòëàõ, öóöëàõ; öýðãèéí àëáàí
õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã àëáàíû îíöëîãò íü òîõèðóóëæ
òîãòîîõ; öýðãèéí äýýä öîë áèé áîëãîõ; ãàäààäûí öýðãèéí
õ¿÷íèéã Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéðëóóëàõ,äàìæèí
ºíãºð¿¿ëýõ áîëîí ººðèéí öýðãèéí àíãè, ñàëáàðûã îëîí óëñûí
ýíõèéã ñàõèóëàõ áîëîí õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çýðýã ýðõýýð õàíãàãääàã
[17. 3].
2002 îíä Óëñûí Èõ Õóðëààð Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò
õ¿÷íèé òóõàé õóóëèéã áàòàëñàí íü Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë
àæèëëàãààã õóóëèéí äàãóó çîõèöóóëàõ, èðãýíèé õÿíàëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. ªºðººð õýëáýë Çýâñýãò õ¿÷èí àíõ
óäàà õóóëüòàé áîëñîí íü Óëñûí Èõ Õóðàë ººðèéíõºº á¿ðýí
ýðõèéí õ¿ðýýíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààãèéí òîä
æèøýý ìºí.
Èéíõ¿¿ Óëñûí Èõ Õóðàë íü ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä
õóóëèóäûí äàãóó äýëõèéí îëîíõ ïàðëàìåíòûí íýãýí àäèë “1/
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðòàé õîëáîãäñîí õóóëü, òºñâèéã
áàòëàõ, 2/ õóóëü, òîãòîîìæ áóñàä øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã
õÿíàí, øàëãàõ, 3/ áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûã òîìèëîõ,
ººð÷ëºõ, 4/ îíö áàéäàë, äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàõ ýðõèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñýí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí Åðºíõèéëºã÷èéã ò¿ð ýçã¿éä á¿ðýí ýðõèéã íü
Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãà õýðýãæ¿¿ëýõ, Çàñãèéí ãàçàð íü òºðèéí
õóóëü áèåë¿¿ëýõ àæëûã ÓÈÕ-ûí ºìíº õàðèóöàõ, ¿éë
àæèëëàãààãàà ÓÈÕ-ä òàéëàãíàõ, “Åðºíõèéëºã÷ Óëñûí Èõ
Õóðàëä àæëàà õàðèóöàõ”[1.43] çýðýã çààëòóóäûã õàðãàëçàí
¿çâýë ÓÈÕ íü “òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà”-ûí õóâüä
Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ òºäèéã¿é
òºðèéí óäèðäëàãûí õàìãèéí äýýä ñóáúåêò þì.
84

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü Çýâñýãò õ¿÷íèéã
òàéâàí öàãò áîëîí äàéíû áàéäëûí ¿åä óäèðäàõ õàðüöàíãóé
á¿ðýí ýðõýýð õàíãàäñàí áàéäàã. ¯íäñýí õóóëèàð “…Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ áîë òºðèéí òýðã¿¿í, Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ýâ íýãäëèéã èëýðõèéëýã÷…”[1.36], á¿õ àðä ò¿ìíýýð
ñîíãîäñîí òºðèéí äýýä ýë÷ òºëººëºã÷èéí õóâüä çýâñýãò
õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ îíöãîé ýðõ á¿õèé
ñóáúåêò áîëäîã. Åðºíõèéëºã÷ íü ýíý ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷ áàéõààð
õóóëü÷èëñàí ÿâäàë ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. ¯íäñýí
õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëä çààñàí Åðºíõèéëºã÷èéí á¿ðýí
ýðõýýñ áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðòàé õîëáîîòîé ýðõèéã ä¿ãíýí
àâ÷ ¿çâýë: “Óëñûí Èõ Õóðëûí áàòàëñàí õóóëü, áóñàä
øèéäâýðò á¿õýëä íü áóþó çàðèì õýñýãò íü õîðèã òàâèõ,
ººðèéí á¿ðýí ýðõýä õàìààðàõ àñóóäëààð Çàñãèéí ãàçàðò
÷èãëýë ºãºõ…, …öýðãèéí äýýä öîë õ¿ðòýýõ, îäîí, ìåäàëèàð
øàãíàõ, Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéã
òýðã¿¿ëýõ, Á¿õ íèéòèéí áóþó õýñýã÷èëñýí öýðãèéí äàé÷èëãàà
çàðëàõ, ... îíöãîé íºõöºë áèé áîëáîë Óëñûí Èõ Õóðëûí
÷óóëãàíû ÷ºëºº öàãò, õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä óëñûí
íèéò íóòàã äýâñãýðò áóþó çàðèì õýñýãò íü îíö áîëîí äàéíû
áàéäàë çàðëàõ, ò¿¿í÷ëýí öýðýã õºäºëãºõ çàõèðàìæ
ºãºõ…çýðýã îíöãîé á¿ðýí ýðõèéã ýäýëäýã. Õàðèí Ìîíãîë
Óëñûí “Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé” õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëä
Åðºíõèéëºã÷ Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí õóâüä
á¿ðýí ýðõèéã òîäîòãîí çààæ ºãñºí íü ò¿¿íýýñ Çýâñýãò õ¿÷íèéã
óäèðäàõ, èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä èë¿¿òýé ÷èãëýãäýæ
áàéíà. Òýðýýð “Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí
õýðýãæèëò, óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõàä çàéëøã¿é
øààðäàãäàõ ìàòåðèàëëàã íººöèéí á¿ðä¿¿ëýëòýä õÿíàëò
òàâèõ, áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé òºñâèéí òàëààð
Óëñûí Èõ Õóðàëä ñàíàë ä¿ãíýëò îðóóëàõ, öýðãèéí íèéòëýã
ä¿ðì¿¿äèéã áàòëàõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷èä öýðãèéí öîë îëãîõ
æóðìûã òîãòîîõ,” [2.63] çýðýã á¿ðýí ýðõ¿¿ä íü èðãýíèé
õÿíàëòûí ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ á¿ðýí
ýðõèéíõýý äàãóó æèë á¿ðèéí áàòëàí õàìãààëàõ àðãà
õýìæýýíèé òºñâèéã ÓÈÕ-ààð õýëýëöýõ ¿åä Åðºíõèéëºã÷ ¿ã
õýëæ, ñàíàë ä¿ãíýëòýý ãàðãàí òîëèëóóëäàã íü öýðãèéí òºñâèéã
¿íäýñëýëòýé áàòëàõàä ò¿ëõýö íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
“Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé” õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëä
85

çààñíààð Åðºíõèéëºã÷ çýâñýãò õ¿÷íèé åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí
õóâüä Çýâñýãò õ¿÷íèé òàéâàí öàãèéí áîëîí äàéíû áàéäëûí
¿åèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿ä¿¿â÷èéã áàòëàõ; Çýâñýãò
õ¿÷íèéã äàéíä àøèãëàõ òºëºâëºãººã áàòàëæ, öýðãèéã
áàéëäààíû áýëýí áàéäëûí äýýä çýðã¿¿äýä øèëæ¿¿ëýõ,
áàéëäààíû àæèëëàãàà ýõëýõ øèéäâýðèéã õîëáîãäîõ õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó ãàðãàõ; Çýâñýãò õ¿÷íèéã äàéíû áàéäëûí
¿åèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòàä øèëæ¿¿ëýõ øèéäâýð
ãàðãàõ; Çýâñýãò õ¿÷íèéã àøèãëàõ íîìëîëûã áàòëàõ; Pýâñýãò
õ¿÷íèé Æàíæèí øòàáûí ä¿ðìèéã áàòëàõ; Çýâñýãò õ¿÷íèé
Æàíæèí øòàáûí äàðãûã Óëñûí Èõ Õóðàëòàé çºâøèëöºí
òîìèëîõ; óëñûí õèë, îíö ÷óõàë îáüåêòûí õàìãààëàëòàä
åðºíõèé çîðèóëàëòûí öýðãýýð äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øèéäâýð
ãàðãàõ; Çýâñýãò õ¿÷íèé àíãè, áàéãóóëëàãûã àæ àõóé, á¿òýýí
áàéãóóëàëòûí àæèëä îðîëöóóëàõ æóðìûã òîãòîîõ ýðõ
ýäýëäýã. Òýð÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü îëîí óëñûí
áîëîí á¿ñ íóòãèéí öýðýã, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí,
òåõíîëîãè, öýðãèéí õýðýãò ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóëæ,
òîäîòãîë õèéõ ñàíàëûã ÓÈÕ-ä îðóóëàõààð çààñàí áàéíà [9.23].
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü
íýãä¿ãýýðò: Çýâñýãò õ¿÷íèé åðºíõèé êîìàíäëàã÷ áàéõ,
õî¸ðäóãààðò: ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéã
òýðã¿¿ëýõ, ãóðàâäóãààðò: äàé÷èëãàà çàðëàõ, ÓÈÕ-òàé
õàðèëöàí çºâøèëöñºíèé äàãóó äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàõ,
äºðºâä¿ãýýðò: öýðãèéí õ¿÷èéã õºäºëãºõ ýðõòýé, òàéâàí
áîëîí äàéíû öàãò èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñóáúåêò
áîëíî.
Çàñãèéí ãàçàð: Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä
çààñíààð Çàñãèéí ãàçàð íü “òºðèéí ã¿éöýòãýõ äýýä áàéãóóëëàãà
ìºí” [1. 45]. Çàñãèéí ãàçàð íü “òºðèéí õóóëèéã áèåë¿¿ëæ, àæ
àõóé, íèéãýì, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûã óäèðäàõ íèéòëýã ÷èã
¿¿ðýãòýé” [1. 45]-ýýñ ãàäíà áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðòàé
õîëáîîòîé íèëýýä ¿¿ðã¿¿äèéã õ¿ëýýæ àæèëëàäàã. Òóõàéëáàë,
¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëèéí áèåëýëòèéã óëñ äàÿàð çîõèîí
áàéãóóëæ õàíãàõ, ….óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí
¿íäñýí ÷èãëýë, óëñûí òºñºâ, çýýë, ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãººã
áîëîâñðóóëæ Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüæ, ãàðñàí
øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýx, ñàëáàðûí áà ñàëáàð õîîðîíäûí…
àñóóäëààð àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ, óëñûã
86

áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäëûã áýõæ¿¿ëæ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ çýðýã áîëíî.
̺í Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 13
äóãààð ç¿éëä çààñíààð Çàñãèéí ãàçàð íü óëñûã áàòëàí
õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààð
äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã ýäýëäýã. ¯¿íä:
“Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ áîëîí öýðãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ,
Çýâñýãò õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ, Óëñûí õèëèéã
õàìãààëàõ àæëûã ÷èãë¿¿ëýí óäèðäàõ, Óëñûí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ,
Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõàä çàéëøã¿é øààðäàãäàõ ìàòåðèàëûí íººöèéí ñàíã
á¿ðä¿¿ëýõ, íºõºí ñýëáýõ àðãà õýìæýý àâàõ, Òºðèéí íóóöûã
õàìãààëàõ àæëûã ÷èãë¿¿ëýí óäèðäàõ” [5. 4] ãýæ çààñàí áàéíà.
Õ¿í àìûã áàéãàëèéí ãàìøèã, ãýíýòèéí áóñàä àþóëààñ
õàìãààëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿¿íèé õîð óðøãèéã àðèëãàõ
àðãà õýìæýý àâ÷, èðãýíèé õàìãààëàëòûí àæëûã óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðãèéã ìºí ýíý õóóëèàð Çàñãèéí ãàçàðò
îíîãäóóëæýý.
Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëüä Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí
ýðõèéã íèëýýä äýëãýðýíã¿éãýýð çààæ ºãñºí áàéäàã. ¯¿íä:
- “óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí îðîí íóòãèéí
õàìãààëàëòûí àñóóäëààð òºðèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí
íýãæèéí óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýõ [17. 3];
- “áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé òºñâèéí
òºñëèéã Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ;
- öýðãèéí àíãè, áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ, òàòàí
áóóëãàõ àñóóäëûã Çýâñýãò õ¿÷íèé åðºíõèé
êîìàíäëàã÷òàé çºâøèëöºí øèéäâýðëýõ, öýðãèéí
àíãè áàéãóóëëàãûí áàéðøëûã òîãòîîõ, áàòëàí
õàìãààëàõ õýðýãöýýíèé ýçýìøèë ãàçðûí çºâøººðºë
îëãîõ;
- òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, àéìàã,
íèéñëýëèéí äàé÷èëãààíû äààëãàâðûã áàòëàõ;
- óëñûí áîëîí çýâñýãò õ¿÷íèé äàé÷èëãààíû
87

ìàòåðèàëëàã íººöèéí õýìæýýã òîãòîîæ, ò¿¿íèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, çàðöóóëàõ àðãà õýìæýýã çîõèîí
áàéãóóëàõ;
- òàéâàí öàãò óëñûí äàé÷èëãààíû áýëòãýëèéã
õàíãàõ, øààðäëàãàòàé ¿åä Óëñûí Èõ Õóðàë,
Åðºíõèéëºã÷èéí øèéäâýðèéí äàãóó óëñ îðíûã
äàéíû áàéäàëä øèëæ¿¿ëýõ [2.64];
- èðãýäèéã ýõ îðîí÷ ¿çëýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä òºðèéí
á¿õ øàòíû áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààã íýãòãýí ÷èãë¿¿ëýõ, öýðýã èðãýíèé
õàðèëöààã òºëºâø¿¿ëýõ;
- Èðãýäýýñ öýðãèéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ õ¿ñýë ñîíèðõîë,
ýðìýëçëèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áîäëîãî
áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ” [17. 3];
- “æèë á¿ð öýðãèéí æèíõýíý àëáàíä òàòàõ,
äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü, öóãëàðàëòàä îðîëöóóëàõ
õ¿íèé òîî, öýðýã òàòëàãà ÿâóóëàõ õóãàöààã
Çýâñýãò õ¿÷íèé åðºíõèé êîìàíäëàã÷òàé
çºâøèëöºí òîãòîîõ;
- öýðýã, öýðýã-òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû
àñóóäëàà𠺺ðèéí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä áóñàä
óëñûí Çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýýð áàéãóóëàõ;
- õèëèéí áîëîí èðãýíèé õàìãààëàëòûí àñóóäàë
ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûã
áàéãóóëàõ, òýäãýýðèéí äàðãà íàðûã Áàòëàí
õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿íèé ñàíàëûã ¿íäýñëýí òîìèëîõ, ÷ºëººëºõ;
- Çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðãèéã çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ;
- ãàäààä óëñààñ àâàõ öýðãèéí çýâñýã, áàéëäààíû
òåõíèêèéí òºðºë, òîîã òîãòîîæ, Óëñûí Èõ
Õóðëûí çºâøººðñíººð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ” [2. 64] çýðýã
áîëíî.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü 1/ áàòëàí õàìãààëàõ
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ÓÈÕ-ûí øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ, 2/ òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, àéìàã,
íèéñëýëèéí äàé÷èëãààíû äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ, 3/ óëñ îðíûã
áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí çýâñýãò õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõýä
÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çýðýã ¿¿ðýãòýé
88

áàéäàã. Ýíäýýñ ¿çýõýä Çàñãèéí ãàçàð íü áàòëàí õàìãààëàõ
òàëààðõ òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, áàòëàãäñàí òºñºâ,
ñàíõ¿¿ã çîõèöóóëàõ, Çýâñýãò õ¿÷íèé áýëýí áàéäëûã õàíãàõ,
¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëýõ, õÿíàæ øàëãàõ çàìààð íýã òàëààñ
á¿ðýí ýðõýý, íºãºº òàëààñ èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã
ñóáúåêò þì. Çàñãèéí ãàçðûí ýäãýýð ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõýä
áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã ºíäºðæñºí íü Çýâñýãò õ¿÷èíä
çàõèðãààíû áîëîí èðãýíèé àðä÷èëñàí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì: Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé
õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éëä Áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí
òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áóþó Áàòëàí õàìãààëàõ
ÿàì íü:
- óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî, óëñûí
äàé÷èëãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæèëòèéã
çîõèîí áàéãóóëàõ;
- Çýâñýãò õ¿÷íèéã çýâñýã òåõíèê, áóñàä ìàòåðèàë,
õýðýãñëýýð õàíãàõ ñàíàë áîëîâñðóóëàõ, ãàðñàí øèéäâýðèéí
õýðýãæ¿¿ëýõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí áîëîâñîí õ¿÷íèéã
ñóðãàæ áýëòãýõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí õóóëü ¸ñíû ýðõ àøèã,
ñîíèðõëûã õàìãààëàõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò òåõíèê, òåõíîëîãèéí
äýâøëèéã õàíãàæ, çýâñýã, òåõíèêèéã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, ýíý òàëààð ãàðñàí øèéäâýðèéí
õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, õÿíàëò òàâèõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé
àæèë ÿâóóëàõ áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, õýðýãæèëòèéã çîõèîí
áàéãóóëàõ;
- óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé
òºëºâëºëòºä øààðäàãäàõ ìýäýý, ñóäàëãààíû íýð òºðëèéã
òîãòîîæ, òºðèéí çàõèðãààíû òºâ, íóòãèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãààñ ãàðãóóëæ àâàõ;
- õóãàöààò öýðãèéí àëáà õààõ èðãýíèé òîî, öýðýã
òàòëàãà ÿâóóëàõ ýýëæ, õóãàöààã òîãòîîõ ñàíàë áýëòãýæ
Çàñãèéí ãàçàðò îðóóëàõ;
- ãýðýýò öýðãèéí àëáà õààõ ìýðãýæèë, òîîíû äýýä
õÿçãààðûã ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû
òºâ áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí æèë á¿ð òîãòîîõ [17. 4] ¿¿ðãèéã
89

õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä: “Áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í-óëñ òºðèéí àëáàí
òóøààëòàí íü öýðãèéí æèíõýíý àëáàíààñ àíãèä áàéíà” [17. 3]
ãýæ çààãààä ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéã òîäîðõîéëîí çààæýý.
Òýðýýð:
- “óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçàð, ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëä
îðóóëàõ, Çýâñýãò õ¿÷íèé åðºíõèé êîìàíäëàã÷èä ºðãºí
ìýä¿¿ëýõ;
- öýðãèéí íèéòëýã ä¿ðì¿¿äèéã áàòëóóëàõààð Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä ºðãºí áàðèõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð áóñàä óëñòàé õàìòðàí
àæèëëàõ òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ îëãîñîí ýðõèéí õ¿ðýýíä
õýëýëöýýð áàéãóóëàõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé òºñâèéí
òºñëèéã Çàñãèéí ãàçàðò îðóóëàõ, áàòëàãäñàí òºñâèéã
çàðöóóëàëòàä õÿíàëò òàâèõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ óëñûí áàéöààã÷èéã òîìèëîõ,
÷ºëººëºõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ, áàòëàí
õàìãààëàõ àñóóäëààðõ Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã, Çàñãèéí
ãàçðûí áîëîí ººðèéí øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã õîëáîãäîõ
áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä øàëãàí òàíèëöàæ, áèåëýëòèéã
õàíãàõ òàëààð ¿¿ðýã äààëãàâàð ºã÷ ã¿éöýòã¿¿ëýõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí òºðèéí ºì÷èò õóóëèéí
ýòãýýäèéí ¿ë õºäëºõ áîëîí ¿íäñýí õºðºíãºä õàìààðàõ õºäëºõ
õºðºíãèéã äàíñíààñ õàñàõ, óñòãàõ, øèëæ¿¿ëýõ, øèíýýð àâàõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, çàõèàëãûã õÿíàæ áàòëàõ;
- áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí òºðèéí ºì÷èò õóóëèéí
ýòãýýä, ýä õºðºíãèéã õóâü÷ëàõ ñàíàëàà Çàñãèéí ãàçàðò
îðóóëàõ” [17. 4] ÷èã ¿¿ðýãòýé.
Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëüä çààñíààð áàòëàí
õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íä çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã
õàíãàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, õýðýãæèëòèéã çîõèîí
90

áàéãóóëàõ; çýâñýãò õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõ ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçàð,
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëä îðóóëàõ, Çýâñýãò õ¿÷íèé
åðºíõèé êîìàíäëàã÷èä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ; åðºíõèé çîðèóëàëòûí
öýðãèéí çýâñýã, òåõíèê, ìàòåðèàë õýðýãñëýýð íºõºí õàíãàõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ; åðºíõèé çîðèóëàëòûí öýðãèéí
çýâñýã, òåõíèêèéã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ ñàíàëûã Çàñãèéí
ãàçàðò ºðãºí ìýä¿¿ëæ, øèéäâýðë¿¿ëýõ; åðºíõèé çîðèóëàëòûí
öýðãèéí áàòëàãäñàí òºñâèéí àíãèëàë õîîðîíä çîõèöóóëàëò
õèéõ ýðõ îëãîæýý.
Áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿íèé óäèðäëàãà äîîð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ Áàòëàí
õàìãààëàõ ÿàì íü óëñûí õýìæýýíä òºðèéí áàòëàí õàìãààëàõ
áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààã
óäèðäàõ, çîõèöóóëàõ, øààðäëàãàòàé ç¿éëýýð õàíãàõ, Çýâñýãò
õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷
¿íäñýí ñóáúåêò áîëæ áàéíà.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë: Ìîíãîë Óëñûí
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí íýãäìýë áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë
àæèëëàãàà áîëîí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã óÿëäóóëàí
çîõèöóóëàõ, ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëò íü õýðõýí õàíãàãäàæ áàéãààä
õÿíàëò òàâèõ òºðèéí çºâëºëäºõ áàéãóóëëàãà àæýý. Ýíý
çºâëºë íü àæëàà ÓÈÕ-ûí ºìíº øóóä õàðèóöäàã. ¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷,
Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãà, Åðºíõèé ñàéä íàð îðäîã. Ǻâëºëèéí
òýðã¿¿í íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ áàéõ áºãººä òýðýýð çºâëºëèéí àæëûã
á¿õýëä íü óäèðäàõ, õýëýëöýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ,
õóðàëäààíûã äàðãàëàõ, çºâëºëèéã òºëººëºõ, àæëûí õýñýã
áàéãóóëàõ ýðõèéã ýäýëäýã áàéíà.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí õóóëèéí 4
ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíàà𠓺ºðèéí îðíû óëñ òºð, íèéãìèéí
àìüäðàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, Ìîíãîë Óëñûí îðøèí
òîãòíîõûí àþóëã¿é áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, ¯íäñýí õóóëèàð
òîäîðõîéëñîí òºð, íèéãìèéí áàéãóóëëûã áàòàòãàõ…,
òºðèéí áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, çýâñýãò
õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîí
áýõæ¿¿ëýõ, óëñ òºðèéí ãàäààä íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí
91

òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäñèéí òàëààðõ ñàíàëûã
áýëòãýæ, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººð óëàìæëàí Óëñûí
Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ, Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àøèã
ñîíèðõîë, àþóëã¿é áàéäëûí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ îëîí
óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, öýðýã,
óëñ òºðèéí áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, øààðäëàãàòàé àðãà
õýìæýýã òîäîðõîéëîõ” [8. 47] çýðãýýð ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãûã çîõèöóóëàõ, õýðýãæèëòýíä õÿíàëò
òàâèõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.
¯ÀÁÇ-ä çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
çºâëºõ, èëòãýã÷, øèíæýý÷èéí õýñýã õàìààðäàã áºãººä íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà íü Ǻâëºëèéí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýãò õàìààðàõ
àñóóäëààð ñóäàëãàà õèéõ, ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ãàðãàõ,
øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ, áèåëýëòýä õÿíàëò
òàâèõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ, Ǻâëºëèéí ãèø¿¿ä á¿ðýí ýðõ,
÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä íü òóñàëæ, òýäíèéã ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõ ñóäàëãàà, ìýäýýëëýýð õàíãàõ
äîòîîä àæëûã ýðõýëíý.
Óëñûí Èõ Õóðëûí äýä äàðãà, Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä
áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà, Óëñûí Èõ Õóðàë äàõü íàì,
ýâñëèéí á¿ëãèéí àõëàã÷ íàð çºâëºëèéí õóðàëäààíä çºâëºõ
ýðõòýé îðîëöäîã.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, Çýâñýãò õ¿÷íèé
æàíæèí øòàáûí äàðãà áîëîí òóñãàé ãàçðûí äàðãà íàð
Ǻâëºëèéí èëòãýã÷ áàéõ áºãººä òýäãýýð íü òóñ òóñûí
õàðèóöñàí ñàëáàð, õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîë,
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã ñóäàëæ
çîõèõ èëòãýë, ñàíàë, øèéäâýðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí
Ǻâëºëä îðóóëæ, ãàðñàí øèéäâýðèéã ýðõýëñýí ñàëáàð,
õ¿ðýýíäýý õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã õàðèóöíà.
Ǻâëºëèéí øèíæýý÷ýýð ºíäºð ìýðãýøëèéí ýðäýìòýí,
ìýðãýæèëòíèéã îðîí òîîíû áà îðîí òîîíû áóñ æóðìààð
òîìèëîí àæèëëóóëíà. Òýäãýýð íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ òîäîðõîé àñóóäëààð áîëîí Ǻâëºëèéí øèéäâýðèéí
òºñëèéí òàëààð øèíæèëãýý, ñóäàëãàà õèéñíèé ¿íäñýí äýýð
ìýðãýæëèéí ä¿ãíýëò ãàðãàæ, ò¿¿íèé ¿íäýñëýëèéã õàðèóöíà.
92

Ǻâëºë íü ¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõîë, àþóëã¿é áàéäàëä
îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÷èãëýë, äîòîîäûí áîëîí îëîí
óëñûí ¿éë ÿâäàë çýðýã øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí àñóóäëààð
àæëûí õýñýã áàéãóóëàõ, ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áèå äààñàí íýãæòýé áàéæ áîëîõîîð ¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí òóõàé õóóëüä çààñàí áàéíà. Ýíý
õóóëèéí äàãóó çºâëºë íü äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã ýäýëíý. ¯¿íä:
- “¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë,
õîëáîãäîõ õóóëèéí áèåëýëòèéí ÿâöûã õýëýëöýæ ä¿ãíýëò
ãàðãàõ;
- ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí äîòîîä,
ãàäààä, áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûí ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ,
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí îíö ÷óõàë àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ ÷èãëýë ºãºõ;
- çºâëºëèéí ÷èã ¿¿ðýãò õàìààðàõ àñóóäëààð
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûã øàëãàõ, òàíèëöàõ, òýäãýýðèéí
óäèðäàã÷äûí èëòãýë, ìýäýýëëèéã ñîíñîõ, çºâëºìæ, çààëò,
÷èãëýë ºãºõ;
- ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãàä ýðõ õýìæýýíèéõýý äàãóó
¿¿ðýã äààëãàâàð ºãºõ, øààðäëàãà òàâèõ;
- äààëãàâàð, çºâëºìæ áîëîí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãààñ øààðäëàãàòàé ñóäàëãàà, ìýäýýã
ãàðãóóëàí àâàõ, ¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõîë, àþóëã¿é áàéäàëä
îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäëààð ñòðàòåãèéí ñóäàëãàà
õèéõ àæëûã èâýýë, õÿíàëòäàà àâàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òºñëèéí õýëáýðýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ” çýðýã áîëíî.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí õîðèí òàâäóãààð
ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò çààñàí îíöãîé íºõöºë áèé áîëñíû
óëìààñ îíö áàéäàë çàðëàõ òóõàé øèéäâýð áóþó
åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ¿åýñ ýõëýí
îíö áàéäàë ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíä Ǻâëºë îíö áàéäëûã
õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ îíöãîé ÷èã
¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Õýäèéãýýð çºâëºëèéí øèéäâýð íü çºâëºìæèéí øèíæ
÷àíàðòàé áàéõ áîëîâ÷, óã øèéäâýðèéã òºðèéí äýýä, òºâ
áàéãóóëëàãûí øèéäâýð áàéäëààð áàòàëãààæóóëæ,
øèéäâýðèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð òîãòîîñîí õóãàöààíä
ìýäýýëæ áàéõààð õóóëü÷ëàí çààæ ºãñºí áàéíà. Òºðèéí
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä ¯ÀÁÇ-èéã øààðäàãäàõ ìýäýýëëýýð
93

õàíãàõ áºãººä ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíã äýýðõ õóóëü áîëîí
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí 1999 îíû 155 äóãààð
çàðëèãààð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí çºâëºëèéí àæëûí äîòîîä æóðìûí äàãóó áàéãóóëàí
àæèëëóóëæ áàéíà.
“Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ” áàðèìò áè÷èãò
çààñíààð ¯ÀÁÇ íü “…Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâäëûã õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëæ, ýäãýýð õóóëü
òîãòîîìæèä òºðèéí öýðãèéí áîäëîãî õýðõýí òóñ÷ áàéãààä
õÿíàëò òàâèõ” [7. 7] ¿¿ðýãòýé áàéíà.
Óëñûí Èõ Õóðàë íü Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Áàòëàí
õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãààð äàìæóóëæ çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààã
õÿíàõ ýðõ ìýäëýýð õàíãàãäñàí áîë Åðºíõèéëºã÷ íü çýâñýãò
õ¿÷íèé åðºíõèé êîìàíäëàã÷, ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
çºâëºëèéí òýðã¿¿íèé õóâüä çýâñýãò õ¿÷íèéã áàéíãûí
óäèðäëàãààð õàíãàõ, öýðãèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã õÿíàí
áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ, Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ,
áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð Çàñãèéí ãàçàðòàé çºâøèëöºõ,
÷èã ¿¿ðýã ºãºõ ýðõèéã ýäýëäýã áàéíà. ¯íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí çºâëºë íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîé
àëèâàà àñóóäëààð çºâëºëäºõ ãîë áàéãóóëëàãà áàéõûí
çýðýãöýý çºâëºëèéí àæëûí àëáà íü õýðýãöýýòýé ìýäýýëýë,
çºâëºãººãººð òºð, çàñãèéí óäèðäëàãûã õàíãàõ ¿¿ðýãòýé
áàéãóóëëàãà þì. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñàä áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà áîëîí çýâñýãò õ¿÷èíä
òàâèõ èðãýíèé õÿíàëòûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî àìæèëòòàé
á¿ðäýæ, ñ¿¿ëèéí àðàâ ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ýäãýýð ýðõ
ç¿éí ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð èðãýíèé
áîëîí öýðãèéí óäèðäëàãà á¿òýýë÷ýýð õàìòðàí àæèëëàæ èðñýí
ãýæ ä¿ãíýæ áîëíî. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë íü îð÷èí ¿åèéí
ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûã çýâñýãò õ¿÷èíä õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð
áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýõ, íºëººëºõ, Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëòûí
ìåõàíèçìûã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé íèéãìèéí
èíñòèòóò ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà.
94

Óëñûí Èõ Õóðëûí õÿíàëòûí òîãòîëöîî: Ìîíãîë
Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëòûã àðä ò¿ìýí ººðñäèéí
òºëººëºí ñîíãîñîí Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ààð äàìæóóëàí
õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷,
ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé èðãýíèé õÿíàëò íü
õàðèëöàí óÿëäààòàé, áèå áèåñýý íºõñºí øèíæòýé áàéäàã.
ÓÈÕ íü Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ ãîë òóëãóóð õÿíàëòûã
çàñàãëàëûí ººð ñóáúåêòòýé õóâààëöàõã¿éãýýð õýðýãæ¿¿ëæ
áàéãàà ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé
õÿíàëòûí õàìãèéí ÷óõàë ñàëøã¿é õýñýã íü ïàðëàìåíòûí
õÿíàëò ãýæ ¿çýæ áîëíî. Óäèðäàã÷ áà òºëººëºã÷ ãýñýí
çàãâàðûí ¿¿äíýýñ ýíý õàðèëöààã ñóäëàõ íü íýëýýä
çîõèìæòîé áèëýý. ÓÈÕ óäèðäàã÷èéí õóâüä Çýâñýãò õ¿÷íèéã
õÿíàõ ýðõ ìýäëýý Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõò ãèø¿¿í
(òºëººëºã÷)-ýýð òºëººë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ áîëäîã. Áàéíãûí
õîðîî íü Óëñûí Èõ Õóðëûí áàòàëñàí õóóëü, øèéäâýðèéí
áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ, ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí ÿâóóëæ áóé
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëºõ á¿ðýí ýðõ äàðõààð
õàíãàãääàã. Èíãýõäýý ÓÈÕ íü Çýâñýãò õ¿÷èíä õýðýãæ¿¿ëýõ
èðãýíèé õÿíàëòûã Áàéíãûí õîðîîä, Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé
áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí ãèø¿¿í /áàòëàí
õàìãààëàõûí ñàéä/-ýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Óëñûí Èõ Õóðàë íü áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ýðõ
ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õÿíàëòûí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõîä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. 1990 îíûã õ¿ðòýë
“ÁÍÌÀÓ-ûí á¿õ íèéòèéí öýðãèéí ¿¿ðãèéí òóõàé” (1981 îí)
õóóëèàñ ººð áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí àêò ¿íäñýíäýý áàéãààã¿é þì. Èéì
ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðòàé õîëáîîòîé çààëò, Àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë, öýðãèéí íîìëîë, Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëü,
Õèëèéí òóõàé õóóëü, Èðãýíèé õàìãààëàëòûí òóõàé õóóëü,
Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ
ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéã áîëîâñðóóëàõ àæèë 1990 îíîîñ
ýõýëñýí áèëýý.
Èíãýýä Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðàë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí Öýðãèéí
àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéã 1992 îíä,
Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, Õèëèéí òóõàé õóóëèéã 1993
95

îíä, Èðãýíèé õàìãààëàëòûí òóõàé õóóëü, Öýðãèéí àëáàí
õààã÷äûí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëü, Àþóëã¿é
áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë,
Öýðãèéí íîìëîëûí ¿íäýñ áàðèìò áè÷ãèéã 1994 îíä, Çýâñýãò
õ¿÷íèé òóõàé õóóëèéã 2002 îíä òóñ òóñ áàòëàí ãàðãàñíààð
ìàíàé ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñ á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Áàéíãûí õîðîî: ÓÈÕ-ûí Áàéíãûí õîðîî íü ÓÈÕ-ûí
àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýã îíöãîé õýëáýð þì.
Ïàðëàìåíòûí íèéòëýã æèøãèéí äàãóó ÓÈÕ-ûí àæëûí ãîë
à÷ààëëûã áàéíãûí õîðîîä ¿¿ðäýã áºãººä Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ
èðãýíèé õÿíàëòûã ãîë õýðýãæ¿¿ëýã÷ íü ìºí áàéíãûí õîðîîä
áîëäîã. ÓÈÕ ¿éë àæèëëàãààíûõàà ñàëáàð ÷èãëýëýýð 7
áàéíãûí õîðîîòîé àæèëëàæ áàéíà. Áàéíãûí õîðîîäûí ýðõëýõ
àñóóäëûí õ¿ðýýíä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðòàé õîëáîãäñîí
àñóóäàë õýðõýí õàìðàãäàæ áàéãàà áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë,
1/ Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî:
- Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ò¿¿íèéã
õàíãàõ áîäëîãî;
- Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ, çýâñýãò õ¿÷èí;
- Òºðèéí íóóöûí õàäãàëàëò, õàìãààëàëò;
- Ìîíãîë Óëñûí õèë, ò¿¿íèé õàìãààëàëò;
3/ Íèéãìèéí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî:
-…öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí íèéãìèéí õàìãààëàë;…
-…õºäºëìºðèéí õàðèëöàà, õºäºëìºð õàìãààëàë.
4/ Òºðèéí áàéãóóëàëòûí áàéíãûí õîðîî:
- … ã¿éöýòãýõ äýýä áàéãóóëëàãà, Åðºíõèéëºã÷èéí
áàéãóóëàëò;
- Ìîíãîë Óëñûí çàñàã çàõèðãàà, … ò¿¿íèé óäèðäëàãà,
çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãàà …;
- òºðèéí àëáà;
- … òºðèéí áàéãóóëëàãà….
5/ Òºñâèéí áàéíãûí õîðîî:
- óëñûí òºñºâ, òºñâèéí îðëîãî, çàðëàãà;
- òºñâèéí íýãòãýë, ã¿éöýòãýë, õÿíàëò;
6/ Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîî:
- Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí áîäëîãî;
çýðýã àñóóäëûí õ¿ðýýíä á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýí àæèëëàæ
áàéíà. Ýäãýýð õîðîîä íü ÓÈÕ-ûí õóâüä áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäëûã òóõàéí ¿åèéí “÷óóëãàíààð õýëýëöýõ àñóóäëûã
96

áîëîâñðóóëàõ, óðüä÷èëàí õýëýëöýæ ñàíàë, ä¿ãíýëò ãàðãàõ,
ò¿¿í÷ëýí ýðõëýõ àñóóäëûíõàà õ¿ðýýíä Óëñûí Èõ Õóðëûí
õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íèéòëýã ÷èã ¿¿ðýãòýé” [3. 3]. ¯¿íèéã
Èõ õóðëûí òóõàé õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëä äýëãýðýíã¿é
çààñàí áàéíà. Áàéíãûí õîðîîä íü òóñ òóñûí ýðõëýõ àñóóäëûí
õ¿ðýýíä òîäîðõîé á¿ðýí ýðõòýé.
Ýäãýýðèéí äîòðîîñ ÓÈÕ-ûí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä
èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí çàðèìûã
òîéìëîí àâ÷ ¿çâýë õóóëü, Óëñûí Èõ Õóðëûí áóñàä
øèéäâýðèéí áèåëýëòýä áîëîí Óëñûí Èõ Õóðàëä àæëàà øóóä
òàéëàãíàäàã áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ, Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé ãèø¿¿í, Óëñûí Èõ
Õóðëààñ áàéãóóëäàã áóñàä áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèã÷äûí
ìýäýýëëèéã ñîíñîæ õýëýëöýõ, àñóóëò, àñóóëãà òàâüæ,
õàðèóëò àâàõ, òýäíèéã òîìèëîõ, ñîíãîõ, îãöðóóëàõ òóõàé ñàíàë
ä¿ãíýëò ãàðãàõ, Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíààð õýëýëöýõ
àñóóäëààð áîëîí õóóëü, Óëñûí Èõ Õóðëûí áóñàä øèéäâýðèéí
áèåëýëòèéí òàëààð ñóäàëãàà, òàéëàí, ìýäýý, ä¿ãíýëò çýðýã
áàðèìò ñýëòèéã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíààñ ãàðãóóëàí àâàõ, òýäíèé ìýäýýëëèéã ñîíñîõ,
Óëñûí Èõ Õóðëààñ òàâèõ õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, õóóëèéí
òºñëèéí òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãàõàä òóñëàëöàà àâàõ
çîðèëãîîð ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà áîëîí îëîí íèéòýýñ ñàíàë
àâàõ, øèíæýý÷, ìýðãýæèëòíýýñ á¿ðäñýí àæëûí õýñýã áàéãóóëæ
àæèëëóóëàõ çýðýã áîëíî. Èéíõ¿¿ áàéíãûí õîðîî íü Óëñûí
Èõ Õóðëûí áàòàëñàí õóóëü, øèéäâýðèéí áèåëýëòýä õÿíàëò
òàâèõ, ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí ÿâóóëæ áóé áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààíä íºëººëºõ á¿ðýí ýðõ äàðõààð õàíãàãäæýý.
Áàéíãûí õîðîîíû á¿ðýí ýðõèéí äàãóó Áàòëàí
õàìãààëàõûí ñàéä, ÇÕÆØ-ûí äàðãàä àñóóëãà òàâèõ, òýäíèé
èëòãýë, ìýäýýëëèéã ñîíñîõ, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð, çýâñýãò
õ¿÷íèé òàëààð èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷
øèéäâýðëýõ çýðýã íü èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿ð
ä¿íòýé àðãà õýëáýð áîëîí òîãòìîëæèæ áàéíà. Òýð÷ëýí Áàòëàí
õàìãààëàõûí ñàéäûí èëòãýëèéã ÓÈÕ-ûí íýãäñýí õóðàëäààí
áîëîí òîäîðõîé àñóóäëààð ¯ÀÁǺâëºë äýýð ñîíñîæ, ¿¿ðýã
÷èãëýë ºãºõ õýëáýðèéã ºðãºí àøèãëàæ áàéíà.
Ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé óëñûí õóâüä, áàòëàí
97

õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí áàéíãûí õîðîîä íü Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëàí Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ
èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë èë¿¿ çîõèìæòîé
áàéäëààð òºëºâøèæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ò¿¿í÷ëýí
Óëñûí Èõ Õóðàë íü Òºðèéí õÿíàí øàëãàõ õîðîî /õóó÷èí
íýðýýð/-òîé õàìòðàí øàëãàëò ÿâóóëàõ, òýäíèé ÿâóóëñàí
øàëãàëòûí ¿ð ä¿íòýé òàíèëöàõ,ò¿¿íèé ìºðººð òîäîðõîé àðãà
õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéäàã.
Òºðèéí õÿíàí øàëãàõ õîðîî /õóó÷èí íýðýýð/ íü óëñûí
òºâëºðñºí òºñâèéí îðëîãûí á¿ðä¿¿ëýëò, òºñâèéí õºðºíãèéí
õóâààðèëàëò, çàðöóóëàëòûã õÿíàí øàëãàõ, òºðèéí ºì÷èéí ýä
õºðºíãèéí àøèãëàëò, çàðöóóëàëò, õàäãàëàëò, õàìãààëàëòàä
òàâèõ õÿíàëò øàëãàëòûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààã õÿíàí
øàëãàõ, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã çºð÷ñºí
ýñýõèéã øàëãàæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé òºðèéí
áàéãóóëëàãà áàéñàí þì. Òºðèéí õÿíàí øàëãàõ õîðîîíû
òºñâèéã Óëñûí Èõ Õóðàë áàòàëæ , ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã
óëñûí òºâëºðñºí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí Òºðèéí õÿíàëò
øàëãàëòûí òóõàé õóóëü /îäîî õ¿÷èíã¿é áîëñîí/-èéí 6 äóãààð
ç¿éëèéí 5 äóãààð õýñýãò çààñàí ¸ñîîð Òºðèéí õÿíàí øàëãàõ
õîðîî æèë á¿ð Óëñûí Èõ Õóðàëä àæëàà òàéëàãíàäàã, ýíý
óòãààðàà ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì
¿ç¿¿ëäýã áàéñàí àæ.
Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü
ººð÷ëºãäñºíººð ÒÕØÕ-ã ¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçàð áîëãîí
ººð÷èëæ, àæëûí ÷èã ¿¿ðýã ÷ ºðãºññºí áàéíà. Ýä¿ãýý Òºðèéí
õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé /2003/, Òºðèéí àóäèòûí òóõàé /2003/
øèíý õóóëèóäààð ýíý õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéíà.
Ýíý õóóëèóäàä çààñíààð: “Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëò íü
Óëñûí Èõ Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷, Òºðèéí àóäèòûí áàéãóóëëàãà
áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õÿíàëò øàëãàëò/
öààøèä “ìýðãýæëèéí õÿíàëò” ãýõ/, ¯íäñýí õóóëèéí öýö, ø¿¿õ,
ïðîêóðîðûí õÿíàëò, íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãààñ ýíý
õóóëèéí äàãóó õýðýãæ¿¿ëýõ õÿíàëò øàëãàëòààñ á¿ðäýíý”
[19. 40] ãýæýý. “Òºðèéí àóäèòûí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî íü
òºðèéí àóäèòûí òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãààñ á¿ðäýíý.
Òºðèéí àóäèòûí òºâ áàéãóóëëàãà íü ¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçàð,
îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà íü àéìàã, íèéñëýëèéí àóäèòûí ãàçàð
98

áàéíà” [20. 45]. Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëüä
çààñíààð: Çàñãèéí ãàçàð íü “Çàõèðãààíû õÿíàëòûí ¿ð àøèãòàé
òîãòîëöîî áèé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâ÷, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãóóäûí õàðèëöàí àæèëëàãààã íèéòëýã çîðèëãîä
÷èãë¿¿ëýí çîõèöóóëíà” [19. 41], ÿàì, àãåíòëàã íü “Õóóëü
òîãòîîìæ, Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã, Çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã õàðüÿà áàéãóóëëàãà, òºðèéí ºì÷èò
áîëîí òºðèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé õóóëèéí ýòãýýäýä õÿíàí
øàëãàæ, øààðäëàãàòàé áîë òýäãýýðèéí óäèðäëàãûí èëòãýë,
ìýäýýëëèéã ñîíñîíî” [19. 41]. Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí òºâ
áàéãóóëëàãà íü: “õóóëü òîãòîîìæ áîëîí ò¿¿íèéã ¿íäýñëýí
òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõººð
òîãòîîñîí æóðìûí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ” [19. 42] ãýõ ìýòýýð
õîîðîíä íü óÿëäóóëæ ºãñºí íü ìýðãýæëèéí õÿíàëòààð
äàìæóóëàí èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äºõºìòýé áîëæ
áàéíà. Òºðèéí àóäèòûí òóõàé õóóëüä: “òàãíóóëûí
áàéãóóëëàãà, çýâñýãò õ¿÷èí, öàãäààãèéí ã¿éöýòãýõ àëáàíä
çîðèóëñàí òºñâèéí õºðºíãèéí çàðöóóëàëòàä Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèé àóäèòîð áîëîí Óëñûí Èõ Õóðëààñ èòãýìæèëñýí
àæèëòàí àóäèò õèéíý” [20. 48], ”¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçàð áîëîí
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé àóäèòîðûí ¿éë àæèëëàãààíä
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí äàðãà, Óëñûí Èõ
Õóðëààñ áóñàä áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí õÿíàëò òàâèõ,
¿¿ðýã äààëãàâàð ºãºõèéã õîðèãëîíî”[20. 45] ãýæ õºíäëºíãèéí
õÿíàëòûí ýðõ õýìæýýã ¿ëýìæ äýýã¿¿ðò òàâüæ ºã÷ýý.
Àëèâàà õÿíàëò, øàëãàëòûã ÿâóóëàõ íü èõ õýìæýýíèé
öàã õóãàöàà, õ¿í õ¿÷ øààðäñàí àæèë áºãººä Óëñûí Èõ Õóðàë
íü îäîîãèéí áàéäëààð õóóëèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð áîäèòîé
øàëãàëò ÿâóóëàõàä áýðõøýýëòýé áàéãàà òîõèîëäîëä Òºðèéí
õÿíàí øàëãàõ òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó Òºðèéí õÿíàí
øàëãàõ õîðîîòîé õàìòðàí õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëàõ, ýñâýë
òîäîðõîé àñóóäëûã øàëãóóëàõààð õ¿ñýëò ãàðãàäàã
òîãòîëöîîíä øèëæèõ áîëîìæòîé, èíãýõ íü ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íýã
àëõàì áàéæ áîëîõ þì.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä íü ïàðëàìåíòèéí õÿíàëò, ò¿¿íèé
äîòîð Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Áàðóóíû îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ìàíàé
óëñàä áàòëàí õàìãààëàõ àæ ¿éëäâýð õºã溺ã¿é, öýðãèéí àíãè
áàéãóóëëàãàä ýíãèéí èðãýäèéã àæèëëóóëàõ íü õàðüöàíãóé áàãà
99

òóë èõ õóðëûí ãèø¿¿äèéí ñîíãóóëèéí òîéðîãòîé áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðûí àñóóäàë áàðàã õîëáîãäîëã¿é áàéäàã.
Èéìä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð, çýâñýãò õ¿÷èíòýé õîëáîîòîé
àñóóäëûã õýëýëöýõýýñýý èë¿¿ òóõàéí ãèø¿¿íèé àæèëëàõ 4
æèëèéí õóãàöààíä çàéëøã¿é øèéäýõ áóñàä îëîí àñóóäàë
òýäíèé ñîíãîãäñîí òîéðîãò áàéäàã. Ýäãýýð àñóóäëóóäûã
õýðõýí øèéäâýðëýñíýýñ òóõàéí ãèø¿¿íèé äàðààãèéí
ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿í ÷ ìºí õàìààðäàã áàéíà. Èéì íºõöºë
áàéäëààñ áîëîîä Óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿ä áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäëûã ñîíèðõîõã¿é áàéõ íü íýã òàëààð áàðóóíû
ïàðëàìåíòóóäàä ýëáýã òîõèîëäîõ “ìèêðî ìåíåæìåíò”-èéí
àñóóäàë ¿¿ñýõã¿é áàéõ àøèãòàé õýäèé áîëîâ÷ óëñ îðíû
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã öàã ¿åèéí àøèã ñîíèðõîëä
íèéö¿¿ëýõ àðãàã¿é ó÷ðààñ èõ õóðëûí ãèø¿¿äèéã ñàëáàðûí
ìýäýýëëýýð õàíãàõ, îéëãóóëàõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãääàã
þì.
Çýâñýãò õ¿÷èí, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ýðõ àøãèéã
õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä òºëººëäºã àëáàí òóøààëòàí,
àëáà áàéõã¿é ó÷ðààñ ÓÈÕ áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí òàëààð
îíîâ÷òîé áîäëîãî ÿâóóëàõàä çàðèì òàëûí áýðõøýýë
ó÷ðóóëäàã òàë áèé. Óëñûí Èõ Õóðàëä öýðãèéí òºëººëëèéã
áèé áîëãîõûí òóëä öýðãèéí àëáàí õààã÷èä ïàðëàìåíòûí
ñîíãóóëüä ºðñºëäºõ, óëìààð çîõèõ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áîëîõûã 2000
îíû ñîíãóóëèéí ä¿í õàðóóëñàí. Öýðãèéí àëáà õààñàí, öýðãèéí
áàéãóóëëàãàä ÿìàð íýã õóãàöààãààð àëáà õàøèæ áàéñàí çýðýã
øàëòãààí íü óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäëààð ìýðãýæñýí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà,
ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãààñ èë¿¿ ìýäýýëýë, çºâëºì溺ð èõ
õóðëûí ýðõýì ãèø¿¿äèéã õàíãàõ áîëîìæã¿é íü îéëãîìæòîé.
Öýðãèéí àëáàí õààã÷èä ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä
ºðñºëäºæ, ïàðëàìåíòàä öýðãèéí òºëººëëèéã áèé áîëãîõ,
òºðèéí öýðãèéí áîäëîãî, áàòëàí õàìãààëàõ, çýâñýãò õ¿÷íèé
àñóóäëûã ñàéòàð îéëãîí äýìæäýã ãèø¿¿ä îëîíõè áàéõ íü óëñ
îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààã íýãäñýí
áîäëîãîîð õàíãàõ, òºñºâ õºðºíãèéã îíîâ÷òîé õóâààðèëàõ,
çàðöóóëàëòàä õÿíàëò òàâèõàä äºõºìòýé áàéäàã.
Çàñãèéí ãàçàð óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ, çýâñýãò
õ¿÷íèéã øèíý÷ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ òàëààðõ ¿íäñýí ¿¿ðãèéã
100

õ¿ëýýæ, ýíý ýðõ ìýäëýý áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìààðàà
äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëäýã. Òýð÷ëýí Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã
ýðõëýõ ãàçðûí Òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãóóäûí
õýëòýñò áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûã õàðèóöñàí ðåôåðåíò
àæèëëàæ òóñ ñàëáàðòàé õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã çîõèöóóëàí
Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, ìýäýý,
ñóäàëãàà ãàðãàõ çýðãýýð áîäëîãûí óäèðäëàãààð õàíãàæ áàéíà.
Èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýìä Áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà Áàòëàí
õàìãààëàõ ÿàì íü Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã
áàéíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã äýýð àâ÷ ¿çñýí
áà ÁÕß íü Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý
çàõèðãààíû óäèðäëàãààð õàíãàõ, öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã
ñóðãàæ áýëòãýõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ýðõ àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ, áàòëàí õàìãààëàõ, öýðãèéí áîäëîãûã àðä èðãýäèéí
äîòîð ñóðòàë÷èëæ, øààðäëàãàòàé ìýäýý, ìýäýýëëýýð õàíãàõ,
“Áàòëàí õàìãààëàõûí Öàãààí íîì”-ûã ýðõëýí ãàðãàõ, Çýâñýãò
õ¿÷íèé áàéëäààíû áîëîí äàé÷èëãààíû áýëýí áàéäàë, ñóðãàëò
áýëòãýë, çýâñýãëýë-òåõíèê, ìàòåðèàë õýðýãñëèéí õàíãàëòûí
áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ, öýðãèéí ¿éë àæèëëàãààíû áîäèò ¿ð
ä¿íä ä¿ãíýëò õèéõ áàéäëààð àæèëëàæ áàéíà.
Èðãýíèé áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä íü Çýâñýãò õ¿÷èíä
òàâèõ ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûã ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëýã÷ íü þì.
Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëèàð Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä íü
óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûí òºëºâëºëò,
áîëîâñðóóëàëò, óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëò, õýðýãæèëò, óëñûí
õÿíàëò øàëãàëòûí áîëîí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ¿íýëãýý ºãºõ
àæëûã ýðõëýí çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ àíõ 1996 îíä ýíãèéí
áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûã òîìèëîí àæèëëóóëñàí áºãººä
1996-2000 îíû õóãàöààíä Ýâñëèéí Çàñãèéí ãàçàð ãóðâàí óäàà
îãöîð÷ áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä áîãèíî õóãàöààíä
ººð÷ëºãäºæ áàéñàí íü ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàæ,
òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, èðãýíèé õÿíàëòûã òóóøòàé
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõã¿é ìóó òàëòàé áàéëàà. Òýð÷ëýí
ýíý íü íýãä¿ãýýðò, ýíãèéí óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóäàä
áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ
101

áîëîìæ îëãîõã¿é áàéõ, õî¸ðäóãààðò, öýðãèéíõýíä óëñ òºðèéí
àëáàí òóøààëòíóóä ò¿ð çóóðûí àëáàí òóøààëòíóóä áîëæ
îéëãîãäîõ, ýöýñò íü, àðä÷èëëûí ¿íý öýíý óíàõ çýðýã ñºðºã ¿ð
äàãàâàðòàé áàéñàí þì. Ýíãèéí áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä íü
èðãýíèé õÿíàëòûã òºðèéí çàõèðãààíû íýãæèä õýðýãæ¿¿ëýã÷
ìºí áºãººä ìàíàé íºõöºëä ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðãèéã õóóëèàð
òîäîðõîéëæ, àæëûí àïïàðàòûã áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð
ìýðãýæñýí òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äààð áýõæ¿¿ëýõ
íü ç¿éòýé ãýñýí ä¿ãíýëòýä ç¿é ¸ñîîð õ¿ð÷ áàéíà.
Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í - Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäòàé áàéõ
òóõàé ÷ ÿðèãäàæ áàéñàí áºãººä ýíý íü íýã òàëààñ
ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèéã áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð
ìýðãýø¿¿ëýõ ñàéí òàëòàé áàéõàä íºãººòýéã¿¿ð ïàðëàìåíòûí
ãèø¿¿í ñàéä íü áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì äýýð àæèëëàõ öàã
õóãàöàà áàãàòàé ó÷ðààñ áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ºäºð
òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä áýðõøýýë ó÷ðàõ ñóë òàëòàé þì.
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä íü Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé
õÿíàëò òàâèõ òàëààð îëãîãäñîí ýðõ õýìæýýíèéõýý õ¿ðýýíä
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ
çîðèëãî á¿õèé Áàòëàí õàìãààëàõûí çàõèðãààíû õÿíàëòûí
àëáûã Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû õàðúÿàíä áàéãóóëàí
àæèëëóóëñàí íü èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýõýä ò¿ëõýö áîëñîí þì. Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûí
òóøààëààð áàòëàãäñàí “Áàòëàí õàìãààëàõûí çàõèðãààíû
õÿíàëòûí àëáàíû ò¿ð ä¿ðýì”-ýýð Áàòëàí õàìãààëàõûí
çàõèðãààíû õÿíàëòûí àëáà íü áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé õóóëü,
òîãòîîìæ, Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã, Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð,
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûí òóøààë, ýðõ á¿õèé äýýä
áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí ä¿ðýì, æóðìûí õýðýãæèëòýä áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðûí áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ, íóòãèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õýìæýýíä õÿíàëò òàâèõ, çºð÷뺺ñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿¿íèé øàëòãààíûã òîãòîîõ, õîõèðëûã
àðèëãóóëàõ çàìààð áàòëàí õàìãààëàõ çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà
áîëíî. Òóñ àëáà íü õÿíàëò øàëãàëòûí àæëûã ÷èã ¿¿ðãèéíõýý
õ¿ðýýíä ººðèéí òºëºâëºãºº, ñàíàà÷èëãààð, ò¿¿í÷ëýí ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû äààëãàâàð, èðãýäèéí
ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí ÿâóóëíà ãýæ òîäîðõîéëæýý. Ýíý íü àíõ
óäàà áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýä
102

çàõèðãààíû õÿíàëòûí àëáààð äàìæóóëàí õÿíàëò, øàëãàëò
õèéõ áîëîëöîîã îëãîñîí áèëýý. Õÿíàëò øàëãàëòûí
áàéãóóëëàãóóäûí äàâõàðäàë õààÿàã¿é íèëýýä áàéñàí,
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ÷àíàð, ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ
òºðèéí áîäëîãûí òºâøèíä óã àñóóäëûã ñóäëàí ¿çýæ Ìîíãîë
Óëñàä õÿíàëò øàëãàëòûã íýãäñýí áîäëîãîîð ÿâóóëàõ çîðèëãî
á¿õèé Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûã áàéãóóëàí òýíä
áàòëàí õàìãààëàõûí óëñûí õÿíàëòûí áàéöààã÷ àæèëëàõ
òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð äýýðõ àëáà òàòàí áóóãäñàí þì.
Óëñûí Èõ Õóðàë íü áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
òàëààð õ¿ëýýñýí õóóëü òîãòîîõ ¿¿ðãýý àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ
áàéãàà áîëîâ÷ õÿíàëòûí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ
òîãòîëöîî á¿ðäýýã¿é ãýæ ä¿ãíýæ áîëíî. Õàðèí çýâñýãò õ¿÷íèé
¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ, èðãýíèé óäèðäëàãààð õàíãàõ ¿¿ðãèéã
åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóò ñàéòàð áèåë¿¿ëäãèéã äàðààõü
ñóäàëãààíààñ õàðæ áîëíî.
Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò “Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí
öýðãèéí áîäëîãî” áàðèìò áè÷ãèéã ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëæ,
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðòàé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí áàðèìò
áè÷ãèéã Óëñûí Èõ Õóðëààð õýëýëö¿¿ëýí áàòëóóëñàí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöààã
õºðø õî¸ð óëñòàé õºãæ¿¿ëýõ, áàðóóíû ºíäºð õºãæèëòýé
óëñóóäòàé áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò õàðèëöàà òîãòîîæ,
öýðãèéí èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áàéíà.
1997 îíû 5 äóãààð ñàðûí 18-íä Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷èéí õî¸ð äàõü óäààãèéí ñîíãóóëü áîëæ,
ïàðëàìåíò äàõü ñóóäàë á¿õèé ÌÀÕÍ-ààñ íýð äýâøèãäñýí
Í.Áàãàáàíäè òóñ óëñûí õî¸ð äàõü Åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîãäñîí
áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè 1997 îíû
ñîíãóóëèéí õºòºëáºðòºº: “Çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðãèéã
ìýðãýæñýí ÷àäâàðëàã áîëãîí øèíý÷ëýõ ÷èã áîäëîãûã òóóøòàé
áàðèìòëàõ, òºðººñ çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðãèéã óäèðäàõ
òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ òºëºâø¿¿ëýõèéí òºëºº
õ¿÷èí ç¿òãýõ, áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà, öýðãèéí
àëáàíû áîëîí öàãäàà, õèë÷äèéí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé íèéãýì,
ýðõ ç¿éí áàòàëãààã õàíãàõ” ãýñýí ãóðâàí çîðèëòûã äýâø¿¿ëñýí
áàéíà. Òýðýýð 2001 îíû åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèàð óëèðàí
103

ñîíãîãäñîí íü ýíýõ¿¿ øèëæèëòèéí ¿åä Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé
õÿíàëòûí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõýä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí
áîëíî. Íýãä, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð, àþóëã¿é áàéäàë,
ãàäààä áîäëîãûí òàëààð áàòëàãäñàí õóóëèóä, ¿çýë
áàðèìòëàë, öýðãèéí íîìëîëûí øèíæ ÷àíàðòàé ýðõ ç¿éí
áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
øèíý÷ëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ “àëòàí ¿å” áàéñàí áèëýý.
Ò¿¿í÷ëýí ýíý ¿åä åðºíõèéëºã÷ íü Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé
êîìàíäëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã öýðãèéí óäèðäëàãûí
èðãýíëýã õýëáýðèéí òîãòîëöîî òºëºâøèæ ýõýëñýí áàéíà.
Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè 1997-2001 îíû õóãàöààíä
Çýâñýãò õ¿÷íèé íýãäìýë øèíæèéã õàäãàëàõ òàëààð òóóøòàé
áîäëîãî ÿâóóëæ áàéñàí íü òýðýýð áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî,
çýâñýãò õ¿÷íèé àñóóäëààð íýëýýä ìýðãýæñýíòýé õîëáîîòîé.
Èéìä ò¿¿íèé óëèðàí ñîíãîãäñîíîîð ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí
çàëãàìæ ÷àíàð ñàéæèð÷, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí øèíý
á¿òýö, òîãòîëöîî òºëºâøèõºä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
Õî¸ðò, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí çºâëºëä òóëãóóðëàí óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàë,
áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûí àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, ýðõ ç¿éí
áàðèìò áè÷ãèéã ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëæ, óëñ îðíû áàòëàí
õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã öàã ¿åèéí àñóóäàë áîëîí
óëñ òºðèéí àøèã ñîíèðõëîîñ àíãèä áàéëãàõ, öýðãèéí àëáàí
õààã÷äûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ àñóóäëûã ãàðäàí õàðèóöäàã
ïðàêòèê òîãòîëöîîã áóé áîëãîñîí áàéíà. Ãóðàâò, Çýâñýãò
õ¿÷èíä èðãýíèé àðä÷èëñàí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ - èðãýíèé
óäèðäëàãàä öýðãèéí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº øààðäëàãàòàé
áîëîõûã óõààð÷, Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí
øàäàð òóñëàõòàé áàéõûí ñàöóó Åðºíõèéëºã÷èéí öýðãèéí
áîäëîãûí çºâëºõèéí àëáàí òóøààëûã 2000 îíä áàòàëæ,
öýðãèéí äýýä àëáàí òóøààëûí îôèöåðûã óã àëáàí òóøààëä
òîìèëîí àæèëëóóëæ áàéíà. Ýíý íü íýãä¿ãýýðò, Åðºíõèéëºã÷
çýâñýãò õ¿÷íèé àñóóäëààð öýðãèéí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº àâàõ
áîëîìæòîé áîëîõ, õî¸ðäóãààðò, èðãýíèé óäèðäëàãà íü
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí òàëààð îíîâ÷òîé áîäëîãî
ÿâóóëàõ íºõöºë áîëîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Åðºíõèéëºã÷ íü õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ ñóáúåêòûí õóâüä
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã àæëûí
104

õýñýã òîìèëîí áîëîâñðóóëæ, Óëñûí Èõ Õóðàëä òàíèëöóóëæ
áàéãàà íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí àíõààðëûã óã àñóóäàëä
òºâëºð¿¿ëýõ, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð,çýâñýãò õ¿÷èí,
öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ýðõ àøãèéã ïàðëàìåíòàä õàìãààëàõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷ 1997-2001 îíû õóãàöààíä 6 õóóëèéí òºñëèéã
ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã áàãòààñàí àæëûí õýñýã áàéãóóëàí
áîëîâñðóóëæ, Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüñàí áàéíà. Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü öýðãèéí íîìëîë, çýâñýãò õ¿÷íèé
øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºð ãýõ ìýòèéí îëîí àñóóäëààð àæëûí
õýñýã áàéãóóëæ, ñàíàë çºâëºìæèéã ñîíñîõ, Áàòëàí
õàìãààëàõûí ñàéä, Çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí øòàáûí äàðãà
íàðûí èëòãýë, ìýäýýëëèéã ñîíñîõ, Çýâñýãò õ¿÷íèé àíãè,
áàéãóóëëàãààð çî÷ëîõ, ¿éë àæèëëàãààòàé íü òàíèëöàõ çýðãýýð
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí òàëààð ºðãºí ìýäëýã,
ìýäýýëýëòýé áîëîõ áîäëîãî ÷èãëýëèéã áàðèìòëàí ¿ð ä¿íä
õ¿ð÷ áàéíà. Òóõàéí ñàëáàðûí òàëààð ºðãºí ìýäëýã,
îéëãîëòòîé áîëñíû ¿íäñýí äýýð áîäëîãûí ÷àíàðòàé îíîâ÷òîé
øèéäâýð ãàðäàã. Áóñàä øèëæèëòèéí ¿åèéí îðíóóäûí
ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàðüöóóëàõàä
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóò íü ¯íäñýí õóóëü,
áóñàä õóóëèàð ñàéòàð òîãòîîãäñîí ýðõ, ¿¿ðýãòýé, çýâñýãò
õ¿÷èíòýé õîëáîãäñîí ãîë àñóóäëóóäûã óëñ òºðººñ àíãèä
áàéäëààð çîõèöóóëæ, áàòàëãààæóóëàõ áîëîìæòîé áàéíà.
Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü “Ìîíãîë Óëñûí
Çýâñýãò õ¿÷íèéã àøèãëàõ íîìëîë”, “Öýðãèéí áàéãóóëàëòûã
2005 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð”, “Öýðãèéí öîë îëãîõ
æóðàì”, “Öýðãèéí àíãè, áàéãóóëëàãûã àæ àõóéí àæèëä
îðîëöóóëàõ æóðàì” çýðãèéã áàòëàí ìºðä¿¿ëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü çàñàãëàëûí áóñàä
èíñòèòóòóóäòýé õàðüöóóëàõàä Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë
àæèëëàãààíä àðàé ºðãºí õ¿ðýýòýé õÿíàëòûã òàâüäàã.
Òóõàéëáàë, Åðºíõèéëºã÷ 2000 îíä áàòëàí õàìãààëàõ õóóëü,
òîãòîîìæèéí áèåëýëò, Áàòëàí õàìãààëàõ òºñâèéí
ñàíõ¿¿æèëò, çàðöóóëàëò, Çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðýã õóóëèàð
òîãòîîñîí ÷èã ¿¿ðãýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéäëûã
èëòãýæ, ìýäýýëæ áàéõ õóãàöààã òîãòîîæ ºãñºí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí Åðºíõèéëºã÷ººñ áàòàëñàí æóðàì, õºòºëáºðèéí
õýðýãæèëòèéí òàéëàíã òîãòìîë àâ÷, øààðäëàãàòàé àñóóäëûã
¯ÀÁÇ-èéí õóðàëäààíààð õýëýëöäýã áàéíà. 1997 îíû 8 äóãààð
105

ñàðààñ 2001 îíû 3 äóãààð ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Åðºíõèéëºã÷
Çýâñýãò õ¿÷íèé 16 àíãè, Áàòëàí õàìãààëàõûí èõ ñóðãóóëü,
Õèëèéí öýðãèéí áîëîí äîòîîäûí öýðãèéí 12 àíãè, ñóìàíãèéí
¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàæ, èðãýíèé õàìãààëàëòûí áîëîí
öýðãèéí õýýðèéí ñóðãóóëèéí ÿâöòàé òàíèëöàõ, Çýâñýãò õ¿÷íèé
óäèðäàõ àæèëòíû çºâëºë㺺íä îðîëöñîí áàéíà. Ǻâõºí ýíý
òîîíîîñ õàðàõàä Åðºíõèéëºã÷ íü Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé
êîìàíäëàã÷ áîëñíîîð Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààíä
èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, Çýâñýãò õ¿÷íèéã óëñ òºðººñ
àíãèä áàéëãàí çýâñýãò õ¿÷èí, óëìààð áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõàä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Òîâ÷îîð ä¿ãíýí ¿çâýë, Ìîíãîë Óëñàä àðä÷èëñàí
õýëáýðèéí ïàðëàìåíòûí çàñàãëàë áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø 10
ãàðóé æèëèéí òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí áºãººä ýíý íü
áàðóóíû îðíóóäûí ïàðëàìåíòòàé õàðüöóóëáàë õàðüöàíãóé
áîãèíî õóãàöàà þì. 1992 îíîîñ õîéø ïàðëàìåíòûí ãóðâàí
óäààãèéí ñîíãóóëü áîëæ ºíãºð뺺. Áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðòàé õîëáîãäñîí îëîí õóóëü, ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã
áàòëàí ãàðãàëàà. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé óëñûí ïàðëàìåíòààñ
Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí þì.
Èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ãîë ñóáúåêò áîëîõ
ºíãºðñºí çàðèì ïàðëàìåíòóóäûí áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí ÷èãëýëèéí àñóóäëûã õýëýëöýæ áàéãàà áàéäëûã
àæèãëàõàä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí
õàìãààëàõ áîäëîãûí òàëààð òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîë ºãºõã¿é
áàéíà óó? ãýñýí ñýòãýãäýë òºðäºã áàéâ. Ó÷èð íü áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðààñ ºðãºí áàðüñàí õóóëèéí òºñë¿¿äèéã
õýëýëöýõã¿é óäààøðóóëàõ, õîéøëóóëàõ, õîîðîíäîî óÿëäàà
õîëáîî ìóóòàé õóóëü áàòëàãäàí ãàðàõ òîõèîëäîë ÷ ãàð÷
áàéñàí þì.
Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðòàé õîëáîãäñîí îëîí ÷óõàë
õóóëü, ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã áàòëàí ãàðãàäàã áîëîâ÷
ýäãýýð õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòóóäûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí
îðîíä ñàëáàð, áàéãóóëëàãûí ÿâöóó ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ
õàíäàí õàðèëöàí ñºðãºëäºõ, õ¿÷íèé ãýãäýõ çàðèì
áàéãóóëëàãóóä ñàëæ íèéëýõ ÿâäàë àæèãëàãäñààð áàéíà. Ýíý
íü õóóëü, òîãòîîë øèéäâýð “öîîðõîé”-òîé áàéñíààñ
106

øàëòãààëñàí áàéõûã ÷ ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é.
Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéã Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé
àðä÷èëñàí õÿíàëòàà õýðýãæ¿¿ëýõ, òýäíèéã óëñ òºðèéí
óäèðäëàãààð õàíãàõàä òóñëàõ çîðèëãîòîé ìýäýýëýë, çºâëºãºº
ºãºõ ìåõàíèçì á¿ðýí á¿ðäýýã¿é áàéíà. Äýýð ºã¿¿ëñíèéã
ñóäëàà÷ Ð.Áîëä îëîí æèëèéí ºìíº ãÿðõàé àæèãëàæ, “ñàëáàð,
ìýðãýæëèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí ìýðãýæëèéí
ëîááèñò¿¿äýä ò¿øèãëýí õóóëü, òºñºâ áàòàëäàã õàíäëàãà
äàâàìãàéëñàí îäîîíû ÓÈÕ áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãò óëñ
òºðèéí áîäëîãî áîëîõ òàëààñ íü õàíäàæ ÷àäñàíã¿é. Èéì ÷
ó÷ðààñ æèæèã óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèéã ìýðãýæëèéí ÿëãààãààð
íü óëàì æèæèãëýí áóòàðãàñàí õóóëèóä ãàðãàñààð áàéãàà íü
ÓÈÕ öýðãèéí áîäëîãîîñ ¿ëýìæ õºíäèé áàéãààòàé õîëáîîòîé.
Ýíý íºõöºëä áàòëàí õàìãààëàõûí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëýýð
ãèø¿¿äèéã õàíãàõàä ÓÈÕ-ûí ñóäàëãààíû òºâèéí ¿¿ðýã àñàð
èõ þì” ãýæýý [18. 256]. Óëñûí Èõ Õóðëûí Ñóäàëãàà,
ëàâëàìæèéí àëáà íü Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéã
øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð õàíãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ,
÷óóëãàíààð õýëýëöýõ õóóëü, áóñàä øèéäâýðèéí òºñëèéí
òàëààð Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äýä ñóäàëãàà ãàðãàõ, íîì,
õýâëýë, àðõèâèéí ìàòåðèàëààð ëàâëàãàà áýëòãýõ ¿íäñýí ÷èã
¿¿ðýãòýé áîëíî. Ñóäàëãàà, ëàâëàìæèéí àëáà íü ñóäàëãààíû
áîëîí íîìûí ñàí, àðõèâûí ãýñýí õî¸ð õýñãýýñ á¿ðääýã.
Ñóäàëãààíû àæëûí õýñýã íü:
- Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüñàí õóóëèéí òºñëèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, áàòëàãäñàí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä
øààðäàãäàõ ñóäàëãàà, øèíæèëãýý, ñàíàë áîëîâñðóóëàõ,
- Ïàðëàìåíò ñóäëàëûí àñóóäëààð ñóäàëãàà õèéæ,
ò¿¿íèé ¿ð ä¿íãèéí òàëààð ìýäýýëýë ãàðãàõ, ýðäýì øèíæèëãýý,
ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà, ãàäààä îðíû ïàðëàìåíòûí èæèë ÷èã
¿¿ðãèéí áàéãóóëëàãàòàé ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, õàìòðàí
ñóäàëãàà õèéõ, àæèë õýðãèéí õàðèëöàà òîãòîîõ,
- Óëñûí Èõ Õóðëûí Òàìãûí ãàçðûí äîòîîä
ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýýíä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ãàäààä,
äîòîîäûí áàéãóóëëàãààñ àâ÷ ò¿ãýýõ,
- Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâö, ¿ð ä¿íãèéí òàëààðõ
ìýäýýëýë, ëàâëàãàà, ñàíàëûã Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í,
áóñàä õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàíä òàíèëöóóëæ, òýäíèé
çºâøººðñíººð ñóðòàë÷ëàõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.
107

Ñóäàëãàà, ëàâëàìæèéí àëáà íü íèéò 15 àëáàí
õààã÷òàé áºãººä 8 íü ñóäàëãààíû õýñýãò àæèëëàäàã.
Ñóäàëãààíû õýñãèéí àëáàí õààã÷äûí 75 õóâü íü ôèëîñîôè÷,
ñîöèîëîãè÷èéí ìýðãýæèëòýé, ¿ëäñýí õóâü íü õóóëü÷,
èíæåíåðèéí ìýðãýæèëòýé áàéíà.
Óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò
õàìààðàõã¿é àñóóäàë áàðàã ¿ã¿é ó÷ðààñ ýíý õ¿ðýýíèé
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëü, òîãòîîë øèéäâýðèéã ãàðãàõàä
ºðãºí õýìæýýíèé ìýäýýëýë, ñóäàëãàà, òîîöîî øààðäàãäàõ íü
îéëãîìæòîé. Ãýòýë øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéí õýìæýýãýýð
àïïàðàò, îðîí òîî íýìýõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ áóñàä ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ÿíç á¿ðèéí
ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä, èðãýä îëîí ò¿ìíèé ñàíàë
ä¿ãíýëòèéã õ¿ëýýí àâàõ, íýãòãýí ñóäàëæ ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí àñóóäëûã
áîëîâñðóóëàõàä õàðãàëçàí ¿çýõ, îíîâ÷òîé áàéäëààð òóñãàæ
áàéõ íü ÷óõàë þì. Ýíý íü íºãºº òàëààð ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ, çýâñýãò õ¿÷íèé õîëáîãäîëòîé
àñóóäëûã áóñàä áàéãóóëëàãà, èðãýä îëîí íèéò õýðõýí îéëãîæ,
ÿìàð ìýäýýëýëòýé áàéãààä ñóäàëãàà, ä¿ãíýëò õèéõ, ººðººð
õýëáýë, èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, òºð çàñàã, àðä
èðãýäèéí õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ íýã ãîë ã¿¿ð áîëîõ þì.
Õóóëèéã ÓÈÕ ººðºº ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëàõ áóñ
õàðèí èõýíõ òîõèîëäîëä ºðãºí áàðüñàí õóóëèéã õýëýëöýí
áàòàëæ áàéãàà íü íýã òàëààð òóõàéí ñàëáàðûí àñóóäëûã
õóóëü, øèéäâýðèéí òºñºëä ã¿íçãèé òóñãàäàã ñàéí òàëòàé
áîëîâ÷ çîõèöóóëàõ õàðèëöààã òàë á¿ðýýñ íü ºðãºí õ¿ðýýòýé
àâ÷ ¿çýõ òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ÓÈÕûí
á¿òöýä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õîëáîãäîëòîé õóóëü
àìüäðàëä õýðýãæèæ áàéãààã õÿíàõ, áîäëîãûí çàëãàìæ
÷àíàðûã õàäãàëàõ, óëñ îðíû íèéòëýã áóñ òóõàéí ÿàì,
àãåíòëàãèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí õóóëü ãàðãàõààñ
ñýðãèéëýõ, á¿õ ñàëáàðûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààòàé
óÿëäóóëàõ àæëûã õàðèóöñàí íýãæ, àëáàí òóøààëòíû îðîí
òîî, ýñâýë òèéì òîãòîëöîî íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé þì. Ýíý íü õýäèéãýýð òºñºâ õºðºíãèéí
áîëîìæîîñ øàëòãààëàõ áîëîâ÷ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà çºâ
áîë õýòäýý ¿ð ä¿íã òîîöîæ, ýöñèéí ä¿íäýý õºðºí㺠õýìíýõ
áîëîìæòîé þì.
108

Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä èðãýäèéí îðîëöîî ÷óõàë àãààä òýäãýýð íü
àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä ñîíãîãäñîí òºðèéí ýðõ áàðèõ
äýýä áàéãóóëëàãà-ÓÈÕ, íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû á¿õ
øàòíû áàéãóóëëàãóóä áîëîí èòãýìæëýãäñýí òºëººë뺺ðºº
äàìæóóëàõ, “Áàòëàí õàìãààëàõûí Öàãààí íîì”, õýâëýë
ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ¿íýí áàò ìýäýýëëèéã ñóäàëæ, çýâñýãò
õ¿÷íèé á¿õ øàòíû ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîõ,
òºðèéí áóñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí øóãàìààð õàìòðàí
àæèëëàõ, áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí öýðãèéí çàðäëûí òºñâèéã
õýìíýõýä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ
çýðýã àðãà ìåõàíèçìûã àøèãëàæ áîëîõ þì.
Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò íü ò¿ð çóóðûí
àðãà õýìæýý, òºëºâëºãººò øàëãàëò, õÿíàëòûí àæèë îãò áèø,
èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéí òîãòîëöîî, òºðèéí ýðõ ìýäëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ñóáúåêò¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâøèë, ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòààñ ãàäíà òºðèéí á¿õ øàòíû àëáàí
òóøààëòíóóäûí ìýäëýã ÷àäâàð, ñàõèëãà õàðèóöëàãà, èðãýä,
áàéãóóëëàãóóäûí óëñ òºðèéí ñî¸ë, íèéãìèéí óõàìñàð, ñàíàà
áîäëîîñ øàëòãààëàõ áàéíãûí öîãö ¿éë àæèëëàãàà þì.
Á¿õ àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäñîí Åðºíõèéëºã÷, àðä÷èëñàí
ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí Ïàðëàìåíò, ò¿¿íèé
áàéãóóëñàí Çàñãèéí ãàçàð, ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí òºâ, íóòãèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí
ñóáúåêòèâ èðãýíèé õÿíàëòûí òîãòîëöîî òºëºâøèæ,
¿éëäâýðëýã÷-á¿òýýã÷-òàòâàð òºëºã÷äèéí õóóëèéí äàãóó
øóäàðãà õºäºëìºð, òàòâàð òºëºëòèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí
òºñâèéí õºðºíãèéí õàíãàìæ õ¿ðýëöýýòýé, ò¿¿íèé
õóâààðèëàëò, çàðöóóëàëò îíîâ÷òîé áîëæ, öýðýã àðìè
ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð, áýëýí áàéäëàà äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº
òóóøòàé àæèëëàæ áàéìààæ íü Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé
õÿíàëò áàòàëãààæèæ “öîìõîí, ÷àäâàðëàã, ìýðãýæëèéí çýâñýãò
õ¿÷èí”-òýé áîëîõ áèëýý. Èéì Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé
õÿíàëòûí áàòàëãàà íü óëñ îðíûõîî àþóëã¿é áàéäëûã ÿìàð ÷
íºõöºëä õàìãààëàõàä áýëýí áàéõ, ìýðãýæëèéí ºíäºð ÷àäàâõè
á¿õèé Çýâñýãò õ¿÷èí þì. ªºðººð õýëáýë èðãýíèé õÿíàëò íü
á¿õýëäýý èéì Çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéõàä ë ÷èãëýãääýã áºãººä
ýíý íü äýýðõ ñóáúåêò¿¿äèéí öîãö ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä
õàíãàãäàõ ó÷èðòàé.
109

Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëüä: “Ýõ îðîíäîî
õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì öîãöëóóëàí
õºãæ¿¿ëýõèéã ýðõýì çîðèëãî áîëãîíî” ãýæ òóíõàãëàí õºãæëèéí
øèíý õàíäëàãûã òîäîðõîéëñîí þì.
Èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû ¿åä Çýâñýãò
õ¿÷èí íü óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãàäíà áàéæ, óëñ îðíû
òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí
á¿òýí áàéäëûã õàìãààëàõ ¿¿ðãýý àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõýä
áýëýí áàéõûí òóëä ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðàà áàéíãà
íýìýãä¿¿ëæ áàéõ øààðäëàãàòàé áèëýý.
Òîòàëèòîð íèéãìèéí òîãòîëöîîíû Çýâñýãò õ¿÷èí íü
òºðæñºí íýã íàìûí õàðàà õÿíàëòàä áàéäàã áîë èðãýíèé
àðä÷èëñàí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû ¿åä ò¿¿íèéã òºðººñ
óäèðäàæ, ¿éë àæèëëàãàà íü èðãýíèé õÿíàëòàä áàéõ çàð÷èìä
òóëãóóðëàäàã äýëõèé íèéòèéí æèøèã áàéíà. Ñóäëàà÷, äîêòîð,
ïðîôåññîð Ä.Ìÿãìàð “Àðä÷èëñàí íèéãýìä èðãýíèé õÿíàëò
ãýäãèéã þóíû ºìíº Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõäýý òóëãóóð áîëãîõ ¿íäñýí çàð÷ìóóäûí íýã ãýæ
îéëãîäîã. Ãýòýë çàðèì õ¿í çàõèðãààíû, çàðèì òîõèîëäîëä óëñ
òºðèéí õÿíàëòûí õýëáýð ãýæ îéëãîîä áàéõ øèã. …¯íýí
÷àíàðòàà èðãýíèé õÿíàëò ãýýä áàéãàà ç¿éë ìààíü àðä÷èëñàí,
ýðõ ç¿éò òºðèéí íºõöºëä öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã õóóëü,
òîãòîîìæîîð çîõèöóóëàõ òóõàé ë àñóóäàë áàéäàã” [21. 52]
ãýæýý. Èéì ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä èðãýíèé õÿíàëòûí
ñóáúåêò¿¿äèéã Ìîíãîë Óëñûí õîëáîãäîõ õóóëèóäûí õ¿ðýýíä
àâ÷ ¿çñýí áºãººä òîòàëèòîð íèéãìèéí òîãòîëöîîíîîñ
àíãèæðààä óäààã¿é ìàíàé îðíû òóõàéä èðãýíèé àðä÷èëñàí
õÿíàëòûã á¿ðýëä¿¿ëýõýä øèíý øèíý çîðèëò òóëãàð÷ áàéãàà
áèëýý.
Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
çàðèì àñóóäëûã ïðàêòèê òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë:
1. Òºâëºðñºí áîëîí òºâëºðñºí áóñ õÿíàëòûã çºâ
õîñëóóëàõ ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë, õóóëü òîãòîîõ áîëîí
ã¿éöýòãýõ äýýä áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ õèéõ õÿíàëòûã òîäîðõîé
çîðèëò, ¿¿ðýã á¿õèé àíõàí øàòíû áîëîí ø¿¿õèéí
áàéãóóëëàãûí õÿíàëòòàé çºâ õîñëóóëáàë ýäãýýð íü áèå
áèåäýý òóñëàõ, íºõºí ã¿éöýýõ çàìààð öýðýã, àðìèéí àìüäðàë,
¿éë àæèëëàãààíû àëäàà äóòàãäëûã èëð¿¿ëýí çàñàõ,
110

àðèëãàõàä ¿ð ä¿íòýé áîëîõ òàëòàé.
2. Öýðãèéí óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ óëñ òºðèéí áîäëîãîä
õýò õóòãàëäàæ, óëìààð öýðãèéí áàéãóóëëàãóóä òºð, çàñãèéí
çàðëèã, õóóëü, òîãòîîìæ, óäèðäàìæèéã øóóðõàé
õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéõ òèéì íºõöºë áàéäàëä îðîõîîñ íèéãýì,
îëîí ò¿ìýí áàéíãà óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íü èðãýíèé õÿíàëò
õýðýãæèõ íýã ÷óõàë øèæèì áîëíî. Ýíý õ¿ðýýíä çýâñýãò õ¿÷íèé
ºìíº õýä õýäýí øààðäëàãà òàâèãääàã. ¯¿íä:
à/ Çýâñýãò õ¿÷èí íü ¯íäñýí õóóëèàð òîãòîîãäñîí
òºðèéí áàéãóóëàëòûã øóóä áºãººä òóóøòàé õàìãààëàõ;
á/ Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãàà íèéãìèéí ºìíº
íýýëòòýé, èë òîä áàéæ, ò¿¿íèé òàëààð èðãýä, îëîí ò¿ìýí ºðãºí
ìýäýýëýëòýé áàéõ;
â/ ªºðèéã íü õàíãàí áàðüæ áàéäàã èðãýä /øóóä áóñ
óòãààð/, íèéãìèéí ç¿ãýýñ çýâñýãò õ¿÷íèé òàëààð õèéñýí ¿íýí
çºâ, øóäàðãà ø¿¿ìæëýëèéã ìýäðýí õ¿ëýýæ àâäàã, ò¿¿íýýñ
ñóðàëöäàã áàéõ;
ã/ Àëü íýã íàì, õºäºë㺺íèé ç¿ãýýñ çýâñýãò õ¿÷íèéã óëñ
òºðèéí òýìöýëä òàòàí îðóóëàõ, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé óäèðäëàãûã
õàãàëàí áóòàðãàõ àëèâàà îðîëäëîãûí ýñðýã öýðãèéí äýýä
óäèðäëàãààñ ýõëýýä àíãè, ñàëáàðûí çàõèðàã÷, äàðãà íàð
òóóøòàé çîãñîõ ÷àäâàðòàé áàéõ;
ä/ Öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ç¿ãýýñ èðãýíèé õÿíàëòàä
¿ë èòãýõ áàéäëààð áóñ öýðýã, èðãýäèéí ¿ð àøèãòàé õàìòðàí
àæèëëàõ çàéëøã¿é íºõöºë ãýæ îéëãîæ õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéõ
çýðýã áîëíî.
3. Àìüäðàë ïðàêòèêààñ ¿çýõýä Çýâñýãò õ¿÷íèéã õýí
óäèðäàæ áàéíà âý?, á¿ð òîäðóóëáàë ÁÕß-ûã õýí òîëãîéëæ
áàéíà âý? èðãýíèé õ¿í ¿¿? öýðãèéí õ¿í ¿¿? ãýäãýýñ èðãýíèé
õÿíàëòûí ¿ð ºãººæ èõýýõýí õàìààðäàã áàéíà.
Èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä Áàòëàí
õàìãààëàõûí ñàéä ýíãèéí õ¿í áàéõ íü áàðàã çàéëøã¿é õ¿÷èí
ç¿éë þì áàéíà. Èéìä Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäààð æèíõýíý
óëñ òºð÷, òîìîîõîí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèéã àæèëëóóëæ áàéõ
íü çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìàíàé ºíãºðñºí æèë¿¿äèéí
ñóðãàìæ, íºõöºë ¿¿íèéã õàðóóëæ áàéãàà áºãººä ººðèéí îðíû
ºâºðìºö îíöëîãèéã öààøèä óëàì ñàéí õàðãàëçàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
111

ÁÕß èðãýíèé óäèðäëàãàòàé áàéõûí ãîë äàâóó òàë íü
Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòàä àðä÷èëñàí ýõëýë¿¿äèéã òóñãàí
õýðýãæ¿¿ëýõ, íýí ÿëàíãóÿà öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí íèéãýì,
îþóí ñàíààíû àìüäðàë, òýäíèé õîîðîíäûí õàðèëöàà, öýðãèéí
ìºðäýñòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõàä èõýýõýí òóñ
äºõºì ¿ç¿¿ëäýãò îðøèæ áàéíà.
Òýð÷ëýí àðìè, íèéãýì îëîí ò¿ìíèé õîëáîîã
áýõæ¿¿ëýõ, çýâñýãò õ¿÷íèé õààëòòàé áàéäëûã íýýõýä ÷óõàë
¿¿ðýãòýé áàéíà.
4. Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò íü õóóëü
òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ çàñàãëàëûí á¿õ ñàëàà ìº÷ðººð,
òýð÷ëýí òºðèéí áóñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí
îðîëöîîòîéãîîð õýðýãæèõ ó÷èðòàé. Ýíý ÷èãëýëýýð ºìíº çàðèì
ç¿éëèéã àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Õàðèí îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóäûí òóõàéä õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿ä,
îþóòíóóäûí áîëîí ¯Ý-èéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã
èðãýäèéí öýðýã, ýõ îðîí÷ õ¿ì¿¿æëèéã òºëºâø¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà
çàëóó÷óóäûã àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñò ñóðãàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä
÷èãë¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì.
5. Öýðãèéí àëáûã èðãýíø¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿íëýãæ¿¿ëýõýä
îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë îíöãîé ¿¿ðýãòýé. Íýí
ÿëàíãóÿà èðãýíèé õÿíàëòûã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõîä áèå äààñàí
ñýòã¿¿ë÷èä àñàð èõ ¿¿ðýã ðîëüòîé àæýý [14 .313]. Îëîí íèéòèéí
ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä íü òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãóóä àëáàí
¸ñîîð õ¿ëýýæ àâàõóéö áîäèòîé ìýäýýëëèéã îëíû õ¿ðòýýë
áîëãîõîä îíöãîé àíõààðäàã áàéíà. Òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-ûí
Áóíäåñòàãèéí áàòëàí õàìãààëàõûí á¿ðýí ýðõò íü õýâëýë,
ðàäèî, òåëåâèçèéí íèéòëýëèéí ìºðººð èäýâõòýé àæèëëàæ,
ìàø õ¿÷òýé ø¿¿ìæëýë, õýëýëö¿¿ëãèéã ºðí¿¿ëäýã íü ¿ð
ä¿íòýé áàéíà.
Ýíý àðãà çàìûã ñºðºã õ¿÷íèé íàì, õ¿÷í¿¿ä áîëîí îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãà, õºäºëãººí¿¿ä ÷ ºðãºí àøèãëàäàã àæ.
Ãýõäýý Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿õ ¿éë àæèëëàãààã îëîí
íèéòèéí ºìíº èë òîäîîð äýëãýí òàâèõ, ýñýõ òóõàé àñóóäàë
íü àðä÷èëàë õºãæñºí óëñ îðíóóäàä ÷ ãýñýí ìàðãààíòàé
àñóóäëûí íýã áàéäàã áàéíà. Åð íü Çýâñýãò õ¿÷èí íýýëòòýé
áàéõ, íóóöûã õàäãàëàõ ýðìýëçýë õî¸ðûí õîîðîíäûí çºð÷èë
112

çàð÷ìûí õóâüä õýçýý ÷ øèéäýãääýãã¿é áàéíà. Õýäèé òèéì
áîëîâ÷ áóíäåñâåðèéí óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ íýýëòòýé áàéäëûã
àëü áîëîõîîð íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýë õàíäëàãûã òóóøòàé áàðüæ
áàéíà [14. 314].
Ìàíàé îðíû òóõàéä ýíý àñóóäëûã ñóäëàí
áîëîâñðóóëàõ, èðãýä, íèéãìèéí ç¿ãýýñ õýâëýë, ìýäýýëëèéí
õýðýãñýëòýé àæèëëàõ, ò¿¿íèéã àøèãëàõ ñî¸ë, ñýòã¿¿ë÷,
ñóðâàëæëàã÷, õýâëýí íèéòëýã÷ íàðûí ìýäëýã ÷àäâàðûã
äýýøë¿¿ëýõýä ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã òîãòîîí ìºðä¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
6. Èðãýíèé õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, òýð íü äýýä çýðãèéí
¿ð ºãººæòýé áàéõûí òóëä äàðààõü ¿íäñýí øààðäëàãóóäûã àâ÷
¿çýõ íü ç¿éòýé þì. ¯¿íä:
à/ Öýðãèéí óäèðäëàãûí á¿õ áàéãóóëëàãóóäàä ýíý
õÿíàëòûã èæ á¿ðíýýð çîõèîí áàéãóóëàõ;
á/ Öýðãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé
õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ýðõ ç¿éí áè÷èã
áàðèìòóóäûã íýí ÿàðàëòàé áàòëóóëàí ãàðãàæ ìºðä¿¿ëýõ;
â/ ̺ðäºæ áàéãàà õóóëü, òîãòîîìæóóäàä íýìýëò,
ººð÷ëºëòèéã òóõàé á¿ð íü îðóóëæ áàéõ;
ã/ Öýðãèéí áàéãóóëëàãàä õýðýãæ¿¿ëýõ èðãýíèé
õÿíàëòûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã
óÿí õàòàí çîõèöóóëàõ çýðýã áîëíî.
7. Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò íü öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéí áîäëîãîòîé íÿãò óÿëäààòàéãààð ò¿¿íèé íýã
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîí õýðýãæèõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë,
ºíººãèéí íºõöºëä öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëýõýä Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò þó
þóíààñ ÷óõàë ¿¿ðýã íºëººòýé ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé þì.
113

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ, Á¯ÒÝÝË, ÑÓÐÂÀËÆ,
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÌÀÒÅÐÈÀË
1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. ÓÁ., 1998.
2. Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëü. Áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýë. ÓÁ., 1995.
õ 60-71.
3. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé õóóëü. ÓÁ., ÀÝ. 1992. ¹67
4. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òóõàé õóóëü. ÓÁ., ÀÝ. 1993.
¹90.
5. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëü. ÓÁ., ÀÝ. 1993.
¹78.
6. Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëü. ÓÁ., Ñî¸ìáî.
2002. ¹24, 25.
7. Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ
8. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí
òóõàé õóóëü. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é Áàéäëûí
Ǻâëºë. ÓÁ.,2002. 11,5 õõ.
9. Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé ýðõ ç¿éí ¿íäýñ. ÓÁ., 1998.
40õ.
10. Èðãýíèé íèéãìèéí îíîë, ïðàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë. /Øèíý
¿íäñýí õóóëü,Èðãýíèé íèéãýì/ Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ
óõààíû àêàäåìè.Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí. ÓÁ., 1997.
11.Ãîìáîñ¿ðýí Ä. Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé
áàéãóóëàëòûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1998.
12. Öýðýã-èðãýíèé õàðèëöàà, èðãýíèé õÿíàëòûí òóëãàìäñàí
àñóóäàë. /ýìõýòãýë/ ÁÕÝØÕ. ÓÁ., 2001.
13. Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë. ÇÕÅØ. ÓÁ.,
2001.
14. Çîëîòàðåâ Â.À. Âîåííàÿ áåçîïàñíîñòü ãîñóäàðñòâà
ðîññèéñêîãî. Ì., Êó÷êîâî ïîëå. 2001. ñòð.309-316.
15. Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàì. ÁÕÈÑ. ÁÕÝØÕ. Òàéëàí. ÓÁ., 2002.
16. Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû îíîë, ïðàêòèêèéí òóëãàìäñàí
àñóóäàë /ýìõòãýë/. ÓÁ., 2002.
17. Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ
òóõàé õóóëü.ÓÁ.,2002.¹24,25.
18. Áîëä.Ð. Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò. Ìîíãîëûí
àþóëã¿é áàéäëûí îð÷èí, áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûí çàðèì
àñóóäàëä. ÓÁ., 1996.õ 256.
114

19. Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü.
Òºðèéí ìýäýýëýë. ÓÁ.,2003. ¹2. 40-44 õ.
20. Òºðèéí àóäèòûí òóõàé. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü. Òºðèéí
ìýäýýëýë. ÓÁ., 2003.¹2. 45-50 õ.
21. Ä.Ìÿãìàð. Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð, çýâñýãò õ¿÷íèé
øèíý÷ëýëèéí òóõàé áîäîë ýðãýö¿¿ëýë. Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí
õàìãààëàõûí èõ ñóðãóóëü. ÓÁ., 2002. 156 õ.
115

ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑ, ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ
ÎÐ×ÈÍ
Ph.D À.Ò¿âøèíòºãñ
/ÑÑÕ-èéí äýä çàõèðàë/
Ph.D Ç.Áîëäáààòàð
/ÁÕÝØÕ-èéí Áàòëàí õàìãààëàõ
áîäëîãî ñóäëàëûí òºâèéí äàðãà/
Íýã. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë
Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëëûí çàìä ýðãýëò áóöàëòã¿é çîãñ÷
ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí øèíý÷ëýëèéã òóóøòàé ÿâóóëàõ
áîëñíîîð õóâü õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã óëñ îðíû àþóëã¿é
áàéäëûí àíõäàã÷ á¿ðäýë õýñýã ãýæ ¿çýõ, õóâü õ¿í áà íèéãýì,
òºðèéí àþóëã¿é áàéäàë, òýð÷ëýí íèéãìèéí áà òºðèéí àþóëã¿é
áàéäëûí àãóóëãà, õàðüöààíû àñóóäëààð àðä÷èëñàí
îðíóóäûí òóðøëàãûã ñóäëàõ, óëàìæëàë øèíý÷ëýëèéã
õîñëóóëàí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé àñóóäëûã
áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëæ ýíý ÷èãëýëýýð èõýýõýí
àæèë ºðí¿¿ëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü (1992), ¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë
[1.] (1994), òýð÷ëýí “Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ” (1998)
çýðýã íü øèíý íºõöºëä àþóëã¿é áàéäëûí ñàëáàðò òºðººñ
íýëýýä óäààí õóãàöààíä òîãòâîðòîé áàðèìòëàõ áîäëîãî,
÷èãëýëèéã àíõ óäàà áîëîâñðóóëæ, àðä÷èëñàí ¸ñ, õóóëü
òîãòîîìæèéí àêòûí õýëáýðýýð òîäîðõîéëæ ºãñºí áàðèìò
áè÷ã¿¿äòýé áîëñîí þì.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë íü:
1. Ìîíãîë Óëñûí îðøèí òîãòíîõûí àþóëã¿é áàéäàë;
2. Íèéãýì-òºðèéí áàéãóóëëûí àþóëã¿é áàéäàë;
3. Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àþóëã¿é áàéäàë;
4. Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë;
5. Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë;
6. Ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäàë;
7. Ìîíãîë ñî¸ë èðãýíøëèéí àþóëã¿é áàéäàë;
8. Õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäàë;
116

9. Ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë ãýñýí õýñã¿¿äýýñ
á¿ðääýã.
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë (¯ÀÁ¯Á) íü: íèéòëýã ¿íäýñëýë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí á¿òýö; ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ õ¿÷èí
ç¿éë¿¿ä; ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà çàì,
áàòàëãàà; ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òîãòîëöîî;
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí; Ìîíãîë Óëñûí
îðøèí òîãòíîõûí àþóëã¿é áàéäàë; íèéãýì òºðèéí áàéãóóëëûí
àþóëã¿é áàéäàë; èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àþóëã¿é áàéäàë;
ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë; øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí
àþóëã¿é áàéäàë; ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäàë; ìîíãîë ñî¸ë
èðãýíøëèéí àþóëã¿é áàéäàë; õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é
áàéäàë; ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë ãýñýí õýñýã, á¿ëã¿¿ä,
áóñàä çààëòòàé áîëíî. Þóíû ºìíº óã ¿çýë áàðèìòëàë íü
ìîíãîëûí îëîí çóóíû ò¿¿õýíä àíõ óäàà áèå äààí, õàìòûí
îðîëöîîòîé áîëîâñðóóëæ, àðä÷èëñàí ¸ñîîð õóóëü ýðõ ç¿éí
àêòûí òºâøèíä áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èã áîëîõûã
òýìäýãë¿¿øòýé. Èéìä ò¿¿íèéã íèéãìèéí çºâøèë ãýõ ¿íäýñòýé.
Òîâ÷îîð õýëáýë óã ¿çýë áàðèìòëàëûã ìîíãîë äàõü
àþóëã¿é áàéäëûí îéëãîëò óõààðàëä ãàðñàí øèíý îëîëò
òºäèéã¿é äîòîîääîî õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéõ, îëîí óëñûí
òàâöàíä ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã ÷óõàë÷èëñàí, áèå
äààñàí, íýýëòòýé ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëæ àþóëã¿é
áàéäëàà óëñ òºð, äèïëîìàòûí àðãààð õàíãàõ àíõíû áîëîëöîî
îëãîñîí óëñ òºðèéí áàðèìò áè÷èã ãýæ ¿íýëæ áàéãàà þì [2.7].
¯çýë áàðèìòëàëûí îíöëîã ç¿éëä äîð äóðäñàíûã
õàìààðóóëæ áîëîõ þì:
- “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã õàíãàõ
ãàäààä, äîòîîä òààòàé íºõöºë áàòàëãààòàé õàíãàãäñàí
áàéäëûã õýëíý” ãýæ òîäîðõîéëñîí áºãººä ò¿¿íèé á¿ðäýë
õýñã¿¿äèéã íü “õóâü õ¿í, íèéãýì, òºðèéí” áîëîí “ÿçãóóð àøèã
ñîíèðõîë”, “àþóë çàíàë õàìãààëàëò” ãýñýí ãóðâàë çàãâàðààð
àâ÷ ¿çýí, àþóëã¿éí ãàäààä, äîòîîä îð÷èí, õàíãàõ àðãà çàì,
òîãòîëöîîíû àñóóäëûã íèéòëýã ¿çýë ñàíàà, ººðèéí îðíû
îíöëîãèéã õàðãàëçàí òîìü¸îëñîí;
117

- Ìîíãîë Óëñûí ýðõýìëýäýã õàìãèéí ¿íýò ç¿éëèéã
“àðä÷èëàë”, “ìîíãîë õ¿í, ò¿¿íèé àìüäðàõ áàòàëãààòàé
àþóëã¿é îð÷èí” ãýñýí àãóóëãààð òîäîðõîéëñîí, ¿¿íòýé óÿëäàí
óëñ ¿íäýñòýí îðøèí òîãòíîõ ãàäààä, äîòîîä òààòàé íºõöëèéã
áèé áîëãîõ, áýõæ¿¿ëýõ çîðèëò íü ýí òýðã¿¿íä òàâèãäñàí;
- öýðãèéí àþóëã¿é áàéäëûã ¿çýë áàðèìòëàëûí “á¿ëýã,
¿íäñýí á¿ðäëèéí” òºâøèíä àâ÷ ¿çýýã¿é áîëîâ÷ Ìîíãîë Óëñûí
îðøèí òîãòíîõûí àþóëã¿é áàéäëûã ò¿¿íä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
õºíäñºí;
- õºðø¿¿äèéí õóâüä óëñ òºðèéí ÿëãàâàðòàé õàíäàõ
ñýòãýëãýýã õàëæ òýäýíòýé õàðèëöàõäàà òýíöâýðòýé õàðèëöàõ
çàð÷èì (àäèë çàé áàðèõ, á¿õ àñóóäëààð àäèë áàéð ñóóðüòàé
áàéõ áóñ, õî¸óëàíòàé íü èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõ, ñàéí õºðøèéí
íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà õºãæ¿¿ëýõ) áàðèìòëàõ,
õî¸ð õºðøèéí ìàðãààíä òºâèéã ñàõèõ, ìîíãîëûí õýðýãò òýäíèé
çîíõèëîí íºëººëºõ ÿâäàëä ñºðºã “æèí” òýíöâýð áèé áîëãîõ;
- óëñ òºð, äèïëîìàòûí àðãààð àþóëã¿é áàéäëàà õàíãàõ
ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ ýâñýëä ¿ë íýãäýõ, õÿçãààðëàãäìàë òºâèéã
ñàõèõ, ººðèé㺺 õàìãààëàõ çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéõ, òýð÷ëýí
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí áàòàëãààã “ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí,
ìîíãîëûí òºð, îëîí óëñûí íèéãýìëýã” ãýñýí óòãààð
òîäîðõîéëñîí çýðãèéã õàìààðóóëæ áîëîõ þì [3.2]. Ìàíàé
¯ÀÁ¯Á-ûã áèä åðºíõèé人 áàðóóíû áóþó äýëõèéí îëîí
óëñûí íèéãýìëýãèéí àþóëã¿éí îíîë, óëñ òºðèéí ëèáåðàë ¿çýë
ñàíàà, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí æèæèã îðíû àþóëã¿é
áàéäëûí òóõàé åðºíõèé îíîë, îð÷èí ¿åèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí
õàíäëàãà, ìîíãîëûí ò¿¿õýí óëàìæëàë, ºíººãèéí îíöëîãèéã
õàðãàëçñàí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ãýæ ¿çäýã. Ãýõäýý ýíý
íü ñîíãîìîë, õýçýýä ÷ ººð÷ëºãäºøã¿é õóâèëáàð ãýñýí ¿ã áèø
áºãººä ¿¿íèéã ÷ ¿çýë áàðèìòëàëûí íýã äàâóó òàë ãýæ õýëæ
áîëíî.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãûí ¿çýë
áîäëûí ¿íäýñ íü ýõ îðîí÷, ¿íäýñíèé ¿çýë áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõîëä ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí, ñî¸ë èðãýíøèë îðøèí òîãòíîõ, Ìîíãîë Óëñûí
òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí
á¿òýí áàéäàë, óëñûí õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàë,
ýäèéí çàñãèéí õàðüöàíãóé áèå äààñàí áàéäàë, ýêîëîãèéí
118

òýíöâýðò õºãæèë, ¿íäýñíèé ýâ íýãäýë áàãòàíà. Ìîíãîë Óëñûí
¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîë íü òºð, àðä ò¿ìíèé îíöãîé
àíõààðàë õàìãààëàëòàä áàéíà.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ãýæ Ìîíãîë Óëñûí
¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ òàë
á¿ðèéí áàòàëãàà áóé áîëãîõîä ÷èãëýñýí òºðèéí áîäëîãî, òºð,
ò¿¿íèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ àâ÷ áóé, èðãýäýýñ
õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýã õýëíý.
¯ÀÁ¯Á-ûã áîëîâñðóóëæ áýëòãýõýä ÿìàð ñóáúåêò
îðîëöîõ òàëààð õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òîäîðõîé çààëò
áàéõã¿é áîëîâ÷ åðºíõèéëºã÷èéí çàõèðàìæààð áàéãóóëàãäñàí
àæëûí õýñýã ã¿éöýòãýäýã. Àæëûí õýñýã íü íýëýýí ºðãºí
òºëººëºëòýé áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä åðºíõèéëºã÷èéí
çºâëºõ, ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºë, áàòëàí õàìãààëàõ,
óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ãàçàð çýðýã õ¿÷íèé
áàéãóóëëàãà, Ìîíãîë Óëñûí ØÓÀ-èéí óäèðäëàãûí àëáàí
òóøààëòíóóä áàãòäàã þì.
¯ÀÁ¯Á-ûã Óëñûí Èõ Õóðëûí Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä
áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî õóðàëäààíààðàà õýëýëöýí
ñàéøààñíû äàðàà ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû õóðàëäààíààð õýëýëöýæ
òîãòîîë ãàðãàí áàòëàìæèëäàã. Îäîî ìºðäºæ áóé Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ÓÈÕûí
1994 îíû 56 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí þì.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã
ýõ ñóðâàëæààð íü äîòîîä, ãàäààä, öàã õóãàöààíû õóâüä
ãýíýòèéí, òîäîðõîé õóãàöààíû, ò¿¿õýí íýã ¿åèéí, ìºíõèéí ãýæ
àíãèëàõ áà Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîë íü
ìºíõèéí àíãèëëûí àøèã ñîíèðõîë ìºí.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä ñºðºã íºëººëæ áîëîõ
õ¿÷èí ç¿éëèéã øèíæ ÷àíàðûí ¿¿äíýýñ îáúåêòèâ, ñóáúåêòèâ,
ó÷ðóóëàõ àþóëûí ìàãàäëàëààð íü áîäèò áîëîí áîëçîøã¿é
ãýæ àíãèëíà. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, áýõæ¿¿ëýõ
áîäëîãî íü àëèâàà àþóëûã “áîëçîøã¿é” ¿åä íü òîäðóóëàí
òîãòîîæ àðèëãàõ, ñóáúåêòèâ àþóëûã öàã òóõàéä íü àðèëãàõ
çàìààð îáúåêòèâ àþóëûã áàãàñãàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä
÷èãëýäýã.
119

¯ÀÁ¯Á-ä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ ãàäààä
õ¿÷èí ç¿éëèéí òàëààð “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë íü îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã
ìºí áºãººä ò¿¿íýýñ øóóä õàìààðíà. Óëñ òºðèéí îðîí çàéí
õóâüä àþóëã¿é áàéäëûã äýëõèéí, á¿ñ íóòãèéí, ñàëáàð á¿ñ
íóòãèéí ãýæ àíãèëíà” õýìýýí òîäîðõîéëñîí.
¯çýë áàðèìòëàëä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
àðãà çàì, áàòàëãààíû òàëààð òîäîðõîé çààñàí áàéäàã.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿íäñýí àðãà õýðýãñýë íü
áàòòàé ìýäýýëýë, íàðèéí ñóäàëãàà, òîîöîîíû ¿íäñýí äýýð
¿éë ÿâäëûí ºðíºëò, õºãæëèéã óðüäààñ õàðæ, óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ ÿâäàë ãýæ òîäîðõîéëñîí.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿íäñýí áàòàëãàà íü
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðºº, Ìîíãîë Óëñûí òºð áàéõ áà îëîí
óëñûí áàòàëãàà íü óëñ òºð, õóóëü ç¿é, ¸ñ ñóðòàõóóí-ñýòãýë
ç¿éí áàòàëãààíààñ á¿ðäýíý. Îëîí óëñûí áàòàëãààã äàíãààð,
õî¸ð áîëîí îëîí òàëûí àðãà õýìæýýã õîñëóóëàí àâàõ çàìààð
áóé áîëãîæ áýõæ¿¿ëýõèéã çààñàí. Èíãýõäýý öýðýã-óëñ òºðèéí
àþóëã¿é áàéäëûí áàòàëãààã õàìòûí õ¿÷ýýð àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ, îðîëöîõ çàìààð õàíãàíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàëä òóñãàãäñàí ¿íäñýí á¿òýö, òýäãýýðèéí àãóóëãàä
äýëõèé äàõèíû, á¿ñ íóòãèéí áîëîí óëñ îðíû áàéäàë, õºãæèë,
ºðíºëòèéí ÷èã õàíäëàãàä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòòýé óÿëäàæ
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí ñàíàë
áîëãîñíîîð Óëñûí Èõ Õóðàë çîõèõ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ
áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü,
òîãòîîìæèä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã
õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí íýëýýä çààëò áèé (Ýäãýýðèéã
íýãä¿ãýýð õàâñðàëòàíä òóñãàâ)
Õî¸ð. Àþóëã¿é áàéäëûí ãàäààä îð÷èí
Ìàíàé óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí îð÷èí íü äýëõèéí
áîëîí á¿ñ íóòãèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, öýðãèéí ¿éë
ÿâöààñ ãàäíà õî¸ð õºðø áîëîõ ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí ãàäààä
120

áîäëîãî, òýäãýýðèéí äîòîîäûí íèéãýì, óëñ òºðèéí àìüäðàë,
õîîðîíäûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààòàé øóóä õîëáîîòîé
áàéäàã.
Ìàíàé ãàäààä îð÷íûã ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëàà
õàíãàõ çîðèëòòîé óÿëäóóëæ õî¸ð õºðø, á¿ñ íóòàã, äýëõèéí
õàìòûí íèéãýìëýã ãýñýí ãóðâàí òºâøèíä àâ÷ ¿çýæ áîëíî.
Ìîíãîë Óëñ ãàçàð íóòàã áàéðøëûí õóâüä óëàìæëàëò
¸ñîîð Òºâ Àçèä õàìààðàõ áîëîâ÷ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã,
àðä÷èëëûí õ¿÷èí ç¿éëýýñ óëáààëàí Àçè Íîìõîí äàëàéí á¿ñ
íóòàã, Ç¿¿í Õîéä Àçèéí õî¸ð òàëûí áîëîí îëîí òàëò õàìòûí
àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéíà.
Ýíý á¿ñ íóòàã íü Ìîíãîë îðíû õóâüä äýëõèéí õºãæëèéã
òîäîðõîéëîõ ãîë á¿ñ áîëîõ; Àçè-Åâðîïûã õîëáîñîí ãàçàð ç¿éí
òààòàé áàéðøèëòàé; óã á¿ñ íóòãèéí õàìòûí àæèëëàãààíä
îðîëöîõ çàìààð ìàíàé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, öýðãèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ áîëîìæòîé, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí
àæèëëàãààíû õºòºëáºðò îðîëöñîíîîð ãàäààä õºðºíãº
îðóóëàëòûã òàòàõ, îëîí óëñûí ìýäýýëëèéí ñèñòåìòýé
õîëáîãäîõ çýðýã íºõöë¿¿äýýð èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíû ºíººãèéí áàéäàë, õºãæëèéí
õàíäëàãà Ìîíãîë Óëñûã äàÿàðøèë, õàðèëöàí õàìààðàëä
ººðèéí ýðõã¿é õàìðóóëæ áàéíà.
Èéì íºõöºëä óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
áîäëîãî ìààíü óëñ òºðèéí õóâüä “ãóðàâäàã÷ õºðøòýé áîëîõ”
÷èãëýëýýð òîäîðõîéëîãäîæ, ò¿¿íèé ãîë çîðèëò íü àðä÷èëàë,
ýäèéí çàñãèéí õºãæèëò áîëîîä áàéíà.
Ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
áîëîí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëóóäàä Àçè, Íîìõîí
äàëàéí á¿ñ íóòàã, ÿëàíãóÿà Ç¿¿í õîéä áîëîí òºâ Àçèä
ñòðàòåãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõ, àþóëã¿é áàéäëûí íàéäâàðòàé òîãòîëöîîã áèé
áîëãîõ áîäëîãî ÿâóóëàõ; Òºâ Àçèéã öºìèéí çýâñýãã¿é áîëãîõ
÷èã áàðèìòëàõ; Öýðãèéí ñàëáàðò èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõ, á¿ñ
íóòãèéí àþóëã¿é áàéäëûí õàìòûí ìåõàíèçì áóé áîëãîõ õ¿÷èí
÷àðìàéëò, õàìòûí àæèëëàãààíä áîëîëöîîíûõîî õýðýýð
îðîëöîõ; ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-òàé á¿õýëäýý òýíöâýðòýé õàðèëöàæ,
121

ñàéí õºðøèéí ¸ñîîð õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ; ÀÍÓ,
ßïîí, ÁÍÑÓ, Ýíýòõýãèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîí áóñàä áîäèò
ñîíèðõëûã Ìîíãîëä áèé áîëãîí çîõèñòîé òºâøèíä õ¿ðãýõ
ãýñýí çîðèëò ¿éë àæèëëàãààãààð òîäîðõîéëîãäîæ, óëñ
îðíûõîî óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõýýð
àæèëëàæ áàéíà.
Õàðèí àþóëã¿éí îðîí çàé, öýðãèéí àæèëëàãààíû òåàòð
ãýäýã òàëààñàà áîë ìîíãîë íü ãàäààäûí óëñ îðíóóäûí öýðýãóëñ
òºðèéí ñàíààðõàëä àìàðõàí ºðòºæ áîëîõ, ñòðàòåãèéí
ºðãºí áàãòààìæòàé, ÷óõàë áàéðëàë á¿õèé óëñ þì.
Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí îð÷èí
Ìîíãîë Óëñûã õ¿ðýýëñýí öýðýã-óëñ òºðèéí îð÷èí íü
íýã òàëààñ øóóä óòãààð ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí ñòðàòåãèéí ò¿íøëýë,
íºãºº òàëààñ Ç¿¿í Õîéä Àçè, òýð÷ëýí Òºâ Àçè äàõü óëñ
ã¿ðí¿¿äèéí öýðýã-óëñ òºðèéí õàðèëöààíû áàéäëààð
òîäîðõîéëîãääîã.
Ìîíãîë Óëñààñ àþóëã¿é áàéäëàà õàíãàõ çîðèëãîîð
ÿâóóëæ áóé îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãààíû íýã ÷óõàë õýñýã íü
þóíû ºìíº ººðèéí óëñûí õèëèéí ýðãýí òîéðîíä íàéðñàã
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà, õàðèëöàí èòãýëöëèéí îð÷èíã
áóé áîëãîæ, óëñ òºð äèïëîìàòûí àðãààð àþóëã¿é áàéäëàà
122

áàòàëãààæóóëàõ ÿâäàë ãýæ ¿çäýã.
Ýä¿ãýý ìàíàé óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí ãàäààä îð÷èíä
ýåðýãýýð áîëîí ñºð㺺ð íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéí õýëáýð
õýìæýý øèíæ ÷àíàðò ººð÷ëºëò ãàðñíààð “õ¿éòýí äàéíû”
¿åèéíõòýé õàðüöóóëáàë àëèâàà ýðñäýëò áàãàñ÷, ãàäíû
öýðãèéí àþóë çàíàë, ò¿ðýìãèéëëèéí òàëààðõ òºñººëºë
á¿äãýð÷, õàðèí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëò áàéäàë, äýä á¿òöèéí
ñóë õºãæèëò, áàéãàëèéí ãàìøèã îñîë, íèéãìèéí ÿäóóðàë,
àæèëã¿éäýë, ãýìò õýðýã çýðýã ãåî-ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë ç¿é
¸ñîîð àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà.
ÎÕÓ-ûí òóõàéä: Ãàäààäûí çàðèì ñóäëàà÷èä “õ¿éòýí
äàéíààñ” õîéø Îðîñûã èõ ã¿ðýí áàéõàà áîëüñîí ãýäýã. Ìàíàé
óëñûí õóâüä îãòõîí ÷ òèéì áèø þì. ÎÕÓ-ûí òîãòâîðòîé
áàéäëààñ ìàíàé óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë
õàìààðàëòàé áèëýý. Ìàíàé óëñ ÎÕÓ-òàé 1990-ýýä îíîîñ ºíººã
õ¿ðòýë öîî øèíý íºõöºë áàéäàëä õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé
ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëæ, äýëõèéí õºãæëèéí øèíý
õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí øèíý çàð÷ìààð õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëæ
áàéíà. Õî¸ð óëñûí õàðèëöààíû õóâüä 1990-ýýä îíîîñ ýõëýí
õýñýã õóãàöààíä ¿ðãýëæèëñýí õàðüöàíãóé çîãñîíãè áàéäàë
ýöýñ áîëæ, 1993 îíû “Íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû
òóõàé ãýðýý”, 2000 îíû “Óëààíáààòàðûí òóíõàãëàë”-ûí
õ¿ðýýíä íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðò õàðèëöàà øèíý øàòàíä
ãàð÷, ÎÕÓ-òàé õèë çàëãàà á¿ñ íóòàã Áóðèàä, Òóâà óëñ, Ýðõ¿¿,
Êåìåðîâ ìóæòàé òîãòîîñîí õàðèëöàà èäýâõæèæ áàéíà.
Ýä¿ãýý õî¸ð îðíû õàðèëöààíä îðîí íóòãèéí õèë
îð÷ìûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿¿ðýã ºñ÷, õî¸ð óëñûí õóâüä
õºãæëèéã á¿ñ÷ëýõ øèíýëýã õàíäëàãà äàâàìãàéëàõ áîëîîä
áàéíà. Îäîî ÎÕÓ äîòîîääîî ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë,
¿íäýñíèé öººíõèéí ñàëàí òóñãààðëàõ áàéäëààñ ¿¿ññýí àëàí
õÿäàõ ¿éë àæèëëàãàà, ýäèéí çàñàã íèéãìèéí çºð÷ë¿¿äòýé
áàéíà.
ÎÕÓ öºìèéí çýâñãèéí ÷àäàâõèäàà ò¿øèãëýí áàòëàí
õàìãààëàõ çîðèëòîî øèéäâýðëýõýý “ÎÕÓ-ûí öýðãèéí
íîìëîë”-äîî (2000.04.21) çàðëàñàí íü öºìèéí ýðñäëèéã áèé
áîëãîæ áàéíà.
123

ÎÕÓ íü õýäèéãýýð ýäèéí çàñãèéí ã¿í õÿìðàëä îðñîí ÷
öýðãèéí áîëîí öºìèéí õ¿÷èðõýã ã¿ðýí õýâýýð áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí õóâüä äýýðõ áàéäëààñàà ãàð÷
òºëºâøèí, õ¿÷èðõýã, ýäèéí çàñàãòàé îðîí áîëîõîä íààä çàõ
íü 10-20 æèë õýðýãòýé áàéõ áîëíî. Ýíý áîë Îðîñ îðîí ãàäààä
òàë ðóóãàà ãýõýýñ èë¿¿ äîòîîä àñóóäëàà øèéäýõ, ººðòýé㺺
èë¿¿ àæèëëàõ áîäëîãî ÿâóóëàõ áîëæ, ýíý íü ìàíàé îðíû
õóâüä õýâèéí íàéðñàã áîäëîãî ÿâóóëàõ òààòàé îí æèë¿¿ä áàéõ
áîëíî.
ÁÍÕÀÓ-ûí òóõàéä: Õÿòàä óëñ ºíººäºð ýäèéí çàñãàà
äàâøèíãóé õºãæ¿¿ëæ, XXI çóóíä àìüäðàõ îðîí çàéãàà òýëýõ
ººðèéí íºëººã äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí õ¿ðýýíä
áýõæ¿¿ëýí, èõ ã¿ðíèé õýìæýýíä á¿õèé ë òàëààð ãàðàõ ¿éë
àæèëëàãàà, ÿâóóëæ áóé áîäëîãîîñ íü õàðàãäàæ áàéíà.
Ýä¿ãýý õî¸ð îðíû ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðûí õàìòûí
àæèëëàãààíû àñóóäëûã çîõèöóóëñàí 40 ãàðóé ãýðýý
õýëýëöýýð áàéãóóëàí òýð íü àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéãàà
áèëýý. Õÿòàäûí òàëààñ Ìîíãîëä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ, õºðºíãº
îðóóëàëò, õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë óëàì ºðãºæèæ
áàéíà.
Õÿòàäûí ýäèéí çàñàã äýëõèéí 4 äýõ òîì ýäèéí çàñàã
áîëæ õ¿÷èðõýãæèõèéí çýðýãöýý ÕÀ×À-èéí í¿ñýð á¿òöèéã
öîìõîòãîæ, ñàéòàð çýâñýãëýñýí îð÷èí ¿åèéí àðìè áàéãóóëàõ
áîäëîãî ÿâàãäàæ áàéíà.
Ýë çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë íºõöëèéí íýã áîë îëîí
óëñûí òîãòâîðòîé áàéäàë, Õÿòàäûã õ¿ðýýëñýí àþóëã¿é
áàéäëûí òààòàé îð÷èí þì.
Èéìä õî¸ð õºðøèéí áàéäàë óëñ îðíîî äîòîîäîä
òîãòâîðæóóëàõ ãàäààäàä áýõæ¿¿ëýõ ãýñýí óëñ òºðèéí áîäëîãî
ÿâóóëæ, ýíý íü ìàíàé óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí îð÷èíä òààòàé
íºõöëèéã áóé áîëãîæ áàéíà.
Ãýâ÷ íºãºº òàëààñ òóñ óëñûí õ¿÷èí ÷àäàâõè
õóðäàöòàé áýõæèæ áóé íü äàÿàðøëûí íºõöºëä ÁÍÕÀÓ-ûí
ýäèéí çàñãààñ óëàì á¿ð õàðààò áîëñîîð áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí
õóâüä àþóëã¿é áàéäëûí áàñ íýãýí ñîðèëò áîëæ áàéíà.
124

Á¿ñ íóòãèéí òóõàéä: Á¿ñ íóòàãò íýã òàëààñ ÀÍÓ,
ßïîíû àþóëã¿é áàéäëûí ãýðýýíä òóëãóóðëàñàí õîëáîîòíû
õàðèëöàà (ªìíºä Ñîëîíãîñ, Òàéâàíûã îðîëöóóëàí), íºãºº
òàëààñ ÎÕÓ-ÁÍÕÀÓ-ûí ñòðàòåãèéí ò¿íøëýë ãýñýí òýíõëýã
îðøñîîð áàéíà.
Ýäãýýð òýíõëýã¿¿ä ìºí ÷àíàðààðàà õóó÷èí
òîãòîëöîîíû ¿åèéíõ øèã áèå áèåèéí ýñðýã õàíäñàí ÷,
òýäãýýðèéí õîîðîíä õóðö ñºðãºë人í áàéõã¿é áàéíà.
Á¿ñ íóòãèéí àþóëã¿é, òîãòâîðòîé áàéäàëä íºëººëæ áóé
ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéã äàðààõü ãóðâàí õýñýãò õóâààæ áîëîõ þì.
¯¿íä:
áàéð ñóóðü.
- Á¿ñ íóòàãò îðøèõ èõ ã¿ðí¿¿äèéí õàðèëöàà,
- Ñîëîíãîñûí õîéãèéí áàéäàë,
- Õ¿÷ íºëºº íü óëàì íýìýãäýæ áóé Õÿòàäûí
Õÿòàä, Ñîëîíãîñ õî¸ð óëñ õóâààãäìàë õýâýýð áàéíà.
Çýâñýãëýëýýð õººöºëäºõ ¿éë ÿâö õýðýã äýýðýý ¿ðãýëæèëæ,
çàðèì ÷èãëýëýýð äààìæðàõ òºëºâòýé áàéíà. ßìàð ÷ àòóãàé
á¿ñ íóòãèéí îëîíõ îðîíä öýðýã çýâñýãëýëýý øèíý÷ëýõ ¿éë
ÿâö òàñðàëòã¿é ºðíºæ áàéíà.
Á¿ñ íóòàã äàõü ã¿ðí¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûí òýíöâýð
òºäèéëºí òîãòîîã¿é áàéíà. Õºãæèëòýé áîëîí áóóðàé õºãæèëòýé
óëñ îðíû õîîðîíäûí ò¿ãýýìýë øèíæòýé çºð÷èë, Õîéä
Ñîëîíãîñûí öºìèéí çýâñãèéí àñóóäàë çýðýã çºð÷èë ýíä ìºí
áàéñààð áàéíà. Ãýõäýý îð÷èí ¿åèéí íààøòàé õàðèëöàà,
õàìòûí àæèëëàãààíóóäòàé óÿëäàí ýíý á¿õýí òîâîéæ ãàð÷
èðýõã¿é áàéõ ãýæ õýëæ áîëîõ áà åðºíõèé人 òîãòâîðòîé
óðüä÷èëàí òààìàãëàæ áîëîõóéö ãýæ ¿çýæ áàéíà.
ÀÍÓ-ä 9-ð ñàðûí 11-íä áîëñîí õýðýã ÿâäàë á¿ñ íóòãèéí
óëñ îðíóóäûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíä, äýëõèéí
õàìòûí íèéãýìëýãèéí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà àþóë çàíàë áîë
àëü íýãýí óëñ îðîí, á¿ëýã óëñ áèø õàðèí õèë õÿçãààð, îðîí
çàé, çýâñýãò òýìöëèéí óëàìæëàëò àðãà õýëáýðèéã ¿ë îéøîîõ
àëàí õÿäàõ ¿éë àæèëëàãàà þì, ò¿¿íòýé õàìòðàí òýìöýõ
øààðäëàãàòàé ãýäãèéã õàòóó îéëãóóëæ ñóðãàìæ ºã뺺.
125

Äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéí òóõàéä: Îëîí
òóéëò åðòºíöèéã òºëºâø¿¿ëýõ ãýñýí õàíäëàãà, ÀÍÓ òýðã¿¿òýé
ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä äàâàìãàéëñàí íýã òóéëò åðòºíö ãýæ
õýëæ áîëîõîîð äýã ¸ñûã òºëºâø¿¿ëýõ ãýñýí áàñ íýã õàíäëàãà
áàéíà. Ýíý á¿õíèé öààíà ãëîáàëü÷ëàë áóþó äàÿàðøèõ æàì
¸ñíû ¿éë ÿâö ýð÷ õ¿÷ýý àâ÷ áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä
äýëõèéí õýìæýýíèé ñºðãºëäººí ¿¿ñýõ áîëîìæã¿é þì. Äýëõèé
íýãäìýë áîëîõûí õýðýýð àþóë çàíàë ÷ íèéòëýã, õàìòûí
àæèëëàãàà øààðäñàí øèíæòýé áîëæ áàéíà.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíä ãàð÷ áàéãàà îãöîì ººð÷ëºëò,
äýëõèéä õºãæ뺺𺺠òýðã¿¿ëýõ îðíû óäèðäàã÷äûí ýðñ
øèéäýìãèé ìýäýãäë¿¿ä, ÀÍÓ, Èðàêèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà,
¿éë àæèëëàãàà íü óëñ îðíóóäûí óëñ òºð, öýðãèéí áàéãóóëàëò,
çýâñýãò õ¿÷íèé ¿¿ðýã çîðèóëàëòàä çàð÷ìûí õóâüñàë ººð÷ëºëò
õèéõýä õ¿ðãýæ ìàãàäã¿é áàéíà.
Ãýñýí õýäèé ÷ îëîí óëñûí õàðèëöààí äàõü çºð÷èëòýé
àñóóäëóóäûã äýëõèéí íýð õ¿íä á¿õèé îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîî äýìæëýãòýéãýýð ýíõèéí çàìààð,
óëñ òºð-äèïëîìàòûí àðãà õýðýãñëýýð øèéäâýðëýõ ¿çýë ñàíàà
äàâàìãàéëæ áàéãàà íü èõýýõýí íààøòàé óóð àìüñãàë, èòãýë
íàéäâàðûã òºð¿¿ëæ áàéíà.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíä ͯÁ, Åâðîïûí õîëáîî çýðýã
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà, íýð õ¿íä
íýëýýä ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýíý íü äýëõèéí óëñóóä
àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýæ ýíõ òàéâíûã
øóäàðãà áàéäëààð òîãòîîõûã ýðìýëçýæ áàéãààãèéí íýã òîä
æèøýý áîëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí ãàäààä îð÷èí, òºðººñ
àþóëã¿é áàéäëàà õàíãàõ ÷èãëýëýýð ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî,
¿éë àæèëëàãàà íü äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéí ýíõ òàéâàí,
àþóëã¿é áàéäëûí ýðõ àøèã, ñòðàòåãèä ÿìàð íýãýí áàéäëààð
òóñãàëàà îëæ, íààä çàõ íü á¿ñ íóòãèéí àþóëã¿é áàéäëûí
àñóóäàë áîëæ áàéíà.
Ãóðàâ. Äîòîîä îð÷èí, èðãýäèéí àþóëã¿é áàéäàë
Ìîíãîë Óëñûí òºð çàñàã ýä¿ãýý äîòîîäûíõîî íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä þóíû
126

ºìíº ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ áàéíà. Èéì áîëîìæèéã îëîí óëñûí
õàðèëöààíû õºãæëèéí åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà, àþóëã¿é
áàéäëûí ãàäààä îð÷íû òààòàé áàéäàë îëãîæ áàéíà.
ªíººãèéí íºõöºëä ãåîïîëèòèêèéí áóñ ãåî-ýäèéí
çàñãèéí øèíæòýé, òýð òóñìàà öýâýð ýäèéí çàñãèéí ÷àíàðòàé
áîäèò ýðñäýëò, ñîðèëò èõýýõýí àíõààðàë òàòàæ áàéãàà. Ìàíàé
ñóäëàà÷èä æèæèã óëñûí îðøèí òîãòíîõûí ¿íäýñ íü ãàçàð ç¿éí
áàéðøëààñ ýäèéí çàñãèéí õàðààò áàéäëûã áàãàñãàõ øèíý ãåîýäèéí
çàñàã þì ãýæ ¿çäýã. Ìàíàé óëñ îðíû àðä÷èëñàí
øèëæèëò íèéãìèéí õºãæëèéí ºíººãèéí áàéäàë íü äîòîîä
áàéäëûã á¿õýëä íü áóþó ýñâýë òîäîðõîé îðîí íóòàãò
àñóóäëûã ÿìàð íýãýí áàéäëààð òîäîðõîéã¿é áîëãîæ àþóëã¿é
áàéäàëä õîõèðîë ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é äîòîîäûí òèéì ýðñäýëò
çàíàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, øèíæèëãýý ¿íýëýëò õèéõ,
çîõèõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéõûã òºð çàñãèéí á¿õ øàòíû
áàéãóóëëàãààñ øààðäàæ áàéãàà. Ýíý íü ìýäýýæ öýðãèéí
àþóëã¿é áàéäàë, ¿íäýñòýí õîîðîíäûí çºð÷èë ìºðãºë人íòýé
õîëáîîã¿é õ¿÷èí ç¿éë áàéäàã. Öýðãèéí àþóëã¿é áàéäëûí
òóõàé àëáàí ¸ñíû òºâøèí äýõ ¿çýë ¿íýëãýý íü ýä¿ãýý áà
îéðûí èðýýä¿éä ãàäíû áîëçîøã¿é äàéñàíã¿é, áîäèòîé
çàíàëõèéëýë ó÷ðàõ ìàãàäëàëã¿é ãýäãèéã ýíý ÿëäàìä õýëýõèéã
õ¿ñ÷ áàéíà.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã á¿ðò
ñºðºã íºëººëæ áîëîõ äîòîîä, ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë áîëîí
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà çàìûã ¿çýë áàðèìòëàëä
òóñãàñàí áàéäàã.
Àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäàõ øàëòãààí ýðñäýëò íü
áóóðàé õºãæèë, ò¿¿íèé äîòîð àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë ºñºõ
õàíäëàãà, ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí óíàëò, ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí ñààðàëò, òºñâèéí õºðºíãèéí õîìñäîë, á¿òýýãäýõ¿¿í
òîâàðûí ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñóë, íèéãìèéí ýðñäýëò
(àæèëã¿éäýë, ãýìò õýðýã, õàð òàìõè, ÄÎÕ, àìüæèðãààíû ÷àíàð
òºâøèíãèéí äîðîé äîîãóóð áîëîí ÿëãàðàë èõýñ÷ áóé áàéäàë),
òýð÷ëýí ýêîëîãèéí ( áàéãàëèéí ãàìøèã, ñ¿éðýë, öàñ çóä, ãàí
ãà÷èã, ãàë, óñíû àþóë áîëîí öàã óóðûí ººð÷ëºëò, àãààðûí
áîõèðäîëò) áîëîí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí
çàðèì ñàëáàðò õàðààò õàìààðàëò áàéäàë çýðýãòýé õîëáîîòîé
ãýæ ¿çäýã.
127

Îäîî Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõàä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áóé äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí
òàëààð àâ÷ ¿çüå.
1. Íèéãýì-òºðèéí áàéãóóëëûí àþóëã¿é áàéäàë
Íèéãýì-òºðèéí áàéãóóëëûí àþóëã¿é áàéäàë ãýæ
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð áàòàòãàñàí òºð, íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîî, òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷ìóóä,
ò¿¿í÷ëýí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áàòàëãààæñàí áàéäëûã õýëíý.
Íèéãýì-òºðèéí áàéãóóëëûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ñºðºã
íºëººëæ áîëîõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ çàðèìûã íü ¿íýëæ
ä¿ãíýõýä äàðààõü áàéäàëòàé áàéíà.
ªì÷èéí õýëáýð¿¿äèéí òýãø áàéäàë àëäàãäàæ,
ºì÷ëºã÷äèéí ýðõ çºð÷èãäºõ áàéäëààð:
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé áàéõ,
õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõ ýðõýý áàòàëãààòàé ýäëýõ íü ãàçàð
ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ÿâäëààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé áàéíà.
¯íäñýí õóóëèéí çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò “Áýë÷ýýð,
íèéòèéí ýäýëáýðèéí áà òóñãàé õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàä ãàçðûã
çºâõºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëíî” [4.2] ãýæ
çààñàí íü èðãýä õàìãèéí íàéäâàðòàé, ¿íý öýíýòýé ¿ë õºäëºõ
õºðºíãºòýé áîëæ, àæ àõóé ýðõëýõ ¿íäýñ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà
õýðýã ìºí áîëîâ÷ îäîî õ¿ðòýë ãàçàð õóâü÷ëàõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é ìàðãààíòàé àñóóäëûí íýã áîëñîîð
áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ èðãýä àøèãòàé áàéðëàë á¿õèé
ãàçðûã ýçýìøèõ ýðõ îëæ àâààä ººðèéí ºì÷ ìýòýýð òóõàéí
ãàçðàà ºíäºð ¿íý õ¿ðãýæ áóñäàä õóäàëäàõ ÿâäàë íýëýýä ãàçàð
àâ÷ýý. Ñîíèí, õýâëýë, ðàäèîãîîð çºâøººðºëòýé ãàçàð
õóäàëäàõ òóõàé çàðëàõ íü æèðèéí ¿çýãäýë áîëñîí áàéíà.
Èðãýä, àæ àõóéí íýãæèéí ãàçàð ýçýìøèõ àñóóäàë
Íèéñëýëèéí õýìæýýíä ìàø õ¿íäðýëòýé áàéíà. Ãàçðûí òóõàé
õóóëèéí 22, 23 äóãààð ç¿éëä çààñíààð Íèéñëýëèéí Çàñàã
äàðãà íü ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ñàíàëûã õàðãàëçàí
Íèéñëýëèéí õºãæèëä “÷óõàë àæèë ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ èðãýí,
àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä” ãàçàð àøèãëóóëàõ òàëààð
øèéäâýð ãàðãàõ, ìºí ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà íü àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãàä ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ òóõàé øèéäâýð
128

ãàðãàõ ýðõòýé. Èéíõ¿¿ õóóëèéí çààëò õî¸ðäìîë óòãàòàé
áàéãààãààñ ãàäíà òºðèéí ºì÷èéí ãàçðûí ýçýìøëèéã óëñ,
íèéñëýë, ä¿¿ðýã, àéìàã, ñóìààð çààãëàí çîõèîí
áàéãóóëààã¿éãýýñ ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàõ òàëààð
“ºðñºëäººí” ãàð÷, øàò äàìæëàãà õ¿íä ñóðòëûí ñààä òîòãîð
èõ áîëæýý.
Íèéñëýëèéí õýìæýýíä òîãòîîñîí æóðìààð áîë
Óëààíáààòàðò ãàçàð ýçýìøèõèéí òóëä àñóóäëûã á¿ðýí
øèéäâýðë¿¿ëýõýä 8 øàò äàìæëàãà äàìæèæ, íààä çàõ íü 6
ñàðààñ äîîøã¿é õóãàöàà çàðöóóëàãääàã áàéíà. Ãàçàð
ýçýìøèõ, àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ àæèëëàãààíû îëîí øàò
äàìæëàãà àéìàã, îðîí íóòàãò ÷ ìºí àäèë áàéíà. Íèéñëýëèéí
Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ Õîò áàéãóóëàëò, ãàçðûí õàðèëöààíû
ãàçàð íü 1998-2000 îíä èðãýä, àæ àõóéí íýãæýýñ ãàçàð
ýçýìøëèéí õîëáîãäîëòîé 11670 ºðãºäºë õ¿ëýýí àâ÷ 660
ºðãºäºë áóþó 7 õóâèéã íü øèéäâýðëýæ, áóñäûã õýðõñýí íü
òîäîðõîé á¿ðòãýëã¿é áàéñàí áà òýäãýýð ºðãºäºë, õ¿ñýëòèéã
60-354 õîíîãèéí õóãàöààíä øèéäâýðëýæ õóóëèéí õóãàöààã
èõýýð õýòð¿¿ëæ áàéæýý [5.1233].
Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà îëîí øàò äàìæëàãûã
äàìæóóëàí ò¿ðãýí ¿éë÷èëãýýíèé öýã (Ò¯Ö) àæèëëóóëàõ
çºâøººðëèéã îëãîñîí àòëàà ñ¿¿ëèéí ¿åä Ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà
øèéäâýð ãàðãàæ, æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí Ò¯Ö-èéã àëáàäàí
áóóëãàõ êîìïàíè äýãäýýñýí íü íýã òàëààñ õóâèéí ºì÷èéí
ýðõèéã èëò çºð÷èæ, íºãºº òàëààñ òºð çàéëøã¿é øààðäëàãààð
èðãýíèé ºì÷èéã øèëæ¿¿ëýõýä õ¿ðñýí áîë õîëáîãäîõ çàðäëûã
íºõºí îëãîõ ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã ¿ë õàéõàðñàí àæèëëàãàà
áîëæýý ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé.
Ãààëü, ¯íäýñíèé òàòâàðûí ãàçàð çýðýã çàõèðãààíû
õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà çºð÷èë èëð¿¿ëæ òîðãóóëü òºëáºð
òàâüñàí îðëîãûíõîî çîõèõ õóâèéã ººðòºº ¿ëäýýõ æóðàì
òîãòîîñîí íü õóóëü áèåë¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã áîëîõîîñîî õ¿íèé
ýðõýä õàëäàõàä ò¿ëõñýí õºø¿¿ðýã áîëæ áàéíà.
Èðãýíèé õóóëèéí 134 ä¿ãýýð ç¿éëèéí “ýðõ ç¿éí çºð÷èë
ãàðãàñàí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéã õóðààíà” ãýñýí çààëò íü õýò
åðºíõèé, àãóóëãûí õóâüä äýíä¿¿ õàâòãàéðóóëñàí øèíæòýé
áàéíà.
129

¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ íü
ºì÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ íýã ¿íäýñ ìºí. Òàòâàð ºíäºð
áàéãààãààñ øàëòãààëàí èðãýä ¿ë õºäëºõ õºðºí㺺
õóäàëäàõäàà èõýâ÷ëýí áýëýãëýëèéí ãýðýýãýýð õàëõàâ÷èëäàã
áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 5 æèëä áýëýãëýõ ãýðýý 15689, õóäàëäàõ ãýðýý
13860 á¿ðòãýãäæýý. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé
õîëáîîòîé òàòâàð õóðààìæ îëîí, õýìæýý íü ÷ áàãàã¿é áàéíà
ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõîîð áàéíà.
Òºðèéí áàéãóóëëàãà øàøíû, ñ¿ì õèéä òºðèéí
õýðýãò ¿ë îðîëöîõ çàð÷èì àëäàãäàõ ãýñýí àñóóäëààð:
ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä Áóääà, Õðèñòîñ,
Èñëàì, Áàõàé, Áºº, ßçó òàðíèéí 270-ààä ñ¿ì õèéä áàéãààãààñ
186 íü Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìàíä àëáàí ¸ñîîð
á¿ðòã¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯¿íýýñ óëàìæëàëò
ãýãäýõ Áóääûí øàøèí 112 õèéä äàöàí /íèéñëýëä 28/, Èñëàìûí
øàøíû 2 /íèéñëýëä 1/, Áººãèéí 1 /íèéñëýëä/, “óëàìæëàëò áóñ”
ãýãääýã Õðèñòîñ øàøíû 65 /íèéñëýëä 39/, Áàõàé øàøíû 5
/ íèéñëýëä 1/, ßçó òàðíèéí 1 ñ¿ì áàéíà [5.1224].
Ñ¿ì õèéäèéã á¿ðòãýõýä ¿íäýñëýëã¿éãýýð òàòãàëçàõ,
õààõ, áîîõ õàíäëàãà áàéíà. 1996 îíîîñ õîéø àéìàã,
íèéñëýëèéí Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë (ÈÒÕ) øàøíû
áàéãóóëëàãàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîõäîî
õóãàöààã íýã æèëýýð òîãòîîí, óëìààð óã õóãàöààã äóóñàõ ¿åä
æèë, æèëýýð ñóíãàäàã æóðàì òîãòñîí áàéíà. Ãýâ÷ òóõàéí ¿åä
çºâøººðºë îëãîñîí ÈÒÕ-ûí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà äóóññàíû
äàðàà øèíýýð ñîíãîãäñîí ÈÒÕ øàøíû áàéãóóëëàãàä
çºâøººðºë îëãîõ, õóãàöàà ñóíãàõäàà õîéðãî õàíääàã, ò¿¿íýýñ
çàéëñõèéäýã õàíäëàãà ãàðäàã àæýý. Øàøíû ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîõã¿é, îëãîñîí ÷ áîãèíî õóãàöààòàé
áàéõ íü íýã òàëààñ ø¿òýí áèøðýõ ýðõýý ÷ºëººòýé ýäëýõ
áîëîìæèéã õÿçãààðëàõ, ìºí áóñäûí ç¿ãýýñ ãàäóóðõàõ
øàëòãààí áîëäîã áàéíà.
Õýýë õàõóóëü ãàçàð àâ÷, ãýìò õýðýã çîõèîí
áàéãóóëàëòûí øèíæòýé áîëîõ ãýñýí àñóóäëààð:
Ìîíãîë Óëñàä àâèëãàë áîäèòîéãîîð îðøèæ òºðä èòãýõ
îëîí ò¿ìíèé èòãýëèéã àëäàãäóóëàí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
130

øèíýòãýëä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ, óëìààð ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàëä çàíàëõèéëýõýä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é áàéíà. Ìîíãîë
äàõü àâèëãàëûí òàëààðõè îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîë, áàéð
ñóóðèéí àñóóäëààð Óëààíáààòàð õîò, 9 àéìàãò 1999 îíû 6-7
ñàðä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä ºíººãèéí íèéãýìä
àâèëãàë ò¿ãýýìýë áàéíà ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 73.0
õóâü íü ¿çæýý [6 .933].
Îëîí óëñûí õýìæýýíä àâèëãàä èäýãäñýí áàéäëààð íü
90 îðíûã ä¿ãíýõýä Ìîíãîë Óëñ äºðâºí îíîîãîîð 43 äóãààð
áàéð ýçýëæýý. “Àâèëãàëûí òàëààðõè îëîí íèéòèéí ñàíàà
áîäîë, áàéð ñóóðü-2002” ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä
“Ìîíãîëä àâèëãàëòàé òýìöýë õèéõ, îëîí ò¿ìíèé èòãýë äààõ
íýã ÷ èíñòèòóò àëãà” ãýñýí ¿íýëýìæèéã íýãýí äóóãààð
èëýðõèéëñýí áàéíà [7.3].
Óëñûí ìºðäºí áàéöààõ ãàçðûí 4 ä¿ãýýð õýëòýñ áóþó
àâèëãàë, ýäèéí çàñãèéí õýðãèéã ìºðäºõ õýëòýñò îí ãàðñààð
àâèëãàë, àëáàí òóøààëûí 26 õýðãèéã øàëãàæ áàéíà. ̺í
èðãýäýýñ èéì òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé õîëáîãäñîí 45 ºðãºäºë
èð¿¿ëæýý. ¯¿íèé öààíà õàðúÿàëëûí äàãóó àéìàã, ä¿¿ðãèéí
öàãäààãèéí ãàçàð, õýëòýñ áîëîí òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí
øóãàìààð ýíý òºðëèéí õýðã¿¿äèéã øàëãàæ áàéãàà. Èíãýýä
¿çâýë ñàðä äóíäæààð àâèëãàë, àëáàí òóøààëòàé õîëáîîòîé
40-ººä õýðýã ãàð÷ áàéíà [13.3].
2002 îíä 22555 ãýìò õýðýã ãàðñíû 47.5 õóâü íü
íèéñëýëä ¿éëäýãäñýí áàéãàà þì. Ãîâü-Àëòàé, ªìíºãîâü,
Ñ¿õáààòàð, Óâñ, Õîâä, Õºâñãºë àéìàãò ãýìò õýðýã 2.7-28.7
õóâèàð ºñ÷, áóñàä àéìàãò áóóðëàà. Á¿ðòãýãäñýí õýðãèéí
èëð¿¿ëýëò 85.5 õóâüòàé áàéíà. Õ¿íèéã ñàíààòàé àëàõ,
õ¿÷èíäýõ, èðãýäèéí ýðõ ÷ºëºº, ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã ãýìò
õýðýã, áóëààëò, äýýðýì ãýõ ìýò òºðëèéí ãýìò õýðýã 6.7-26.8,
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðýã 4.1 õóâèàð ºñ÷ýý. Óëñ
íèéãýì, àðä èðãýäýä 23.9 òýðáóì òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷èðñíààñ
11.3 õóâèéã íü íºõºí òºë¿¿ëñýí àæýý [14. 3].
Ǻâõºí ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëä íèéò 70 îð÷èì ìÿíãàí
ãýìò õýðýã ãàð÷, ýíý íü òîãòâîðòîé áóóðàõã¿é áàéíà. Ñ¿¿ëèéí
ãóðâàí æèëèéí äóíäæààð àâ÷ ¿çýõýä ãóðâàí õýðýã òóòìûí íýã
131

íü îíö õ¿íä, õ¿íä ãýìò õýðýãò õàìààð÷, òàâàí õýðýã òóòìûí
íýãèéã ñîãòóóãààð, çóðãààí õýðýã òóòìûí íýãèéã á¿ëýãëýí
¿éëäæýý. ¯éëäñýí ýòãýýäèéã íü òîãòîîãîîã¿é ãýìò õýðýã ºñºõ
õàíäëàãàòàé áàéãààãèéí çýðýãöýý äýýðýì, òàíõàé, õ¿÷èí,
áóñäûí ºì÷èéí õóëãàé, ò¿¿íèé äîòðîîñ èðãýäèéí ºì÷èéí
õóëãàéí ãýìò õýðãèéã ¿éëäñýí ýòãýýä òýð á¿ð òîãòîîãäîõã¿é
áàéíà. Ǻâõºí 2002 îíä 3261 ãýìò õýðãèéã õýí ¿éëäñýí íü
èëðýýã¿é áàéíà [15.3].
Ñòðàòåãèéí áîëîí óëñûí íººö øàâõàãäàõ,
ºëñãºëºí, áàéãàëèéí íîöòîé ãàìøèãò íýðâýãäýõ, õ¿í
àìûã îëíîîð õºíººõ ºâ÷èí ãàðàõ ãýñýí àñóóäëààð:
Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé íü îëîí çóóíû òóðøèä
ìîíãîë÷óóäûí í¿¿äëèéí àìüäðàëûí ãîë õýâ ìàÿã, ýäèéí
çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð áàéñààð èðñýí áºãººä áàéãàëèéí
ãàìøèãò ºðòºõ ìàãàäëàë èõòýé áàéäàã îíöëîãòîé. Ìîíãîë îðíû
áýë÷ýýðò îäîîãîîð òîãòîîãäîîä áóé 2600 ãàðóé óðãàìëààñ 600
ãàðóé íü ìàëûí òýæýýëèéí ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàäàã. Õàíãàéí
ºíäºð óóëûí áýë÷ýýðèéí óðãàö çóíøëàãà ñàéòàé æèë¿¿äýä
îëîí æèëèéí äóíäàæ óðãàöààñ 26-38 õóâèàð èõñýæ, ãàíòàé
æèë¿¿äýä 12-48 õóâèàð áàãàñ÷ áàéõàä öºëºðõºã õýýðèéí
áýë÷ýýðèéí óðãàö çóíøëàãà, óðãàö ñàéòàé æèë 23.1-58.3
õóâèàð íýìýãäýæ, ãàíòàé æèë¿¿äýä 28-60.3 õóâèàð áàãàñäàã
áàéíà.
Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí øèìò ÷àíàð ºâºë, õàâðûí
óëèðàëä çóíûõààñ 2-3 äàõèí, øèíãýõ ïðîòåèí 3-4 äàõèí
áóóðäàã áàéíà. ªâºë, õàâàðò ìàë õîíîãò øààðäàãäàõ
òýæýýëèéíõýý äºíãºæ 40-50 õóâèéã áýë÷ýýðýýñ àâäàã. Ãàí,
çóäòàé æèë¿¿äýä áýë÷ýýðèéí äààö õýâèéí æèëèéíõýýñ 23-
39 õóâèàð áóóð÷, ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä áàãàã¿é õîõèðîë
¿ç¿¿ëñýýð èðñýí þì.
Áàéãàëèéí ãàìøèã äîòðîîñ õàìãèéí èõ õîõèðîë
ó÷ðóóëäàã íü ãàí, çóä þì. Ñ¿¿ëèéí 60 æèëèéí ñóäàëãààíààñ
¿çýõýä ìàíàé îðîíä ãàí, çóäûí äàâòàìæ áîãèíîñîõ
õàíäëàãàòàé áîëæ, ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéíà.
1940-1990 îíû õîîðîíäîõ 50 æèëä 17 ñàÿ ìàë áóþó 10 æèë
òóòàì 3.4 ñàÿ ìàë õîðîãäñîí áàéõàä çºâõºí 1990-2000 îíä
5.2 ñàÿ ìàë õîðîãäæýý [16.465-470].
132

Öàã àãààð õóóðàéøñíààñ ò¿éìýð ãàðàõ íü
îëøèð÷,çºâõºí 1998 îíä 132 óäàà ò¿éìýð ãàðñíû óðøãààð
áàéãàëü îð÷èí, äýä á¿òöýä õîõèðîë ó÷èð÷ 3 ãàðóé òýðáóì
òºãðºãººð ¿íýëýãäýõ îé ìîä, ìàë ñ¿ðýã ò¿éìðèéí ãàëä øàòæýý.
Ãàë ò¿éìðèéí èõýíõ íü õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýí
ãàð÷ áàéíà [17.42].
Ìàíàé óëñàä ñ¿¿ëèéí 5 æèëä áóþó 1997-2001 îíä
õàëäâàðò ºâ÷íèé 165700 òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí íü 10000 õ¿í
àìä 140.6 ºâ÷ëºë íîãäîæ, õàëäâàðò ºâ÷íèé óëìààñ 772 õ¿í
íàñ áàðæýý. Ñ¿ðüåãèéí ºâ÷ëºë 100000 õ¿í àìä 127.0 áàéãàà
íü Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí Íîìõîí äàëàéí
áàðóóí á¿ñèéí îðíóóäûí ºâ÷ëºëèéí äóíäæààñ äàðóé 2.5
äàõèí èõ áàéíà. ̺í õóãàöààíä ãýäýñíèé õàëäâàðò ºâ÷èí
èõñýõ õàíäëàãàòàé áîëñíû äîòîð öóñàí ñóóëãà ºâ÷èí 2 äàõèí
íýìýãäýæ, À âèðóñò ãåïàòèòèéí ºâ÷ëºë ñóðãóóëü, öýöýðëýãèéí
õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä ãàðàõ íü èõñýæ áàéíà. 1992-2001 îíä 59
ãîëîìòîä 85 õ¿í òàðâàãàí òàõëààð ºâ÷èëñíèé 37 íü íàñ áàðæ,
ºâ÷ëºë ºìíºõ 10 æèëèéíõýýñ 22-îîð ºñ÷, íàñ áàðàëòûí õóâü
43.5 õóâü áîëæýý. Ìàíàé îðíû îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýä îðøèõ
15 àéìãèéí 70 øàõàì ñóì áîîì ºâ÷íèé áàéãàëèéí íóòàãøìàë
ãîëîìòòîéãîîñ æèëä äóíäæààð 40 îð÷èì õóâü íü èäýâõæèæ
ìàë, õ¿íèé ºâ÷ëºë èõñýæ áàéíà. 1999-2001 îíä ãàëçóó,
áîîìîîð ºâ÷èëñºí ìàëûí òîî 2.5 äàõèí ºññºí íü õ¿íèé
ºâ÷ëºëä øóóä íºëººëæ áàéíà [18.1048-1049].
2. Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àþóëã¿é áàéäàë
Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ áèå
õ¿í ººðèéí õèéãýýä ýõ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý àøèã ñîíèðõëûí
òºëºº áèåèéí áîëîí îþóíû õ¿÷ ÷àäàâõèà á¿ðýí çîðèóëàõ,
îëîí óëñûí ãýðýýíèé äàãóó õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð Ìîíãîë
Óëñûí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã õýðýãæèõ íºõöºë á¿ðäñýí áàéäëûã
õýëíý. Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä
ñºðºã íºëººëæ áîëîõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí çàðèìûã
¿íýëæ ä¿ãíýõýä äàðààõü áàéäàëòàé áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü
òîãòîîìæîîð îëãîãäñîí Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
133

áîëîí áóñàä áîäèò áàòàëãàà ýñ á¿ðäýõ áóþó àëäàãäàõ
àñóóäëààð:
Ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷ëºëä ºðòºæ,
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí ýð¿¿ë ìýíäýýð õîõèðñîí
õ¿íèé òîî áóóðààã¿é áàéíà. Æèë á¿ð äóíäæààð (1997-2000)
5692 õ¿í ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèé óëìààñ òàõèð äóòóó
áîëæ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàæ áàéíà. ¯¿íä òîîñíû
ãàðàëòàé öàãààí ìºãººðñºí õîîëîéí àðõàã ¿ðýâñýë 55.7 õóâü,
óóøèã òîîñæèõ ºâ÷èí 16.2 õóâü, ìýäðýëèéí ºâ÷èí 8.3 õóâü,
õóðö õîðäëîãî 8.4 õóâü, ìýñ çàñàë, ÿñ áóë÷èíãèéí ºâ÷èí 7.0
õóâèéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéãàà áºãººä ýäãýýð ºâ÷ëºë íü ò¿ëø,
ýð÷èì õ¿÷, ãåîëîãè, óóë óóðõàé, áàðèëãûí ñàëáàðò èë¿¿ ãàðñàí
áàéíà [19.894-897].
Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäëààð: Õ¿íñ,
õîîëîîð äàìæèí õàëäâàðëàäàã, õîðäëîãî ¿¿ñãýäýã 60 ãàðóé
ºâ÷íèé 30 øàõàì íü ìàíàé îðíû ìàë, àìüòàíä îíîøëîãäñîí
áºãººä ìàõ, ñ¿¿, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, æèìñãýíèéã
õ¿íñýíä çîðèóëæ áýëòãýõ, íèéòèéí õóäàëäààíä ãàðãàõàä ìàë
ýìíýëýã, óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí øààðäëàãà çºð÷èãäºõ
ÿâäàë ãàðñààð áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé íÿí, õºãö, 캺ãºíöºðèéí áîõèðäîëò 22.7,
õèìèéí-14.1, ìåòàëëûí-6 õóâüä õ¿ð÷, øààðäëàãà õàíãàõã¿é
áàéãàà íèéò ñîðüöûí 35.5 õóâèéã õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëæ
áàéíà.
1995-2000 îíä õîðò õàâäðûí ºâ÷ëºë íýìýãäýæ,
ÿëàíãóÿà ýëýãíèé õîðò õàâäàð òýðã¿¿ëýõ áîëñîí áàéíà. Ýð¿¿ë
ìýíäèéí òàéëàíãèéí ä¿íãýýð íèéò õàëäâàðò ºâ÷íèé 30 ãàðóé
õóâèéã õîîë õ¿íñ, îð÷íû áîõèðäîëò, àðèóí öýâðèéí øààðäëàãà
õàíãààã¿éòýé õîëáîîòîé ãýäýñíèé õàëäâàðò ºâ÷èí, õîðò
õàâäàð ýçýëæ áàéíà.
Õîîë òýæýýë-ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëààð:
Àìüæèðãààíû áàòàëãààò òºâøèíãýýñ äýýã¿¿ð îðëîãîòîé
ºðõèéí íýã ãèø¿¿í õîîë òýæýýëýýð õýðýãöýýò õýìæýýíýýñ
èë¿¿ èë÷ëýã 134-135 õóâü àâ÷ áàéõàä àìüæèðãààíû áàòàëãààò
òºâøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé ºðõèéí íýã ãèø¿¿íèé õîíîãèéí
õýðýãöýýò èë÷ëýãèéí õàíãàìæ 58.1-68.5 õóâü áàéíà.
134

Õ¿í àìûí ýìçýã á¿ëýã, ýõ, õ¿¿õäèéí äóíä õîîë,
òýæýýëòýé õîëáîîòîé àðõàã ºâ÷ëºë-ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí,
òàðãàëàëò, ÷èõðèéí øèæèí, õîîë áîëîâñðóóëàõ áîëîí áóñàä
ýðõòíèé õîðò õàâäàð íýìýãäñýýð áàéíà.
Áîëîâñðîëûí áàéäëààð: Õ¿í àì, ºðõèéí 1998 îíû
òîîëëîãîîð 8-15 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí 1.5 õóâü áè÷èã ¿ñýãã¿é
áàéñàí áîë 2000 îíä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 4.9 õóâü áîëæ ºñ÷ýý. Íèéò
õ¿í àìûí 90-95 õóâü áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéâ.
ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààð: Ýõèéí
ýíäýãäýë ñ¿¿ëèéí 3 æèëä 100000 àìüä òºðºëòºä äóíäæààð
163 áàéãàà íü çîðüñîí òºâøíýýñ ºíäºð áàéíà. Æèðýìñýëæ,
òºðæ áàéãàà ýõ÷¿¿äèéí 29 õóâèéã ìàë÷èä ýçýëæ áàéõàä
ýíäñýí ýõ÷¿¿äèéí 49.3 õóâü íü ìàë÷èä, 43.3 õóâü áàãò, 36.9
õóâü íü ñóìûí òºâä àìüäàðäàã ýõ÷¿¿ä áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 3 æèëä
íàñ áàðñàí ýõ÷¿¿äèéí 40.5 õóâü íü ñóì, áàãèéí ýìíýëýãò
ýíäæýý. Ýíý íü ñóì, áàãèéí òºâøèíä ýñýí ìýíä àìàðæèõóéí
òóñëàìæèéí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ íýí õàíãàëòã¿é áàéãààã õàðóóëæ
áàéíà. 1000 àìüä òºðºëòºä 230 ¿ð õºíäºëò íîãäîæ áàéíà.
Àðõèäàëò, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë çýðýã íèéãìèéí ñºðºã
¿çýãäë¿¿ä íü õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëò, ¿ð õºíäºëòèéí ºñºëòºä
øóóä íºëººëæ áàéíà. ¯ð õºíä¿¿ëñýí ýìýãòýé÷¿¿ä õîòîä
õºäººãèéíõººñ 2.3 äàõèí èë¿¿ áàéíà. Õ¿í àìûí 36 õóâü íü
ÿäóó, íýí ÿäóó àìüäàð÷ áàéãààãààñ õ¿¿õýä òºð¿¿ëñíèé
òýòãýìæ àâàõûí òóëä àìüæèðãààíû òºâøèí äîîãóóð áîëîí
àõèìàã íàñòàé çýðýã ºíäºð ýðñäýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä
æèðýìñýëæ, òºðºõ íü íýìýãäñýíýýð ýõ, íÿëõñûí ýíäýãäýëä
ýìçýã á¿ëãèéíõýí èë¿¿òýé ºðòºæ áàéíà [20.480-481].
3. Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë
Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë ãýæ äîòîîä íººö
áîëîëöîîãîî àøèãëàí íºõºí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ, àðä
ò¿ìíèéõýý õýðýãöýýã õàíãàõ, òóñãààð òîãòíîñîí áàéäëàà
áýõæ¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèòàé áàéõ, øààðäëàãàòàé
íºõöºëä óëñ îðíîî òîäîðõîé õóãàöààãààð òýòãýæ ÷àäàõ ýäèéí
çàñãèéí á¿òýö á¿ðäñýí áàéäëûã õýëíý. Ýäèéí çàñãèéí
àþóëã¿é áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõ äîòîîä õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéí çàðèìûã ¿íýëæ ä¿ãíýõýä äàðààõü áàéäàëòàé
áàéíà.
135

Ýêîëîãèéí áîäëîãî àëäàãäàæ óñ, îé ìîä, õºäºº àæ
àõóéí ýäýëáýð ãàçðûí õýìæýý áàãàñàõ àñóóäëààð:
Ìîíãîë Óëñ íü ãàçàð íóòãèéíõàà õýìæýýãýýð äýëõèéä
17-ä îðäîã õýäèé ÷, äèéëýíõ õýñýã íü ¿ðæèë øèì áàãàòàéä
òîîöîãääîã. ¯¿íèé óëìààñ ¿ðæèë øèì ñàéòàé ãàçðûã õýò èõ
à÷ààëàëòàé àøèãëàæ áàéãàà íü õºðñíèé íîöòîé ýëýãäëèéã áóé
áîëãîæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí 70 îð÷èì õóâü íü ÿìàð íýã
õýìæýýãýýð òàëõëàãäñàíààñ áýë÷ýýðèéí òàëáàé áàéíãà
õóìèãäñààð áàéíà.
Òàðèàëàíãèéí èõýíõ òàëáàé õºðñíèé ýëýãäýëä îðæýý.
1.3 ñàÿ ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéí áàðàã òýí õàãàñ íü àòàðæñàí
áºãººä ºíãºðñºí 20 æèëä óëààí áóóäàéí äóíäàæ óðãàö òàë
õóâèàð áóóð÷ýý.
Óóë óóðõàéí, íýí ÿëàíãóÿà àëò îëáîðëîëòûí ýð÷èìòýé
¿éë àæèëëàãàà ãàçðûí äîðîéòîëä áàñ íºëººëñºí áàéíà. Ýðýë
õàéãóóëûã 600 îð÷èì öýãò õèéæ 200 öýãò îëáîðëîëò ÿâóóëæ
áàéãàà íü íýã òàëààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñàéíààð íºëººëæ
áàéãàà ÷ íºãººòýéã¿¿ð îëîí ñàÿ ãà ãàçðûã ýëýãäýëä îðóóëæ
áàéíà. Óóðõàéí îëáîðëîëò õèéæ áóé êîìïàíèóä õºðñèéã íü
ñýðãýýõã¿é îðõèæ áàéíà. Îëáîðëîñîí ãàçðàà èéíõ¿¿
ñýðãýýëã¿é îðõèñíû òºëºº òîðãóóëü íîãäóóëàõ íü òóéëûí
õîâîð áºãººä íºãººòýéã¿¿ð, êîìïàíèóäûí õóâüä òîðãóóëèéí
òºëáºð íü îëáîðëîñîí ãàçðàà ñýðãýýõýä çàðöóóëàõ
õºðºíãºíººñ õàâüã¿é áàãà ó÷èð òîðãóóëü òºë÷èõººä ÿâàõ íü
òýäýíä àøèãòàé áàéäàã áàéíà.
Ãàçðûí õºðñ ýëýãäýí äîðîéòîæ áàéãààãèéí õàìãèéí
íîöòîé õýëáýð íü öºëæèëò þì. 1998 îíû òîîöîîãîîð ãàçàð
íóòãèéí 21% íü öºëæèëòºä äóíä çýðýã ºðòºæ, õàðèí 4% íü
èõýýð íýðâýãäæýý [17.39].
Ãààëèéí áîäëîãî àëäàãäàæ, Ìîíãîë Óëñ, àðä
ò¿ìíèé àþóëã¿é áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é
ýä ç¿éëñ îðæ èðýõ, òºñâèéí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð áàãàñàõ,
¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëä ñºð㺺ð íºëººëºõ àñóóäëààð:
¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí çîãñîíãè áàéäàë, ò¿¿íèé
äîòîð àæ ¿éëäâýðèéí áîëîâñðóóëàõ ñàëáàð óíàëòàä îðæ,
136

ò¿¿õèé ýä ýêñïîðòëîã÷ õàâñàðãà îðîí áîëñîí. Ìàíàé ýäèéí
çàñãèéí ãîë ñàëáàð áîëñîí ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í -
ìàëûí àðüñ, øèð, íîîñíû 70 îð÷èì õóâü, ñòðàòåãèéí ÷óõàë
ò¿¿õèé ýä áîëîõ ÿìààíû íîîëóóðûí 50 ãàðóé õóâèéã àæ
¿éëäâýðèéí ÿìàð íýã áîëîâñðóóëàëò õèéëã¿éãýýð ãàäàãø
ãàðãàæ áàéíà.
Óëñûí óðñãàë òºñâèéí àëäàãäàë ºñºõ, Ìîíãîë
Óëñûí ìºíãºí òýìäýãò-òºãðºãèéã õàìãààëàõ òºðèéí
áîäëîãî àëäàãäàõ àñóóäëààð:
Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (ÄÍÁ) áîëîí çàðèì ÷óõàë
ñàëáàðûí óíàëòûã çîãñîîæ, ºñºëò äýâøèë áóé áîëãîæ
÷àäàõã¿é õýâýýð áàéíà (1995 îíä ÄÍÁ-íèé áîäèò ºñºëò 6.3%
áàéñàí áîë 2001 îíä 1.1% áîëæ áóóðñàí, ÄÍÁ-íèé 30-40%èéã
ýçýëäýã õºäºº àæ àõóé, àí àãíóóð, îéí àæ àõóéí ñàëáàðûí
ºñºëò áàéíãà áóóð÷ áàéíà [21.41].
Ýêñïîðò, èìïîðòûí ¿ð àøèã áàãàòàé, àëäàãäàë, ýðñäýë
èõòýé á¿òýöòýé. Ãàäààä õóäàëäààíû áàëàíñûí àëäàãäàë
2000 îíä -148.4 ñàÿ àì.äîëëàð, 2001 îíä -169.6 ñàÿ àì.äîëëàð
áîëñîí [22.173]. Ýêñïîðòûí ãîë îðëîãûã çýñ, àëò, íîîëóóðûí
ýêñïîðò á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà áºãººä ýäãýýð ò¿¿õèé ýäèéí
äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íèéí õýëáýëçëýýñ øàëòãààëæ
ýêñïîðòûí îðëîãûã ìàø èõ ýðñäýëä îðóóëæ áàéíà. Çýñ, àëò,
íîîëóóðûí ýêñïîðò 1997 îíä íèéò ýêñïîðòûí 63.2 õóâèéã
ýçýëæ áàéñàí áîë äýëõèéí çàõ çýýëèéí ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí
áóóðàëòòàé õîëáîîòîéãîîð 1998 îíä 58.8%, 1999 îíä 57.5%,
2000 îíä 51.3%, 2001 îíä 56.0% áîëñîí, Ýêñïîðòëîñîí çýñèéí
áàÿæìàë 2001 îíä ºìíºõ îíûõòîé õàðüöóóëàõàä áèåò
õýìæýýãýýð 44.9 ìÿíãàí òîííîîð ºññºí áîëîâ÷, äóíäàæ íýãæ
¿íý íü 323.0 àì.äîëëàðààñ 273.4 àì.äîëëàðààð áóóð÷, íèéò
¿íý íü 12.4 ñàÿ àì.äîëëàðààð áóóðñàí áàéíà [23.6].
Èíôëÿöè ¿ñðýíã¿é íýìýãäýí òºãðºãèéí õàíø
óíàæ, àìüæèðãààíû äîîä òºâøèí㺺ñ äîîãóóð
îðëîãîòîé àéë ºðõèéí òîî îëøðîõ àñóóäëààð:
Òºãðºãèéí äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø áàéíãà óíàæ
áàéíà. 1 àìåðèêèéí äîëëàð 1995 îíä 474 òºãðºã, 1997 îíä 813
òºãðºã, 1999 îíä 1072 òºãðºã, 2002 îíä 1125 òºãðºã áîëñîí
137

[24.39]. Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû òºâøèí ýðñ ÿëãààòàé õýâýýð
áàéíà (õ¿í àìûí îðëîãî áàãàòàé õýñãèéí îðëîãûã èõ îðëîãîòîé
õýñãèéíõýíòýé õàðüöóóëáàë 15 äàõèí äîîãóóð áàéãàà þì).
¯¿íèé çýðýãöýý íèéò õ¿í àìä àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä
òºâøèíãýýñ áàãà îðëîãîòîé õ¿í àì òîìîîõîí õóâèéã ýçýëäýã
àæ. Äýëõèéí äóíäæààñ ¿çýõýä ÿäóóðëûí òºâøèíä õ¿í àìûí
10-ààñ èë¿¿ã¿é õóâü áàéæ áîëîõ þì ãýæ òîîöäîã áîë
Ìîíãîëûí õ¿í àìûí 36 õóâü íü ÿäóóðëûí òºâøèíä àìüäàð÷
áàéíà.
¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ÿâóóëñàí õ¿í àìûí
àìüæèðãààíû òºâøíèé ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä
íèéò õ¿í àìûí äóíä íýí ÿäóó 19.7%, ÿäóó 15.9%, áàãà
îðëîãîòîé 27%, áîëîìæèéí áóþó äóíä çýðãèéí îðëîãîòîé,
÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ 37.4%-èéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà [25]. Áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðò àæèëëàãñäûí àìüæèðãààíû òºâøèíã
óëñûí äóíäàæòàé õàðüöóóëàõàä á¿ð òààðóóõàí ä¿ð çóðàã
õàðàãäàæ áàéíà. Óã ñàëáàðò äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò 7.2%, 39.8%,
30.1%, 22.9% áàéãààãààñ ¿çýõýä òóñ ñàëáàðò àæèëëàãñäààñ
“ÿäóó” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýä õàìðàãäàãñàä íü óëñûí äóíäæààñ
23.9 õóâèàð èõ áàéãààãèéí çýðýãöýý ÿäóó áîëîí íýí ÿäóó
òºâøèíä õàìðàãäàãñäûí íèéò ä¿í 47 õóâü õ¿ð÷ áóé íü
àíõààðàë òàòàæ áàéíà [26.19].
¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ îëîí óëñûí
àðãà÷ëàëààð õ¿í àìûã íèéãìèéí õàëàìæ, äýìæëýã øààðäàãäàõ
áàéäëààð íü “ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé, íèéãìèéí
õàëàìæ, äýìæëýã ¿ë øààðäàõ”, “ººðèé㺺 àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé,
íèéãìýýñ õ¿÷òýé äýìæëýã øààðäàõã¿é”, “íèéãìèéí õàëàìæ,
äýìæëýã õ¿÷òýé øààðäàæ áàéãàà” õýìýýí àíãèëäàã áàéõàä
ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò
àæèëëàãñäûí 60 îð÷èì õóâü íü “ººðèé㺺 àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé,
íèéãìýýñ õ¿÷òýé äýìæëýã øààðäàõã¿é”, õàðèí 40 ãàðóé õóâü
íü “íèéãìèéí õàëàìæ, äýìæëýã õ¿÷òýé øààðäàæ áàéãàà”
á¿ëýãò òóñ òóñ õàìðàãäàæ áàéãàà òóõàé ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ
ãàð÷ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà ÿäóó÷óóä öººíã¿é
áàéíà. Äýýðõ ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä õîòîä íýí ÿäóó÷óóäûí
37.6%, ÿäóó÷óóäûí 48.3%, ÿäóó áóñ áàãà îðëîãîòîé õ¿ì¿¿ñèéí
49.2%, õºäººä íýí ÿäóó÷óóäûí 58.4%, ÿäóó÷óóäûí 79.6%,
138

ÿäóó áóñ áàãà îðëîãîòîé õ¿ì¿¿ñèéí 83.3% íü òóñ òóñ õºäºëìºð
ýðõýëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä Ìîíãîëä õºäºëìºð ýðõëýõ
áîëîìæ õîìñ, îðëîãûí òºâøèí äîîãóóð áàéãààãààñ îðëîãûí
ÿäóóðàë çîíõèëæ áàéíà.
Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð õàðèëöàí àäèëã¿é
áàéíà. Óëñûí äóíäæààð õ¿í àìûí îðëîãûí ãóðàâíû íýã íü
öàëèí, òýòãýâýð, òýòãýìæ, øàãíàë óðàìøóóëàë, 20 ãàðóé õóâü
íü õºäºº àæ àõóéí áîëîí õºäºº àæ àõóéí áóñ ¿éëäâýðëýëèéí
îðëîãîîñ, 30 õóâü íü ºðõèéí õóâèéí àæ àõóéãààñ, 10 õóâü íü
áóñäààñ ¿íýã¿é àâñàí õýðýãëýýíýýñ á¿ðäýæ áàéãàà ÷ ºðõèéí
áàéðøëààñ õàìààðàí õîò, ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìûí îðëîãûí
40-60 õóâèéã öàëèí, òýòãýâýð, òýòãýìæ ýçýëæ áàéõàä
õºäººãèéí õ¿í àìûí îðëîãûí äºíãºæ 7 õóâèéã öàëèí, òýòãýâýð,
òýòãýìæ, 60-ààä õóâü íü ºðõèéí àæ àõóéí îðëîãîä íîãääîã àæ.
Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû òºâøèí ýðñ ÿëãààòàé,
òóõàéëáàë, õ¿í àìûí ÿäóó õýñãèéí îðëîãûã ÷èíýýëýã
õýñãèéíõýíòýé õàðüöóóëáàë 15 äàõèí äîîãóóð áàéãàà þì.
Àìüæèðãààíû òºâøèí, ºðõèéí áàéðøèë íü õ¿í àìûí íèéãìèéí
¿éë÷èëãýýíä òýãø áóñ áàéäëûã áèé áîëãîæ áàéíà.
×èíýýëýã ºðõ¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýð¿¿ë ìýíäèéí
ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ÿäóó ºðõ¿¿ä áàãà õ¿ðòýæ áàéíà. Ýð¿¿ë
ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàðûí äóíäàæ çàðäëûã õýðýãëýýíèé
òºâøèíãýýð àâ÷ ¿çâýë íýí ÿäóó á¿ëãèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ýð¿¿ë
ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë õàìãèéí ºíäºð îðëîãîòîé
õýñãèéíõíèé çàðäëààñ 9 äàõèí áàãà áàéãààãààñ ãàäíà ÿäóó
õ¿íèé ýìíýëýãò õàíäàõ äàâòàìæ áóóðñàí áàéíà.
Àìüæèðãààíû äîîä òºâøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé
ºðõèéí èðãýä õîîë õ¿íñíèé áàéíãûí õîìñäîëä îðæ, ºëìºí
çýëìýí áàéäàëä àæ òºðæ áàéíà. Ìîíãîë õ¿íèé ºäºðò õýðýãëýõ
õîîë òýæýýëèéí èë÷ëýãèéí çîõèñòîé íîðìûã 2900 êàëîðè ãýæ
òîãòîîñîí áàéõàä ÿäóó ºðõèéí ãèø¿¿ä ºäºðò äóíäæààð 1784
êàëîðè àâ÷ áàéíà. Ýìçýã á¿ëãèéí ºðõèéí àìæèðãààíû
ºíººãèéí áàéäàë íü “ÿäóóðàë-ºëñãºëºí-ºâ÷èí” ãýñýí ãèíæèí
õîëáîîã ¿¿ñãýæ áàéíà.
ßäóó àìüäðàëòàé ºðõèéí õ¿¿õäýä áîëîâñðîë îëãîõ,
ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõýä èõýýõýí áýðõøýýë ó÷èð÷ áàéíà.
139

Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýäãýýð ºðõèéí 8-15 íàñíû õ¿¿õäèéí
ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí òºâøèí 87.3 õóâü, ñóðãóóëü
çàâñàðäàëò 9.3 õóâü áàéíà. Ñóðãóóëü çàâñàðäàëò õºäººä èë¿¿
áàéãàà áºãººä ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿äèéí 43.8 õóâü
íü àìüäðàëûí ãà÷èãäàë, àæèë ýðõëýõ øààðäëàãûí óëìààñ
ñóðãóóëüä õàìðàãäààã¿é ãýæýý.
Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä ºðõèéí îðëîãîîñ
áîëîâñðîëä çàðöóóëæ áàéãàà çàðäàë íü 1998 îíä 1995
îíûõîîñ 4-5 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà. ×èíýýëýã ºðõ
ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéí çàðäàëä ÿäóó ºðõººñ 6 äàõèí èõ çàðäàë
ãàðãàæ áàéíà.
Áóñàä óëñ áóþó îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä ºðòýé
áîëæ äàðàìò øàõàëò, õàðààò áàéäàëä îðîõ àñóóäëààð:
Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ íîöòîé
õ¿÷èí ç¿éë íü ãàäààä ºð, òºëáºðèéí àñóóäàë þì. Ìîíãîë Óëñ
îëîí æèëèéí òóðø áóñàä óëñ îðíû çýýë òóñëàìæààð
òýæýýãäýæ èðñýí, îäîî ÷ òýæýýãäñýýð áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí
àþóëã¿é áàéäëûí òóëãàìäñàí íýí ýìçýã àñóóäëûí íýã õýâýýð
áàéíà.
Àæèëã¿é÷¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð õºäºëìºðèéí íàñíû
õºäºëìºðëºõ ÷àäâàðã¿é õ¿í àìûí òîî õýò ºñºõ
àñóóäëààð:
Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû òºâøèíä õºäºëìºð ýðõëýëòèéí
áàéäàë çîíõèëîõ íºëººòýé áàéäàã áà ìàíàé óëñàä
àæèëã¿éäýë, ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé õ¿í àìä àæèëã¿é÷¿¿äèéí
ýçëýõ õóâü ºíäºð áàéãàà þì. Ýäèéí çàñàã íü õºãæèëòýé,
òîãòâîðòîé óëñ îðíóóäàä àæèëã¿éäýë ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé
õ¿í àìûí 6 õóâü áàéõûã çºâøººðäºã áà õàðèí 8-10 õóâüä
õ¿ðâýë àþóëòàé ãýæ ¿çäýã. Ãýòýë ìàíàé óëñûí äóíäæààð
õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí 65 õóâü íü àæèë ýðõýëæ, 15.4
õóâü íü õºäºëìºð ýðõëýýã¿é ãýñýí àëáàí ¸ñíû òîî áàðèìò
áàéäàã ÷ Ìîíãîë Óëñûí äàëä àæèëã¿éäëèéã òîîöâîë óóë
¿ç¿¿ëýëò 24 õóâüä õ¿ðýýä áàéíà. 2001 îíä Çýâñýãò õ¿÷íèé
12 àíãè, ñàëáàð, ÁÕß-íû õàðúÿà 5 áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí
íýãæ¿¿ä áîëîí òóñ ñàëáàðò àæèëëàãñäûí 2678 ºðõ, ò¿¿íèé
140

6961 ãèø¿¿íèéã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ
¿çýõýä ºðõèéí íèéò ãèø¿¿äèéí 21.3 õóâèéã àæèëã¿é÷¿¿ä, 31.5
õóâèéã ñóðàëöàãñàä, 13.3 õóâèéã áàãà íàñíû õ¿¿õýä, 0.5 õóâèéã
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýä ýçýëæ áàéíà.
Õ¿ñíýãò 1
Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäëûã òîäîðõîéëîõ
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
¯ç¿¿ëýëò¿¿ä 2001 îíû òºâøèí
Ýêñïîðòîä ò¿¿õèé ýä áîëîí ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâü
¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýã÷äèéí äîòîîä çàõ çýýëä
ºðñºëäºõ ÷àäâàð:
ÄÍÁ-ä èìïîðòûí ýçëýõ õóâü
Á¿òöèéí
141
Ò¿¿õèé ýä 88%
Ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í 12% 50%
53,2 %

Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäëûã òîäîðõîéëñîí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã äýëõèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëñàí
ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä (1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò) ìàíàé ýäèéí çàñàãò
îðøèæ áóé áýðõøýýë, ñóë òàëóóä Ìîíãîë Óëñûí “¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë”-ä çààñàí ãîë õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áºãººä ýäèéí çàñãèéí
àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäàæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýæ
áàéíà [27.8].
4. Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë
Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë ãýæ
ººðèéí îðíû ýêîëîãèéí ºâºðìºö íºõöºëä òåõíîëîãè áîëîí
ìýäýýëýë ñóäàëãààã óëñ îðíûõîî õºãæèëä àøèãëàõ, øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñíèé ÷àäàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, îþóíû
¿éëäâýðëýëèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã õàíãàñàí íºõöºë áàéäëûã
õýëíý. Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõàä ñºðºã íºëººëæ áîëîõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñä ¿íýëýëò
ä¿ãíýëò ºãâºë:
¯íäýñíèé îþóíû ÷àäàâõè, ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí
õ¿÷íèéã óëñ îðîíäîî á¿ðýí àøèãëàæ ÷àäàõã¿é áàéõ
àñóóäëààð:
1998 îíû áàéäëààð ìàíàé îðîíä íèéò áýëòãýãäñýí
ýðäýìòäèéí äîòîð øèíæëýõ óõààíû äîêòîð 12,4 õóâü, äýä
äîêòîð 87,6 õóâü áàéãàà áºãººä ýðäýìòäèéí 46.4 õóâü áóþó
890 íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, èõ, äýýä ñóðãóóëüä
àæèëëàæ áàéíà. Ãýâ÷ ìàíàé óëñàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíû òîî ñ¿¿ëèéí 10 æèëä 1.5 äàõèí áóóð÷, äóíäàæ íàñ
40 ãàð÷, 30 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó àæèëòíû ýçëýõ õóâèéí æèí
20 õóâüä õ¿ð÷ýý.
̺í îíû ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ìàíàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýý,
òóðøèëò-¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé 1.1 òýðáóì òºãðºãèéí
ºðòºã á¿õèé 2000-ààä íýð òºðëèéí 3000 îð÷èì òîíîã
òºõººðºìæ ñóóðèëàãäñàí áîëîâ÷ ýäãýýðèéí 50-èàä õóâü íü
1950-1980 îíä, 30 ãàðóé õóâü íü 1981-1990 îíä, 18 õóâü íü
1991 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä òóñ òóñ àøèãëàëòàä îðæýý
[28.200-208].
142

5. Õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäàë
Õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäàë ãýæ Ìîíãîë
Óëñûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, óäìûí ñàí, òîãòâîðòîé ºñºëò
õàäãàëàãäàæ, õàìãààëàãäñàí íºõöºë áàéäëûã õýëíý. Õ¿í àì,
óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ñºðºã íºëººëæ
áîëîõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãâºë:
Àðõèäàí ñîãòóóðàõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ õ¿í àìûí
ýð¿¿ë ìýíä, óäìûí ñàíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëààð:
Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí 51.2 õóâü íü àðõèéã áàéíãà
õýòð¿¿ëýí õýðýãëýäãýýñ íàéìàí õóâèéã íü ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ
áàéíà. Îäîîãîîð óëñûí õýìæýýíä àðõèíä äîíòîõ ºâ÷òýé 12
ìÿíãàí õ¿í áàéäàã àæýý. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä àðõèíä äîíòîõ
ºâ÷òºíèé òîî õî¸ð äàõèí ºññºí áàéíà. 2002 îíû ýõíèé 11 ñàðä
ãàðñàí ãýìò õýðãèéí 19.3 õóâèéã ñîãòóóãààð ¿éëäæýý.
Ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäñýí èðãýäèéí òîî ÷ ºìíºõ îíûõîîñ 11 õóâèàð
ºññºí áàéíà [29.3].
Ãýìò õýðýã ¿éëäýõ íýã ãîë øàëòãààí íü àðõèäàí
ñîãòóóðàõ õîðò çóðøèë èõýýõýí ãàçàð àâñàíòàé øóóä
õîëáîîòîé. Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í àìûí áàðàã 10 øàõàì õóâüòàé
òýíöýõ òîîíû èðãýä 1997 îíä ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäýæ, ãýð îðíîî
îðõèí òýí¿¿÷ëýõ áîëñîí õ¿¿õä¿¿äèéí 80 ãàðóé õóâüä íü
àðõèäàëòòàé õîëáîîòîé òààã¿é íºõöºë íºëººëñºí áàéíà
[30.14].
Ãýìò õýðýã, àðõèäàëò, õýýë õàõóóëü áîëîí õ¿íèé
àìüäðàõ îð÷èíã ìóóòãàæ áàéãàà íèéãìèéí áóñàä ¿çýãäëèéí
ÿçãóóð øàëòãààíûã àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë íýìýãäýæ, õ¿í àìûí
àìüæèðãààíû òºâøèí äîðîéòîæ áàéãààòàé õîëáîí ¿çýæ áàéãàà
íü ¿íäýñëýëòýé þì.
Õ¿í àìûí äóíä ºëñãºëºí, òóðààë ãàçàð àâàõ, óíäíû
áîëîí öýâýð óñíû õàíãàìæ õîìñäîõ, áîõèðäîõ àñóóäëààð:
Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëä õºðñíèé óñíû òºâøèí äîîøëîõûí
õàìò íýëýýä ãîë, ãîðõè øèðãýæ õàòàâ. Æèëäýý óñíû íººöèéí
äºðºâíèé íýã îð÷ìûã àéë ºðõ, ¿ëäñýíèéã íü ìàë àæ àõóé,
¿éëäâýðèéí ãàçðóóä õýðýãëýäýã. Ãýõäýý ãýð õîðîîëëûíõîí
143

áîëîí îðîí ñóóöàíä àìüäðàãñäûí óñíû õýðýãëýý õîîðîíäîî
ìàø èõ ÿëãààòàé áàéíà. Ãýð õîðîîëîëä íýã õ¿í ºäºðò 8 ëèòð
óñ õýðýãëýäýã áàéõàä îðîí ñóóöàíä àìüäàð÷ áóé õ¿íä 200
áóþó ò¿¿íýýñ äýýø ëèòð íîãäîæ áàéíà.
Áîõèð óñíû áàéãóóëàìæèéí ãóðàâíû íýã íü
àæèëëàãààã¿é, ìºí ãóðàâíû íýã íü õàãàñ äóòóó àæèëëàæ, îëîí
ñàÿ øîî ìåòð áîõèð óñûã öýâýðø¿¿ëæ ÷àäàëã¿é ãàäàãøëóóëàí
îðõèæ áàéíà. ¯¿íèé óðøãààð õ¿í àì, ¿éëäâýð èõýýõýí
òºâëºðñºí Òóóë, Åðºº, Îðõîí çýðýã òîìîîõîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò
óñ ¿ëýìæ õýìæýýãýýð áîõèðäîæ ýõëýýä áàéíà.
Ãîâèéí èõýíõ íóòàãò áîëîí äîðíîäûí òàë ãàçàðò
õºðñíèé óñàí äàõü ýðäýñ áîäèñ (ôòîð, êàëüöè, ìàãíè)-ûí
õýìæýý õýò ºíäºð áàéãàà íü ýäãýýð íóòàãò îðøèí ñóóã÷äûí
ýð¿¿ë ìýíäýä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà [17.40].
6. Ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë
Ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë ãýæ áàéãàëü, öàã óóðûí
ººð÷ëºëò áîëîí áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ,
õàìãààëàõ áîäëîãûí õàðüöàà àëäàãäñàíààñ õ¿íèé àìüäðàõ
îð÷èí, ýäèéí çàñàãò ¿¿ñýõ ñºðºã íºëººë뺺ñ ñýðãèéëýõ
íºõöºë õàíãàãäñàí áàéäëûã õýëíý. Ýêîëîãèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõàä ñºðºã íºëººëæ áîëîõ äîòîîä õ¿÷èí
ç¿éë¿¿ä:
Óðãàìëûí íºìðºã ÿäóóð÷ îéí íººö õîìñäîí
ìºðºí, ãîë, íóóð, ãàçðûí äîîðõè óñ òàòàð÷ øèðãýõ,
íóòàã áýë÷ýýð ãàíäàí õóóðàéøèõ áàéäëààð:
Ìàíàé îðíû îé íü Òºâ Àçèéí õýýð öºë, ç¿¿í Ñèáèðèéí
èõ òàéãûí çààã äýýð äýëõèéí óñíû ãóðâàí òîì àé ñàâûí
õàãàëáàðûã äàãàæ óðãàñàí áºãººä ãîë ìºðíèé óñûã
çîõèöóóëàõ, öóãëóóëàõ, õºðñèéã ýëýãäýë, ýâäðýëýýñ
õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûã 纺ëð¿¿ëýõ, õ¿ëýìæèéí õèéã
øèíãýýõ, àìüòàí, óðãàìëûí àìüäðàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, ìºíõ
öýâäãèéã òîãòîîí áàðèõ çýðýã áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò
áàéäëûã õàíãàõ õàìãààëàëòûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé ýìçýã
òîãòîöòîé ñèñòåì þì.
144

2000 îíû áàéäëààð ìàíàé óëñûí îéí ñàíãèéí òàëáàé
íü 18.3 ñàÿ ãà, ¿¿íýýñ îé ìîäîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé íü 12.9
ñàÿ ãà áóþó íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 8.2 õóâü áºãººä çàãàí îé,
ñººã, òîðëîãèéã îðóóëàõã¿éãýýð øèëì¿¿ñò, íàâ÷èò îéí òàëáàé
íü 10.5 ñàÿ ãà áóþó 6.7 õóâü áàéãàà íü ͯÁ-ûí Õ¿íñ, õºäºº
àæ àõóéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí æèøãýýð îéí íººöººð õîìñ
îðíû òîîíä õàìðàãäàæ áàéíà. Ìàíàé îéí íººöèéí õýìæýý 1.4
òýðáóì ãàðóé øîîìåòð áºãººä îéí íººöèéí 58 õóâü íü îíöãîé
áîëîí õàìãààëàëòûí á¿ñèéí îéä õàìðàãäàæ áàéíà.
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 1940-2000 îíä 43.8 ñàÿ øîîìåòð
ìîäûã 320 ãàðóé ìÿíãàí ãà ãàçðààñ îãòîëæ àøèãëàñíààñ ãàäíà
1980 îíîîñ õîéø æèëä äóíäæààð ò¿éìýðò 392.5 ìÿíãàí ãà,
õºíººëò øàâüæ, ºâ÷èíä 101.1 ìÿíãàí ãà òàëáàéí îé òóñ òóñ
ºðòñºí áàéíà. Ǻâõºí 1996-1997 îíä 5.0 ñàÿ ãà òàëáàéí îé
ò¿éìýðò ºðòñºíèé äîòîð 500 ãàðóé ìÿíãàí ãà òàëáàéí îé
ò¿éìýðò õ¿÷òýé øàòàæ ñýðãýí óðãàõ ÷àäâàðã¿é áîëæýý. ¯¿íýýñ
¿íäýñëýí îéòîé òàëáàéí äºðºâíèé íýã íü ìîä áýëòãýë, ò¿éìýð,
õºíººëò øàâüæ, ºâ÷èí çýðýã ãàäíû õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººíä
ºðòñºí òîîöîî ãàð÷ áàéãàà þì [31.1193].
1971 îíîîñ îéã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã òºâëºðñºí
òºëºâëºãººãººð çîõèöóóëæ èðñýí áºãººä ºíãºðñºí õóãàöààíä
88.7 ìÿíãàí ãà òàëáàéã îéæóóëñàí íü ìîä áýëòãýñýí òàëáàéí
30 õ¿ðýõã¿é õóâüòàé òýíöýæ áàéíà. 1980-2000 îíä æèëä
äóíäæààð 3.9 ìÿíãàí ãà, 1996-1999 îíä 4.6 ìÿíãàí ãà, 2000
îíä 9.0 ìÿíãàí ãà òàëáàéä îéã íºõºí ñýðãýýõ, îéæóóëàëòûí
àæèë õèéñýí áàéíà. Ãýâ÷ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðã¿éãýýñ òàðüö,
ñóóëãàö óðãóóëàõ, öºëæèëò, õºðñíèé ýëýãäýëòýé òýìöýõ àðãà
õýìæýý ¿ëýìæ õîöðîãäîæ áàéíà.
Îé ìîä óñòàæ àëãà áîëñíîîð ãàçàð õºðñíèé ýâäðýë
äààìæèð÷, ÷èéãèéí óóðøèëò íýìýãäýí, öàñ õóíãàðëàëò áàãàñ÷,
ãàçàð íóòàã öºëæèëòºä àâòàãäàõàä õ¿ðäýã. ¯¿íèé çýðýãöýý
õºðñíèé áîëîí ãàçàð äîîðõè óñíû òºâøèíã áóóðóóëæ, ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ¿ðæèë øèìèéã ìóóòãàäàã þì. Îé ìîä íü
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, àæëûí áàéð áîëîí îðëîãî íýìýãä¿¿ëýõ,
ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàõ, ãàäààä âàëþòûí íººö áèé áîëãîõ çýðýã
õºãæëèéí àñóóäëóóä áîëîí óñ, ãàçðûí õºðñ, áèîëîãèéí òºðºë
ç¿éëèéã õàìãààëàõ, õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàõ, öàã óóðûí
ººð÷ëºëò çýðýã áàéãàëü îð÷íû õàìãààëëûí àñóóäëóóäòàé
145

õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé þì.
Õàÿãäàë èõòýé òåõíèê, òåõíîëîãè õóðèìòëàãäàõ,
õîðòîé õîã õàÿãäàë ãàðãàäàã ¿éëäâýðëýë Ẻãíºðºõ,
ãàäààä îðíû õîðòîé õîã õàÿãäàë áóëøëàõ ãàçàð áîëîõ
àñóóäëààð:
Õîò ñóóðèí ãàçðûí õîã õàÿãäàë ãàçðûí õºðñèéã
áîõèðäóóëæ 1998 îíä óëñûí õýìæýýíä õîã õàÿõ ãàçàð 30 ãàðóé
ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòð òàëáàéã ýçýëæ áàéâ
[17. 39].
Äàÿàðøèë, õàðèëöàí õàìààðëûí ýðèí ¿åä á¿ñ íóòãèéí
áîëîí äýëõèé íèéòèéí ÷àíàðòàé ýðñäýëò ñîðèëò, àþóë çàíàë
øóóä áóþó øóóä áóñààð íºëººëæ áàéíà. Åð íü äàÿàðøëûí
¿éë ÿâöàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð òàòàãäàí îðîîä áàéãààãàà
ìýäýð÷ áàéãààãèéí õóâüä òºð çàñàã àëñûí õàðààòàé áîäëîãî
áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ, õ¿í àìàà áýëòãýõ, äàÿàðøëûí
“ãîë òîãëîã÷” îðíóóä, “ãîë ÿâöààñ” õºíäèéðºõã¿é áàéæ ñàéí,
àøèãòàé òàëóóäûã íü ¿íäýñíèé îíöëîã, àøèã ñîíèðõîëä
íèéö¿¿ëñíýýð çºâõºí “òýñâýðëýí” ¿ëäýõ òºäèéã¿é ¿ð øèìèéã
íü õ¿ðòýæ óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ, ¿¿íèé õàìò ÿëàíãóÿà àþóëã¿é
áàéäëûí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëºë, ¿ð äàãàâðûã
áàãàñãàõ íü òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.
Èéìýýñ äýýðõ àñóóäàë íü Ìîíãîë Óëñûí òºð, çàñãèéí
àíõààðëûí òºâä áàéäàã. Òóõàéëáàë, îäîî òºð áàðüæ áóé
çàñãèéí ãàçàð ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîîòîé
äàðààõü àñóóäëûã ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíûõàà òýðã¿¿ëýõ
÷èãëýë áîëãîñîí áàéíà. ¯¿íä:
•¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõ,
ýêñïîðòîä ÷èãëýñýí ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ çàìààð
ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõ;
•Õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ òýãø îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ, á¿õ
øàòíû áîëîâñðîëûí ÷àíàð, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ,
¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ;
•Àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëæ, àðä èðãýäèéí
àìüæèðãààíû òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ;
•Òîãòâîðòîé õºãæèë, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã
õàíãàõ áàéãàëü îð÷íû áîäëîãûã á¿ñ íóòãèéí íèéãýì-
146

ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí
õýðýãæ¿¿ëýõ;
•Òîìîîõîí õîò, ñóóðèí ãàçðóóäûí àãààð, óñ, õºðñíèé
áîõèðäëûã áóóðóóëæ, õîã õàÿãäëûã äàõèí
áîëîâñðóóëàõ çàìààð èðãýäèéí àìüäðàõ îð÷íûã
ñàéæðóóëàõ;
•Çàñàãëàëûí õÿìðàëûã àðèëãàæ, õ¿íèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ ñàéí çàñàãëàëûã á¿ðä¿¿ëýõ;
•Ø¿¿õ çàñàãëàëûí õàðààò áóñ áèå äààñàí áàéäàë,
õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ çàìààð èðãýí
á¿ðèéí ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëëûí òóëãóóð
çàð÷ìûã áàòàëãààòàé õàìãààëñàí ºíäºð ¸ñ
ñóðòàõóóí á¿õèé èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéã
òºëºâø¿¿ëýõ [32. 851].
ĺðºâ. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí
òóõàé õóóëèéã Óëñûí Èõ Õóðàë 1992 îíû 5 äóãààð ñàðä
áàòëàí ãàðãàñàí áèëýý [33. 45].
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë
(¯ÀÁÇ) íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí íýãäìýë
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ò¿¿íèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ, ýíýõ¿¿
çîõèöóóëàëò íü õýðõýí õàíãàãäàæ áàéãààä õÿíàëò òàâèõ
òºðèéí çºâëºëäºõ áàéãóóëëàãà þì.
Ǻâëºë ¿éë àæèëëàãààíäàà õóóëü äýýäëýõ, óëñ
¿íäýñíèéõýý ÿçãóóð ýðõ àøãèéã ýðõýìëýí õàìãààëàõ, ýðõ
õýìæýýíèéõýý àñóóäëûã õàìòðàí õýëýëöýæ ñàíàë íýãòýéãýýð
øèéäâýðëýõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà. ¯ÀÁÇ íü Óëñûí Èõ Õóðàë
(ÓÈÕ)-ààñ áàòàëñàí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàëä òóëãóóðëàí àæëàà ÿâóóëíà.
Èíãýõäýý ¯ÀÁÇ íü òóõàéí ¿åèéí áàéäëûã õàðãàëçàí
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ
ñòðàòåãè, òàêòèêèéã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýõ
áºãººä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë õýðõýí õàíãàãäàæ áàéãààä
õÿíàëò òàâüæ, ÓÈÕ-ä æèë á¿ð ìýäýýëæ áàéõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
147

Ǻâëºë íü ýíãèéí á¿òýöòýé áàéõ áà ò¿¿íä Ǻâëºëèéí
ãèø¿¿ä, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, çºâëºõ, èëòãýã÷, øèíæýý÷èéí
õýñýã õàìààðíà.
Ǻâëºëèéí ãèø¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãà, Åðºíõèé ñàéä íàð
îðäîã.
¯ÀÁÇ-èéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü Ǻâëºëèéí ¿íäñýí
÷èã ¿¿ðýãò õàìààðàõ àñóóäëààð ñóäàëãàà õèéõ, ¿íýëýëò,
ä¿ãíýëò ãàðãàõ, øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ,
áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ, Ǻâëºëèéí
ãèø¿¿ä á¿ðýí ýðõ, ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä íü òóñàëæ,
òýäíèéã ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõ ñóäàëãàà,
ìýäýýëëýýð õàíãàõ äîòîîä àæëûã ýðõýëíý. Ǻâëºëèéí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãûã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ òîìèëäîã.
ÓÈÕ-ûí äýä äàðãà, Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä áîäëîãûí
áàéíãûí õîðîîíû äàðãà, ÓÈÕ äàõü íàì, ýâñëèéí á¿ëãèéí
àõëàã÷ íàð çºâëºëèéí õóðàëäààíä çºâëºõ ýðõòýé îðîëöäîã.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, òóñãàé ãàçàð,
ÇÕÆØ-ûí äàðãà íàð Ǻâëºëèéí èëòãýã÷ áàéõ áºãººä òýäãýýð
íü òóñ òóñûí õàðèóöñàí ñàëáàð, õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé ÿçãóóð
àøèã ñîíèðõîë, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîîòîé
àñóóäëûã ñóäàëæ çîõèõ èëòãýë, ñàíàë, øèéäâýðèéí òºñëèéã
áîëîâñðóóëàí Ǻâëºëä îðóóëæ, ãàðñàí øèéäâýðèéã ýðõýëñýí
ñàëáàð, õ¿ðýýíäýý õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã õàðèóöíà.
Ǻâëºëèéí øèíæýý÷ýýð ºíäºð ìýðãýøëèéí ýðäýìòýí,
ìýðãýæèëòíèéã îðîí òîîíû áà îðîí òîîíû áóñ æóðìààð
òîìèëîí àæèëëóóëíà. Òýäãýýð íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ òîäîðõîé àñóóäëààð áîëîí Ǻâëºëèéí øèéäâýðèéí
òºñëèéí òàëààð øèíæèëãýý, ñóäàëãàà õèéæ, ìýðãýæëèéí
ä¿ãíýëò ãàðãàæ, ò¿¿íèé ¿íäýñëýëèéã õàðèóöíà. Ǻâëºëèéí
øèíæýý÷èéã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ òîìèëäîã.
Ǻâëºë íü ¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõîë, àþóëã¿é áàéäàëä
îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÷èãëýë, äîòîîäûí áîëîí îëîí
óëñûí ¿éë ÿâäàë çýðýã øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí àñóóäëààð
àæëûí õýñýã áàéãóóëàõ, ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áèå äààñàí íýãæòýé áàéæ áîëíî.
148

¯ÀÁÇ-èéí òýðã¿¿í íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä
çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ áàéäàã. Õóóëü
òîãòîîìæèä çààñàí ¿íäýñëýëýýð ¯ÀÁÇ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñíîîð ÓÈÕ çîõèõ
ººð÷ëºëò îðóóëæ áîëäîã.
¯ÀÁÇ-èéí òýðã¿¿í íü Ǻâëºëèéí àæëûã á¿õýëä íü
óäèðäàæ, äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:
1/ Ǻâëºëèéí õóðàëäààíä õýëýëöýõ àñóóäëûã
òîäîðõîéëæ, õóðàëäààíûã òîâëîõ, äàðãàëàõ;
2/ Ǻâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ ñàíàëûã
Óëñûí Èõ Õóðàëä îðóóëàõ;
3/ òºðèéí ãàäààä, äîòîîä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
Ǻâëºëèéã òºëººëºõ;
4/ Ǻâëºëèéí àæëûí õýñýã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ.
¯ÀÁÇ àæëàà ÓÈÕ-ûí ºìíº õàðèóöäàã. Ǻâëºë íü
äàðààõü àñóóäëààð ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí
íýãäìýë áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîí
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ, ýíýõ¿¿
çîõèöóóëàëòàä õÿíàëò òàâèõ ÷èã ¿¿ðýãòýé:
1/ ººðèéí îðíû óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä ä¿í
øèíæèëãýý õèéæ, Ìîíãîë Óëñûí îðøèí òîãòíîõûí àþóëã¿é
áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, ¯íäñýí õóóëèàð òîäîðõîéëñîí òºð,
íèéãìèéí áàéãóóëëûã áàòàòãàõ, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã
áýõæ¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëàõ, õ¿í àì,
óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàõ;
2/ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé
àøèãëàõ, ¿íäýñíèé òåõíîëîãèéã õàìãààëæ îð÷èí ¿åèéí
îëîëòîîð áàÿæóóëàí õºãæ¿¿ëýõ, äýëõèéí àæ àõóéí õýëõýý
õîëáîîíä èäýâõòýé, óÿí õàòàí îðîëöîõ çýðãýýð ýäèéí çàñãàà
äîòîîä íººö áîëîëöîîíäîî òóëãóóðëàí áèå äààí õºãæèõ
÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ;
3/ ¿íäýñíèé ñî¸ë èðãýíøèë, îþóíû ºâ óëàìæëàë,
÷àäàâõèéã õàìãààëàí õºãæ¿¿ëýõ;
4/ Ìîíãîë Óëñûí áàéãàëèéí áàÿëãàà ýçýìøèõ á¿ðýí
ýðõ, ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ;
149

5/ ãàäààä îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé òºð,
çàñãèéí äýýä õýìæýýíèé õýëýëöýýðèéí ¿åä áàðèìòëàõ
÷èãëýë, ãàäààä îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä òîäîðõîé
àñóóäëààð òºð, çàñãèéí äýýä õýìæýýíèé áàéð ñóóðèà
èëýðõèéëýõäýý òºðèéí ãàäààä áîäëîãîä íèéö¿¿ëæ çºâëºëäºí
òîãòîõ;
6/ òºðèéí áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûã òîäîðõîéëæ,
çýâñýãò õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîí áýõæ¿¿ëýõ, óëñ òºðèéí ãàäààä íºõöºë áàéäëûã
õàðãàëçàí òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäñèéí òàëààðõ ñàíàëûã
áýëòãýæ, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººð óëàìæëàí ÓÈÕ-ä
ºðãºí ìýä¿¿ëýõ;
7/ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõîë, àþóëã¿é
áàéäëûí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ îëîí óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, öýðýã, óëñ òºðèéí áàéäàëä ä¿í
øèíæèëãýý õèéæ, øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëîõ.
Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó öýðãèéí
äýýä àëáàí òóøààëòàí áóþó Çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí Øòàáûí
äàðãûã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Çýâñýãò õ¿÷íèé åðºíõèé
êîìàíäëàã÷ íü ÓÈÕ-òàé çºâøèëöñºíèé ¿íäñýí äýýð òîìèëäîã.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñíû äàãóó çºâõºí
Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í, Çàñãèéí ãàçàð õóóëü
ñàíàà÷ëàõ ýðõ ýäýëäýã. Èðãýä, áóñàä áàéãóóëëàãà õóóëèéí
òºñëèéí òóõàé ñàíàëàà õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä óëàìæèëíà.
Èéìýýñ äýýð äóðäñàí ãóðâàí ñóáúåêòààñ áóñàä àëèâàà
ñóáúåêò, ò¿¿íèé äîòîð ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë,
õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõã¿é áàéäàã.
¯ÀÁÇ íü òºðèéí áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûã
òîäîðõîéëæ, Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîí áýõæ¿¿ëýõ, óëñ òºðèéí ãàäààä íºõöºë
áàéäëûã õàðãàëçàí òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäñèéí
òàëààðõ ñàíàëûã áýëòãýæ, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººð
óëàìæëàí ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí ¯ÀÁÇ
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí äîòîîä, ãàäààä
áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãûí ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéã
õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí îíö ÷óõàë àñóóäëûã
150

øèéäâýðëýõýä ÷èãëýë ºãºõ ýðõòýé áàéäàã.
¯ÀÁÇ ýíýõ¿¿ ýðõ, ¿¿ðãèéíõýý äàãóó ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ áàòëàí õàìãààëàõ
áîäëîãûã òîäîðõîéëñîí “Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí
áîäëîãûí ¿íäýñ” õýìýýõ òóëãóóð áàðèìò áè÷ãèéã Ìîíãîë
Óëñûí Èõ Õóðëûí 1998 îíû 5 äóãààð ñàðä 56 òîîò òîãòîîëîîð
áàòëóóëàí, ìºðä¿¿ëæ áàéíà.
Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ íü àëèâàà çýâñýãò
ò¿ðýìãèéëýëä òºðººñ õàíäàõ õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ, äàéí,
çýâñýãò ìºðãºë人íèé àþóëààñ ñýðýìæëýõ, óëñ îðíîî ãàäíûí
çýâñýãò ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõ, öýðãèéí áàéãóóëàëò,
çýâñýãò òýìöýë ÿâóóëàõ òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ àëáàí
¸ñíû ¿çýë áàðèìòëàë áºãººä ººðèé㺺 õàìãààëàõ òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàíà.
ÁÕß áîëîí àþóëã¿éí ñàëáàðûí áóñàä áàéãóóëëàãûí
òºñºâò íýìýëò îðóóëàõ ñàíàëûã ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
çºâëºë áóñ áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð
ãàðãàõ ýðõòýé áàéäàã.
Ǻâëºë íü õýëýëöýí çºâøèëöºëä õ¿ðñýí àñóóäëààð
øèéäâýð ãàðãàõ áºãººä òýð íü çºâëºìæèéí øèíæ ÷àíàðòàé
áàéíà. Ǻâëºëèéí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí ò¿¿íèé õ¿ðýýíä
òºðèéí äýýä, òºâ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ººðèéí ÷èã
¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõèéíõýý äàãóó õîëáîãäîõ øèéäâýð
áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ çîõèõ æóðìààð õýðýãæ¿¿ëíý.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ íü Ìîíãîë Óëñûí
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí òýðã¿¿íèé õóâüä
¯ÀÁÇ-ººð õýëýëöýæ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí ººðèéí
á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä çàðëèã ãàðãàæ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîãäñîí àñóóäëààð òîäîðõîé àðãà
õýìæýý àâàõ òàëààð Çàñãèéí ãàçàðò ÷èãëýë ºãºõ ýðõòýé áàéäàã.
¯ÀÁÇ-èéí çºâëºìæèéí äàãóó ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí îëîí
àðâàí õóóëü, ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã Ìîíãîë
Óëñûí ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð áàòëàí ãàðãàæ, òýäãýýðèéã
151

õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà þì.
Ýäãýýðýýñ Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òîìîîõîí àìæèëò áîë
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõòàé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ àñóóäëûã õóóëü÷ëàí
òîãòîîñîí “¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé” õóóëèéã ÓÈÕ
2001 îíû 12 äóãààð ñàðä áàòàëñàí ÿâäàë áèëýý [34.58].
Ýíý õóóëèéí à÷ õîëáîãäîë, øèíýëýã ç¿éëèéã äàðààõü
áàéäëààð òàéëáàðëàæ áîëîõ þì:
1. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãààíû
¿íäñýí çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí:
áàéõ;
1/ óëñ, ¿íäýñíèéõýý ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã ýðõýìëýõ;
2/ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ;
3/ õóóëü äýýäëýõ;
4/ íýãäìýë, õàðèëöàí óÿëäóóëàí çîõèöóóëàãäñàí
5/ øóóðõàé, òàñðàëòã¿é áàéõ;
6/ áîäèò ìýäýýëýëä ¿íäýñëýõ;
7/ òºðèéí áàéãóóëëàãà, èðãýä õàðèëöàí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõ;
8/ ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã ýðõýìëýõ;
9/ íýýëòòýé áàéõ.
2. Óëñ òºðèéí íàì, ýâñýë, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà,
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èäýâõèòýé
îðîëöîõûã õóóëü÷èëñàí.
3. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã
¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãóóäûã òîäîðõîéëñîí:
1/ Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àëáà;
2/ Ãààëèéí àëáà;
3/ Äèïëîìàò àëáà;
4/ Èðãýíèé õàìãààëàëòûí àëáà;
5/ Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà;
152

6/ Çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðýã;
7/ Òàòâàðûí àëáà;
8/ Òóñãàé àëáà.
4. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãî
áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàëò òàâèõàä òºðèéí äýýä
áîëîí òºâ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, íóòãèéí ººðºº
óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ,
èðãýíèé îðîëöîîã òîäîðõîéëñîí.
5. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîãäñîí
ìýäýýëýë õàðèëöàí ñîëèëöîõ, çºâëºëººñ ãàðàõ øèéäâýðèéí
òºñºë áîëîâñðóóëàõàä òóñëàõ áîëîí ãàðãàñàí øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð çºâëºëäºõ òºðèéí áàéãóóëëàãà
õîîðîíäûí îðîí òîîíû áóñ áàéíãûí àæëûí õýñãèéã ¯ÀÁÇ-èéí
äýðãýä áàéãóóëàõûã çààñàí. ¯¿íä:
1/ Ãàäààä áîäëîãûí;
2/ Ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûí;
3/ Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí;
4/ Òóñãàé àëáàäûí;
5/ Öýðãèéí áîäëîãûí;
6/ Øàøíû àñóóäëûí;
7/ Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí;
8/ Ýêîëîãèéí áîäëîãûí.
Ìîíãîë Óëñûí ¯ÀÁÇ-èéí òàëààð ¯íäñýí õóóëü áîëîí
áóñàä õóóëü, òîãòîîìæèä îðñîí çààëòóóäûã òóñãàéëàí
ò¿¿âýðëýñýí ýìõòãýë ÷ áàéäàã.
Òàâ. Õ¿í õ¿÷íèé á¿ðä¿¿ëýëò: Àþóëã¿éí ñàëáàðò
àæèëëàõ õ¿í õ¿÷
Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä ìîíãîëûí
íèéãìèéí á¿õ äàâõàðãûí òºëººëºã÷èä îðäîã. Ìîíãîëûí öýðýã
èðãýí õî¸ð ò¿¿õèéí óðò óäààí õóãàöààíä ã¿í áàò õîëáîîòîé
áàéæ ýõ îðíûõîî ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã õàìòûí õ¿÷ýýð
õàìãààëæ èðñýí öýðýã-èðãýíèé ýíý õîëáîî íü Çýâñýãò õ¿÷íèé
÷àäâàð, áýëýí áàéäëûã íýìýãä¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ ãîë ¿íäýñ
íü áîëæ áàéãàà þì.
153

Çýâñýãò õ¿÷íèé õºãæèë íü ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé
õºãæèë, ýð¿¿ë ñàðóóë ºðñºë人í, òºð çàñàã, àðä èðãýäèéí
îðîëöîî, äýìæëýã, õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ýðõ ç¿éí áàò áýõ
ñóóðü äýýð òóëãóóðëàäàã.
Çýâñýãò õ¿÷èí òºðèéí îíöãîé ÷óõàë èíñòèòóò ó÷ðààñ
á¿õ ¿éë àæèëëàãàà íü òºðèéí õÿíàëò, çºâõºí õóóëèéí õ¿ðýýíä
ÿâàãäàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã.
Öýðãèéí àëáà íü öýðãèéí æèíõýíý áîëîí áýëòãýë
àëáàíààñ á¿ðääýã.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí çýâñýãò õ¿÷èíä öýðãèéí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõèéã öýðãèéí æèíõýíý àëáà, öýðãèéí æèíõýíý àëáà
õààæ áàéãàà èðãýíèéã õóóëèàð öýðãèéí àëáàí õààã÷ ãýæ ¿çäýã.
Öýðãèéí æèíõýíý àëáà íü áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷èéí àëáà,
àõëàã÷èéí, îôèöåðûí àëáàíààñ á¿ðýëäýæ áàéíà.
Îôèöåð, àõëàã÷èéí öýðãèéí àëáà õààõ æóðìûã áàòëàí
õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãà òîãòîîæ ºãäºã.
Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé 64,4 õóâü íü
õóãàöààòàé àëáà õààæ áóé áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ íàð, 3,5 õóâü íü
öýðãèéí ñóðãóóëèéí ñîíñîã÷èä, 32,1 õóâü íü áàéíãûí
á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõ îôèöåð, àõëàã÷, ãýðýýò öýðã¿¿ä þì.
Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé ãóðàâíû õî¸ðûã
á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà àõëàã÷ íàðûí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð,
áýëòãýëä îíöãîé àíõààð÷ òýäíèé òîîã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýë
áàðèìòàëæ áàéíà.
Áàéëäàã÷ ò¿ð¿¿÷èéí àëáà íü õóãàöààò öýðãèéí àëáà,
ãýðýýò öýðãèéí àëáàíààñ á¿ðääýã. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íü
Çýâñýãò õ¿÷íèé àíãèóäàä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áàéëäàã÷
ò¿ð¿¿÷èéí àëáûã ãýðýýãýýð õààæ áîëäîã.
Ãýðýýãýýð àëáà õààõ õóãàöàà 24 ñàð, áàéëäàã÷
ò¿ð¿¿÷èéí õóãàöààò öýðãèéí àëáà õààõ õóãàöàà 12 ñàð áàéäàã.
154

Öýðãèéí ñóðãóóëèéí ñîíñîã÷äûí öýðãèéí ñóðãóóëüä
ñóðàëöñàí õóãàöààã öýðãèéí æèíõýíý àëáà õààñàíä òîîöäîã.
Öýðãèéí àëáàí õààã÷ ýõ îðîí, àðä ò¿ìýíäýý ¿íýí÷
áàéõàà áàòàëæ, öýðãèéí òàíãàðàã ºðãºäºã. Öýðãèéí àëáàíä
òàòàõ õ¿÷íèé òîîã Çàñãèéí ãàçàð æèë á¿ð Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöºí òîãòîîíî.
Áàéëäàã÷ ò¿ð¿¿÷èéí æèíõýíý àëáàíä 18-25 íàñíû
èðãýíèéã òàòàõ áºãººä 27 íàñ õ¿ðòýë àëáà õààæ áîëíî.
Àõëàã÷èéí àëáûã 45 íàñ õ¿ðòýë õààíà. Îôèöåðûí
àëáûã äóíä îôèöåð 45 íàñ, àõëàõ îôèöåð 50 íàñ, äýýä
îôèöåð 55 íàñ õ¿ðòýë õààæ áîëíî.
Öýðãèéí ñóðãóóëüä 17 íàñ õ¿ðñýí èðãýí ñîíñîã÷îîð
ýëñýíý.
Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðýã, öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ
ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèàð ýìýãòýé÷¿¿ä ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð îôèöåð, àõëàã÷èéí àëáûã 45 íàñ õ¿ðòýë õààæ áîëäîã.
Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé àðâàí îôèöåðûí íýã íü
ýìýãòýé àëáàí õààã÷ áàéíà.
Áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷èéí àëáà õààñàí ýðýãòýé÷¿¿ä 45 íàñ
õ¿ðòýë, öýðãèéí áýëòãýë àëáàíä áàéãàà äýýä îôèöåð 60 íàñ,
áóñàä îôèöåð, àõëàã÷ íàð 55 íàñ õ¿ðòýë, öýðýãò á¿ðòãýëòýé
ìýðãýæèë á¿õèé ýìýãòýé÷¿¿ä öýðãèéí òîî á¿ðòãýëä áàéæ
äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü öóãëàðàëòààð áîëîí õóóëüä çààñàí
áóñàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéã öýðãèéí áýëòãýë àëáà ãýíý.
Öýðãèéí áýëòãýë àëáà íü íýã, õî¸ðäóãààð çýðãèéí
áýëòãýë ¿¿ðýãòíèé àëáàíààñ á¿ðääýã. Öýðãèéí æèíõýíý àëáà
õààñàí èðãýíèéã íýãä¿ãýýð çýðãèéí öýðãèéí áýëòãýë ¿¿ðýãòýí,
áýëòãýëä áàéãàà öýðãèéí àëáàíä áàéñàí ýðýãòýé÷¿¿ä, ìºí
öýðýãò á¿ðòãýëòýé ìýðãýæèë á¿õèé ýìýãòýé÷¿¿äèéã
õî¸ðäóãààð çýðãèéí öýðãèéí áýëòãýë ¿¿ðýãòýí ãýíý. Áýëòãýë
¿¿ðýãòíèé öýðãèéí áýëòãýëèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð òýäíèéã
äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü, öóãëàðàëòàä òàòàí îðîëöóóëäàã.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí øèéäâýðýýð öýðãèéí
155

áýëòãýë ¿¿ðýãòíèéã öýðãèéí àëáàíä òàòàæ ãóðâàí ñàð õ¿ðòýë
õóãàöààãààð ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëäýã.
Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, øàøèí ø¿òëýã, ¸ñ ç¿éí
øàëòãààíààð öýðãèéí íàñíû áîëîí öýðãèéí õî¸ðäóãààð
çýðãèéí áýëòãýë ¿¿ðýã á¿õèé èðãýí ººðèéíõºº õ¿ñýëòýýð
èðãýíèé õàìãààëàëòûí ìýðãýæëèéí àíãè, áàéãàëèéí
ãàìøèãòàé òýìöýõ ñàëáàð, õèëèéí öýðýãò òóñëàõ õ¿÷èí áîëîí
õ¿ì¿¿íëýãèéí áóñàä áàéãóóëëàãàä öýðãèéí àëáûã õóóëèéí
äàãóó ä¿éö¿¿ëýí õààæ áîëäîã.
Óã àëáûã õààõ õóãàöàà 24 ñàð áàéíà. Àëáà õààõ
õóãàöààã Çàñãèéí ãàçàð ãóðàâ õ¿ðòýë ñàðààð ñóíãàæ áîëíî.
Áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷èéí àëáà õààãààã¿é èðãýí õóóëèàð
òîãòîîñîí õóãàöààò öýðãèéí àëáûã áèåýð õààãààã¿éí òºëºº
ìºíãºí òºëáºðèéí õýëáýðýýð öýðãèéí ä¿éö¿¿ëýõ àëáûã
îðëóóëàí õààæ áîëäîã. Óã àëáûã èðãýí ìºíãºí òºëáºðèéí
õýëáýðýýð îðëóóëàí õààõ áîëçëûã Óëñûí Èõ õóðàë áàòàëæ,
ìºíãºí òºëáºðèéí õýìæýýã Çàñãèéí ãàçàð æèë á¿ð øèíý÷ëýí
òîãòîîæ áàéíà.
Öýðãèéí àëáàí õààã÷ íü èðãýäèéí íýãýí àäèë Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
áàòàëãààòàé ýäýëæ, ýðõ ç¿éí ýòãýýä áàéäàã.
Çýâñýãò õ¿÷íèé çîðèóëàëò, öýðãèéí àëáàíû îíöëîãòîé
õîëáîãäóóëàí òýäýíä ýðõ ç¿éí áàéäëûí çàðèì õÿçãààðëàëò,
õºíãºëºëò äàâóó áàéäëûã õóóëèàð òîãòîîæ ºãñºí áàéäàã.
Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàëä: Ìîíãîë
Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé àëáàí õààã÷èä, äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü,
öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòí¿¿ä õàìààðäàã.
Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãîîð òàéâàí öàãò çýâñýãò õ¿÷èí
îëîí òàëò ÷èã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëæ, ýäãýýð ÷èã ¿¿ðýãò öýðãèéí
áóñ øèíæòýé ÷èã ¿¿ðýã äàâàìãàéëàõ áîëîâ.
Çýâñýãò õ¿÷íèéã ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæààòàé áîëãîí
÷àäâàðæóóëàõ íü òóëãàìäñàí çîðèëò áºãººä ìýäýýëëèéí
ýðèíä öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ìýäëýã, áîëîâñðîëä òàâèãäàõ
156

øààðäëàãà íýìýãäýæ, öýðãèéí ñóðãàëòàíä ýäãýýð õ¿÷èí
ç¿éëèéã õàðãàëçàí ¿çýæ áàéíà.
Öýðãèéí àëáàí õààã÷ äàðààõü ¿éë àæèëëàãààã
ÿâóóëàõûã õóóëèàð õîðèãëîíî:
•Öýðãèéí àëáàí õààã÷ óëñ òºðèéí çîðèëãîîð
ýâëýëäýí íýãäýõ, óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
ýâñýë, õîëáîîíû ãèø¿¿í áàéõ;
•Òºðèéí áîäëîãî, öýðãèéí óäèðäëàãûí øèéäâýð,
çàõèðàã÷ äàðãûí òóøààëûã ýñýðã¿¿öýõ;
•Çàõèðàã÷, äàðãûí çºâøººðºëã¿éãýýð öýðãèéí
ä¿ðýìä çààñíààñ áóñàä æàãñààë, öóãëààí çîõèîí
áàéãóóëàõ, ò¿¿íä îðîëöîõ;
•Áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ íü öýðãèéí æèíõýíý àëáà õààõ
õóãàöààíäàà öýðãèéí àíãè, áàéãóóëëàãûí çîõèîí
áàéãóóëñíààñ áóñàä ñóðãóóëü, äàìæààíä ñóðàëöàõ;
Ýä¿ãýý öýðãèéí ñóðãàëòàíä áàéíãûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé
ñóðãàëòûã ÷óõàë÷ëàí àíõààð÷ áîëíî.
Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí
áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ áîëîí ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû
àæëûã Áàòëàí Õàìãààëàõûí Èõ Ñóðãóóëü (ÁÕÈÑ)-ä
òºâëºð¿¿ëæ áàéíà.
ÁÕÈÑ íü Áàòëàí õàìãààëàõ óäèðäëàãûí Àêàäåìè,
Öýðãèéí äýýä ñóðãóóëü, Èðãýíèé áîëîâñðîëûí äýýä
ñóðãóóëü, Àõëàã÷ áýëòãýõ êîëëåæ, Öýðãèéí õºãæìèéí êîëëåæ,
Áàòëàí õàìãààëàõûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí çýðãýýñ
á¿ðäýæ áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ óäèðäëàãûí Àêàäåìèä åðºíõèé
öýðãèéí ñòðàòåãè, òàêòèê, öýðãèéí óäèðäëàãûí ìýðãýæëýýð
öýðãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé, öýðãèéí øèíæëýõ óõààíû
ìàãèñòð çýðýãòýé îôèöåð; Öýðãèéí äýýä ñóðãóóëüä òºðèéí
çàõèðãààíû óäèðäëàãà, ðàäèî öàõèëãààí, ðàäèî ýëåêðîíèê,
àâòûí àøèãëàëò, çàì ã¿¿ð, áàðèëãûí ìàøèí ìåõàíèçìûí
èíæåíåð çýðýã åñ ãàðóé ìýðãýæëýýð ìºí öýðãèéí 10 ãàðóé
ìýðãýæëýýð äèïëîìûí äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëò ÿâóóëæ,
157

ýíãèéí öýðãèéí õîñîëñîí äýýä áîëîâñðîëòîé òºðëèéí öýðãèéí
îôèöåð; Èðãýíèé áîëîâñðîëûí äýýä ñóðãóóëüä ýäèéí çàñàã,
õóóëü ýðõ ç¿é÷, òºðèéí çàõèðãàà çýðýã ìýðãýæëýýð; Àõëàã÷
áýëòãýõ òºâä öýðãèéí áàãà ìýðãýæèëòíèéã 30 îð÷èì
ìýðãýæëýýð, Öýðãèéí õºãæìèéí äýýä ñóðãóóëüä öýðãèéí
õºãæìèéí óäèðäàà÷, õºãæèì÷èí ìýðãýæëýýð òóñ òóñ áýëòãýæ
áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí
íü áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî ñóäëàë, öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöàà, öýðãèéí îíîë-óðëàã, öýðãèéí çýâñýã òåõíèêòóðøèëò
çîõèîí á¿òýýõ, öýðãèéí ò¿¿õ ñóäëàëûí
÷èãëýë¿¿äýýð ñóäàëãàà ÿâóóëäàã.
Çýâñýã õ¿÷èíä àëáà õààæ áóé áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ íàð
òóñ á¿ð 5,5 ñàðûí õóãàöààòàé õî¸ð ¿å øàòòàé ñóðãàëòàíä
õàìðàãääàã. Ýõíèé øàòàíä áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ íàðòàé áàãà
ìýðãýæèëòíèé ñóðãàëò ÿâóóëæ, öýðãèéí ìýðãýæèë
ýçýìø¿¿ëýýä äàðààãèéí øàòàíä ñàëáàðûí áàéëäààíû
æèãäðýëòèéí ñóðãàëòàíä õàìðóóëàí òîîò, ýêèïàæèä
áàéëäààíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðòàé áîëãîæ, íýãä¿ãýýð
çýðãèéí öýðãèéí áýëòãýë ¿¿ðýãòíýýð æèíõýíý àëáàíààñ õàëíà.
Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíä ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã íýã
õ¿÷èí ç¿éë áîë öýðãèéí ñàëáàðò àæèëëàäàã ýíãèéí àæèë÷èí
àëáàí õààã÷èä áàéäàã.
Öýðãèéí ñàëáàðò àæèëëàäàã ýíãèéí àæèë÷èí àëáàí
õààã÷èä Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãàà, áîäèò áàéäëûã àðä
ò¿ìýíä ò¿ãýýí ñóðòàë÷ëàã÷èä áàéäàã.
Çýâñýãò õ¿÷èíä àæèëëàäàã ýíãèéí àæèë÷èí àëáàí
õààã÷èä íü öýðãèéí àëáàíû îíöëîãîîñ øàëòãààëàí èë¿¿
öàãààð àæèëëàõûí çýðýãöýý, àæëûí øààðäëàãààð áàéíãûí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé õàìò îëîí õîíîã, ñàðààð, öàã àãààðûí áîëîí
ñýòãýë ç¿éí õ¿íä íºõöºë áàéäàëä õýýðèéí äàäëàãà, ñóðãóóëüä
÷ òîãòìîë îðîëöäîã.
Ò¿¿í÷ëýí òýä öýðãèéí áàéãóóëëàãûí ºäºð òóòìûí ¿éë
àæèëëàãààã õýâèéí ÿâóóëàõàä ÷èãëýñýí, õàíãàëò,
158

¿éë÷èëãýýíèé íèéòëýã àæèë, àëáàíààñ ãàäíà Çýâñýãò õ¿÷èíä
øààðäëàãàòàé çàðèì àëáûã ãýðýýãýýð õàøèæ, öýðãèéí íóóö
ìàòåðèàëòàé òîäîðõîé õÿçãààðëàëòòàéãààð õàðüöàõ áà çàðèì
õýñýã íü áàéëäààíû çýâñýã, òåõíèê ãàëò õýðýãñýëòýé õàðüöàæ,
òýäãýýðèéã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ, çàñâàðëàõ çýðýã õ¿íä áºãººä
àþóëòàé îð÷èíä àæèëëàäàã.
Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí îð÷èí õàðüöàíãóé
òîãòâîðòîé áîëæ, ó÷èð÷ áîëîõ öýðãèéí àþóëûí òºñººëºë
á¿äãýð÷, õºðø îðíóóäòàéãàà íàéðñàã, õàìòûí àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãàà íü Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûã ººðººð àâ÷
¿çýõýä õ¿ðãýñýí þì.
ªíººäºð Ìîíãîëûí òºðººñ àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðò ýíãèéí àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûã ò¿ëõ¿¿
àæèëëóóëàõ, öýðýã-àðìèéã èðãýíø¿¿ëýõ áîäëîãî ÿâóóëæ
áàéãàà ¿åä óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõàä òýäíèé îðóóëàõ
õóâü íýìýð, ¿¿ðýã îðîëöîî íýìýãäýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí 2002 îíû 34 ä¿ãýýð
çàðëèãààð áàòëàãäñàí “Öýðãèéí áàéãóóëàëòûã 2005 îí õ¿ðòýë
õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð”-ò îôèöåð¿¿äèéí çàðèì àëáàí òóøààëûí
îðîí òîîã àõëàã÷èéí áîëîí ýíãèéí îðîí òîîíä øèëæ¿¿ëýõ,
öýðãèéí ìýðãýæèë çàéëøã¿é øààðäàõã¿é àëáàí òóøààëóóäàä
ýíãèéí èðãýäèéã àæèëëóóëàõ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ
àðãà õýìæýýí¿¿ä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã òóñ òóñ çààñíû äàãóó
îôèöåðèéí çàðèì àëáàí òóøààë, òóõàéëáàë öýðãèéí àíãè,
áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí äàðãà íàð, çàðèì ìýðãýæëèéí ýì÷,
áàãø, ìýäýýëëèéí òåõíèêèéí àæèëòíóóä çýðýãò èðãýíèé èõ,
äýýä ñóðãóóëü òºãññºí ýíãèéí àëáàí õààã÷äûã àâ÷ àæèëëóóëàõ
àðãà õýìæýýã àâ÷ ýõëýýä áàéíà.
Çýâñýãò õ¿÷íèé ººð÷ëºëòèéí õ¿ðýýíä õèéãäýæ áàéãàà
ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ä¿íä ò¿¿íä àæèëëàõ ýíãèéí àæèë÷èí,
àëáàí õààã÷äûí òîî óëàì ºñºõ òºëºâòýé áàéíà.
Èéìä ÁÕß-ààñ “Çýâñýãò õ¿÷èíä àæèëëàæ áàéãàà ýíãèéí
àëáàí õààã÷äûí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü” áîëîâñðóóëæ
ãàðãàõààð àæèëëàæ áàéíà.
Ýíý õóóëèéí òºñºë íü öýðãèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ
áóé ýíãèéí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷èéí çàðèì ýðõèéã öýðãèéí
159

àëáàíû îíöëîãòîé óÿëäóóëàí õÿçãààðëàõ, ¿¿íýýñ ¿¿ñýõ
õºäºëìºðèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèæ áàéãàà þì.
Àþóëã¿é áàéäëûí ñàëáàðò àæèëëàäàã ýíãèéí àëáàí
õààã÷äûã ýëñ¿¿ëýõ, ñîíãîõ, äýâø¿¿ëýõ, õàëàõ ¿éë àæèëëàãààã
Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áîëîí òºðèéí àëáàíû
õóóëèóäààð çîõèöóóëäàã.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí
íü ñóð÷ áîëîâñðîõ, àæèëëàõ ýðõòýéãýýñ ãàäíà àæëûí áàéðàà
ººðºº ñîíãîõ ýðõòýé áàéäàã.
Àþóëã¿éí ñàëáàðò àæèëëàãñäûã òºðèéí óëñ òºðèéí
àëáàí õààã÷, òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷, òºðèéí òóñãàé
àëáàí õààã÷, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí õààã÷ ãýñýí
çýðýãëýë¿¿äýä õóâààí àâ÷ ¿çäýã áºãººä òýäãýýðèéí öàëèí
õàíãàìæèéã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ òóñãàéëñàí
ñ¿ëæýýãýýð àæëûí òóðøëàãà, àëáàí òóøààë, àæèëëàñàí
õóãàöàà çýðãèéã õàðãàëçàí òîãòîîæ ºãäºã.
Öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã òºðèéí òóñãàé àëáàí õààã÷èä,
ýíãèéí àæèë÷äûã òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí õààã÷èä ãýñýí
çýðýãëýëä áàãòààæ ¿çäýã.
Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò àæèëëàäàã ýíãèéí àëáàí
õààã÷èä íü ñóð÷ áîëîâñðîõ, êóðñ äàìæààíä ÿâàõ, áàêàëàâð,
ìàãèñòð, äîêòîðûí ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ ºðãºí
áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä òýäíèé
ñóðãàëòûí çàðäëûã àæèëëàæ áàéãàà áàéãóóëëàãààñ íü
õºíãºâ÷èëäºã.
Ýíãèéí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí ººðñäèéíõ íü õ¿ñýë
ñîíèðõëûã õàðãàëçàí ¿çýæ äýýä áîëîâñðîëòîé òýðã¿¿íèé
õ¿ì¿¿ñèéã àõëàã÷, îôèöåðèéí äàìæààíä ñóðãàæ áýëòãýí,
ìýðãýæëèéí îôèöåð, àõëàã÷ áîëãîäîã.
Öýðãèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñàä íü ¿íý òºëáºðã¿é
ýì÷ë¿¿ëýõ ýðõòýéãýýñ ãàäíà, òýäíèé íýã õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí
òºëáºðèéã òºð õàðèóöäàã.
Àæèëëàãñàä íü òóñãàé òåõíèê, õîðòîé õ¿íä íºõöºë
áàéäëààñàà õàìààð÷ îíöãîé íºõöëèéí íýìýãäëèéã àâäàã.
160

Ýíãèéí àæèë÷èí àëáàí õààã÷èä íü àõëàã÷, îôèöåð
íàðûí íýãýí àäèë æèë á¿ð ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿çëýãò õàìðàãääàã.
Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí òºâ àïïàðàòûí áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íèé 60-70 îð÷èì õóâü íü ºíººäºð àëáàí
òàñàëãààíûõàà äîòîîä ñ¿ëæýýãýýð äàìæèí èíòåðíåòýä
õîëáîãäîõ áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä, ÇÕÆØ-ûí äàðãà íàð
áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí öýðãèéí áàéãóóëàëòûí áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààíû õýðýãæèëòèéí àñóóäëààð Çýâñýãò õ¿÷íèé
Åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí õóâüä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä
èëòãýë, ìýäýýëýë õèéõ çýðýã õýëáýðýýð õàðèëöäàã.
Áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà íü ººðèéí ýðõëýõ ÷èã, ¿¿ðãèéí
õ¿ðýýíä Çàñãèéí Ãàçðûí Õýðýã Ýðõëýõ Ãàçàðòàé áàéíãà
õîëáîîòîé àæèëëàäàã.
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä ÓÈÕ-ä òóñ ñàëáàðûí ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð æèëä õî¸ðîîñ äîîøã¿é óäàà ìýäýýëýë
õèéäýã.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Çýâñýãò õ¿÷íèé åðºíõèé
êîìàíäëàã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð ãóðâàí æèë òóòàìä “Çýâñýãò
õ¿÷íèé óäèðäàõ àæèëòíû çºâëºë㺺í”-èéã çîõèîí áàéãóóëæ
õèéäýã áºãººä õ¿÷íèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä
ä¿ãíýëò ºã÷ öààøäûí çîðèëòûã òîäîðõîéëäîã.
Óëñûí Èõ Õóðàë, àþóëã¿é áàéäàë ãàäààä áîäëîãûí
áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿ä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéí áèåëýëò, öýðãèéí àíãè, áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààòàé òóñãàé òºëºâëºãººíèé äàãóó òàíèëöäàã.
ÓÈÕ-ûí õóâüä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí
õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé çàñãèéí ãàçðààñ îðóóëñàí õóóëü
òîãòîîìæèéí òºñëèéã ÓÈÕ-ûí Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä
áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî õóðàëäààíààðàà àâ÷ õýëýëöäýã
æóðàìòàé. Õýðâýý òóñ áàéíãûí õîðîî ñàéøààâàë ÓÈÕ-ûí
÷óóëãàíû õóðàëäààíä îðóóëæ õýëýëö¿¿ëäýã.
161

Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí áîëîâñîí õ¿÷íèéã
áýëòãýõ, òýäíèé ìýäëýã, áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ áîäëîãûí
õ¿ðýýíä àæèëòíóóäûã äîòîîä, ãàäààäûí òºðºë á¿ðèéí
ñóðãàëò, ñåìèíàðò áîëîìæèéí õýðýýð îðîëöóóëäàã. Õî¸ð
òàëûí ãýðýý, õýëýëöýýðèéí äàãóó çàðäëûã íü íºãºº òàë
õàðèóöàæ áóé ãàäààäûí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí ñóðãàëò,
ñåìèíàðò àæèëòíóóäûã èõýâ÷ëýí õàìðóóëäàã. Òóõàéëáàë,
ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, ÀÍÓ, ÕÁÍÃÓ, ßïîí, Òóðê, Ýíýòõýã, Øâåéöàð
çýðýã 10-ààä îðîíä õýëíèé äàìæààíààñ ýõëýýä Æàíæèí
Øòàáûí Àêàäåìèéí õ¿ðòýë òºâøèíãèéí ñóðãóóëü, äàìæààíä
ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí áàéäëààð æèë á¿ð äóíäæààð 70 îôèöåð,
àëáàí õààã÷ õàìðàãäñàí áàéíà. ̺í òºðºë á¿ðèéí áàãà õóðàë,
ñèìïîçèóì, ñåìèíàðò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÀÍÓ-ä 300 ãàðóé
õ¿í ÿìàð íýã øàòíû ñóðãàëò, äàìæààíä õàìðàãäñàí.
ÁÕß-íû àæèëòíóóä íü õàðúÿà àãåíòëàã, áàéãóóëëàãà,
àæ àõóéí íýãæ, ÇÕÆØ, ÇÕ-íèé àíãè, ñàëáàðò àëáàí ¿íýìëýõýý
¿ç¿¿ëýí ÷ºëººòýé íýâòðýõ ýðõòýé áàéäàã. Õýðâýý ÁÕß-íààñ
òîìèëîãäñîí àæëûí õýñýã, êîìèññ íü øàëãàõ, çºâëºõ
çîðèëãîòîé áîë àæëûí òîäîðõîé óäèðäàìæòàé áàéíà.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöàà, õàìààðàë, Çýâñýãò
õ¿÷íèé íèéãýìä ýçýëæ áóé áàéð ñóóðü, îëîí íèéòèéí ñàíàë
áîäëûí ¿íýëýìæ çýðãýýñ õàðàõàä öýðýã, èðãýíèé õàðèëöàà
íü òºëºâøèí á¿ðäýõ ¿íäýñ òàâèãäñàí áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ
áîëîõîîð áàéíà.
ªðíºäèéí òºëºâøèæ òîãòñîí íèéãìèéí áàéãóóëàë äàõü
öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààíû ñèñòåì íü ìàíàé óëñàä ìîíãîë
¿íäýñíèé îíöëîã áàéäàëòàé óÿëäàí õºãæèæ áàéíà.
162

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ, Á¯ÒÝÝË, ÑÓÐÂÀËÆ,
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÌÀÒÅÐÈÀË
1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë, ÓÈÕ-ûí 1994 îíû 56 äóãààð òîãòîîëûí 1 ä¿ãýýð
õàâñðàëò. “Àðäûí ýðõ” ñîíèí, 1994.07.26. ¹ 145.
2. Ë.Ìîëîìæàìö. Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, áîëçîøã¿é àþóë çàíàëûí òóõàé. ÁÕß-íû óäèðäàõ
îôèöåðóóäàä óíøñàí ëåêö, 2002 îí.
3. Ë.Ìîëîìæàìö. “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë”
ñýäýâò ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàëä òàâüñàí èëòãýë. Ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóðëûí ýìõòãýë. “ªíãºò õýâëýë”, Óëààíáààòàð,
2001 îí.
4. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, “Òºðèéí ìýäýýëýë”
ñýòã¿¿ë, 1992 îí, ¹ 1 (7).
5. Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàéäëûí
òóõàé èëòãýë 2002 îí. “Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2002 îí.
¹38 (275).
6. “Àâèëãàëòàé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”. “Òºðèéí
ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2002 îí. ¹ 28 (265)
7. “Çóóíû ìýäýý” ñîíèí. 2003.01.28. ¹ 23 (1221).
8. Ä.Ìÿãìàð. “Ìîíãîëûí àðä÷èëàë áà öýðýã àðìèéí
òóõàé áîäîë ýðãýö¿¿ëýë”. 1997 îí. ÓÁ
9. Ä.Ìÿãìàð “Ìîíãîëûí íèéãìèéí øèíý÷ëýëò áà
àþóëã¿é áàéäàë, öýðýã àðìèéí òóõàé áîäîë ýðãýö¿¿ëýë”. 2001
îí. ÓÁ
10. Ä.Ìÿãìàð “Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð, çýâñýãò
õ¿÷íèé øèíý÷ëýëèéí òóõàé áîäîë ýðãýö¿¿ëýë” 2002 îí. ÓÁ
11. Ë.Ìîëîìæàìö “Èðãýíèé õÿíàëòûí ìîíãîë
õóâèëáàðûí òóõàéä” ÑÑÕ. 1994 îí ¹1. ÓÁ
12. Ä.Äîðæãîòîâ “Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò”
ÁÕÓÀ-èéí ëåêö. 1999. ÓÁ
13. “Çóóíû ìýäýý” ñîíèí. 2003.02.18. ¹ 40 (1238).
14. “Çóóíû ìýäýý” ñîíèí. 2003.01.18. ¹ 15 (1213).
15. “Çóóíû ìýäýý” ñîíèí. 2003.03.05. ¹ 53 (1251).
16. “Ìàë ñ¿ðãèéã ãàí, çóäààñ õàìãààëàõàä òóñëàõ
¿íäýñíèé õºòºëáºð”. “Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2001 îí. ¹
17 (204).
17. Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2000 îí.
18. “Õàëäâàðò ºâ÷èíòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”.
163

“Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2002 îí. ¹ 33 (270).
19. “Õºäºëìºðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, ýð¿¿ë àõóéí
íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”. “Òºðèéí
ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2001 îí. ¹ 36 (223).
20. “ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä ¿íäýñíèé õºòºëáºð”.
“Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2002 îí. ¹ 9 (246).
21. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã íèéãìèéí õºãæèë 2001
îíä, Ñàíõ¿¿ Ýäèéí çàñãèéí ßàì, 2002 îí, ÓÁ.
22. Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë 2000, 2001
îí, ÓÁ.
23. Ãàäààä õóäàëäààíû ãààëèéí ñòàòèñòèêèéí
ìýäýýëýë, 2002 îí, ÓÁ.
24. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðààñ îëîí óëñûí áàíê
ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäòàé òîõèðîëöñîí áîäëîãûí áàðèìò
áè÷èã, Ñàíõ¿¿ Ýäèéí çàñãèéí ßàì, 2001 îí, ÓÁ.
25. “ªðõèéí àìüæèðãààíû ÷àäàâõèéã äýìæèõ” ¿íäýñíèé
õºòºëáºð. “Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2001 îí. ¹29 (216).
26. Ö.Òîãîî. ”Öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí
õàìãààëëûí áàéäàëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý, çàíãèëãàà
àñóóäëóóä”, “Öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí õàìãààëëûí
òóëãàìäñàí àñóóäëóóä” ñýäýâò îíîë, ïðàêòèêèéí áàãà õóðàëä
òàâüñàí èëòãýë. “T&U” ÕÕÊ, Óëààíáààòàð õîò. 2002 îí.
27. Ä.Àçæàðãàë. “Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é
áàéäàëä ãàäààäûí çýýë íºëººëºõ íü” ìàãèñòðûí çýðýã
ãîðèëñîí äèïëîìûí àæèë. ÌÓÈÑ-èéí Îëîí óëñûí
õàðèëöààíû ñóðãóóëü. 2003 îí.
28. “Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéã 2010
îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”. “Òºðèéí ìýäýýëýë”
ñýòã¿¿ë. 2001 îí. ¹ 8 (195). 200-208.
29. “Çóóíû ìýäýý” ñîíèí. 2002.11.30. ¹ 288 (1174).
30. Í.Áàãàáàíäè. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë îëîí
òàëòàé. “T&U” õýâëýõ ¿éëäâýð, Óëààíáààòàð õîò. 2001 îí.
31. Îéí òóõàé ¿íäýñíèé õºòºëáºð. “Òºðèéí ìýäýýëýë”
ñýòã¿¿ë, 2001 ¹ 50 (237).
32. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû
òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë, “Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2000 îí. ¹ 49
(186).
33. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë,
Óëààíáààòàð õîò, “T&U” Õýâëýõ ¿éëäâýð, 2002 îí.
34. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü, “Òºðèéí
ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ë. 2002 îí. ¹ 3 (240). Óëààíáààòàð õîò.
164

1 ä¿ãýýð õàâñðàëò
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü,
òîãòîîìæèä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí çààëòóóä
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜ
Òàâäóãààð ç¿éë.
4. Òºð ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë, àæ
àõóéí á¿õ õýâøëèéí áîëîí õ¿í àìûí íèéãìèéí õºãæëèéã
õàíãàõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëíà.
Çóðãàäóãààð ç¿éë.
4. Òºð ãàçðûí ýçýíä ãàçàðòàé íü õîëáîãäñîí ¿¿ðýã
õ¿ëýýëãýõ, ... óã ãàçðûã ... ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí àøèã
ñîíèðõîëä õàðøààð àøèãëàâàë õóðààí àâ÷ áîëíî.
Àðâàí íýãä¿ãýýð ç¿éë.
1. Ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áàòëàí õàìãààëæ,
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, íèéãìèéí äýã æóðìûã õàíãàõ íü
òºðèéí ¿¿ðýã ìºí.
Àðâàí çóðãààäóãààð ç¿éë.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí äàðààõü ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
áàòàëãààòàé ýäýëíý:
2/ ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë,
áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé;
10/ ... íàì, îëîí íèéòèéí áóñàä á¿õ áàéãóóëëàãà
íèéãýì, òºðèéí àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèæ, õóóëèéã äýýäëýí
áèåë¿¿ëíý ...
17/ ... óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë ... õàíãàõ çîðèëãîîð çàäðóóëæ ¿ë áîëîõ òºð,
áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íèé íóóöûã õóóëèàð òîãòîîí õàìãààëíà;
18/ ... ãàäààäàä ÿâàõ, îðøèí ñóóõ ýðõèéã ¿íäýñíèé
áîëîí õ¿í àìûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, ... õàìãààëàõûí
òóëä çºâõºí õóóëèàð õÿçãààðëàæ áîëíî.
Àðâàí íàéìäóãààð ç¿éë.
165

5. ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä çààñàí Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã òóñ óëñûí íóòàã
äýâñãýðò áàéãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿íä
ýäë¿¿ëýõäýý ... ¿íäýñíèé áîëîí õ¿í àìûí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ, íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàìãààëàõûí òóëä õóóëèàð
çîõèõ õÿçãààðëàë òîãòîîæ áîëíî.
Àðâàí åñä¿ãýýð ç¿éë.
3. Õ¿í ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº ýäëýõäýý ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, áóñàä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õîõèðîîæ, íèéãìèéí õýâ
æóðìûã ãàæóóäóóëæ áîëîõã¿é.
Ãó÷èí íàéìäóãààð ç¿éë.
2. Çàñãèéí ãàçàð ... äàðààõü ¿íäñýí á¿ðýí ýðõèéã
õýðýãæ¿¿ëíý:
6/ ... ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×ÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÜ
13 äóãààð ç¿éë.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, óëñûã áàòëàí
õàìãààëàõ òàëààðõ Åðºíõèéëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ:
13.3. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ýðõ àøãèéí
¿¿äíýýñ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàæ,
ìýäýýëýë àâíà.
13.4. Áàòëàí õàìãààëàõ, óëñûí áîëîí ýäèéí çàñàã,
ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãûí
ýðõ áàðèã÷äûí èëòãýë, ìýäýýëëèéã ñîíñîíî.
13.5. Öýðãèéí íîìëîë, çýâñýãò õ¿÷íèé á¿òýö, çîõèîí
áàéãóóëàëòûã Çàñãèéí ãàçàðòàé òîõèðîëöîí òîäîðõîéëæ,
Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëíý.
13.6. ¯íäñýí õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëèéí 2, 3 äàõü
õýñýãò çààñàí îíöãîé íºõöºë áèé áîëáîë Óëñûí Èõ Õóðëûí
÷ºëºº öàãò, õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä, óëñûí íèéò íóòàã
166

äýâñãýðò áóþó çàðèì õýñýãò íü îíö áîëîí äàéíû áàéäàë
çàðëàõ, ò¿¿í÷ëýí öýðýã õºäºëãºõ çàõèðàìæ ºãíº...
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
17 äóãààð ç¿éë.
2. Áàéíãûí õîðîî äàðààõü ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä
á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëíý:
1/ Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî:
- Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë;
- Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãî;
- Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ, çýâñýãò õ¿÷èí;
- Òºðèéí íóóöûí õàäãàëàëò, õàìãààëàëò;
- Ìîíãîë Óëñûí õèë, ò¿¿íèé õàìãààëàëò;
- Ãàäààä áîäëîãî;
- Ãàäààäàä ñóóõ á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí
òýðã¿¿íèéã òîìèëîõ àñóóäàë;
- Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýý, Ìîíãîë Óëñûí îëîí
óëñûí áàéãóóëëàãàä ýëñýõ òóõàé àñóóäàë.
19 ä¿ãýýð ç¿éë.
1. Óëñûí Èõ õóðàë çîõèõ áàéíãûí õîðîîíä
õàðúÿàëàãäàõ äîð äóðäñàí äýä õîðîîòîé áàéíà:
1/ Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíä:
- Òóñãàé õÿíàëòûí.
4. Äýä õîðîîä äàðààõü àñóóäëûã ýðõýëíý:
1/ Òóñãàé õÿíàëòûí äýä õîðîî:
- Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäàë;
- òºðèéí íóóöûí õàäãàëàëò, õàìãààëàëò;
- òàãíóóë áîëîí ã¿éöýòãýõ àæëûí òàëààðõ
õóóëü òîãòîîìæèéí áèåëýëò;
- óëñûí õèë õàìãààëàëò;
- òºðèéí òóñãàé õàìãààëàëò.
ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
8 äóãààð ç¿éë.
Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí
167

íýãäñýí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààðõ çàñãèéí
ãàçðûí á¿ðýí ýðõ:
8.5. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý.
11 ä¿ãýýð ç¿éë.
Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí
áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààðõ Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí
ýðõ:
11.2. ... ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ...
13 äóãààð ç¿éë.
Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ òàëààðõ Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ:
13.1. Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ áîëîí öýðãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ
õýðýãæ¿¿ëíý.
13.2. Çýâñýãò õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.
13.3. Óëñûí õèëèéã õàìãààëàõ àæëûã ÷èãë¿¿ëýí
õýðýãæ¿¿ëíý.
13.4. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà
áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý.
13.5. Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõàä çàéëøã¿é øààðäàãäàõ ìàòåðèàëëàã
íººöèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ, íºõºí ñýëáýõ àðãà õýìæýý àâíà.
13.6. Òºðèéí íóóöûã õàìãààëàõ àæëûã ÷èãë¿¿ëýí
óäèðäàíà.
13.7. Õ¿í àìûã áàéãàëèéí ãàìøèã, ãýíýòèéí áóñàä
àþóëààñ õàìãààëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿¿íèé õîð óðøãèéã
àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâ÷, èðãýíèé õàìãààëàëòûí àæëûã
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëíà.
168

ÁÀÒËÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
3 äóãààð ç¿éë.
1. Áàòëàí õàìãààëàõ íü óëñ îðíû ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãààíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ìºí.
2. Áàòëàí õàìãààëàõ íü Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë,
á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã
ãàäíûí çýâñýãò õàëäëàãà, ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõàä óëñ
îðíû áýëýí áàéäëûã õàíãàõ, õàìãààëàõ çîðèëãî á¿õèé óëñ
òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýðõ ç¿é, öýðãèéí öîãöîëáîð àðãà
õýìæýý ìºí.
4 ä¿ãýýð ç¿éë.
1. Ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áàòëàí õàìãààëæ,
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü òºðèéí ¿¿ðýã ìºí. Òºð
íü óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ íýãäìýë, óÿí õàòàí òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëæ áýõæ¿¿ëíý.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÀÃ ÇÀÕÈÐÃÀÀ, ÍÓÒÀÃ
ÄÝÂÑÃÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
15 äóãààð ç¿éë.
Àéìàã, íèéñëýëèéí çàñàã äàðãà äàðààõü á¿ðýí
ýðõèéã ýäýëíý:
5/ íóòàã äýâñãýðòýý öýðýã, èðãýíèé õàìãààëàëòûí
áîëîí íèéãìèéí õýâ æóðàì õàìãààëàõ àæëûã óäèðäàõ, öýðãèéí
àíãè, ñàëáàð, óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ õèéãýýä õóóëü
õàìãààëàõ áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàí àæèëëàõ.
ÏÀÒÅÍÒÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
20 äóãààð ç¿éë.
1. Ïàòåíò á¿õèé øèíý á¿òýýëä ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí
õ¿ñýëòèéí äàãóó îþóíû ºì÷èéí ãàçðûí øèéäâýðýýð äàðààõü
òîõèîëäîëä ëèöåíç àëáàäàí õýðýãëýæ áîëíî:
1/ øèíý á¿òýýëèéã ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, õ¿í
àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæ, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ çýðýã íèéãìèéí
çàéëøã¿é õýðýãöýýã ¿íäýñëýí çààâàë àøèãëàâàë çîõèõ.
169

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕÈËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
10 äóãààð ç¿éë.
Óëñûí õèëýýð çîð÷èã÷, òýýâðèéí õýðýãñýë, áàðàà
áîëîí ìàë, àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä,
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýâòð¿¿ëýõ æóðìûã òîãòîîõ, ººð÷ëºõ人
äàðààõü çàð÷èì áàðèìòàëíà:
1/ ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ.
30 äóãààð ç¿éë.
1. Óëñûí õèë õàìãààëàëò íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë,
óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé ñàëøã¿é õýñýã ìºí.
Óëñûí õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã õàíãàõ, õèëèéí
àñóóäëààð áàéãóóëñàí Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýý,
õèëèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õèëèéí
çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýõ, òàñëàí çîãñîîõ çîðèëãîîð óëñûí õèëèéí
á¿ñ, çóðâàñò Óëñûí õèë õàìãààëàõ áàéãóóëëàãààñ óëñûí
õèëèéí áîëîí õèë îð÷ìûí äýãëýìèéã ñàõèóëàõ, öýðãèéí
èíæåíåð-òåõíèêèéí çýðýã àðãà õýìæýýã õîñëóóëàí ÿâóóëæ
áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã óëñûí õèë õàìãààëàëò ãýíý.
ÒªÐ, Ñ¯Ì ÕÈÉÄÈÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
3 äóãààð ç¿éë.
3.4. Èðãýíèé øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõ ÷ºëººã ãàãöõ¿¿
áóñàä èðãýíèé ìºíõ¿¿ ýðõ ÷ºëºº, ýð¿¿ë ìýíä, ¸ñ ñóðòàõóóí
áîëîí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë íèéãìèéí äýã æóðìûã òîãòîîí
çîõèöóóëæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ, Ìîíãîë
Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýýð çîõèöóóëàí
õýðýãæ¿¿ëíý.
4 ä¿ãýýð ç¿éë.
4.4. Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä
õîõèðîë ó÷èð÷ áîëîõ íºõöºëä òºðººñ ñ¿ì õèéäèéí òóõàéí
¿éë àæèëëàãààã çºâëºí çîõèöóóëàõ, øààðäëàãàòàé áîë
çîãñîîõ ýðõòýé.
5 äóãààð ç¿éë.
5.2. Àðä ò¿ìíèé ýâ íýãäýë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí òºð, ñ¿ì õèéäèéí áîëîí øàøèí
170

õîîðîíäûí õàðèëöààã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷
çîõèöóóëíà.
ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÁÀÉÄËÛÍ
ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
19 ä¿ãýýð ç¿éë.
Ãàäààäûí èðãýíèéã äàðààõü ¿íäýñëýë áàéâàë Ìîíãîë
Óëñàä îðîõûã ¿ë çºâøººðíº:
4/ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé áîëîí õ¿í àìûí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ, íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàìãààëàõàä õàðøèëæ
áàéâàë.
20 äóãààð ç¿éë.
2. Ãàäààäûí èðãýíèéã äàðààõü ¿íäýñëýë áàéâàë äîð
äóðäñàí õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñààñ ãàðàõûã ò¿äãýëç¿¿ëíý:
4/ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé áîëîí õ¿í àìûí àþóëã¿é
áàéäàë, íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàíãàõ àøèã ñîíèðõîëä
õàðøèëæ áàéâàë.
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÃÝÐÝÝÍÈÉ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
10 äóãààð ç¿éë.
Çààâàë ñî¸ðõîí áàòëàõ ãýðýýíä äàðààõü îëîí óëñûí
ãýðýý áàãòàíà:
1/ Ìîíãîë Óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäàë, àþóëã¿é áàéäàë,
íóòàã äýâñãýð, óëñûí õèë áîëîí õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõòýé
õîëáîãäñîí îëîí óëñûí ãýðýý.
ÆÀÃÑÀÀË, ÖÓÃËÀÀÍ ÕÈÉÕ ÆÓÐÌÛÍ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÜ
8 äóãààð ç¿éë.
8.1. Äàðààõü çîðèëãîîð æàãñààë, öóãëààí õèéõèéã
õîðèãëîíî:
8.1.1. äàéí ñóðòàë÷ëàõ, ¿íäýñòýí ÿñòíû õîîðîíä
õàãàðàë ãàðãàõ áóþó ¿íäýñ óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ,
171

íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, øàøèí ø¿òëýãýýð ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàõ, àëëàãà õÿäëàãà, õîðëîí ñ¿éòãýõ àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ, òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü áóñ àðãààð àâàõûã
óðèàëàõ;
8.1.2. ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, íèéãìèéí õýâ æóðàìä
õîõèðîë ó÷ðóóëæ ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë áèé áîëãîõ.
ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
4 ä¿ãýýð ç¿éë.
Ãàçðûí òàëààð òºðººñ äàðààõü çàð÷ìûã áàðèìòàëíà:
5. Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü õàìãààëàë, ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäàëä õàðøëàõ, áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäëûã
àëäàãäóóëàõ àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõã¿é áàéõ.
18 äóãààð ç¿éë.
1. Óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàðò äàðààõü ãàçàð
õàìààðíà:
2/ õèëèéí çóðâàñ ãàçàð;
3/ óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çîðèóëàëòààð îëãîñîí ãàçàð.
ÒªÐÈÉÍ ÍÓÓÖÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
5 äóãààð ç¿éë.
Òºðèéí íóóöàä õàìààðóóëàõ íóóöûí õ¿ðýý:
5.1. Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
õ¿ðýýíä:
5.1.1. Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë, ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé
õîëáîãäñîí ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, áóñàä ç¿éëèéí íóóöàëáàë
çîõèõ õýñýã;
5.1.2. Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãî, áàéð ñóóðüòàé
õîëáîîòîé îíö ÷óõàë ìýäýýëýë, ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñààñ
ãàäààä îðíóóäòàé áàéãóóëñàí íóóöàëáàë çîõèõ ãýðýý,
õýëýëöýýð, òýäãýýðèéí òºñºë.
5.3. Ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíèê-òåõíîëîãèéí
õ¿ðýýíä:
172

5.3.1. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ýäèéí çàñàã, áàòëàí
õàìãààëàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ýðäýì øèíæèëãýý,
ñóäàëãààíû á¿òýýë, òóðøèëò, íýýëò, çóðàã òºñºë, ¿íäýñíèé
áîëîí äýâøèëòýò òåõíîëîãè;
5.3.3. áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõàä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñòðàòåãèéí ò¿¿õèé ýä,
ìàòåðèàëûí íººö, îëáîðëîëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý.
ÒªÐÈÉÍ ÍÓÓÖÛÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ ÁÀÒËÀÕ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÜ
1 ä¿ãýýð ç¿éë.
Äîð äóðäñàí ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, áèåò ç¿éëèéã
Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí íóóöàä õàìààðóóëíà:
Íýã. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
õ¿ðýýíä:
1. Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä
áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë, íîìëîë, óëñûí òóñãààð òîãòíîë,
íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàëòàé õîëáîîòîé, õóóëèàð
òºðèéí íóóöàä õàìààðóóëñàí ìýäýýëýë àãóóëñàí áºãººä
òºëººë¿¿ëñýí íýð øèôð, äóãààð õýðýãëýæ íóóöàëñàí ìýäýý,
áàðèìò áè÷èã, áèåò ç¿éë.
Íóóöûí çýðýãëýë:
íóóöàëñàí çýðãýýð
Íóóöëàõ õóãàöàà (æèëýýð): áàéíãà.
20 äóãààð ç¿éë.
20.1. Òºðèéí íóóöûã äàðààõü ¿íäýñëýëýýð øèëæ¿¿ëæ
áîëíî:
20.1.1. Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé
õîëáîãäóóëàí òºðèéí íóóöûã áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí
àøèãëàæ òîäîðõîé çîðèëãî áèåë¿¿ëýõ.
21 ä¿ãýýð ç¿éë.
21.4. Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí ýðõ àøãèéí
¿¿äíýýñ òºðèéí íóóöûã ÿàðàëòàé èë áîëãîõ øààðäëàãà ãàðñàí
îíöãîé òîõèîëäîëä Òàãíóóëûí òºâ ãàçðûí äàðãûí ñàíàëûã
¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ óóë àñóóäëûã
øèéäâýðëýíý.
173

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
13 äóãààð ç¿éë.
Óëñûí Èõ Õóðàë áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð
äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:
2. Çàñãèéí ãàçðûí ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ, ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé
õºòºëáºð áàòëàõ.
14 ä¿ãýýð ç¿éë.
Çàñãèéí ãàçàð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð
äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:
1. áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, ýêîëîãèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ,
õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëíà.
19 ä¿ãýýð ç¿éë.
19.1. Ìîíãîë Óëñ ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãàà á¿õèé áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ, ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
¿íäýñíèé õºòºëáºðòýé áàéíà.
ÒªÐÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ªÌ×ÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÜ
12 äóãààð ç¿éë.
12.2. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, áàòëàí
õàìãààëàõ çîðèóëàëòòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã, òºðèéí
ºì÷èò õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéí òàëààð óóë àñóóäàë
ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýã
òóñãàéëàí òîãòîîæ áîëíî.
56 äóãààð ç¿éë.
56.4. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ñòðàòåãèéí à÷
õîëáîãäîëòîé, òºðèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé õóóëèéí ýòãýýäèéí
òºðä íîãäîõ õóâüöààã õóäàëäàõ òàëààð Çàñãèéí ãàçàð
òóñãàéëàí æóðàì òîãòîîæ áîëíî.
174

ÑΨËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
19 ä¿ãýýð ç¿éë.
3. Äàéí ò¿ðýìãèéëýë, õ¿÷èðõèéëýë, ñàäàð ñàìóóíûã
ñóðòàë÷ëàõ, Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäàë, ñî¸ëä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ñî¸ëûí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî.
ÕÀÐÚßÀÒÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
10 äóãààð ç¿éë.
1. Äîð äóðäñàí ¿íäýñëýëýýð ãàäààäûí èðãýí,
õàðúÿàëàëã¿é õ¿íèéã Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áîëãîõîîñ
òàòãàëçàíà:
2/ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ÿçãóóð
ýðõ àøãèéí ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí áóþó ÿâóóëæ
áàéãàà áîë.
12 äóãààð ç¿éë.
Äîð äóðäñàí ¿íäýñëýëýýð Ìîíãîë Óëñûí õàðúÿàòààñ
ãàðãàõûã òàòãàëçàæ áîëíî:
3/ õàðúÿàòààñ ãàðàõ íü Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé áîëîí
íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõààð áîë.
ÒªÐÈÉÍ ÕßÍÀËÒ ØÀËÃÀËÒÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
7 äóãààð ç¿éë.
1. Òºðèéí õÿíàí øàëãàõ õîðîî ÷èã ¿¿ðãèéíõýý äàãóó
äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:
1. Äîð äóðäñàí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä õÿíàëò
øàëãàëò ÿâóóëàõ:
2/ … Òàãíóóëûí áàéãóóëëàãà, çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä
öýðýã, ò¿¿í÷ëýí öàãäààãèéí ã¿éöýòãýõ àëáàíä çîðèóëñàí
òºñâèéí õºðºíãèéí çàðöóóëàëòûã Òºðèéí õÿíàí øàëãàõ
õîðîîíû äàðãà áîëîí Óëñûí Èõ Õóðëààñ èòãýìæëýãäñýí
àëáàí òóøààëòàí õÿíàí øàëãàíà.
Èéíõ¿¿ øàëãàñàí òóõàé àñóóäëûã Òºðèéí õÿíàí
øàëãàõ õîðîîíû õóðàëäààíààð õýëýëöýõã¿é.
175

ÕÝÌÆËÈÉÍ ÍÝÃÄÌÝË ÁÀÉÄËÛÃ ÕÀÍÃÀÕ
ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
7 äóãààð ç¿éë.
2. Äàðààõü ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõ õýìæèõ
õýðýãñýë, õýìæèõ àðãà÷ëàëûã õýìæèë ç¿éí òºðèéí õÿíàëò
øàëãàëòàä õàìðóóëíà:
6/ Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõòàé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãàà.
ÒªÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
7 äóãààð ç¿éë.
1. Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàí áîëîí Çàñãèéí ãàçàð,
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí õóðàëäààí, îëîí
óëñûí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëò, õýëýëöýý, õóðàë, çºâëºë㺺í
òºðèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä áàéíà.
Ҫ̪РÇÀÌÛÍ ÒÝÝÂÐÈÉÍ ÀÞÓËïÉ
ÁÀÉÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
6 äóãààð ç¿éë.
10. Òºìºð çàìààð òýýâýðëýõ íóóö áîëîí õ¿í àì,
áàéãàëü îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é òýñýð÷
äýëáýðýõ, öàöðàã èäýâõò, õîðòîé áîäèñûã à÷èæ áóóëãàõ,
òýýâýðëýõ, õàäãàëàõ æóðìûã òºìºð çàìûí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí áàòàëíà.
11. Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí òýðã¿¿í, ãàäààä óëñûí
òºðèéí òýðã¿¿í çýðýã ºíäºð àëáàí òóøààëûí õ¿í çîð÷èõ
òóñãàé ãàëò òýðýãíèé àÿëàõ æóðìûã òºìºð çàìûí àñóóäàë
ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà óëñûí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãà, öàãäààãèéí òºâ áàéãóóëëàãàòàé çºâøèëöºí
áàòàëíà.
ÀÐÕÈÂÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
20 äóãààð ç¿éë.
6. Ø¿¿õ, ïðîêóðîð, ãàäààä õàðèëöàà, áàòëàí
õàìãààëàõ, óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áîëîí öàãäààãèéí
176

òºâ áàéãóóëëàãà íü ø¿¿í òàñëàõ, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí
áàéöààõ, áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä
õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷èã, ãýðýý õýëýëöýýðèéí ýõèéã
òºâëºð¿¿ëæ õàäãàëàõ çîðèëãîîð òºðºëæñºí àðõèâòàé áàéæ
áîëíî.
ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÖÝÐÃÈÉÍ Õ¯×ÍÈÉà ÁÀÉÐËÓÓËÀÕ,
ÄÀÌÆÈÍ ªÍêЯ¯ËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
4 ä¿ãýýð ç¿éë.
4.1. Ãàäààäûí öýðãèéí õ¿÷íèéã áàéðëóóëàõ, äàìæèí
ºíãºð¿¿ëýõäýý äàðààõü ç¿éëèéã ¿íäýñëýë áîëãîíî:
4.1.4. ãàäààä óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ººðèéí öýðãèéí
õ¿÷íýý Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð, àãààðûí çàéãààð äàìæèí
ºíãºð¿¿ëýõ òóõàé òàâüñàí õ¿ñýëòèéã Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäàëä õàðøëààã¿é ãýæ ¿çýæ ãàðãàñàí Çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýð.
ÝÌÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
4 ä¿ãýýð ç¿éë.
4.1. Ýìèéí ¿íäýñíèé áîäëîãî íü Ìîíãîë Óëñûí
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íýãäìýë áîäëîãûí ñàëøã¿é
õýñýã ìºí.
ÒÀÃÍÓÓËÛÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
10 äóãààð ç¿éë.
10.1. Òàãíóóëûí åðºíõèé ãàçàð íü òàãíóóëûí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ,
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã òàãíóóëûí àðãààð õàíãàõ áîäëîãî
áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé òºðèéí çàõèðãààíû
òºâ áàéãóóëëàãà ìºí.
11 ä¿ãýýð ç¿éë.
11.1. Òàãíóóëûí åðºíõèé ãàçàð äàðààõü ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýíý:
11.1.1. Ìîíãîë Óëñûí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ,
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí àñóóäëààð
177

òàãíóóëûí ìýäýý îëîõ, öóãëóóëàõ, çàäëàí øèíæèëãýý õèéæ,
ä¿ãíýëò ãàðãàí ýíý õóóëüä çààñàí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàíä ìýäýýëýõ;
11.1.3. Óëñûí ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íîöòîé
õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é àæèëëàãààíààñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ, òàñëàí çîãñîîõ;
11.1.5. Ìîíãîë Óëñûí õèë, çýâñýãò õ¿÷èí áóñàä öýðãèéí
àþóëã¿é áàéäëûã ýðõ õýìæýýíèéõýý õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýõ
àæëûí øóãàìààð õàìãààëàõ;
11.1.6. Òºðèéí ìýäýýëýë, õîëáîî õàðèëöààíû àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ.
15 äóãààð ç¿éë.
Òàãíóóëûí åðºíõèé ãàçðûí äàðãûí á¿ðýí ýðõ:
15.1.6. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé
õîëáîãäñîí àñóóäëààð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí
Èõ Õóðëûí äàðãà, Åðºíõèé ñàéäûã ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ýíý
òàëààð çîõèõ ñàíàë òàâèõ;
Õ¯ÍÑÍÈÉ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
3 äóãààð ç¿éë.
3.1.2. “Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë” ãýæ õ¿íñýíä ÷àíàð,
ýð¿¿ë àõóéí çîõèñòîé õýì õýìæýý õàíãàãäñàí áàéõûã õýëíý.
4 ä¿ãýýð ç¿éë.
4.1. Óëñûí Èõ Õóðàë õ¿íñíèé àñóóäëààð äàðààõü
á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:
4.1.1. Õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäëûí
òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ,
õýðýãæèëòýä íü õÿíàëò òàâèõ.
5 äóãààð ç¿éë.
5.1. Çàñãèéí ãàçàð õ¿íñíèé àñóóäëààð äàðààõü á¿ðýí
ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:
178

5.1.3. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã
òîäîðõîéëîõ, õ¿íñèéã óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõýä òàâèõ
õÿíàëòûí æóðàì òîãòîîõ.
6 äóãààð ç¿éë.
6.1. Õ¿íñíèé àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãà äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:
6.1.1. Õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäëûã õàðãàëçàí
òóõàéí æèëä èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ ìàë, ñòðàòåãèéí õ¿íñíèé
íýð òºðºë, õýìæýýíèé òàëààð îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ.
7 äóãààð ç¿éë.
Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí
òºëººëºã÷äèéí õóðàë, Çàñàã äàðãûí á¿ðýí ýðõ:
7.2. Íóòàã äýâñãýðèéíõýý õ¿í àìûí õ¿íñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí òàëààðõ áîäëîãî, õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò, õ¿í àìûí
õýðýãëýýíèé áîäèò ã¿éöýòãýëèéã æèë á¿ð òóõàéí øàòíû
èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàëä òàíèëöóóëàõ, õîëáîãäîõ
àñóóäëûã çîõèõ áàéãóóëëàãàä óëàìæëàõ;
11 ä¿ãýýð ç¿éë.
11.1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä òàâèõ õÿíàëòûã õ¿íñ
áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ, ¿éëäâýðëýõ, ñàâëàõ, òýýâýðëýõ,
áîðëóóëàõ áîëîí õàÿãäàë àøèãëàõ øàòàíä õ¿íñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí øààðäëàãà õàíãàõàä ÷èãë¿¿ëíý.
12 äóãààð ç¿éë.
12.1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä òàâèõ õÿíàëòûã óëñûí
õýìæýýíä ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, îðîí íóòàãò
õÿíàëòûí àëáàä ýðõëýí çîõèîí áàéãóóëíà.
13 äóãààð ç¿éë.
13.1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õÿíàëòûã õ¿íñíèé
¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãè, ýð¿¿ë àõóé, ¿ð óðãàìàë,
õîðèî öýýð, ìàë ýìíýëýã, àðèóí öýâðèéí ìýðãýøñýí óëñûí
áàéöààã÷ ... õýðýãæ¿¿ëíý.
14 ä¿ãýýð ç¿éë.
14.3. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä ìàãàäëàí øèíæèëãýý
179

õèéõ ëàáîðàòîðèä ñòàíäàðò÷èëàë, õýìæèë ç¿éí òºâ
áàéãóóëëàãà çîõèõ æóðìûí äàãóó èòãýìæëýë îëãîíî.
15 äóãààð ç¿éë.
15.1. Ëàáîðàòîðèéí èòãýìæëýë àâñàí õóóëèéí ýòãýýä
õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàð, àþóëã¿é áàéäàëä õºíäëºíãèéí
õÿíàëò òàâüæ áîëíî.
16 äóãààð ç¿éë.
16.2. Èðãýí, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà õ¿íñíèé àþóëã¿é
áàéäàëä õÿíàëò òàâüæ, èëýðñýí çºð÷ëèéã òºðèéí çàõèðãààíû
áîëîí õÿíàëòûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
ìýäýýëæ, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð îëîí íèéòèéã
ñýðýìæë¿¿ëíý.
ÖªÌÈÉÍ ÇÝÂÑÃÝÝÑ ÀÍÃÈÄ ÁÀÉÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
1 ä¿ãýýð ç¿éë.
1.1. ... Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ÷óõàë
õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðèéã á¿õýëä íü,
ò¿¿íèé äîòîð àãààð ìàíäàë, ãàçàð, óñ, ãàçðûí õýâëèéã öºìèéí
çýâñãýýñ àíãèä áàéëãàõ ...
ÖÀÖÐÀÃÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒ, ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ
ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
3 äóãààð ç¿éë.
3.1. Ýíý õóóëüä õýðýãëýñýí äàðààõü íýð òîìú¸îã äîð
äóðäñàí óòãààð îéëãîíî:
3.1.4. “Öàöðàãèéí õàìãààëàëò, àþóëã¿é áàéäàë” ãýæ õ¿í
àì, áàéãàëü îð÷íûã öàöðàã èäýâõò áîäèñ áîëîí èîíæóóëàã÷
öàöðàãèéí áóñàä ¿¿ñã¿¿ðèéí íºëººë뺺ñ õàìãààëàõ,
öàöðàãèéí ¿¿ñã¿¿ðèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàñíûã.
ÕÀÐÈËÖÀÀ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
20 äóãààð ç¿éë.
20.1. Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ, àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ, èðãýíèé õàìãààëàëò, ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ,
180

íèéãìèéí õýâ æóðàì ñàõèóëàõ, òºðèéí áîëîí íóòãèéí
óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí òóñãàé
õýðýãëýýíèé õîëáîîíû ñ¿ëæýýã áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áîëíî.
ÝЯ¯ÃÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
1 ä¿ãýýð ç¿éë.
1.1. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí çîðèëò íü
Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë,
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, íèéòèéí áîëîí õóâèéí ºì÷, ¿íäýñíèé
áàÿëàã, áàéãàëü îð÷èí, ýðõ ç¿éí æóðàì, ýíõ òàéâàí, õ¿í
òºðºëõòíèé àþóëã¿é áàéäëûã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëàõàä
îðøèíî.
79 ä¿ãýýð ç¿éë.
79.1. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë,
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä
õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð ãàäààä óëñûí òàãíóóëûí àëáàíä
ýëññýí, òºðèéí íóóöûã ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä
øèëæ¿¿ëýí ºãñºí, Ìîíãîë Óëñûí ýñðýã äàéñàãíàñàí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ãàäààä óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí
àæèëëàñàí, äàéíû áàéäàëä áóþó äàéí á¿õèé áàéäàë
çàðëàñàí ¿åä äàéñíû òàëä øèëæèí îðñîí áîë àðâàí
çóðãààãààñ õîðèí òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë
øèéòãýíý.
80 äóãààð ç¿éë.
80.1. Ãàäààä óëñûí èðãýí áóþó õàðúÿàëàëã¿é õ¿í
Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë,
áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð
òºðèéí íóóö, ò¿¿íä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò, áóñàä ç¿éëñèéã
õóëãàéëñàí, öóãëóóëñàí, òýäãýýðèéã ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé
òàãíóóëûí àëáàíä øèëæ¿¿ëýí ºãñºí áîë àðâàí çóðãààãààñ
õîðèí òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý.
84 ä¿ãýýð ç¿éë.
84.1. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ÷àäëûã
ñóëðóóëàí äîðîéòóóëàõ çîðèëãîîð ¿éëäâýð, áàéãóóëàìæ, çàì
õàðèëöàà, õîëáîîíû õýðýãñýë, áóñàä ýä õºðºíãèéã òýñëýõ,
äýëáýëýõ, ãàëäàí øàòààõ áîëîí áóñàä àðãààð õîðëîí ñ¿éòãýõ
àæèëëàãàà ÿâóóëñàí, õ¿í, ìàë, óðãàìëûí ãîö õàëäâàðò ºâ÷èí
181

òàðààñàí, îëîí õ¿íèéã õîðäóóëñàí, ò¿¿í÷ëýí õ¿í, ìàë,
àìüòíûã ¿é îëíîîð íü óñòãàñàí áîë àðâàí çóðãààãààñ õîðèí
òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ, ýñõ¿ë öààçààð àâàõ ÿë
øèéòãýíý.
87 äóãààð ç¿éë
87.1. Òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò áè÷èã,
ýä ç¿éë, îáúåêò, ¿éë àæèëëàãààã èòãýìæëýãäýí õàðèóöñàí
áóþó àëáàí òóøààë, àæèë ¿¿ðãèéí õóâüä ìýäñýí ýòãýýä
çàäðóóëñàí íü ýõ îðíîîñîî óðâàõ, òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí
øèíæòýé áîë òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë
øèéòãýíý.
88 äóãààð ç¿éë.
88.1. Òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò áè÷èã,
ýä ç¿éëèéã èòãýìæëýãäýí õàðèóöñàí áóþó àëáàí òóøààë,
àæèë ¿¿ðãèéí õóâüä ìýäñýí ýòãýýä òýäãýýðòýé õàðüöàõ òàëààð
òîãòîîñîí æóðàì çºð÷ñºíèé óëìààñ ¿ðýãä¿¿ëñýí áîë õî¸ð æèë
õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÒªÐÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ
ÁÎÄËÎÃÛÍ ¯ÍÄÝÑ
II. Çýâñýãò ò¿ðýìãèéëëèéí àþóëààñ ñýðýìæëýõ
òºðèéí áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë
Ìîíãîë Óëñ ººðèé㺺 õàìãààëàõ çîðèëòîî
õýðýãæ¿¿ëýõäýý ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí ãàäààä
áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿íäýñ áîëãîí óëñ òºðäèïëîìàòûí
àðãûã óðüäàë áîëãîíî.
Îëîí óëñûí õýìæýýíä áîëîí Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ
íóòàãò àëáàí ¸ñíû ò¿âøèíä àþóëã¿é áàéäëûí îëîí òàëò ÿðèà
õýëöýý ÿâóóëàõ, àëèâàà äàéí, çýâñýãò ìºðãºë人íèéã
ñýðýìæëýí çàéëóóëàõ, öýðãèéí õî¸ð òàëûí áîëîí îëîí òàëò
èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõýä èäýâõòýé îðîëöîõ, îëîí ò¿íøòýé
áàéõ, ¿íäýñíèéõýý ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã äýýäýëæ àþóëã¿é
áàéäëàà óëñ òºðèéí àðãààð õàíãàõ ãàäààä áîäëîãûã òóóøòàé
ÿâóóëàõ íü Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí ýðõýì çîðèëò áàéíà.
182

ÇÓÐÃÀÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.
ÁÀÒËÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÃÀÄÀÀÄ
ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÝÍÕÈÉÃ ÑÀÕÈÓËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ
Ph.D. Ñ.Ãàíáîëä
/ÁÕÝØÕ-èéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àõëàõ àæèëòàí/
Ph.D. Ã.Ðàã÷àà
/ÇÕÆØ-ûí îðëîã÷, Ýíõèéã
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ãàçðûí
äàðãà/
Ìîíãîë îðîíä 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ 1990-ýýä îíû
ýõíýýñ ºðíºñºí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä óëñ îðîí
íèéãìèéí øèíý òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð ãàäààä áîäëîãîä
ººð÷ëºëò îðæ îëîí òóëãóóðò ãàäààä áîäëîãûã òóóøòàé
áàðèìòëàõ áîëñîí þì. Íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ ë ñàëáàðûã
õàìàðñàí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð,
Çýâñýãò õ¿÷èíä ÷ íºëººëºâ.
Ìîíãîë Óëñ äýëõèéí îëîí óëñ îðîíòîé ýðõ òýãø
õàðèëöàõ áîëñîí íü óëñ òºð, ýäèéí çàñàã òºäèéã¿é öýðãèéí
ãàäààä õàðèëöààã ÷ õàìðàõ áîëñîí þì. Ìîíãîë Óëñ 1990-ýýä
îíîîñ ºìíº çºâõºí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ (ÇÕÓ) áîëîí
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí îðíóóäòàé ë öýðãèéí ãàäààä
õàðèëöààòàé áàéñàí áºãººä ýíý íü óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí
øèíæèéã èë¿¿òýé àãóóëñàí áàéâ. Òóñ óëñûí õóâüä áàòëàí
õýìãààëàõ ñàëáàðûí ãîë ò¿íø íü ÇÕÓ áàéñàí áºãººä ýë
õàðèëöàà íü îëîí àðâàí æèëèéí óëàìæëàëòàé õýäèé ÷ õýò
ºðººñãºë áàéäàëòàé ÿâæ èðæýý.
Äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí
íºëººãººð ñîöèàëèñò ñèñòåì çàäðàí óíàæ, ò¿¿íèé äýýð
çºâëºëòèéí öýðýã Ìîíãîëîîñ á¿ðìºñºí ãàðñíààð Ìîíãîë
Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöàà çîãñîíãè
áàéäàëä îðñîí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý Ìîíãîë Óëñ áàòëàí
õàìãààëàõ áîäëîãîäîî çàð÷ìûí ººð÷ëºëò îðóóëæ ò¿¿íèéãýý
áàòàëãààæóóëñàí õýä õýäýí õóóëü òîãòîîìæ, áàðèìò áè÷èã
ãàðãàâ.
Äýýðõè áîäëîãûí õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèéã
183

øèíý÷ëýí ººð÷ëºõ çàéëøã¿é øààðäëàãà òóëãàð÷ ýë çîðèëòûã
òºðèéí áîäëîãûí òºâøèíä àâ÷ ¿çýõ áîëñîí þì. Öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë
íü òºðèéí ãàäààä áîäëîãîòîé óÿëäñàí áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì.
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
ãàäààä õàðèëöààã ¿íäñýíäýý öîî øèíý áàéäëààð øèíý
íºõöºë, áàéäàëòàé óÿëäóóëàí äýëõèéí óëñ îðíóóäòàé
õºãæ¿¿ëýõèéí õàìò óëàìæëàëò õàðèëöààò Îðîñûí Õîëáîîíû
Óëñ (ÎÕÓ), Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñ (ÁÍÕÀÓ)-òàé
õàðèëöààãàà ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàðñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí “Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë”-ä
“Ìîíãîë Óëñûí àþóëã¿é áàéäàë, ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã
ñîíèðõëûã óëñ òºð-äèïëîìàòûí àðãààð õàíãàõ, ýäèéí çàñàã,
øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ ãàäààä òààòàé
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü òóñ óëñûí ãàäààä áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ
÷èãëýë ìºí” ãýæ òîäîðõîéëîõûí õàìò “ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-òàé
íàéðñàã õàðèëöààòàé áàéõ íü Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí
ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò ìºí . . . ÷èíãýõäýý ýíý õî¸ð îðîíòîé
õàðèëöàæ èðñýí óëàìæëàë, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí
àæèëëàãààíû ºâºðìºö îíöëîãèéã õàðãàëçàíà” ãýæ çààñíûã
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöààíä áàðèìòàëæ
áóé þì.
Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààä áîäëîãûí áîëîí ¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí
¿íäýñ çýðýã ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí çààëòûã ¿íäýñëýí
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûí òóøààëààð “Áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû ¿íäñýí
÷èãëýë”-èéã 1997 îíä áàòëàí ìºðäºæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ¿íäñýí
÷èãëýëä ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ (ÀÍÓ),
Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ãåðìàí Óëñ (ÕÁÍÃÓ) çýðýã îðíûã
öýðãèéí ãàäààä õàðèëöààíû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä õàìðóóëæ,
òýäýíòýé ÿâóóëàõ õàìòûí àæèëëàãààíä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ
áîëîâ. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë îðîíòîé óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
áîëîí áóñàä ñàëáàðûí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëæ áàéãàà ãàäààä
îðíóóäòàé öýðãèéí èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë ãýæ
¿çýæ òýäýíòýé õàðèëöààãàà ºðãºæ¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã áàðèìòëàõ
áîëíî ãýæ ¿çæýý.
184

Èíãýñíýýð áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä
õàðèëöàà íü Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãûí
õ¿ðýýíä óëñ îðíûõîî àþóëã¿é áàéäàë, ¿íäýñíèéõýý àøèã
ñîíèðõëûã óëñ òºð, äèïëîìàòûí àðãààð õàíãàõ, áàòëàí
õàìãààëàõ íýãäìýë òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ, öýðãèéí
áàéãóóëàëòàà îëîí óëñûí æèøèãò õ¿ðãýõ, ìýðãýæëèéí ÷èã
áàðèìæààòàé, öîìõîí, ÷àäâàðëàã çýâñýãò õ¿÷èíòýé áîëîõ
çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õî¸ð õºðø, Àçè, Íîìõîí äàëàéí
á¿ñ íóòãèéí áîëîí äýëõèéí áóñàä îðíóóäòàé òîãòîîñîí
öýðãèéí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû íààøòàé ¿ð ä¿íã
çîõèñòîé àøèãëàõ áîäëîãûã áàðèìòëàõ áîëîâ.
Äýýð äóðäñàí õ¿÷èí ç¿éë, íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí
Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöàà
1990-ýýä îíîîñ øèíý íºõöºë áàéäàëä õýëáýð, àãóóëãûí õóâüä
øèíý÷ëýãäýí õºãæèæ áàéãàà þì. Ýíä þóíû ò¿ð¿¿íä ÎÕÓ
áîëîí ÁÍÕÀÓ-òàé òîãòîîñîí õàðèëöààã îíöëîí äóðäóóøòàé.
Õàðèí íîìûí ýíýõ¿¿ á¿ëãèéã òºãñãºë õýñýãò Ìîíãîë
Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íýýñ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà
(ͯÁ)-ûí Ýíõèéã ñàõèóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí îðîëöîæ
áóé òàëààð òóñãàéëàí ºã¿¿ëýõ áîëíî.
Ìîíãîë Óëñ, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí õàðèëöàà.
1990-ýýä îíû ýõýýð Ìîíãîëîîñ çºâëºëòèéí öýðýã ãàðàõ
õóãàöààíä òóñ õî¸ð îðíû íèéãýì, óëñ òºðèéí àìüäðàëä ã¿í
ã¿íçãèé ººð÷ëºëò ãàðàâ. Ìîíãîëä àðä÷èëñàí õºäºëãººí ºðíºæ
øèíý, àðä÷èëñàí òºð ¿íäýñ ñóóðèà òàâüæ, ÇÕÓ çàäàð÷ ò¿¿íèé
¿ð ä¿íä òóñãààð òîãòíîñîí óëñóóäûí õàìòûí íºõºðëºë
¿¿ññýí áèëýý.
Èíãýñíýýð óðüäûí ÁÍÌÀÓ, Ǻâëºëò Ñîöèàëèñò Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Õîëáîîò Óëñ (ÇÑÁÍÕÓ)-ûí îðîíä ò¿¿íèéã
çàëãàìæèëñàí øèíý óëñ áèé áîëñíîîð áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí õàðèëöààíû õóó÷èí õýâ çàãâàð õîöðîãäîæ, ò¿¿íèé
îðîíä ýðõ òýãø, õàðèëöàí àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààíû ¿å
ýõëýâ. ͺ㺺 òàëààð òóñ õî¸ð îðíû õàðèëöàà íü ¿çýë ñóðòàë,
“àõ ä¿¿ãèéí ¸ñ”, áóñäûí ýñðýã óëñ òºðèéí òàëààð ñºðãºëäºõ
áàéäëààñ àíãèæèð÷, ººð ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîëä õºòëºãäñºí
õàðèëöààíä øèëæñýí ãýæ áîëíî.
185

Ìîíãîë Óëñ åðýýä îíû ýõýí ¿åýñ íèéãýì, óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí äàëàéöòàé ººð÷ëºëò õèéæ, ýíý íü çàðèì òàëààð
òîäîðõîé ñààä áýðõøýýëèéã äàãóóëæ áàéâ. Ýíý íü þóíû ºìíº
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò èë¿¿òýé íºëººëñºí áºãººä îëîí
àðâàí æèëèéí òóðø ÇÕÓ-ûí öýðãèéí õîëáîîòîí áàéæ, ò¿¿íèé
òóñëàìæ, äýìæëýãò äóëäóéäàæ èðñýí íü òóñ ñàëáàðûí
öààøäûí õºãæèë, öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä
òîäîðõîé áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéñàí þì. Ìîíãîë Óëñ áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðûíõàà ¿éë àæèëëàãààã õýâèéí õýìæýýíä
ÿâóóëàõ, öýðãèéí øèíý÷ëýë õèéõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý
îëîí àðâàí æèëèéí óëàìæëàëàà õàðãàëçàí ÎÕÓ-ààñ òóñëàìæ
äýìæëýã àâàõ, óëìààð õàðèëöààãàà ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõèéã
ýðìýëçýæ áàéëàà.
Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ Ìîíãîë Óëñ õàðèëöàà òîãòîîõ, õàìòðàí
àæèëëàõ ÷èãëýëýýð õàðüöàíãóé èë¿¿òýé àíõààðàë òàâüæ
áàéñàí þì. ¯¿íèé íýã èëðýë íü 1991 îíä Ìîíãîë Óëñûí
Çýâñýãò Õ¿÷íèé Åðºíõèé Øòàá (ÇÕÅØ)-ûí äàðãà, 1992 îíä
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûí ÎÕÓ-ä õèéñýí
àæëûí àéë÷ëàë þì. Õàðàìñàëòàé íü ýäãýýð àæëûí àéë÷ëàë
òýð á¿ð ñàíàñàí ¿ð ä¿íä õ¿ðñýíã¿é. Ýíý íü Îðîñûí òàëûí
íààøòàé õàíäëàãûí ¿åä áóñ, öàã ¿åý îëîîã¿é, çàðèì òàëààð
Îðîñ, Ìîíãîëûí õàðèëöàà çºð÷èëòýé áàéæ áîëîõóéö áóþó
Ìîíãîëä çºâëºëòèéí ýñðýã, ò¿¿íèéã áóðóóøààõ ¿çýë áîäîë
äýãäýýä áàéñàí ¿åä, çºâõºí Ìîíãîëûí òàëûí ñàíàà÷èëãà,
õ¿ñýëòýýð áîëæ áàéñàí íü Îðîñûí òàëûí ñîíèðõëûã õºíäºæ
÷àäààã¿é àæýý. ͺ㺺 òàëààð òóõàéí ¿åä ÇÑÁÍÕÓ çàäàð÷,
ÎÕÓ ¿¿ñýõ ¿éë ÿâöòàé äàâõöàæ, Îðîñ îðîíä íèéãýì, óëñ òºð,
öýðýã àðìèéí õÿìðàë áîëæ áàéõòàé çýðýãöñýí íü ÷ òîäîðõîé
íºëººëñºí àæ.
Ìîíãîë Óëñûí àíõíû Åðºíõèéëºã÷, Çýâñýãò õ¿÷íèé
Åðºíõèé êîìàíäëàã÷ Ï.Î÷èðáàò ÇÕÓ çàäàðñíû äàðàà ò¿¿íèéã
çàëãàìæëàõ áîëñîí ÎÕÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Á.Í.Åëüöèíèé
óðèëãààð 1993 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä òºðèéí äýýä õýìæýýíèé
àéë÷ëàë õèéâ. Àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí “Ìîíãîë Óëñ, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí íàéðñàã
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýý”-íä áàòëàí
õàìãààëàõ áîëîí àþóëã¿é áàéäëûí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ
òóõàé äóðäæýý. Ãýðýýíèé 2 äóãààð ç¿éëä: “ . . . òàëóóä óëñ
òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, óðëàã, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí,
186

òåõíèê, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, áàòëàí õàìãààëàõ, àþóëã¿é
áàéäàë, ýêîëîãè, çàì òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî, ìýäýýëýë,
õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí áóñàä ñàëáàðò ýðõ òýãø, õàðèëöàí
àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã òîãòâîðòîé, óðò õóãàöààíû
¿íäñýí äýýð õºãæ¿¿ëíý . . .” õýìýýí îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà
[1. 93-98].
Óã ãýðýýíèé çààëòûã èø ¿íäýñ áîëãîí, ìºí Ìîíãîëä
ò¿ð õóãàöààãààð áàéðëàæ áàéãààä ãàðñàí çºâëºëòèéí öýðãèéí
àñóóäëààð Ìîíãîë Óëñ, ÎÕÓ-ûí Æàíæèí øòàáûí äàðãà íàð
1993.06.28-íû ºäºð Óëààíáààòàðò õýëýëöýý õèéæýý.
Õýëýëöýýíèé ¿ð ä¿íä “Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí Õàìãààëàõ ßàì
(ÁÕß), Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí ÁÕß-íû õîîðîíäûí öýðãèéí
õàìòûí àæèëëàãààíû õýëýëöýýð”-ò ãàðûí ¿ñýã çóðàâ.
Õýëýëöýýð ¸ñîîð òàëóóä öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãààã
öýðãèéí, öýðãèéí øèíæëýõ óõààíû; öýðãèéí ýìíýëãèéí;
áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñóðãàí áýëòãýõ; àðìè, íèéãìèéí õîîðîíäûí
õàðèëöàà; ñî¸ëûí õàðèëöàà ãýñýí ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëýõýýð
òîõèðîëöîâ. ¯¿íèé õàìò öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãààã Áàòëàí
õàìãààëàõûí ñàéä áîëîí áóñàä óäèðäàã÷äûí àëáàí ¸ñíû
àéë÷ëàë, Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä áîëîí òàëóóäûí áóñàä
òºëººëºã÷äèéí óóëçàëò, çºâëºëäºõ, òóðøëàãà ñîëèëöîõ,
öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã ñóðãàõ, äàäëàãàæóóëàõ, äàâòàí
áýëòãýõ, õýýðèéí ñóðãóóëü, áàãà õóðàë, çºâëºë㺺í, ñåìèíàðò
óðèõ, ìýäýýëýë, áàðèìò áè÷èã ñîëèëöîõ, àõìàä äàé÷äûí
óóëçàëò, ò¿¿õò ãàçðààð àÿëàõ, êîíöåðò, ¿çýñãýëýí, êèíî
íààäàì çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëýõýýð
òîãòæýý [2. 253-255] .
Óã õýëýëöýýðèéã 4 æèëèéí õóãàöààòàé áàéãóóëñàí
áîëîâ÷ õî¸ð òàëûí òîõèðîëöñîí ç¿éë áîäèò àìüäðàë äýýð
òýð á¿ð õýðýãæèæ ÷àäñàíã¿é. Ýíý íü õî¸ð îðíû äîòîîä óëñ
òºðèéí áàéäàë, ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí áýðõøýýëýýñ ¿¿äýýä
óã òîõèðîëöîîã õýðýãæ¿¿ëýõ áîäèò íºõöºë áîëîëöîî òýð á¿ð
áàéñàíã¿éòýé õîëáîîòîé áàéâ.
̺í 1993 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä öýðãèéí çàðèì òåõíèê,
ñýëáýã õýðýãñëèéã Ìîíãîëä áóöàëòã¿é òóñëàìæààð îëãîõ
òóõàé ÎÕÓ-ûí ÁÕß, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàé Ìîíãîë
Óëñûí ÁÕß-íû øóãàìààð õýëýëöýý õèéæ 2.3 ñàÿ àì.äîëëàðûí
187

òåõíèê, ñýëáýã õýðýãëýë íèéë¿¿ëýõýýð ãýðýý áàéãóóëñàí
áîëîâ÷ ºíººã áîëòîë õýðýãæèæ ÷àäààã¿é íü äýýð äóðäñàí
áàéäàëòàé õîëáîãäîõ þì.
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä Ä.Äîðëèãæàâ
òýðã¿¿òýé öýðãèéí òºëººëºã÷èä öýðãèéí ñàëáàð äàõü õàìòûí
àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëæ ã¿íçãèéð¿¿ëýõ àøèã ñîíèðõëûí
¿¿äíýýñ 1997 îíû 2 äóãààð ñàðä ÎÕÓ-ä àéë÷ëàë õèéæýý.
Àéë÷ëàëûí ¿ð ä¿íä “Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí
ñàéä Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñàä õèéñýí àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàëûí
ïðîòîêîë“-ä Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä
Ä.Äîðëèãæàâ, ÎÕÓ-ûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä àðìèéí
ãåíåðàë È.Ðîäèîíîâ íàð ãàðûí ¿ñýã çóðàâ [3. 131]. Ìîíãîë
Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûí ýíýõ¿¿ àéë÷ëàë íü õºðø
õî¸ð óëñûí õîîðîíäûí öýðýã, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
çîãñîíãè áàéäàëä îðîîä áàéñàí õàðèëöàà, õàìòûí
àæèëëàãààíä ò¿ëõýö ºã÷, ýíý õàðèëöààã øèíý øàòàíä ãàðãàõ
àëõàì áîëñîí áàéíà.
Óã àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàëûí ÿâöàä äýëõèé äàõèíû áîëîí
á¿ñ íóòãèéí öýðýã, óëñ òºðèéí àñóóäëààð òàëóóä ñàíàë
ñîëèëöîæ, õî¸ð îðíû öýðýã, öýðýã-òåõíèêèéí õàìòûí
àæèëëàãààíû àñóóäëûã õýëýëöæýý. Ïðîòîêîëä òàëóóä
õàðèëöàí ñîíèðõîæ áàéãàà á¿ñ íóòãèéí öýðýã-óëñ òºðèéí
áîëîí öýðãèéí àñóóäëààð çîõèõ òºâøèíä ñàíàëàà áàéíãà
ñîëèëöîæ áàéõ, õî¸ð îðíû ÁÕß-íû õîîðîíä áàéãóóëñàí
öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé õýëýëöýýðèéí çààëòóóä,
õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ò¿¿í÷ëýí äýýä õýìæýýíèé
óóëçàëòûí ÿâöàä òîõèðîëöñîí õýëýëöýýã õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ðýí
ýðõò áàéãóóëëàãóóäûã òîìèëîõ, Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò
õ¿÷íèé Åðºíõèé øòàáûí ãàçàð, õýëòñ¿¿ä ÎÕÓ-ûí ªâºð
Áàéãàëèéí áîëîí Ñèáèðèéí öýðãèéí òîéðãèéí çîõèõ àëáàäûí
õîîðîíä õàìòûí àæèëëàãààíû øóóä õàðèëöàà òîãòîîõîä òóñ
äºõºì ¿ç¿¿ëíý ãýæ çààæýý.
Õî¸ð îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õàðèëöààíû
ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áîëñîí ýäãýýð ãýðýý, ïðîòîêîë íü öààøäûí
õàìòûí àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë áîëîâ. Äýýð
äóðäñàí õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýë¿¿äýýð õî¸ð îðíû
õàðèëöàà 1990-ýýä îíû äóíä ¿åýñ õàðüöàíãóé èäýâõæñýí
áàéíà.
188

Ìîíãîë Óëñûí ÁÕß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
õîøóó÷ ãåíåðàë Ñ.Áààñàíõ¿¿ 1999 îíä ÎÕÓ-ä àéë÷èëæ
Ìîíãîëûí çýâñýãò õ¿÷íèé çýâñýãëýë, òåõíèêèéã øèíý÷ëýí
ñàéæðóóëàõàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õàìòûí
àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýõ òàëààð õýëýëöýâ. ÎÕÓ-ûí Çýâñýãò
Õ¿÷íèé Æàíæèí Øòàá (ÇÕÆØ)-ûí äàðãà, ÁÕß-íû 1 ä¿ãýýð
îðëîã÷ ñàéä àðìèéí ãåíåðàë À.Â.Êâàøíèí òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷äèéí 2000 îíû 10 ñàðä õèéñýí àæëûí àéë÷ëàë,
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä Æ.ÿððàã÷àà 2000
îíä ÎÕÓ-ä àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàë õèéæ ÎÕÓ-ûí Òºðèéí Äóìûí
áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿ä, Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä, ÇÕÆØûí
äàðãà íàðòàé óóëçñàí íü õî¸ð îðíû áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðûí óëàìæëàëò õàðèëöààã èäýâõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì
áîëîâ.
Òóñ õî¸ð îðíû õàðèëöàà õ¿ì¿¿íëýãèéí áóþó áàéãàëèéí
ãàìøèã, îñîëòîé òýìöýõ ñàëáàðò èäýâõæèâ. Ìîíãîë Óëñûí
Èðãýíèé õàìãààëàëòûí ãàçðûí óðèëãààð 1993 îíû 9 ä¿ãýýð
ñàðä ÎÕÓ-ûí îéí ò¿éìýð ýñýðã¿¿öýí õàìãààëàõ àãààðûí
õàðóóëûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí òºëººëºã÷èä àéë÷èëæ
õàìòðàí àæèëëàõ, õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé ïðîòîêîëä
ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
ÎÕÓ-ûí Èðãýíèé õàìãààëàëò, îíöãîé áàéäàë,
áàéãàëèéí ãàìøãèéí ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ àñóóäàë ýðõýëñýí
ÿàìíû äýä ñàéä Â.À.Âëàäèìèðîâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1995
îíû 2 äóãààð ñàðä Ìîíãîëä àéë÷ëàâ. Һ뺺ëºã÷èä Ìîíãîë
Óëñûí Èðãýíèé õàìãààëàëòûí ãàçðûí äàðãà õîøóó÷ ãåíåðàë
Ã.Äàìäèíñ¿ðýíòýé õýëýëöýý õèéæ ä¿íãèéí òóõàé ïðîòîêîëä
ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà. ̺í ýíý ¿åýð Ìîíãîë Óëñ, ÎÕÓ-ûí
Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí êîìèññûí õàìòàðñàí Ç äóãààð
õóðàëäààí áîëæ “¯éëäâýðèéí îñîë, áàéãàëèéí ãàìøèãààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òýäãýýðèéí ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ
ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí
õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. Õýëýëöýýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ïðîòîêîëûí äàãóó èðãýíèé
õàìãààëàëòûí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ õî¸ð òàëûí êîìèññ
áàéãóóëàãäàæ, Ìîíãîëûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã ÎÕÓ-ä áýëòãýõ
òàëààð òîõèðîëöæýý.
189

ÎÕÓ-ûí Îíöãîé áàéäëûí ÿàìíû ñàéä Ñ.Øîéãó 1996
îíû 10 äóãààð ñàðä Ìîíãîë Óëñàä àëáàí ¸ñîîð àéë÷èëæ
Óëñûí Èðãýíèé Õàìãààëàëòûí Ãàçàð (ÓÈÕÃ)-òàé õýëýëöýýð
õèéæ, õýëýëöýýðèéí ä¿íãèéí òóõàé ïðîòîêîëä ãàðûí ¿ñýã
çóðàâ. Óã õýëýëöýýðýýð õî¸ð îðíû èðãýíèé õàìãààëàëòûí
óäèðäàõ ãàçàð, ÿàìíû õîîðîíä “Â×” õîëáîî òîãòîîõ, èðãýíèé
õàìãààëàëòûí òóëãàìäñàí àñóóäëààð ýðäýì øèíæèëãýý,
ñóäàëãààíû àæèë õàìòðàí ÿâóóëàõ, Ìîíãîëûí áîëîâñîí
õ¿÷íèéã ñóðãàæ áýëòãýõ, îëîí óëñûí ¿çýñãýëýíä Ìîíãîë
Óëñûã îðîëöóóëàõ, ìýäýýëëèéí õàðèëöàí àæèëëàãàà çîõèîí
áàéãóóëàõ, õàìòàðñàí êîìàíä-øòàáûí ñóðãóóëü çîõèîí
áàéãóóëàõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýòýé àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàõ
áîëæýý.
Äýýðõ õýëýëöýýðò Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé
õàìãààëàëòûí áàéãóóëëàãà, ÎÕÓ-ûí ªâºð Áàéãàëü, Äîðíîä
Ñèáèðèéí á¿ñ íóòãèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí
àæèëëàãààã èë¿¿òýé õºãæ¿¿ëýõýýð çààñàí áºãººä ¿¿íèé äàãóó
ÎÕÓ-ûí Áóðèàä óëñûí Èðãýíèé õàìãààëàëò, îíöãîé áàéäëûí
õýðýã ýðõëýõ õîðîîíû òºëººëºã÷èä 1998 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä
àéë÷ëàí õèë îð÷ìûí íóòàãò áàéãàëèéí ãàìøèãààñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ òàëààð õàìòðàí
àæèëëàõ, àæèë õýðãèéí òàëààð õîëáîî òîãòîîõ òàëààð
õýëýëöýæ ïðîòîêîëä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Ìîíãîë, Îðîñûí õàìòûí àæèëëàãàà õî¸ð îðíû Õèëèéí
öýðãèéí õîîðîíä ÷ ºðãºæèâ. Ìîíãîë Óëñûí Õèëèéí Öýðãèéã
Óäèðäàõ Ãàçàð (ÕÖÓÃ)-ûí äàðãà õîøóó÷ ãåíåðàë Ï.Ñ¿íäýâ
1994 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä ÎÕÓ-ä àéë÷èëæ õî¸ð óëñûí Çàñãèéí
ãàçàð õîîðîíä õèëèéí àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé
õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Õýëýëöýýðýýð õî¸ð îðíû
õèëèéí öýðãèéí õàìòàðñàí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, òºðëèéã
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Õî¸ð îðíû õèëèéí öýðãèéí õàìòûí
àæèëëàãààíä ÎÕÓ-ûí òºëººëºã÷äèéí Ìîíãîëä õèéñýí
àéë÷ëàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
ÎÕÓ-ûí Õèëèéí àëáàíû çàõèðàë À.È.Íèêîëàåâ 1995
îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîëä àéë÷èëñàí áºãººä Ìîíãîë Óëñûí
ÕÖÓÃ-ûí äàðãà Ï.Ñ¿íäýâòýé õýëýëöýý õèéæ õî¸ð óëñûí
õèëèéí öýðãèéí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààíû
òóõàé, Ìîíãîë Óëñûí õèëèéí öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã ÎÕÓ-ä
190

ñóðãàõ, õîëáîî çîõèîí áàéãóóëàõ æóðàì, õàìòàðñàí áàéíãûí
àæèëëàãààòàé õèëèéí àæëûí õýñýã áàéãóóëàõ áîëîí àæëûí
óóëçàëòûí ä¿íãèéí òóõàé çýðýã ãýðýý, ïðîòîêîëä ãàðûí ¿ñýã
çóðæýý. Ò¿¿í÷ëýí 1999 îíä ÎÕÓ-ûí Õèëèéí àëáàíû çàõèðàë
õóðàíäàà ãåíåðàë Ê.Â.Òðîöêèé, ªâºð Áàéãàëèéí á¿ñ íóòãèéí
õèëèéí àëáàíû òºëººëºã÷èä Ìîíãîëä àéë÷èëæ õî¸ð îðíû õèë
õàìãààëàëòûí áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä
õºãæ¿¿ëýõ, õèëèéí çºð÷ëèéã áàãàñãàõ çýðýã àñóóäëûã
õýëýëöñýí áàéíà.
Ýíý õóãàöààíä õî¸ð îðíû õàìòûí àæèëëàãààíû
õ¿ðýýíä ÎÕÓ-ûí ªâºð Áàéãàëèéí öýðãèéí òîéðîãòîé
õàðèëöààãàà ºðãºæ¿¿ëýâ. Ìîíãîë Óëñûí ÁÕß-íû Òºðèéí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õîøóó÷ ãåíåðàë Ö.Äàøçýâýã òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä 1998 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä òóñ öýðãèéí òîéðîãò
àéë÷èëæ õàìòðàí àæèëëàõ òºëºâëºãººíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
áàéíà. ̺í 1997, 1998 îíä Ìîíãîëûí çýâñýãò õ¿÷íèé áîëîí
òóñ òîéðãèéí öýðãèéí òºëººëºã÷äèéã êîìàíä øòàáûí õýýðèéí
ñóðãóóëüä õàðèëöàí óðüæ îðîëöóóëæýý.
Õî¸ð îðíû õàìòûí àæèëëàãààã çýâñýã òåõíèêèéí
÷èãëýëýýð ºðãºæ¿¿ëýõýä òàëóóä îíöãîé àíõààð÷ áóé áºãººä
1997 îíä ÎÕÓ-ûí öýðýã, àæ ¿éëäâýðèéí ÌÀÏÎ íýãäëèéí
òºëººëºã÷èä Ìîíãîëä àéë÷èëæ íèñýõ îíãîö, íèñäýã òýðýãíèé
àñóóäëààð ñàíàë ñîëèëöîæ áàéæýý.
Õî¸ð îðíû õàìòûí àæèëëàãàà áóñàä ÷èãëýëýýð ÷
ºðãºæèõ ýõëýë òàâèãäààä áàéíà. Ò¿¿õò ¿éë ÿâäàë, òýìäýãëýëò
îéãîîð õàðèëöàí òºëººëºã÷èä ñîëèëöîõ áîëîâ. Òóõàéëáàë,
1995 îíû 5 äóãààð ñàðä Ìîñêâàä áîëñîí Àóãàà Èõ Ýõ îðíû
äàéíû ÿëàëòûí 50 æèëèéí îéí áàÿð ¸ñëîëä Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò áîëîí àõìàä äàé÷èä îðîëöñîí
áàéíà.
Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé 75 æèëèéí îé áîëîí Õàëõûí
ãîëûí äàéíû ÿëàëòûí 55 æèëèéí îéã òýìäýãëýõ ¿åýð ÎÕÓûí
ªâºð Áàéãàëèéí öýðãèéí òîéðãèéí êîìàíäëàã÷ õóðàíäàà
ãåíåðàë Â.Ñ.Òðåòüÿêîâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä èðæ îðîëöîâ.
̺í Õàëõûí ãîëûí äàéíä îðîëöñîí Îðîñûí àõìàä äàé÷èä,
öýðãèéí äóó á¿æãèéí ÷óóëãûí æ¿æèã÷èä îéí àðãà õýìæýýíä
îðîëöñîí áàéíà. Õàëõûí ãîëûí äàéíû ÿëàëòûí 60 æèëèéí
191

îéã 1999 îíä òýìäýãëýõ ¿åýð Ñèáèðèéí öýðãèéí òîéðãîîñ 35
õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàðèëãà÷èä èðæ Õàëõûí ãîëûí îð÷èìä
áàéãàà õºøºº äóðñãàëûã ñýðãýýí çàñâàðëàñàí áºãººä óã áàÿð
¸ñëîëä ÎÕÓ-ûí Çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí øòàáûí îðëîã÷,
õîëáîîíû öýðãèéí äàðãà õóðàíäàà ãåíåðàë Þ.Ì.Çàëîãèí
òýðã¿¿òýé ÎÕÓ-ûí ÁÕß-íû òºëººëºã÷èä, Ñèáèðèéí öýðãèéí
òîéðãèéí êîìàíäëàã÷èéí îðëîã÷ äýñëýã÷ ãåíåðàë
À.È.Ñêîðîäóìîâ òýðã¿¿òýé òóñ òîéðãèéí òºëººëºã÷èä óðèãäàí
îðîëöæýý.
Ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãûí õîîðîíä
õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèæ, Õàëõûí ãîëûí ÿëàëòûí îéä
çîðèóëñàí îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëóóäàä
ÎÕÓ-ûí ýðäýìòýä òîãòìîë îðîëöîæ èðýâ. ̺í õàìòàðñàí
á¿òýýë òóóðâèõ, ñóäàëãàà ÿâóóëàõ, òºëººëºã÷èä õàðèëöàí
àéë÷ëàõ çýðãýýð ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû
áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õýëáýð¿¿ä áàÿæèæ
áàéíà.
Õî¸ð îðíû õàðèëöààíû óëàìæëàëò õýëáýðèéí íýã íü
Ìîíãîëûí öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñóðãàæ áýëòãýõ ÿâäàë
þì. Ìîíãîë Óëñ 1990-ýýä îíûã õ¿ðòýë öýðãèéí áîëîâñîí
õ¿÷íýý çºâõºí õîéò õºðø人 îëîí òîîãîîð áýëòãýæ áàéñàí
áºãººä ýë ¿éë ÿâö åðýýä îíîîñ òàñàëäàæ çîãñîíãè áàéäàëä
îðñîí áèëýý. Ãýñýí ÷ Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé ºíººãèéí
áàéäàë, øààðäëàãûã õàðãàëçàí ÎÕÓ-ûí òºðºë, ìýðãýæëèéí
öýðãèéí àêàäåìè, äýýä ñóðãóóëü, óðò áîãèíî õóãàöààíû
äàìæààíä öººí òîîãîîð õ¿íýý ñóðãàõ áîäëîãûã áàðèìòàëæ
áàéãàà þì. Ǻâõºí 1999 îíû áàéäëààð ÎÕÓ-ûí öýðãèéí
àêàäåìè, ñóðãóóëèéã 5 õ¿í òºãñºí ãàðñàí áºãººä 18 õ¿í
ñóðàëöàæ áàéâ. Èéíõ¿¿ ñóðàëöàãñäûí òîî õàðüöàíãóé öººí
áàéãàà íü õºðºí㺠ñàíõ¿¿òýé õîëáîîòîé þì. Ýíý õóãàöààíä
ÎÕÓ-ûí öýðãèéí àêàäåìèóäàä øèíæëýõ óõààíû äîêòîðûí
çýðãèéã öººí òîîíû õ¿í õàìãààëñàí áàéíà.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîë, Îðîñûí öýðãèéí õàðèëöàà 1990-ýýä
îíîîñ øèíý íºõöºë áàéäàëä ñýðãýí õºãæèæ áàéãàà áºãººä ýë
õàðèëöààíû õàíäëàãà íü óðüäûí àäèë Ìîíãîëîîñ Îðîñ ðóó
õàíäñàí ÷èãëýëòýé, çºâõºí áîëîâñîí õ¿÷èí, ñóðãàëò, àéë÷ëàë,
õ¿í ñîëèëöîõ, õ¿ì¿¿íëýãèéí ÷èãëýëýýð ÿâöóó õ¿ðýýãýýð
õÿçãààðëàãäàæ áàéãàà þì. Ìîíãîë, Îðîñûí öýðãèéí õàðèëöààã
192

á¿õýëä íü àâ÷ ¿çâýë 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åèéí çîãñîíãè
áàéäëààñ ààæìààð ãàð÷ áàéãàà õýäèé ÷ õ¿ñýí õ¿ëýýñýí ¿ð
ä¿íä õàðààõàí õ¿ð÷ ÷àäààã¿é ãýæ áîëíî. Öààøèä ýë õàìòûí
àæèëëàãààã óëàì ºðãºæ¿¿ëæ õýëáýð, àãóóëãûã áàÿæóóëàõ,
ÿëàíãóÿà çýñâýã, òåõíèêèéí ÷èãëýëýýð ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí õàðèëöàà. ªíãºðñºí ÕÕ
çóóíä Ìîíãîë, Õÿòàäûí öýðãèéí õàðèëöàà íü õàðèëöàí
ñºðãºëäºõ, îéðòîí íèéëæ õàìòðàí àæèëëàõ áàéäàë õîñîëñîí
ºâºðìºö îíöëîãòîé õºãæèæ èðñýí þì. Ǻâëºëò, Õÿòàäûí
õîîðîíä 1960-ààä îíä ¿¿ñ÷ áèé áîëñîí çºð÷èë, ñºðãºë人íä
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ (ÁÍÌÀÓ) òàòàãäàí îðæ
óëìààð ÇÕÓ-ûí òàëûã òóóøòàé äýìæèõ áîëñíîîð Ìîíãîë,
Õÿòàäûí õàðèëöàà ìóóäàæ, äàéñàãíàñàí áàéäàëä øèëæñýí
þì. Ýíý íü òóñ õî¸ð îðíû öýðãèéí õàðèëöàà òàñðàõàä õ¿ðãýâ.
Õàðèí 1980-ààä îíû äóíä ¿åýñ ÇÕÓ-ä ºðíºñºí ººð÷ëºí
áàéãóóëàëò, äýëõèé äàõèíä áèé áîëñîí óëñ òºðèéí øèíý
íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäàí Ìîíãîëîîñ Ǻâëºëòèéí öýðýã ãàðàõ
áîëñîí, ¿¿íýýñ óëáààëàí Ǻâëºëò, Õÿòàäûí õàðèëöààíä
íààøòàé áàéäàë áèé áîëñíîîð Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöàà
õýâèéí áîëîõ íºõöºë á¿ðäñýí þì. Ìîíãîë îðîíä ºðíºñºí
àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí ä¿íä óëñ òºðèéí øèíý òîãòîëöîî
á¿ðýëäýí Ìîíãîë Óëñ ¿çýë ñóðòàë÷ñàí ãàäààä áîäëîãîîîñîî
òàòãàëçñàí, íýýëòòýé, àëèâàà ¿çýë ñóðòëààñ àíãèä, óëñ
îðíóóäòàé ýðõ òýãø õàìòðàí àøèãòàé àæèëëàõ ãàäààä áîäëîãî
ÿâóóëàõ áîëîâ.
Ìîíãîë Óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí òºð, çàñãèéí õýìæýýíä 1990
îíîîñ ýõëýí òºëººëºã÷èä õàðèëöàí àéë÷èëæ ýõýëñýí íü
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã á¿õ ÷èãëýëýýð ñýðãýýí
õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ýíý
õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ õóðàë,
Óëñûí Áàãà õóðëûí äàðãà, Åðºíõèé ñàéä, Ãàäààä õàðèëöààíû
ñàéä íàð Õÿòàäàä, ÁÍÕÀÓ-ûí äàðãà, Òºðèéí çºâëºëèéí
Åðºíõèé ñàéä, ò¿¿íèé îðëîã÷ áºãººä Ãßß-íû ñàéä çýðýã
òºëººëºã÷èä Ìîíãîëä àéë÷ëàâ. Ýäãýýð àé÷ëàëûí ¿åýð õî¸ð
îðíû á¿õèé ë ñàëáàðûí õàìòûí àæèëëàãààíû àñóóäëûã
çîõèöóóëñàí ãýðýý, õýëýëöýýð¿¿ä áàéãóóëæ èðñýí áàéíà.
193

ÁÍÕÀÓ-ûí Òºðèéí çºâëºëèéí Åðºíõèé ñàéä 1994 îíä
Ìîíãîë Óëñàä àéë÷ëàõ ¿åýð “Ìîíãîë, Õÿòàäûí íàéðñàã
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýý” áàéãóóëñàí íü
òóñ õî¸ð îðíû öààøäûí õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýë,
çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí ÷óõàë áàðèìò áè÷èã áîëñîí þì.
Ãýðýýíä “õýëýëöýí òîõèðîã÷ òàëóóä áèå áèåèéí òóñãààð
òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí
áàéäëûã õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ, õàðèëöàí ¿ë äîâòëîõ, äîòîîä
õýðýãò ¿ë îðîëöîõ, ýðõ òýãø õàðèëöàí àøèãòàé áàéõ, ýíõ
òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð õî¸ð óëñûí
ñàéí õºðøèéí íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã
õºãæ¿¿ëíý” [3. 139] ãýæ õî¸ð îðíû õàðèëöààíû ¿íäñýí çàð÷ìûã
òîäîðõîéëæýý.
Ýíý ¿åýñ Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàìòûí àæèëëàãàà
õºãæëèéíõºº øèíý øàòàíä ãàðñàí þì. Òóñ õî¸ð îðíû óëñ
òºðèéí õàðèëöàà ñàéæèðñàíòàé óÿëäàæ öýðãèéí ñàëáàðûí
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà ñýðãýõ íºõöºë á¿ðäñýí àæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ö.Ãîìáîñ¿ðýí
1989 îíû Ç äóãààð ñàðä ÁÍÕÀÓ-ä àé÷ëàõ ¿åýðýý õî¸ð îðíû
öýðãèéí õàðèëöààã ñýðãýýõ ñàíàë òàâüñàí þì. ¯¿íýýñ íýã
æèëèéí äàðàà áóþó 1990 îíû Ç äóãààð ñàðä Ìîíãîëûí Ãàäààä
ßâäëûí ßàì (Ãßß)-ààñ ÁÍÕÀÓ-ûí ÁÕß-íû òºëººëºã÷äèéã
Ìîíãîëä àéë÷ëàõûã óðüæýý. ¯¿íèé äàãóó ÁÍÕÀÓ-ûí ÁÕß-íû
ãàäààä õàðèëöààíû ãàçðûí äàðãà Ôó Çÿíèí òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä 1990 îíû 10 äóãààð ñàðä Ìîíãîëä àéë÷èëñíààð
õî¸ð îðíû öýðãèéí ñàëáàðûí õàðèëöàà àëáàí ¸ñîîð ñýðãýñýí
þì.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí õî¸ð îðíû öýðãèéí õàðèëöàà èäýâõæèæ
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä, ÇÕÅØ-ûí äàðãà,
ÓÈÕÃ-ûí äàðãà, Àð òàëûí ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà òýðã¿¿òýé
öýðãèéí òºëººëºã÷èä Õÿòàäàä, ÁÍÕÀÓ-ûí ÁÕß-íû ñàéä,
Õÿòàäûí Àðäûí ׺뺺ëºõ Àðìè (ÕÀ×À)-èéí Æàíæèí øòàáûí
äàðãà, Èðãýíèé õàìãààëàëòûí ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà,
Áýýæèíãèéí öýðãèéí òîéðãèéí êîìàíäëàã÷èéí îðëîã÷ òýðã¿¿òýé
öýðãèéí òºëººëºã÷èä Ìîíãîëä àéë÷èëñàí áàéíà. Èéíõ¿¿ õî¸ð
îðíû öýðãèéí äýýä óäèðäëàãûí õàðèëöàí àéë÷ëàë íü öýðãèéí
èòãýëöýë, õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë õóâü íýìýð
áîëñîí þì. Ò¿¿í÷ëýí òóñ õî¸ð îðíû öýðãèéí õàìòûí
àæèëëàãààã óëàì õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð öýðãèéí àòòàøå
194

õàðèëöàí ñîëèëöîæ ñóóëãàõ áîëîâ. ÁÍÌÀÓ-ààñ ÁÍÕÀÓ-ä
ñóóãàà Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû äýðãýäýõ öýðãèéí àòòàøå 1991
îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä àëáàí àæèëäàà îðñîí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä Ä.Äîðëèãæàâ
òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí öýðãèéí òºëººëºã÷èä 1997 îíû 11 ä¿ãýýð
ñàðä Õÿòàäàä àéë÷èëæ “Ìîíãîë Óëñûí ÁÕß, ÁÍÕÀÓ-ûí ÁÕß
õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà, ñîëèëöîîíû òóõàé ïðîòîêîë”ûã
áàéãóóëñàí íü òóñ õî¸ð îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ õóóëü
ýðõèéí àíõíû áàðèìò áè÷èã áîëñîí þì. Ïðîòîêîëä “õî¸ð òàë
áèå áèåèéí á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí
áàéäëûã õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ, õàðèëöàí ¿ë äîâòëîõ, äîòîîä
õýðýãò ¿ë îðîëöîõ, ýðõ òýãø õàðèëöàí àøèãòàé áàéõ, ýíõ
òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð õî¸ð óëñûí
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí
àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëíý. Õàìòûí àæèëëàãàà, ñîëèëöîî íü õî¸ð
îðíû àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ, õàðèëöàí
îéëãîëöîõ, èòãýëöëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, íàéðàìäëàà áýõæ¿¿ëæ,
òóñ á¿ñ íóòãèéí ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäàëä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé” [3. 142] õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Õî¸ð îðíû öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãàà ýðäýì
øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, áîëîâñðîë, ñî¸ë óðëàã, õýâëýë
ìýäýýëýë, ñïîðòûí ñàëáàðò ÷ ýð÷èìòýé õºãæèæ õ¿ðýýãýý
òýëæ ýõëýâ. Ýíý õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñûí ÁÕß-íû Øèíæëýõ
óõààí òåõíîëîãèéí çºâëºëèéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
Öýðãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, äýä
çàõèðàë, Ñòðàòåãèéí ñóäàëãààíû òºâèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
çýðýã ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä ÁÍÕÀÓ-ä
àéë÷èëæ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé
òàíèëöàí, ýðäýì øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûí òóðøëàãà
ñîëèëöæýý.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ÷ õî¸ð îðíû õàðèëöàà
ã¿íçãèéðýí õºãæèõ áîëîâ. Ìîíãîëûí öýðãèéí àëáàí õààã÷èä
Õÿòàäûí öýðãèéí ñóðãóóëü, õýëíèé äàìæààíä ñóðàëöàõ
ÿâäàë ºðãºæñºí áàéíà. Ìîíãîëûí öýðãèéí àëáàí õààã÷èä 1995
îíîîñ ýõëýí ÁÍÕÀÓ-ä ñóðàëöàæ ýõýëñýí íü òóñ óëñûí
öýðãèéí ñóðãóóëüä õ¿í ñóðãàõ àðãà õýìæýýíèé ýõëýë áîëñîí
þì. ÁÍÕÀÓ-ûí Áàòëàí õàìãààëàõûí àêàäåìè áîëîí öýðãèéí
195

äýýä ñóðãóóëèóäàä 2001 îíû áàéäëààð Ìîíãîëûí 17 öýðãèéí
àëáàí õààã÷ òýäíèé çàðäëààð ñóðàëöñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí Õàìãààëàõûí Èõ Ñóðãóóëü (ÁÕÈÑ)èéí
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, íîì ñóðàõ áè÷ãýýð
õàíãàõàä ÁÍÕÀÓ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áîëñíû äýýð õÿòàä
õýëíèé èæ á¿ðýí òîíîãëîñîí òàíõèì áàéãóóëæ ºã÷ýý.
Õî¸ð îðíû öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãàà èðãýíèé
õàìãààëàëòûí øóãàìààð õºãæèæ ýõëýõýä Ìîíãîë Óëñ áîëîí
ÁÍÕÀÓ-ûí Èðãýíèé õàìãààëàëòûí ãàçðûí äàðãà, îðëîã÷ íàðûí
1992, 1993 îíä õèéñýí õàðèëöàí àéë÷ëàë ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëîâ. Ýäãýýð àéë÷ëàëûí ¿ð ä¿íä èðãýíèé
õàìãààëàëòûí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ ýõëýë òàâèãäàæ
áàéíà.
Äóðäàí áóé õóãàöààíä õî¸ð îðíû Õèëèéí öýðãèéí
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà õýëáýð, àãóóëãûí õóâüä
ºðãºæñºí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Õèëèéí öýðãèéã óäèðäàõ
ãàçðûí äàðãà, îðëîã÷ íàð òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1992, 1997
îíä ÁÍÕÀÓ-ä, Õÿòàäûí õèëèéí öýðãèéí òºëººëºã÷èä Ìîíãîë
Óëñàä õàðèëöàí àéë÷ëàë õèéñýí íü õàìòûí àæèëëàãààã
ºðãºæ¿¿ëýõýä òîäîðõîé õóâü íýìýð áîëñîí áàéíà. Ýäãýýð
àéë÷ëàëûí ¿åýð õî¸ð òàë õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýð
áàéãóóëæ àæëûí óóëçàëòûí ïðîòîêîëä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
àæýý.
Õî¸ð îðíû öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä
Õÿòàäûí òàëààñ ¿ç¿¿ëýõ õºðºí㺠ñàíõ¿¿, ýä ìàòåðèàëûí
òóñëàìæ ÷óõàë áàéð ýçýëæ áàéíà. Õÿòàäûí òàë Ìîíãîëûí
Çýâñýãò õ¿÷èíä òîõèîëäîæ áóé ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýë
áýðõøýýëèéã õàðãàëçàí 1993 îíä 4,5 ñàÿ þàíèéí ºðòºã á¿õèé
1300 òîíí äèçåëèéí ò¿ëø, 600 òîíí àâòî áåíçèí, 100 ìÿíãàí
ìåòð áºñ áàðàà òóñëàìæààð íèéë¿¿ëñýí áºãººä 1996 îíä
ÕÀ×À-èéí Æàíæèí øòàáûí äàðãûí àéë÷ëàëààð Ìîíãîëûí
Çýâñýãò õ¿÷èíä 3 ñàÿ þàíèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí
1996 îíä Ìîíãîë îðîíä ãàðñàí îé õýýðèéí ò¿éìðèéí õîð
óðøãèéã àðèëãàõàä çîðèóëàí Ç ñàÿ þàíü, 100 øèðõýã ãàë
óíòðààõ òºõººðºìæèéã õ¿ëýýëãýí ºã÷ýý.
̺í Õÿòàäûí ÁÕß-íààñ 1999 îíä Ìîíãîë Óëñûí ÁÕßíä
1 ñàÿ þàíèéí áóöàëòã¿é òóñëàìæ, 4.2 ñàÿ þàíèéí ºðòºã
196

á¿õèé òîíîã òºõººðºìæèéã Á¿õ öýðãèéí äóó á¿æãèéí ÷óóëãà
áîëîí Äóóëãà òåëå ñòóäèä õ¿ëýýëãýí ºãºâ. Õÿòàäûí ÁÕß-íû
ñàéä 2000 îíä Ìîíãîë Óëñàä àéë÷ëàõäàà áàòëàí õàìãààëàõ
ñàëáàðò çîðèóëàí 8 ñàÿ þàíèéí áóöàëòã¿é òóñëàìæ
¿ç¿¿ëæýý. Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä 2001 îíû
6 äóãààð ñàðä ÁÍÕÀÓ-ä àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàë õèéõ ¿åýð
Õÿòàäûí òàë äàõèí 8 ñàÿ þàíèéí áóöàëòã¿é òóñëàìæèéã
îëãîõîîð òîõèðîëöñîí áàéíà.
Èéíõ¿¿ õî¸ð îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
õàðèëöàà 1990-ýýä îíîîñ ýð÷èìòýé õºãæèæ èðñýí íü Ìîíãîë
Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé õºãæèë, áýõæèëòýä áàãàã¿é õóâü íýìýð
îðóóëñàí þì. Ýë õàðèëöààíû ¿ð ä¿íã õî¸ð îðíû òºð, çàñãèéí
óäèðäëàãà ÷ ºíäºð ¿íýëæ áàéäàã þì. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè 1998 îíû ñ¿¿ë÷ýýð ÁÍÕÀÓä
òºðèéí äýýä õýìæýýíèé àéë÷ëàë õèéõ ¿åýðýý “ìàíàé õî¸ð
îðíû ñàéí õºðøèéí íàéðñàã õàðèëöàà ÷àíàðûí øèíý òºâøèíä
õ¿ð÷, á¿õ ñàëáàðò èäýâõòýé õºãæèæ áàéãààä ñýòãýë õàíãàëóóí
áàéíà. Ìîíãîë Óëñ îëîí òóëãóóðò, íýýëòòýé ãàäààä
áîäëîãûíõîî õ¿ðýýíä ÁÍÕÀÓ-òàé òîãòîîñîí õàðèëöààíäàà
ýí òýðã¿¿í çýðãèéí à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áºãººä õàðèëöààíû
óëñ òºð, ýðõ ç¿éí îð÷èí óëàì á¿ð áàÿæèí áýõæèæ áàéíà” [4]
ãýæ Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàìòûí àæèëëàãààíû ºíººãèéí òºâøèíã
ºíäºð ¿íýëñýí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ, ÀÍÓ-ûí õàðèëöàà. Òóñ õî¸ð îðíû
õîîðîíä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õàðèëöàà, õàìòûí
àæèëëàãàà 1990-ýýä îíîîñ ºìíº á¿ðýëäýæ òîãòîîã¿é áàéñàí
ãýæ áîëíî. Äýëõèé äàõèíû óëñ òºðèéí áàéäàë, îëîí óëñûí
õàðèëöààíä 1980-ààä îíû äóíä ¿åýñ öîî øèíý óóð àìüñãàë,
õàíäëàãà áèé áîëñîí íü Ìîíãîë, Àìåðèêèéí õîîðîíä öýðãèéí
õàðèëöàà òîãòîîõ íºõöºë áàéäëûã áèé áîëãîñîí þì.
ͯÁ äàõü ÀÍÓ-ûí áàéíãûí òºëººëºã÷ Â.Óîëòåðñ 1986
îíû 7 äóãààð ñàðä õî¸ð îðíû õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ àñóóäëààð õýëýëöýý õèéæ ýõëýõèéã Ìîíãîëûí òàëä
àëáàí ¸ñîîð ñàíàë áîëãîñíîîð õî¸ð òàëûí ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà õàðèëöàí òîõèðîëöîæ 1987.01.27-íä ÁÍÌÀÓ,
ÀÍÓ-ûí õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòæýý. Èéíõ¿¿
äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòñîíîîð õî¸ð îðíû õàðèëöààíû øèíý
¿å ýõýëñýí þì.
197

Ýíý õàðèëöààíû õ¿ðýýíä Ìîíãîë, Àìåðèêèéí öýðãèéí
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà 1990 îíîîñ ýõýëñýí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Ä.Áÿìáàñ¿ðýí 1990 îíä ÀÍÓ-ä
àéë÷èëñàí áºãººä òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÿâñàí
Ãàäààä Õàðèëöààíû ßàì (ÃÕß)-íû õýëòñèéí äàðãà
Ë.Äàâààãèâ Ïåíòàãîíä çî÷èëæ Ìîíãîë, Àìåðèêèéí õîîðîíä
öýðãèéí õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé àñóóäëûã àíõ õºíäºæ òàâüñàí
àæýý. ¯¿íýýñ õîéø æèë ãàðóéí äàðàà ÀÍÓ, Ìîíãîë Óëñ
õàðèëöàí öýðãèéí àòòàøå ñóóëãàõààð òîõèðîëöîí ÀÍÓ-ààñ
Ìîíãîë Óëñàä ñóóãàà Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû äýðãýä ñóóõ
öýðãèéí àòòàøåãààð õóðàíäàà Ìàéêë Áåðíñèéã 1991 îíû 8
äóãààð ñàðä Áýýæèíãýýñ õàâñàðãàí ñóóëãàõ áîëîâ. ̺í
Ìîíãîë Óëñààñ ÀÍÓ-ä ñóóãàà Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû äýðãýäýõ
öýðãèéí àòòàøåãààð õóðàíäàà Ã.Ðàã÷àà 1992 îíä òîìèëîãäîæ
1994 îíîîñ áàéíãà ñóóõ áîëæýý.
Õî¸ð îðíû öýðãèéí õàðèëöààã ºðãºæ¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëýõýä öýðãèéí äýýä àëáàí òóøààëòíóóäûí õàðèëöàí
àéë÷ëàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ìîíãîëûí àðäûí
àðìèéí 70 æèëèéí îéã 1991 îíû 3 äóãààð ñàðä òýìäýãëýõ àðãà
õýìæýýíä ÀÍÓ-ûí ÁÕß-íû ñàéäûí òóñëàõ Ð.Âîëüòèóñ èðæ
îðîëöñîí íü Àìåðèêèéí öýðãèéí àëáàí ¸ñíû àíõíû òºëººëºã÷
áàéâ.
¯¿íýýñ õîéø 1992-2000 îíä ÀÍÓ-ûí Àçè, Íîìõîí
äàëàéí öýðãèéí åðºíõèé êîìàíäëàã÷ àäìèðàë ×.Ëàðñåí,
Ð.Ìàêè, Ä.Áëýéð, ÀÍÓ-ûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí öýðãèéí õóóðàé
çàìûí öýðãèéí êîìàíäëàã÷ õóðàíäàà ãåíåðàë Ð.Îðä çýðýã
öýðãèéí ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóä Ìîíãîë Óëñàä àéë÷èëæýý.
ÀÍÓ-ûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí öýðãèéí êîìàíäëàë áàéðëàäàã
Õàâàéí àðàëä Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä
äýñëýã÷ ãåíåðàë Ø.Æàäàìáàà 1995 îíä, Ä.Äîðëèãæàâ 1997
îíä, ÇÕÅØ-ûí äàðãà õîøóó÷ ãåíåðàë Ð.Ãàâàà 1993, 1995 îíä,
Áàòëàí õàìãààëàõûí òýðã¿¿í äýä ñàéä õîøóó÷ ãåíåðàë
Ö.Äàøçýâýã 1996 îíä òóñ òóñ àéë÷ëàâ. Ýäãýýð àéë÷ëàëóóä
íü õî¸ð îðíû öýðãèéí õàðèëöàà õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºòãºí,
ºðãºí àãóóëãà õýëáýðòýé áîëãîõîä õóâü íýìýð áîëñîí áºãººä
¿¿íèé ¿ð ä¿íä öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí ñóðãàæ áýëòãýõ,
õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí áàéãàëèéí ãàìøèãòàé òýìöýõ, áóöàëòã¿é
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çýðýã õýëáýðýýð õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèí
õºãæèæ áàéíà.
198

Õî¸ð îðíû öýðãèéí õàðèëöààã ºðãºæ¿¿ëýí
ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä 1996.06.26-íä õî¸ð òàëûí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
“Öýðãèéí ñàëáàð äàõü ñîëèëöîî àéë÷ëàëûí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí
õýëýëöýýð” ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíýõ¿¿ õýëýëöýýð
íü õî¸ð îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õàðèëöàà, õàìòûí
àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäýñ, ãîë áàðèìò áè÷èã áîëæ áàéíà.
Ìîíãîë, Àìåðèêèéí öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãààíä
ÀÍÓ-ààñ ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí áóöàëòã¿é òóñëàìæ
÷óõàë áàéð ýçýëäýã þì. ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññ 1991 îíû Ç äóãààð
ñàðä Ìîíãîëä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òóõàé òîãòîîë
ãàðãàñàí íü Ìîíãîë Óëñ öýðãèéí òóñëàìæ àâàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ
á¿ðäýõýä òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëýâ.
ÀÍÓ äýëõèéí õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä öýðãèéí Ç
òºðëèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã áºãººä ò¿¿íèé õî¸ð íü áóöàëòã¿é
òóñëàìæ àæýý. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàòûã 1991
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä ÀÍÓ-ä àéë÷èëñíû äàðàà Ïåíòàãîíîîñ
áóóðàé õºãæèëòýé îðîíä ºãäºã òóñëàìæèéã Ìîíãîë ðóó
òýýâýðëýõ àæèë ýõýëñýí áàéíà. ÀÍÓ-ûí öýðãèéí òóñëàìæèéí
áàðààíû àíõíû õýñãèéã 1992 îíä õ¿ëýýëãýí ºã÷ýý. Äàøðàìä
äóðäàõàä ÀÍÓ öýðãèéí ÿíç á¿ðèéí áóöàëòã¿é òóñëàìæèéã
Èçðàèëü, Åãèïåò, Òóðê, Ãðåê, Ìîíãîë çýðýã öººí óëñàä îëãîäîã
àæýý. Ýíý õóãàöààíä ÀÍÓ-ûí ÁÕß öýðãèéí èë¿¿äýë òåõíèê
õýðýãñýë, ýä õîãøëîîñ Ìîíãîë Óëñàä 9 óäààãèéí
õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæààð 10 ñàÿ àì.äîëëàðûí ýì, ýìíýëãèéí
õýðýãëýë, õ¿íñ, äóëààí õóâöàñ, óóë óóðõàéí õ¿íä ìåõàíèçì
áýëýãëýæýý [6. 362].
ªíãºðñºí õóãàöààíä ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ ìàíàé
óëñàä ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä “Áåéêåð
Ìîíãóç” òºñºë õýðýãæèæ äóóññàí þì. Óã òºñëèéí õ¿ðýýíä
Óëààíáààòàð õîòûí 11 ä¿ãýýð ñóðãóóëèéí çàñâàð òîõèæèëòûí
àæëûã ÀÍÓ-ûí Íîìõîí äàëàéí öýðãèéí èíæåíåðèéí 23 äóãààð
ñàëáàðûí àëáàí õààã÷èä Ìîíãîëûí áàðèëãûí öýðýãòýé
õàìòðàí ã¿éöýòãýæýý. Ýíý àæèëä Àìåðèêèéí òàëààñ 50 ìÿíãàí
àì.äîëëàðûí õºðºí㺠çàðöóóëñàí áºãººä áàðèëãûã 1995 îíû
8 äóãààð ñàðä õ¿ëýýëãýí ºãñºí áàéíà. ̺í ýíý òºñëèéí
õ¿ðýýíä ÀÍÓ-ûí áàðèëãûí öýðãèéíõýí 1999 îíä
Óëààíáààòàðûí “Ýíýðýë” òºâèéí çàñâàðûí àæëûã
ã¿éöýòãýæýý.
199

ÀÍÓ-ààñ ¿ç¿¿ëäýã áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí 2 äàõü
õýëáýð áîë áóñàä îðíóóäûí ÿëàíãóÿà áóóðàé õºãæèëòýé áóþó
àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí çàìä òóóøòàé øèëæñýí óëñóóäûí
öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, äàâòàí áýëòãýõýä
÷èãëýñýí “îëîí óëñûí öýðãèéí ñóðãàëò áîëîâñðîë” õºòºëáºð
þì. Ýë õºòºëáºðò Ìîíãîë Óëñ 1992 îíä õàìðàãäñàíààñ õîéø
ÀÍÓ ìàíàé öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñóðãàõàä æèë á¿ð 100
ìÿíãà îð÷èì àì.äîëëàð çàðöóóëæ áàéãàà àæýý [5]. Ìîíãîëûí
Çýâñýãò õ¿÷íèé îôèöåðóóä àíãëè õýë, àð òàë, ýìíýëýã, êîìàíä
øòàá, ñòðàòåãèéí ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð ÀÍÓ-ä ñóðàëöàæ
áàéãàà áºãººä àíõíû ìîíãîë îôèöåð 1992 îíä î÷èæ
ñóðàëöñàíààñ õîéø 2000 îíû áàéäëààð 70 ãàðóé õ¿í ÀÍÓûí
çàðäëààð óðò áîãèíî õóãàöààãààð ñóðñàí áàéíà.
Ìîíãîëûí öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõýä ÁÕÈÑä
¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ, äýìæëýã ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã
þì. Àíõ 1990 îíä ÀÍÓ-ûí öýðãèéí äýýä ñóðãóóëèéí òºãñºõ
àíãèéí îþóòíóóä ìàíàé îðîíä èðñíýýñ õîéø ÀÍÓ-ûí Âåñò-
Ïîéíòûí öýðãèéí àêàäåìè, Âèðæèíè ìóæèéí öýðãèéí äýýä
ñóðãóóëü, Ìîíãîë Óëñûí ÁÕÈÑ-èéí õîîðîíä øóóä õàðèëöàà
òîãòîîí õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä òóñ ñóðãóóëüä
ÀÍÓ-ûí õºðºí㺺ð àíãëè õýëíèé òýíõèìèéã á¿ðýí òîíîãëîæ
ºãñíèé äýýð 1995 îíîîñ Ñàí-Àíòîíèîãèéí Áàòëàí
õàìãààëàõûí õýëíèé òºâèéí áàãø íàð óðèãäàí èðæ àíãëè
õýëíèé õè÷ýýë çààæ áàéíà.
ÀÍÓ-ûí öýðãèéí ñóðãóóëèóäòàé òóñ ñóðãóóëèéí
òîãòîîñîí õîëáîî óëàì ºðãºæèæ Àìåðèêèéí ºíäºð ìýðãýæèë,
äàäëàãàòàé áàãø íàð èðæ õè÷ýýë çààõ áîëñíû äýýð îþóòàí
ñîëèëöîîãîîð ÁÕÈÑ-èéí ñîíñîã÷ íàðààñ ÀÍÓ-ä ñóðãàõ, áàãø
íàðûí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ, ñóðãóóëèéí çàõèðàë
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä õàðèëöàí àéë÷èëæ õàìòûí
àæèëëàãààíûõàà ¿ð ä¿í, õýòèéí ÷èã õàíäëàãàà òîäîðõîéëîõ
áîëîâ.
ÀÍÓ-ààñ ¿ç¿¿ëäýã öýðãèéí òóñëàìæèéí ãóðàâ äàõü
õýëáýð íü öýðãèéí òåõíèê, ñýëáýã õýðýãñëèéã íàéðñàã
õàðèëöààòàé îðíóóäàä õóäàëäàõ ÿâäàë áàéäàã. ̺í èë¿¿äýë
ãýãäýõ öýðãèéí òåõíèê, õýðýãñëèéã ¿éë÷èëãýýíèéõ íü õàìò
òîäîðõîé óëñ îðîíä õºíãºëºëòòýé ¿íýýð õóäàëäàõûã
çºâøººðäºã àæýý. Èéì óëñ îðíû òîîíä Ìîíãîë Óëñûã îðóóëàõ
200

òóõàé áàðèìò áè÷èãò ÀÍÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ 1995 îíû 8 äóãààð
ñàðä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí íü ìàíàé îðíû õóâüä ìàø ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëñîí þì.
ÀÍÓ-ûí ÁÕß-íû ñàíàà÷ëàãààð Ìîíãîëûí Çýâñýãò
õ¿÷íèé òºëººëºã÷èä Àçè, Íîìõîí äàëàéí öýðãèéí åðºíõèé
êîìàíäëàëûí òºëºâëºãººãººð çîõèîãääîã òºðºë á¿ðèéí õóðàë,
ñåìèíàð, öóãëàðàëòàä òîãòìîë îðîëöîõ áîëîâ. Îïåðàòèâ, àð
òàë, íèñýõ õ¿÷èí, óëñûã àãààðûí äîâòîëãîîíîîñ õàìãààëàõ,
öýðãèéí õ¿í ýìíýëãèéí çýðýã ÷èãëýëýýð áîëäîã àðãà
õýìæýýí¿¿äýä Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé îôèöåðóóä îðîëöîõ
áîëñîí íü õàìòûí àæèëëàãààíû íýãýí øèíý õýëáýð áîëñîí
òºäèéã¿é Ìîíãîë äàõü öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä
áàãàã¿é õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà þì. Äýýðõ ÷èãëýëýýð 1992-
2001 îíä çîõèîãäñîí 80 ãàðóé õóðàë, ñåìèíàð, öóãëàðàëòàä
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé 200 îð÷èì, èðãýíèé
áàéãóóëëàãûí 40 îð÷èì õ¿í òýäíèé èâýýí òýòãýëãýýð îðîëöñîí
áàéíà [6. 362].
Ò¿¿í÷ëýí õî¸ð òàë õàìòàðñàí ñåìèíàð, õóðàë çîõèîí
áàéãóóëàõ áîëñîí íü Ìîíãîëûí öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí
òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
þì. Òóõàéëáàë, çºâõºí 1999 îíä “Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
òºñâèéí áîëîâñðóóëàëò, õóâààðèëàëò”, “ͯÁ-ûí ýíõèéã
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäýñ”, “Öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöàà” ñýäâýýð õàìòàðñàí ñåìèíàðûã Óëààíáààòàðò
çîõèîí áàéãóóëæýý. ̺í 2000 îíä Àçè, Íîìõîí äàëàéí
îðíóóäûí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäûí öýðãèéí àð òàëûí äàðãà
íàðûí çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàëäààíûã Óëààíáààòàðò õèéâ.
Òóñ õî¸ð îðíû õàðèëöààíä ¿ð àøèãòàé õºãæèæ áàéãàà
íýã ÷èãëýë áîë áàéãàëèéí ãàìøèã, ¿éëäâýðèéí òîìîîõîí
îñëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, àâðàí õàìãààëàõ òàëààð
õàìòðàí àæèëëàæ áóé ÿâäàë þì. ¯¿íèé íýã æèøýý íü Ìîíãîë
Óëñûí Èðãýíèé õàìãààëàëòûí ãàçàð, ÀÍÓ-ûí òóñãàé
äààëãàâðûí íýãòãýëèéí õîîðîíä 1996 îíä áàéãóóëñàí õàìòûí
àæèëëàãààíû Ìåìîðàíäóìûí äàãóó õýä õýäýí óäàà çîõèîí
áàéãóóëñàí “Balanc magic” õàìòàðñàí ñóðãóóëü þì. Ýë
ñóðãóóëèàð ø¿õýð÷äèéí õàìòàðñàí áóóëò, îñîë ãàìøèãò
íýðâýãäýãñäýä ¿ç¿¿ëýõ îíîë, äàäëàãûí ñóðãàëò, ýìíýëãèéí
ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, íèñýõ îíãîöíîîñ òºðºë á¿ðèéí
à÷ààã ø¿õðýýð áóóëãàõ çýðýã ñýäâýýð ñóðãàëò çîõèîí
201

áàéãóóëñàí íü ìàíàé ø¿õýð÷èí, àâðàã÷äûí îíîë, äàäëàãà
òóðøëàãûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, øèíý òåõíèê áàãàæ õýðýãñýëòýé
òàíèëöàõ, ýçýìøèæ ñóðàõàä ÷óõàë ¿ð ä¿íòýé ñóðãàëò áîëîâ.
Ìîíãîë Óëñûí Õèëèéí öýðãèéã óäèðäàõ ãàçàð õýýðèéí
õîëáîîã øèíý÷ëýõ òàëààð ÀÍÓ-òàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.
̺í õî¸ð îðíû ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû
áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä õàðèëöàí àéë÷ëàõ, àæëûí
òóðøëàãà ñîëèëöîõ çýðãýýð õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèæ
ýõëýâ.
Ìîíãîë Óëñ, ÀÍÓ áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûíõàà
õàìòûí àæèëëàãààíû àðãà õýìæýýí¿¿¿äèéã æèë á¿ðèéí ýõýíä
òîõèðîëöîí ÿâóóëæ áàéñíàà 1995 îíîîñ ýõëýí õýòèéí
òºëºâëºãººòýé àæèëëàæ, 1999 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä 2000-2007
îíû õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîí õýðýãæ¿¿ëæ
ýõýëæýý.
Èéíõ¿¿ õî¸ð óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà íü öýðãèéí
òºëººëºã÷èä õàðèëöàí àéë÷èëæ ìýäýýëýë õèéõ, ñàíàë
ñîëèëöîõ, öýðãèéí áàéãóóëàëò, íýãòãýë àíãèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ, ÀÍÓ-ûí öýðãèéí áàéãóóëëàãûí
õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä èðãýíèé õàìãààëàëò,
öýðãèéí ýìíýëýã, áàðèëãûí öýðãèéí õàìòàðñàí ñóðãàëò
ÿâóóëàõ, ìýðãýæèëòíèé áîëîí ìàòåðèàë õºðºíãèéí òóñëàìæ
¿ç¿¿ëýõ, Ìîíãîëûí öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã ñóðãàõ, ìýðãýæèë
äýýøë¿¿ëýõ, àíãëè õýëíèé áàãøèéã ò¿ð õóãàöààãààð ìîíãîëä
àæèëëóóëàõ, èíãýõäýý çàðäëûí äèéëýíõèéã ÀÍÓ-ûí òàë
ãàðãàõ õýëáýðýýð õºãæèæ, öààøèä óëàì ã¿íçãèéðýõ òºëºâ
áàéäàë áèé áîëîâ.
Ìîíãîë, Àìåðèêèéí õàðèëöààíä 1998 îíä îíöëîã ¿éë
ÿâäàë áîëæ ÀÍÓ-ûí Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ìàäëåí
Îëáðàéò Ìîíãîë Óëñàä àéë÷èëæ, õàðèëöààíû ¿íäñýí
çàð÷ìûã òóñãàñàí õàìòàðñàí ìýäýãäýë ãàðãàí, ÀÍÓ-ûí
Ïàðëàìåíò Ìîíãîëûí àðä÷èëàë, ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëèéã
äýìæñýí òîãòîîë, Ìîíãîëûí ïàðëàìåíò ÀÍÓ-ûí íàéðñàã
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ òîãòîîë òóñ
òóñ áàòëàâ.
ÀÍÓ-ûí Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí àéë÷ëàëûí
¿åýð 1998 îíû 5 äóãààð ñàðä ãàðãàñàí Ìîíãîë Óëñ, ÀÍÓ-ûí
202

õàðèëöààíû òóõàé õàìòàðñàí ìýäýãäýëä “õî¸ð òàë
áàéëäààíû áóñ ñóðãàëò ÿâóóëàõ, õàðèëöàà õîëáîî, öýðýãèðãýíèé
õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ, ãàìøèãòàé òýìöýõ áýëýí
áàéäëûã õàíãàõ òàëààð ÀÍÓ, Ìîíãîëûí Çýâñýãò õ¿÷íèé
õîîðîíä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàæ
áàéãààä ñýòãýë õàíàìæòàé áàéíà” [7] ãýæ òóñ õî¸ð îðíû
öýðãèéí õàðèëöààã ¿íýëæýý.
Ìîíãîë, Àìåðèêèéí öýðãèéí õàðèëöààã öààøèä á¿õ
òàëààð ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ íü Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ
íóòàãò àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿éë õýðýãò Ìîíãîë Óëñûí
îðîëöîîã ºðãºòãºõ, äýëõèé äàõèíä Ìîíãîë Óëñûí íýð õ¿íäèéã
äýýøë¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ìîíãîë Óëñ, ÕÁÍÃÓ-ûí õàðèëöàà. ªíãºðñºí
õóãàöààíä ÕÁÍÃÓ-òàé òîãòîîñîí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà
èäýâõòýé õºãæèæ èðýâ. Ìîíãîë Óëñ Á¿ãä ÕÁÍÃÓ-òàé 1993 îíä
öýðãèéí äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæ òóñ óëñûí öýðãèéí àíõíû
àòòàøåãààð õóðàíäàà Ýáåðõàðä ̺øåëü Áýýæèíãýýñ õàâñðàí
ñóóõ áîëñîí áºãººä 1994 îíû 2 äóãààð ñàðä Ìîíãîë Óëñûí
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäàä àëáàí áàðààëõàëàà õèéæýý.
ÕÁÍÃÓ-ä ñóóõ Ìîíãîë Óëñûí öýðãèéí àíõíû àòòàøåãààð
õóðàíäàà Î.Íàëæèð òîìèëîãäîæ 1991 îíû 5 äóãààð ñàðààñ
Ìîñêâàãààñ õàâñðàí àæèëëàâ. Õàðèí 1998 îíîîñ Áåëüãèéí
Âàíò Óëñààñ õàâñðàõ áîëæýý.
Òóñ õî¸ð îðíû õîîðîíä öýðãèéí õàðèëöààíû óëàìæëàë
áàðàã ¿ã¿é áºãººä (õóó÷èí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ãåðìàí
Óëñûã ýñ òîîöâîë) 1990-ýýä îíîîñ øèíýýð õàðèëöàà òîãòîîæ
ýõýëñýí þì. Ýíý õóãàöààíä õî¸ð îðíû öýðãèéí äýýä àëáàí
òóøààëòíóóä õàðèëöàí àéë÷èëæ õàìòûí àæèëëàãààíû
õýëýëöýýð, ïðîòîêîë áàéãóóëæýý. Òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-ûí
Õîëáîîíû ÁÕß-íû ïàðëàìåíòûí òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Â.Âèëüö 1995 îíû 10 äóãààð ñàðä Ìîíãîë Óëñàä àéë÷ëàí
õýëýëöýýð õèéâ.
Ýíý àéë÷ëàëûí ¿åä áîëñîí óóëçàëòààð õî¸ð îðíû
õàìòûí àæèëëàãààíû çîðèëãûã“ îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã
áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ, Çýâñýãò
õ¿÷íèé ìàòåðèàë, òåõíèêèéí õàíãàìæèéí àñóóäàë, öýðãèéí
áàéãóóëàìæ, ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäóóëàí õ¿ðýýëýí
203

áàéãàà îð÷íûã õàìãààëàõ àñóóäàë, öýðãèéí àæ ¿éëäâýðèéã
ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã ñóðãàëòûí
òºðºë á¿ðèéí òºâøèíä õàìðóóëàõàä ÷èãëýãäýíý” õýìýýí
òîäîðõîéëñîí ìýäýãäýë ãàðãàæýý [6. 364]. Ò¿¿í÷ëýí öýðãèéí
ñóðãàëòàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä “Ìîíãîë
Óëñûí öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã Ãåðìàíû öýðãèéí
ñóðãóóëèóäàä ñóðãàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí ÁÕß, ÕÁÍÃÓ-ûí
Õîëáîîíû ÁÕß-íû õîîðîíäûí õýëýëöýýð”-ò ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí áàéíà.
ÕÁÍÃÓ-ûí Õîëáîîíû ÁÕß-íû óðèëãààð Ìîíãîë Óëñûí
ÁÕß-íû òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õîøóó÷ ãåíåðàë
Ö.Äàøçýâýã òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 1996 îíû 5 äóãààð ñàðä
ÕÁÍÃÓ-ä àéë÷èëæ öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð ñàíàë ñîëèëöîæ “Àðä÷èëñàí íèéãýìä çýâñýãò õ¿÷íèé
ýçëýõ áàéð ñóóðü” ñýäâýýð õàìòàðñàí ñóðãàëò ÿâóóëàõ
ïðîòîêîëä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. ¯¿íèé äàãóó 1996, 2000, 2001
îíä Óëààíáààòàð áîëîí Ïîäñòàì õîòîä õýä õýäýí õàìòàðñàí
ñåìèíàðûã çîõèîí áàéãóóëàâ.
Õî¸ð îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õàìòûí
àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ÕÁÍÃÓ-ûí Õîëáîîíû ÁÕß-ààñ
õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæèéí øóãàìààð 1994-1996 îíä “Ìîíãîë
– I, II, III, IY” òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýâ. Òóõàéëáàë, 1994 îíä
“Ìîíãîë – II” òºñëèéí äàãóó 450 ìÿíãàí äîé÷ ìàðêèéí õîëáîî,
àð òàëûí ñýëáýã õýðýãëýë, 1995 îíä “Ìîíãîë III” òºñëèéí äàãóó
17 ñàÿ äîé÷ ìàðêèéí õóâöàñ õýðýãëýë, 1996 îíä “Ìîíãîë –
IY” òºñ뺺ð 22 ìÿíãàí äîé÷ ìàðêèéí ¿íý á¿õèé ýìíýëãèéí
áàãàæ õýðýãëýë òóñ òóñ íèéë¿¿ëæýý. Äýýðõ òºñë¿¿äèéã
õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä íèéò 18 ñàÿ 122 ìÿíãàí äîé÷ ìàðê, 50
ñàÿ òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé òåõíèê õýðýãëýë, õóâöñûã Ìîíãîë
Óëñûí ÁÕß-íä íèéë¿¿ëæýý [6. 365].
Õî¸ð îðíû õàðèëöààíä öýðãèéí óäèðäëàãûí äýýä
òºâøèíä õàðèëöàí àéë÷ëàë òîãòìîë áîëæ õàìòûí
àæèëëàãààíû àñóóäëûã õýëýëöýõ áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë
Óëñûí ÁÕß-íû òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õîøóó÷ ãåíåðàë
Ñ.Áààñàíõ¿¿ 1999 îíä ÕÁÍÃÓ-ä àéë÷èëñàí áîë 2000 îíä
ÕÁÍÃÓ-ûí Õîëáîîíû ÁÕß-íû òºëºâëºëòèéí ãàçðûí äàðãà
õóðàíäàà ãåíåðàë Â.Øíàéäåðõàí Ìîíãîë Óëñàä àéë÷èëæ õî¸ð
îðíû öýðãèéí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû àñóóäëààð
204

äýýä õýìæýýíèé çºâëºëäºõ óóëçàëò õèéñýí íü à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí áºãººä öààøèä çºâëºëäºõ óóëçàëòûã
òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýí áàéíà.
¯¿íèé äàãóó 2001 îíû 7 äóãààð ñàðä ÕÁÍÃÓ-ûí
Õîëáîîíû ÁÕß-íû òºëºâëºëòèéí ãàçðûí äàðãà Â.Øíàéäåðõàí,
òóñ ÿàìíû Ïàðëàìåíòûí òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Â.Êîëüáîâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä 9 ä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîë
Óëñàä àéë÷èëæ õî¸ð îðíû ãàäààä áîäëîãî, àþóëã¿é áàéäàë,
õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýë, äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí
àñóóäëààð ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, öýðãèéí èíæåíåðèéí ñàëáàðò
õàìòðàí àæèëëàæ õóäàã óõàõ, ñýðãýýõ, õºäºº îðîí íóòàãò çàì
õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ, øèíýýð òàâèõ çýðýã ÷èãëýëýýð
õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæ, íºõöëèéã ñóäëàõ çýðýã àñóóäëûã
õºíäºí ÿðèëöæýý.
Õî¸ð îðíû õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé äàãóó
2001 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä Êàðëøòàò õîòîä “Àð òàëûí áîëîâñîí
õ¿÷íèé ñóðãàëò”, Áîíí õîòíîî “Öýðãèéí õóóëèéí òîãòîëöîî”,
Óëààíáààòàð õîòîä “Äàé÷èëãàà, öýðýã-èðãýíèé õàðèëöàà”, 10
äóãààð ñàðä “Öýðãèéí ñóðãàëò, áýëòãýë” ñýäâýýð õàìòàðñàí
ñåìèíàðûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà.
Òóñ õî¸ð îðíû õàðèëöàà öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã
ñóðãàõ ÷èãëýëýýð àìæèëòòàé õºãæèæ áóé áºãººä ýíý õóãàöààíä
ÕÁÍÃÓ-ûí öýðãèéí óäèðäëàãûí àêàäåìè, Áóíäåñâåðèéí èõ
ñóðãóóëü, õóóðàé çàìûí öýðãèéí îôèöåðûí ñóðãóóëü, ãåðìàí
õýëíèé áàãøèéí èõ ñóðãóóëü, áàòàëüîí, ðîò, ñàëààíû
çàõèðàã÷, ãåðìàí õýëíèé áàãøèéí äàìæààíä Ìîíãîëûí 60
ãàðóé öýðãèéí àëáàí õààã÷ ñóðàëöæýý. Ò¿¿í÷ëýí õî¸ð îðíû
öýðãèéí ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä õàðèëöàà òîãòîæ, ýíý õ¿ðýýíä
Ìîíãîë Óëñûí ÁÕÈÑ-ä ÕÁÍÃÓ-ûí òóñëàìæààð ãåðìàí õýëíèé
èæ á¿ðýí êàáèíåòûã òîíîãëîí àøèãëàëòàä îðóóëæýý. ¯¿íèé
õàìò ÁÕÈÑ-èéí áàãø íàðûí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ, ãåðìàí
õýëíèé áàãø íàðûã áýëòãýõ òàëààð õàìòðàí àæèëëàæ ýõëýýä
áàéíà.
ªã¿¿ëýí áóé õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöàà áóñàä óëñ îðíóóäòàé
íýãýí àäèë ºðãºæèæ õºãæèæ áàéíà.
205

ßïîíû ÃÕß-íû óðèëãààð 1995 îíä Ìîíãîë Óëñûí
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä òóñ óëñàä àéë÷èëñàí áºãººä óã
àéë÷ëàëûí ä¿íä ßïîíû ¿íäýñíèé áàòëàí õàìãàëàõûí èõ
ñóðãóóëüä Ìîíãîëûí öýðãèéí àëáàí õààã÷äààñ ñóðãàæ ýõëýõ
òóõàé òîõèðîëöñîíîîð òóñëàìæèéí æóðìààð ñóðãàõ õàìòûí
àæèëëàãààíû ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäñàí þì. ¯¿íèé äàãóó õî¸ð îðíû
öýðãèéí ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä áàéãóóëñàí ìåìîðàíäóìûí
äàãóó 1998 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîë Óëñûí ÁÕÈÑ-èéí ñîíñîã÷ íàð
ßïîíû ¯íäýñíèé áàòëàí õàìãààëàõûí àêàäåìèä òýäíèé
çàðäëààð ñóðàëöàõ áîëîâ. 2001 îíû áàéäëààð òóñ àêàäåìèä
Ìîíãîëîîñ íýã áàãø, 5 ñîíñîã÷ ñóðàëöàæ áàéíà.Ò¿¿í÷ëýí
ßïîíû ¯íäýñíèé Áàòëàí õàìãààëàõ ãàçðààñ ýðõëýí æèë á¿ð
çîõèîí áàéãóóëäàã Àçè, Íîìõîí äàëàéí àþóëã¿é áàéäëûí
ñåìèíàðò ìîíãîëûí ñóäëàà÷äûã 1995 îíîîñ ýõëýí ººðèéí
çàðäëààð îðîëöóóëàõ áîëæýý.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ (ÁÍÑÓ) 1996 îíä
Õÿòàäàä ñóóãàà ººðèéí öýðãèéí àòòàøåã Ìîíãîë Óëñàä
õàâñðàí ñóóëãàõ òóõàé õ¿ñýëò òàâüñíààð òóñ õî¸ð îðíû
öýðãèéí õàðèëöàà ýõýëñýí þì. Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí
õàìãààëàõûí ñàéä 1999 îíä ÁÍÑÓ-ä àéë÷èëæ õî¸ð îðíû ÁÕßíû
õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí íü òóñ õî¸ð óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì áîëæýý. Ýíý õóãàöààíä
ÁÍÑÓ ìàíàé óëñàä ø¿õýð, õóâöàñ, íýã á¿ðèéí õýðýãëýë çýðýã
8 ìÿíãàí àì.äîëëàðûí õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí áóöàëòã¿é
òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. ÁÍÑÓ-ä Ìîíãîëûí öýðãèéí
àëáàí õààã÷èä àíõ ñóðàëöàõ áîëñîí áºãººä 2002 îíû
áàéäëààð òóñ óëñûí öýðãèéí ñóðãóóëü, êîëëåæèä Ìîíãîëîîñ
8 öýðãèéí àëáàí õààã÷ ñóðàëöàæ áàéâ.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã Óëñ (ÁÍÝÓ) ìàíàé óëñòàé
1973 îíä öýðãèéí õàðèëöàà òîãòîîñîí þì. Ýíý õóãàöààíä õî¸ð
îðíû öýðãèéí õàðèëöàà èäýâõòýé òºâøèíä õºã溺ã¿é áàéâ.
Õàðèí Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí äýä ñàéä Ö.Òîãîî
2000 îíû 12 äóãààð ñàðä òóñ óëñàä àæëûí àéë÷ëàë õèéñíýýð
õàìòûí àæèëëàãàà ñýðãýõ õàíäëàãàòàé áîëæýý. Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷ 2001 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä ÁÍÝÓ-ä àéë÷ëàõ ¿åýðýý
“Öýðãèéí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
Çàñãèéí ãàçàð, ÁÍÝÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õýëýëöýýð”
áàéãóóëñàí áàéíà. ÁÍÝÓ-ûí öýðãèéí ñóðãóóëèóäàä Ìîíãîëûí
206

öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã ñóðãàõààð òîõèðîëöñîíû äàãóó 2001
îíû áàéäëààð çºâõºí àíãëè õýëíèé ñóðãàëòàä öººí òîîíû õ¿í
õàìðàãäæýý. Õî¸ð òàëûí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà á¿ñ íóòãèéí
àþóëã¿é áàéäëûí ñóäàëãààíû àñóóäëààð ìýäýýëýë
ñîëèëöîõ õýìæýýíä õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Òóðê Óëñ (ÁÍÒÓ)-ûí
Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíä “Öýðãèéí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ
òóõàé”, õî¸ð îðíû ÇÕÆØ-ûí õîîðîíä “Öýðãèéí ñóðãàëòûí
ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé” õýëýëöýýðò 1999 îíä ãàðûí
¿ñýã çóðñàí þì. Òóñ õî¸ð îðíû õîîðîíäîõ õàðèëöàà ºðãºæèæ
Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä áîëîí ÇÕÆØ-ûí 1
ä¿ãýýð îðëîã÷ äàðãà òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Òóðê óëñàä
àéë÷ëàâ. Ìîíãîëûí öýðãèéí àëáàí õààã÷èä 2000 îíîîñ Òóðê
óëñàä ñóðàëöàõ áîëñîí áºãººä òóñ óëñûí òóñëàìæààð ÁÕÈÑä
Òóðê õýëíèé òýíõèì áàéãóóëàãäàæ, ìºí 150 äóãààð àíãèä
çîðèóëæ õ¿í íýã á¿ðèéí õàìãààëàëòûí õóâöàñ, ìàòåðèàë
îëãîõ áîëîâ.
Ìîíãîë Óëñ äýýðõ îðíóóäààñ ãàäíà Êàíàä, Èçðàèëü,
Ôðàíö, Øâåéöàð, Ïîëüø, Áåëüãè, Èõ Áðèòàíè, Èòàëè,
Êàçàêñòàí çýðýã îðîíòîé áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõ, èðãýíèé õàìãààëàëò, ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé
÷èãëýëýýð õàðèëöààíû ýõ ¿íäñèéã òàâüæ ýõëýýä áàéãàà þì.
Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä
õàðèëöààíä äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë ÷óõàë áàéð ñóóðü
ýçëýõ áîëîâ. ¯¿íä ÀÑÅÀÍ-û á¿ñèéí ÷óóëãà (ÀRF)-ûã äóðäàæ
áîëîõ þì. Òóñ á¿ñèéí ÷óóëãàíû øóãàìààð çîõèîãääîã õóðàë,
çºâëºãººí, ñåìèíàðò ÁÕß, ÓÈÕÃ-ûí õîëáîãäîõ àëáàí
òóøààëòíóóä îðîëöîæ èðñíèé äýýð ÷óóëãàíû ãèø¿¿í
îðíóóäûí Áàòëàí õàìãààëàõûí ñóðãóóëü, êîëëåæ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿í íàðûí ÷óóëãà
óóëçàëòàä ÁÕÈÑ-èéí òºëººëºã÷èä èäýâõòýé îðîëöîæ, 1999
îíä Ç äóãààð ÷óóëãà óóëçàëòûã Óëààíáààòàðò àìæèëòòàé
çîõèîí áàéãóóëàâ. ̺í õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí ýíõèéã ñàõèóëàõ
÷èãëýëýýð çîõèîæ áóé îëîí óëñûí àðãà õýìæýýíä Ìîíãîëûí
çýâñýãò õ¿÷íèé òºëººëºã÷èä òîãòìîë îðîëöîæ áàéíà.
207

Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷èí ͯÁ-ûí ýíõèéã
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä. Îëîí ¿íäýñòíèé öýðãèéí õ¿÷ýýð
çîõèîí áàéãóóëäàã Ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãàà (ÝÑÀ) íü ͯÁààñ
îëîí óëñûí ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ
÷èãëýëýýð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òîìîîõîí àðãà õýìæýýíèé
íýã þì. ͯÁ-ûí ãèø¿¿í óëñóóä îëîí ¿íäýñòíèé ÝÑÀ-íä
ººðñäèéí áîëîìæèéí õýìæýýíä îðîëöîõ íü òýäãýýðèéí íýð
òºðèéí õýðýã òºäèéã¿é ͯÁ-ûí ãèø¿¿í îðíîîñ îëîí óëñûí
ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèóëàõàä îðóóëæ áóé õóâü
íýìýð ãýæ ¿çäýã áàéíà. ͯÁ-ä ººðò íü áàéíãûí öýðýã
áàéäàãã¿é òóë àëèâàà ñºðãºë人íèéã çîõèöóóëàõààð ÝÑÀ
ÿâóóëàõûí òóëä ãèø¿¿í îðíóóäààñ íèéë¿¿ëñýí öýðýã, òåõíèê
õýðýãñýëä òóëãóóðëàí îëîí ¿íäýñòíèé öýðãèéí õ¿÷íèéã
á¿ðä¿¿ëýí ÝÑÀ-ã ÿâóóëäàã áºãººä ͯÁ-ûí Àþóëã¿éí
Ǻâëºëººñ íýãýíò øèéäñýí òóõàéí ÝÑÀ íü ãèø¿¿í îðíóóäààñ
òºëñºí òàòâàðûí ¿íäñýí äýýð ñàíõ¿¿æèãääýã þì.
Ìîíãîë Óëñ ͯÁ-ä 1961 îíä ãèø¿¿íýýð ýëññýíýýñ
õîéøõè 40 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä õî¸ð òóéëò ñºðãºëäººíººñ
øàëòãààëàí “Í¯Á-ûí á¿õ ãèø¿¿í îëîí óëñûí ýíõ òàéâàí,
àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèóëàõ ¿éë õýðýãò õóâü íýìðýý
îðóóëàõûí òóëä Àþóëã¿éí çºâëºëèéí øààðäñàíààð ò¿¿íèé
ìýäýëä òóñãàé íýã áóþó áàãö õýëýëöýýð¿¿äèéí äàãóó îëîí
óëñûí ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèóëàõàä øààðäàãäàõ
çýâñýãò õ¿÷ ãàðãàõ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ” /ͯÁ-ûí Ä¿ðìèéí 43-1
ä¿ãýýð çààëò/ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ íºõöºë áîëîìæ á¿ðäýýã¿é
áàéñàí þì.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 1999 îíû 7 äóãààð ñàðûí
28-íû ºäºð “Ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ òóõàé”
115 òîîò òîãòîîë ãàðãàñàí áà óã òîãòîîëîîð 1/ Ýíõèéã
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä Ìîíãîë Óëñààñ ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð îðîëöîõ õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðòãýæ, ñîíãîëò õèéõ çàìààð ͯÁòàé
áàéãóóëñàí õýëýëöýýð, ͯÁ-ûí ïðàêòèê, õîëáîãäîõ
íºõöºë¿¿äèéí äàãóó òýäíèéã ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ; 2/ ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ
àæèëëàãààíä ìàíàé òàëààñ îðîëöîõ ìýðãýæèëòí¿¿äèéí
áýëòãýë, áýëýí áàéäëûã õàíãàõ, îëîí óëñûí õàìòûí
àæèëëàãàà, äîòîîä íººö áîëîëöîîíä ò¿øèãëýí ýíõèéã
ñàõèóëàã÷äûí áàãèéã áýëòãýõ àæèë çîõèîí áàéãóóëàõûã ÃÕß,
ÁÕß-íä òóñ òóñ ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéíà. 1999 îíû 9 ä¿ãýýð
208

ñàðûí 27-íû ºäºð “ͯÁ-ûí áàéíãûí õ¿÷íèé òîãòîëöîîíä õóâü
íýìýð îðóóëàõ òàëààð Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ͯÁ-ûí
õîîðîíä õàðèëöàí îéëãîëöñîí òóõàé ñàíàìæ áè÷èã”-ò Ìîíãîë
Óëñààñ ͯÁ-ûí äýðãýä ñóóãàà áàéíãûí òºëººëºã÷, ýíõèéã
ñàõèóëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí ͯÁ-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãûí îðëîã÷ íàð ÀÍÓ-ûí Íüþ-Éîðê õîòíîî ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí íü Ìîíãîë Óëñ ͯÁ-ûí á¿ðýí ýðõò ãèø¿¿íèé õóâüä
ͯÁ-ûí ä¿ðìèéí äýýðõè çààëòààð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëýõ áýëòãýëýý õàíãàõ, áýëýí áàéõ øààðäëàãà áèé
áîëñîí òºäèéã¿é Ìîíãîë Óëñûí öýðãèéí àëáàí õààã÷äààñ
ÝÑÀ-íä îðîëöîõ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñ òàâèãäñàí þì.
Ýíýõ¿¿ ñàíàìæ áè÷ãèéí õàâñðàëòààð Ìîíãîë Óëñûí
Çàñãèéí ãàçðààñ ͯÁ-ûí ÝÑÀ-íä çîðèóëàí òîäîðõîé
íºõö뺺ð íèéë¿¿ëýõ õ¿í õ¿÷, ýä ìàòåðèàëûí õýìæýýã
øòàáûí àæèëòàí 1, öýðãèéí àæèãëàã÷ 2, ýì÷, ýìíýëãèéí
àæèëòàí 5 õ¿í, íèéò 8 õ¿í áàéõààð òîãòîîæýý. ¯¿íèé äàãóó
2000 îíû Ç äóãààð ñàðä çîõèõ ñóäàëãàà õèéñíèé ¿íäñýí äýýð
Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéäûí çºâëºëèéí õóðàëäààíä “Í¯Áûí
ÝÑÀ-íä Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íýýñ ñàéí äóðûí
¿íäñýí äýýð îðîëöîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí çàðèì àëáàí õààã÷äûí
ìàòåðèàëûã õîëáîãäîõ ãàçàðò ÿâóóëàõ òóõàé” àñóóäëûã
õýëýëö¿¿ëæ, ìºí îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä 8 îôèöåðûí àíêåòûã
Ìîíãîë Óëñààñ ͯÁ-ä ñóóãàà Áàéíãûí òºëººëºã÷èéí ãàçðààð
äàìæóóëàí ͯÁ-ûí Ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ãàçàðò
èëãýýâ. ͯÁ-ûí ÝÑÀ-ä ãèø¿¿í óëñóóäààñ öýðãèéí àíãè,
ñàëáàðóóä, öýðãèéí àæèãëàã÷ îôèöåð, èðãýíèé öàãäàà èëãýýí
¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëäýã áºãººä ìàíàé óëñûí õóâüä öººí òîîíû
áýëòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñòýé áàéñíûã ¿íäýñëýí 1999 îíä äýýðõ õ¿í
õ¿÷èéã íèéë¿¿ëýõýýð ñàíàìæ áè÷èã áàéãóóëæýý.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, ͯÁ-òàé
õèéñýí õýëýëöýýðèéí äàãóó ÝÑÀ-íä Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò
õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ îðîëöîõ õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàæ
áýëòãýõ, ñîíãîëò õèéõ, ͯÁ-ûí ïðàêòèê, õîëáîãäîõ
íºõöë¿¿äèéí äàãóó òýäíèéã ÝÑÀ-íä îðîëöóóëàõ, ìàíàé
òàëààñ îðîëöîõ ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõ, áýëýí áàéäëûã
õàíãàõ, îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû äîòîîä íººö
áîëîëöîîíä ò¿øèãëýí ýíõèéã ñàõèóëàã÷äûí áàãèéã áýëòãýõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð ýõëýë àæëóóäûã Ìîíãîë
Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷èí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí
209

õèéæ áàéíà. Ýíõèéã ñàõèóëàõ îëîí óëñûí àæèëëàãààíä
Çýâñýãò õ¿÷íèéã îðîëöóóëàõ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñ
á¿ðäýæ, ¿¿íòýé óÿëäàí òºðèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîãäîí,
Çýâñýãò õ¿÷íèé çàðèì ñàëáàð ýíý ÷èãëýëýýð ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõýýð áýëòãýãäýæ áàéãàà íü öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã
ýíõèéã ñàõèóëàõ áîëîí îëîí óëñûí àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëü ýðõ
ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãûã áèé áîëãîñîí þì.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ 2002 îíä áàòëàãäñàí
“Çýâñýãò Õ¿÷íèé òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä Çýâñýãò õ¿÷íèé
òàéâàí öàãèéí íýã ¿¿ðýã íü “Ýíõèéã ñàõèóëàõ îëîí óëñûí
õàìòûí àæèëëàãààíä îðîëöîõ” [8] õýìýýí òîäîðõîéëîâ.
Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Çýâñýãò õ¿÷íèé
Åðºíõèé êîìàíäëàã÷ ñàíàà÷ëàí “Öýðýã, öàãäààãèéí àëáàí
õààã÷èéã ͯÁ-ûí Ýíõèéã ñàõèóëàõ áîëîí îëîí óëñûí áóñàä
àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ òóõàé” õóóëèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàí ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüñàí íü 2002 îíû õàâðûí
÷óóëãàíààð áàòëàãäñàí þì [9. 89-93].
Ýíýõ¿¿ õóóëèàð ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ áîëîí îëîí
óëñûí àæèëëàãààíä öýðãèéí àëáàí õààã÷èä òºäèéã¿é
öàãäààãèéí àëáàí õààã÷èä îðîëöîõ íºõöºë áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýí ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõ áîëîâ.
Ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿ õóóëèàð ÝÑÀ-íààñ ãàäíà îëîí óëñûí áóñàä
àæèëëàãàà ãýñýí íýð òîìú¸î îðóóëæ, ò¿¿íèéã îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãà, àëèâàà óëñûí ñàíàà÷ëàãààð çîõèîí áàéãóóëæ
áàéãàà ýíõèéã ñàõèóëàõ òºðºë á¿ðèéí ñóðãàëò, äàäëàãà,
öýðãèéí õýýðèéí ñóðãóóëü, ãàìøèã, îñëûí õîð óðøãèéã
àðèëãàõ, àâðàí õàìãààëàõ áîëîí õ¿ì¿¿íëýãèéí îëîí óëñûí
¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî õýìýýí òîäîðõîéëñîí àæýý. ÝÑÀ-òàé
õîëáîãäñîí àñóóäàë ìàíàé óëñûí õóâüä øèíý òóòàì ó÷ðààñ
¿¿íòýé õîëáîãäñîí íýð òîìú¸îíóóäûí òàëààð õóóëèíä çîõèõ
òàéëáàð õèéæ, àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõòàé õîëáîãäîí
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÷èãëýë õàðèóöñàí ñàéäóóäûí
ýðõ õýìæýýã òóñ òóñ õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëàâ. Óã õóóëèéã
äàãàëäàí õýä õýäýí æóðàì ãàðãàõààð áîëîâñðóóëæ áýëýí
áîëãîîä áàéíà.
Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí ºãñºí
÷èãëýëèéí äàãóó Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé Åðºíõèé
210

øòàáûí á¿òöýä Ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé àëáà 1999 îíä
áàéãóóëàãäàí Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿íèéã îëîí óëñûí
ÝÑÀ-íä îðîëöóóëàõ áýëòãýë àæëûã õàðèóöàí àæèëëàõ
áîëñîí áà ýíõèéã ñàõèóëàõ ÷èãëýëýýð ñóðãàæ áýëòãýõýýð
ìîòîáóóäëàãûí áàòàëüîí íýãèéã áàéãóóëàâ. Ýíõèéã ñàõèóëàõ
õ¿÷íèé àëáà /Ç îðîí òîîòîé/-ûã 2001 îíä Ýíõèéã ñàõèóëàõ
àëáàíû õýëòýñ /5 îðîí òîîòîé/, 2003 îíû 2 äóãààð ñàðä Ýíõèéã
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ãàçàð /15 îðîí òîî/ áîëãîí ºðãºòãºí
çîõèîí áàéãóóëæýý. Òóñ ãàçàð áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà Ìîíãîë
Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé õýìæýýíä ͯÁ-ûí ÝÑÀ õàðèóöñàí
íýãæ áîëîí á¿ñ íóòãèéí èæèë òºðëèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíóóäòàé òîãòìîë õàðèëöàà òîãòîîí, õàìòðàí
àæèëëàæ, ººðèéí îðîíä ÝÑÀ-òàé õîëáîãäñîí ñóðãóóëü,
äàäëàãà, õýýðèéí ñóðãóóëèéã çîõèîí áàéãóóëæ èðýâ.
Òóñ ãàçàð 1999 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä ͯÁ-ûí Ýíõèéã
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ãàçðûí ñóðãàëòûí á¿ëýãòýé õàìòðàí
Óëààíáààòàð õîòíîî ñóðãàëò, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí
áºãººä Îëîí óëñûí óëààí çàãàëìàéí íèéãýìëýãèéí Ç¿¿í Õîéò
Àçèéí ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðààñ Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò
õ¿÷èíä çýâñýãò ìºðãºë人íèé õóóëèéí ñóðãàëòûí
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã
çýâñýãò ìºðãºë人íèé õóóëèéí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ àðãà
õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ýíý ÷èãëýëèéí ñóðãàëò
íü ýíõèéã ñàõèóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ öýðãèéí àëáàí
õààã÷äûí ýðõ ç¿éí ìýäëýã /òóõàéëáàë õ¿÷ õýðýãëýõ ä¿ðýì/èéã
äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí à÷ òóñòàé þì. Ò¿¿í÷ëýí 2000 îíä
ͯÁ-ûí ÝÑÀ-íû ãàçðûí ÂÝÁ õóóäàñò Ìîíãîë Óëñûã
á¿ðòã¿¿ëæ, ººðèéí ìýäýýëëèéã áàéðëóóëàõ áîëîâ.
ͯÁ-ûí ýíõèéí àæèëëàãààíä öýðãèéí àæèãëàã÷
îðîëöîæ ýõýëñíýýñ õîéø 50 ãàðóé æèë ºíãºð÷ýý. Ò¿¿íýýñ
õîéø ͯÁ-ûí ãèø¿¿í 90 ãàðóé îðîí ººðñäèéí öýðãèéí
àæèãëàã÷ íàðàà ýíõèéí àæèëëàãààíä èëãýýãýýä áàéãàà þì.
ªíººãèéí áàéäëààð ͯÁ-ûí 15 ýíõèéí àæèëëàãààíä äýëõèéí
61 îðíû 3000 îð÷èì öýðãèéí àæèãëàã÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë Óëñààñ ͯÁ-ûí ýíõèéí
àæèëëàãààíä îðîëöîõ íºõöºë, áîëîìæ á¿ðäñýíýýð Ìîíãîë
Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íýýñ 5 îôèöåð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí
Êîíãî Óëñ áîëîí Áàðóóí Ñàõàðò ÿâàãäàæ áàéãàà ͯÁ-ûí
ÝÑÀ-íä ͯÁ-ûã áîëîí ººðèéí óëñ ¿íäýñòíýý òºëººëºí
211

“Öýðãèéí àæèãëàã÷” õýìýýõ ýðõýì ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëîâ.
Òýäãýýðèéí 2 íü Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Êîíãî Óëñàä, Ç
íü Áàðóóí ñàõàðò ÿâàãäàæ áàéãàà ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ
àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà áºãººä ¿¿ðãýý ͯÁ-ûí ñòàíäàðò
íºõöëèéí äàãóó íýð òºðòýé ã¿éöýòãýæ áàéíà.
ÝÑÀ-íä öýðãèéí ñàëáàðûí õýìæýýíä îðîëöîõ
àñóóäëûã 2000 îíîîñ ñóäàëæ Çýâñýãò õ¿÷íèé 150 äóãààð
àíãèéí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ÝÑÀ-íû ÷èãëýëýýð õýä õýäýí
óäàà êîìàíä-øòàáûí áîëîí õýýðèéí ñóðãóóëü çîõèîí
áàéãóóëñàí áàéíà. Òóñ àíãèàñ 2000 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä
Êàçàêñòàí Óëñàä çîõèîí áàéãóóëñàí îëîí óëñûí õàìòàðñàí
õýýðèéí ñóðãóóëü “Öåíòðàçáàò-2000”, 2002 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä
Áàíãëàäåø Óëñàä çîõèîí áàéãóóëñàí îëîí ¿íäýñòíèé
ñàëààíû õýýðèéí ñóðãóóëüä òóñ òóñ íýã ñàëàà àìæèëòòàé
îðîëöîæ, ñóðãóóëèéí ¿åä òàâèãäñàí ¿¿ðãèéã àìæèëòòàé
áèåë¿¿ëýí ͯÁ-ûí äóíäûí õÿíàã÷, øèíæýý÷äèéí ç¿ãýýñ îëîí
óëñûí ÝÑÀ-íä îðîëöîæ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ á¿ðýí áîëîìæòîé
ãýñýí ºíäºð ¿íýëýëò àâ÷ýý.
̺í Íîìõîí äàëàé äàõü ÀÍÓ-ûí öýðãèéí
êîìàíäëàëààñ çîõèîí áàéãóóëäàã á¿ñ íóòãèéí ÝÑÀ-íû
êîìàíä-øòàáûí áîëîí õýýðèéí ñóðãóóëüä òýäíèé ñàíõ¿¿ãèéí
äýìæëýãòýéãýýð ìàíàé öýðãèéí àëáàí õààã÷èä îðîëöîæ áàéíà.
Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ÝÑÀ-íû îëîí óëñûí
õýýðèéí ñóðãóóëüä àæèãëàã÷ààð 2 óäàà, îðîëöîã÷îîð ÿâãàí
ñàëàà 2 óäàà, îëîí óëñûí êîìàíä øòàáûí ñóðãóóëüä àæèãëàã÷,
îðîëöîã÷îîð òóñ á¿ð íýã óäàà îðîëöîæ, ººðèéí îðîíä
õàìòàðñàí ñóðãàëò, ñåìèíàð 10 ãàðóé óäàà, êîìàíä-øòàáûí
ñóðãóóëü Ç, òàêòèêèéí õýýðèéí ñóðãóóëü 4-èéã òóñ òóñ çîõèîí
áàéãóóëæýý. Ýíýòõýã Óëñàä 2003 îíû 2 äóãààð ñàðä çîõèîí
áàéãóóëñàí îëîí ¿íäýñòíèé ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû
êîìàíä øòàáûí ñóðãóóëüä àíõ óäàà îðîëöîã÷îîð îðîëöñîí
íü ÝÑÀ-íû ¿åèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò, îïåðàòèâ,
òàêòèêèéí òºâøèíä àæèëëàãààã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ,
ãàçàð îðîí äýýð ͯÁ, áóñàä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãàòàé õýðõýí õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð òóðøëàãà
á¿õèé óëñ îðíóóäûí öýðãèéí àëáàí õààã÷äààñ õàðèëöàí
ñóðàëöàõ áîëîìæ îëãîñîí þì.
Ò¿¿í÷ëýí õî¸ð òàëûí õàìòàðñàí õýýðèéí ñóðãóóëèéã
212

2000 îíîîñ ýõëýí çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä 2002 îíä ÀÍÓûí
öýðãèéí àëáàí õààã÷èäòàé ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãàà
áîëîí õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæèéí ÷èãëýëýýð õàìòàðñàí
ñóðãóóëü õèéñýí íü õî¸ð îðíû öýðãèéíõýí õàðèëöàí ñóðàëöàõ,
òóðøëàãà ñîëèëöîõ èõýýõýí ¿ð íºëººòýé àðãà õýìæýý áîëñîí
þì. ̺í 2003 îíä Áåëüãèéí âàíò Óëñûí òóñãàé õ¿÷íèéõýíòýé
ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû õàìòàðñàí ñóðãóóëü, ÀÍÓ-ûí
òýíãèñèéí ÿâãàí öýðãèéí õ¿÷íèéõýíòýé ÝÑÀ-íû õàìòàðñàí
õýýðèéí ñóðãóóëü òóñ òóñ õèéõýýð áýëòãýæ áàéíà.
ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé
÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ /ÅÐIÑ/ õºòºëáºð, Îëîí óëñûí öýðãèéí
áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ºðãºòãºñºí E-IMET õºòºëáºðèéí
ñàíõ¿¿æèëòýýð îëîí óëñûí ÝÑÀ-íû ýðõ ç¿éí áîëîí
ñóðãàëòûí àñóóäëààð õàìòàðñàí ñóðãàëò, ñåìèíàð õèéæ,
õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòíûã ÀÍÓ-ä äàìæààíä ñóðàëöóóëàõ
áîëîâ. Òóõàéëáàë, 2000 îíû 8 äóãààð ñàð áîëîí 2001 îíû 9
ä¿ãýýð ñàðä ÀÍÓ-ûí Áàòëàí õàìãààëàõûí Îëîí óëñûí ýðõ
ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìòðàí ÝÑÀ-íû ýðõ
ç¿éí àñóóäëààð õàìòàðñàí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ 2000 îíû
10 äóãààð ñàðä ÀÍÓ-ûí Õàâàé ìóæèéí Õîíîëóëó õîòíîî
çîõèîí áàéãóóëñàí “Ñóðãàã÷ íàðûã áýëòãýõ ñóðãàëò, ñåìèíàð”ò
ÇÕÅØ-ûí Ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé àëáàíû á¿ðýëäýõ¿¿í,
Çýâñýãò õ¿÷íèé 150 äóãààð àíãèéí áàãø íàð îðîëöñîí áàéíà.
̺í 2001 îíû 8 äóãààð ñàðä “Ýíõèéí àæèëëàãàà” ñýäýâò
ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàâ.
Ç¿¿í õîéä Àçèéí ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû
äàäëàãà-ñåìèíàðûã 2002 îíä ººðèéí îðîíä àíõ óäààãàà çîõèîí
áàéãóóëñàí íü ýíý òàëààð òóðøëàãà á¿õèé óëñ îðíû
òºëººëºã÷èä Ìîíãîë Óëñòàé òàíèëöàõ, õàðèëöàí òóðøëàãà
ñîëèëöîõ, ìàíàé öýðãèéí àëáàí õààã÷èä õàðüöàíãóé îëîí
òîîãîîð õàìðàãäàæ, ñóðàëöàõ òààòàé áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí
þì. ̺í 2002 îíä Çýâñýãò õ¿÷íèé óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿íèé
ñòðàòåãèéí öóãëàðàëòûã ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãàà ñýäâýýð
çîõèîí áàéãóóëñàí íü óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ýíý
òàëààðõ îéëãîëòûã ºðãºæ¿¿ëýõ, òýäíèé ç¿ãýýñ òóñ òóñûí
÷èãëýëýýð ýíýõ¿¿ àæèëëàãààíä îðîëöîõ çîõèõ áýëòãýëèéã
õàíãàõ óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëñîí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ 2006 îíä áîëîõ îëîí ¿íäýñòíèé ñàëààäûí
213

õýýðèéí ñóðãóóëèéã ººðèéí îðîíä çîõèîí áàéãóóëàõ ñàíàëûã
äýâø¿¿ëýýä áàéãàà áºãººä òóñ óëñ íü ýíõèéã ýðõýìëýñýí,
òºâèéã ñàõèñàí óëñ áîëîõûí õóâüä á¿ñ íóòãèéí îðíóóäûí
äóíä öýðãèéí èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõ, ººðèéí óëñûí Çýâñýãò
õ¿÷íèéã îëîí óëñûí ÝÑÀ-íä áýëòãýõýä ýíý ñóðãóóëèéí à÷
õîëáîãäîë îðøèõ þì.
Òóñ óëñ íü ÕÁÍÃÓ, Êàíàä, Íèäåðëàíä, Èðëàíä, Øâåä,
Ôèíëÿíä, Áàëáûí Âàíò Óëñ, Ìàëàéç Óëñàä áàéäàã ýíõèéã
ñàõèóëàõ õ¿÷íèé îëîí óëñûí ñóðãàëòûí òºâ¿¿äýýñ öýðãèéí
àæèãëàã÷, øòàáûí áîëîí àð òàëûí àæèëòàí áýëòãýõ òàëààð
ñàíàë õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà áîëîâ÷ ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëèéí
óëìààñ çºâõºí ñóðãàëòûí áîëîí òýýâðèéí çàðäëûã á¿ðýí
äààñàí òîõèîëäîëä ë öýðãèéí àëáàí õààã÷äàà ñóðàëöóóëæ
áóé þì. Îäîîãèéí áàéäëààð 11 öýðãèéí àëáàí õààã÷, 2 ýíãèéí
àëáàí õààã÷èéã ÕÁÍÃÓ, Èðëàíä, Íèäåðëàíä, ÀÍÓ, Êàíàä,
Øâåéöàðü, Èðàí Óëñ äàõü ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé ñóðãàëòûí
òºâ¿¿äýä ñóðãàæ áýëòãýýä áàéíà.
Äîòîîääîî ÝÑÀ-íû ñóðãàëò íü ìàíàé Çýâñýãò õ¿÷íèé
ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëæ, èíãýñíýýð
çàðèì ñàëáàð, îôèöåð, àõëàã÷ íàð ýíõèéã ñàõèóëàõ
àæèëëàãààíä îðîëöîõ áýëòãýëòýé áîëîâ. Çýâñýãò õ¿÷íèé
á¿õèé ë àíãè, ñàëáàðóóäàä ÝÑÀ-íû ÷èãëýëýýð çààõ
õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã ÝÑÀ-íû ñóðãàëòûí ñòàíäàðò
ººð÷ëºãäºæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð øèíý÷ëýí
áîëîâñðóóëàí ìºðä¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. ̺í ͯÁ-ûí Ýíõèéã
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ãàçðààñ áýëòãýí ãàðãàäàã òàêòèêèéí
òºâøíèé ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãóóäûã ìîíãîë õýëíýý
îð÷óóëàí àíãè, ñàëáàðóóäûí ñóðãàëòàä àøèãëàõààð áýëòãýæ
áàéíà.
ÀÍÓ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ÷àäàâõèéã
íýìýãä¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Çýâñýãò õ¿÷íèé æàíæèí
øòàáò àíãëè õýëíèé ëàáîðàòîðè áàéãóóëàí îôèöåð, àõëàã÷
íàðûí õýëíèé ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõýä àøèãëàæ áàéãàà íü
öààøèä ÝÑÀ-íä îðîëöîõ áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé õýëíèé
ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõýä çîõèõ ¿ð ä¿íãýý ºãºõ þì. Òºâ
àéìãèéí Àëòàíáóëàã ñóìûí Òàâàí òîëãîéí ðàéîíä áàéðëàõ
Çýâñýãò õ¿÷íèé ñóðãàëòûí òºâä ÝÑÀ-íû ñóðãàëò ÿâóóëàõàä
çîðèóëñàí õè÷ýýëèéí öýã¿¿äèéã 2000 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä
214

áàéãóóëàí òîõèæóóëàâ. Öààøèä ÝÑÀ-íû ¿åä õýðýãëýãääýã
òàêòèêèéí àðãà, òåõíèê¿¿äýýð õè÷ýýëëýõ áîëîëöîîòîé
õè÷ýýëèéí öýã¿¿äèéã íýìæ áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà.
Öààøèä óëñ òºðèéí õóâüä òºâèéã ñàõèñàí, äîòîîä
áàéäàë íü òîãòâîðòîé ìàíàé óëñàä ýíõèéã ñàõèóëàõ
àæèëëàãààíû îëîí óëñûí ñóðãàëòûí òºâ áàéãóóëáàë á¿ñ
íóòãèéí îðíóóäûí ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã öàã óóðûí ýðñ òýñ íºõöºëä ñóðãàõ áîëîëöîîã
á¿ðýëä¿¿ëýõ þì. Ýíý òºâèéã áàéãóóëñàíàà𠺺ðèéí öýðãèéí
àëáàí õààã÷äûí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, îð÷èí
¿åèéí áàéëäààíû çýâñýã òåõíèê, òåõíîëîãèîñ ñóð÷ ýçýìøèõ,
öýðãèéí ñàëáàðò ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.
ͯÁ-ûí Ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû ãàçðûí
Ñóðãàëòûí àëáàíû äàðãà, ººðèéí àæèëòíûõàà õàìò Ìîíãîë
Óëñàä 2003 îíû 2 äóãààð ñàðûí 28-íààñ Ç äóãààð ñàðûí 5-íû
ºäð¿¿äýä àéë÷èëæ, Ìîíãîë Óëñûí ýíõèéã ñàõèóëàõ
àæèëëàãààíä îðîëöîõ òàëààðõ áýëòãýë àæèë, öýðãèéí àëáàí
õààã÷äûí ñóðãàëò áýëòãýë, Ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû
ñóðãàëòûí òºâòýé òàíèëöàí, Çýâñýãò õ¿÷íèé óäèðäëàãàòàé
óóëçàæ òîäîðõîé àñóóäëóóäààð ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîâ.
Îéðûí èðýýä¿éä ͯÁ-ûí Ýíõèéã ñàõèóëàõ
àæèëëàãààíû ãàçðûí øòàáò Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèéí
òºëººëºã÷ àæèëëóóëàõ, ýñâýë Ìîíãîë Óëñààñ ͯÁ-ä ñóóãàà
Áàéíãûí òºëººëºã÷èéí ãàçàðò öýðãèéí çºâëºõèéí îðîí òîî
ãàðãàæ ìýðãýæëèéí îôèöåð òîìèëæ àæèëëóóëàõ òàëààð
òîäîðõîé àëõàì õèéãýýä áàéíà. ÇÕÆØ-ûí Ýíõèéã ñàõèóëàõ
àæèëëàãààíû ãàçàð Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íýýñ ͯÁ-ûí
ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ òàëààð îéðûí 5
æèëèéí õóãàöààíä áàðèìòëàõ áîäëîãûí òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëàõààð àæèëëàæ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ òºëºâëºãºº
ãàðñíààð öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë óëàì á¿ð
òîäîðõîé áîëîõ þì.
Òóñ óëñ öààøäàà ͯÁ-ûí ÝÑÀ-íû íººö õ¿÷íèé
ñèñòåìä öýðãèéí ñàëáàð á¿ðòã¿¿ëæ, Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò
õ¿÷èí ÝÑÀ-íä öýðãèéí àæèãëàã÷ òºäèéã¿é öýðãèéí ñàëáàð
îðîëöóóëàõ áîëîëöîîòîé ãýäãýý èëýðõèéëýí, ýíý òàëààð
õîëáîãäîõ áýëòãýëèéã õàíãàí öýðãèéí ñàëáàð èëãýýí ¿¿ðýã
215

ã¿éöýòã¿¿ëýõ òàëààð àæèëëàæ áàéíà. Õýäèéãýýð ýíý òàëààð
áýëòãýãäýæ áàéãàà ìàíàé öýðãèéí àëáàí õààã÷èä ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõýä áýëýí áàéãàà õýäèé ÷ àð òàë, ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð
íýëýýä õ¿íäðýëòýé áàéãàà áºãººä öààøèä ÿàðàëòàé
øèéäâýðëýõ àñóóäëûí íýã áîëîîä áàéíà. Òóõàéëáàë:
- Òýýâðèéí õýðýãñýë, õ¿í íýã á¿ðèéí õýðýãñýë, ÝÑÀíû
¿åä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã çàðèì
òóñãàé õýðýãñýë ãýõ ìýò;
- Ýíõèéã ñàõèóëàõ áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òýýâýðëýõ,
õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ çîðèëãîîð
ÀÍÓ-ààñ òóñëàìæèéí æóðìààð à÷àà òýýâðèéí îíãîö
/Ñ-130/-ûã àâàõ àñóóäëûã ñóäàëæ øèéäâýðëýõ;
- ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé
÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ /EPIC/ õºòºëáºðèéí
õ¿ðýýíä ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé êîìàíä-øòàáûí
ñóðãóóëèéí äàäëàãà õèéõ êîìïüþòåðèéí òàíõèì
áàéãóóëàõ;
- Çýâñãèéí ÷àíàðòàé áóñ öýðãèéí íýã á¿ðèéí õýðýãñýë
/àðàíç, õîðò óòààíû áàã, íýã á¿ðèéí õàìãààëàõ
õýðýãñýë, õ¿ðç, áàéðëàë òîäîðõîéëîã÷, ýìíýëãèéí
àíõàí øàòíû òóñëàìæèéí èæ ãýõ ìýò/-èéã
òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä áóñàä óëñààñ àâàõ àñóóäëûã
ñóäëàí øèéäâýðëýõ;
- Ìàíàé öýðãèéí ñàëáàð îëîí óëñûí ÝÑÀ-íä
àìæèëòòàé îðîëöîõûí òóëä áóñàä óëñûí öýðãèéí
õ¿÷èíòýé èäýâõòýé õàðèëöàí àæèëëàõ ÷àäâàðòàé
áàéõ ó÷èðòàé. ¯¿íä íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü
õîëáîîíû àäèë òºâøíèé õýðýãñýëòýé, ò¿¿íèéãýý
ñàéòàð ýçýìøñýí áàéõ ¸ñòîé þì. Èéìýýñ ýíý
àñóóäëûã ÀÍÓ, ÕÁÍÃÓ, Êàíàä, ÁÍÑÓ çýðýã ýäèéí
çàñãèéí ºíäºð ÷àäàâõòàé óëñóóäàä õàíäàí òàâüæ
òîäîðõîé ¿å øàòòàéãààð øèéäâýðë¿¿ëýõ çýðýã
áîëíî.
Ìîíãîë Óëñ ͯÁ-ûí ÝÑÀ-íä îðîëöñîíîîð îëîí óëñûí
ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõýä õóâü íýìýð
îðóóëàõ òóõàé ãàäààä áîäëîãûíõîî íýã çîðèëò, ÷èãëýëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òîäîðõîé àëõàì áîëîõ áºãººä ýíý
íü Ìîíãîë Óëñûã ñóðòàë÷ëàõ, Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íèé ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð, åðºíõèé ìýäëýãèéã
äýýøë¿¿ëýõ, òýäíèé ç¿ãýýñ îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãè,
216

áàéëäààíû çýâñýã òåõíèêèéã ñóð÷ ýçýìøèõ, öýðãèéí ñàëáàð
äàõü îëîí óëñûí õàðèëöààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä òóñ äºõºì
¿ç¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì Ò¿¿í÷ëýí ͯÁ-ûí çîõèõ æóðìûí
äàãóó ýíõèéã ñàõèóëàõ áîäèò àæèëëàãààíä îðîëöóóëñàí
öýðãèéí àëáàí õààã÷èä, çýâñýã òåõíèêèéí ò¿ðýýñýíä çîõèõ
íºõºí òºëáºð àâñíààð ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áàòëàí õàìãààëàõ
çàðäëûã õºíãºâ÷ëºõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, öààøèëáàë óëñûí òºñºâò òîäîðõîé
õýìæýýãýýð õóâü íýìýð áîëíî.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí
ãàäààä õàðèëöàà 1990-ýýä îíîîñ èõýýõýí ýð÷èìæèæ ÷àíàðûí
øèíý òºâøèíä ãàðàâ. ªíººãèéí áàéäëààð áàòëàí
õàìãààëàõûí àòòàøåã áàéíãà áóþó õàâñðàí ñóóëãàõ òºâøèíä
15 îðîíòîé öýðãèéí ñàëáàðò øóóä õàðèëöàà òîãòîîãîîä áàéíà.
Ìîíãîë Óëñààñ ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, ÀÍÓ, Áåëüãèéí Âàíò óëñàä
áàòëàí õàìãààëàõûí àòòàøå áàéíãà ñóóæ áàéãàà áºãººä
ÁÍÑÓ-ûã Áýýæèíãýýñ, Êàíàäûã ÀÍÓ-ààñ, ÕÁÍÃÓ, Ôðàíö,
Èòàëèéã Áåëüãèýñ õàâñðàí àæèëëàæ áàéíà. ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ,
ÀÍÓ-ûí áàòëàí õàìãààëàõûí àòòàøå ìàíàé îðîíä áàéíãà
ñóóæ, ÕÁÍÃÓ, Àíãëè, Ïîëüø, Èçðàèëü, ÁÍÑÓ, Êàíàä, Áåëüãè,
Øâåéöàð, Èòàëè, Òóðê, ßïîíû áàòëàí õàìãààëàõûí àòòàøå
íàð Áýýæèíãýýñ õàâñðàí äèïëîìàò ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä
õàðèëöàà íü õºðø õî¸ð îðîí áîëîí äýëõèéí óëñ òºðèéí
áîäëîãîä íºëºº á¿õèé îðíóóäòàé öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãààã
èäýâõæ¿¿ëýõ, á¿ñ íóòãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä íºëºº
á¿õèé áºãººä ìàíàé óëñûí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã äýìæäýã,
õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà îðíóóäòàé áàòëàí
õàìãààëàõ ñàëáàðûí õàðèëöàà õîëáîîã õºãæ¿¿ëýõ, ìºí ìàíàé
óëñûã ñîíèðõîã÷ áóñàä îðíóóäòàé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ,
äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéí öýðãèéí ñàëáàðò õàìòðàí
àæèëëàõ, ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîõ ãýñýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð õýðýãæèæ èðýâ.
Ìîíãîë Óëñààñ äýëõèéí óëñ îðíóóäòàé òîãòîîñîí ýë
õàðèëöàà íü çýâñýãò õ¿÷íèé õºãæèë, áýõæèëòýä òîäîðõîé õóâü
íýìýð áîëæ áóé òºäèéã¿é òºð, çàñãààñ äýâø¿¿ëñýí öýðãèéí
øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.
Øèíý çóóíä áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöààã
217

óëàì èäýâõæ¿¿ëæ, ºðãºòãºõ, îäîîãèéí õàðèëöààíä ãîëëîæ áóé
õýëáýð, àãóóëãûã áàÿæóóëàõ íü óëñ òºð, äèïëîìàòûí àðãààð
óëñ îðíûõîî àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëæ, óëìààð Ìîíãîëûí öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã
ýð÷èìæ¿¿ëýõýä ¿ð íºëººãºº ¿ç¿¿ëýõ íü äàìæèãã¿é þì.
218

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ, Á¯ÒÝÝË, ÑÓÐÂÀËÆ,
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÌÀÒÅÐÈÀË
1. Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõûí öàãààí íîì. 1997-1998
îí. ÓÁ., 1998.
2. Çýâñýãò õ¿÷íèé ò¿¿õ. 1990-1997 îí. ÓÁ., 1997. (ÁÕÝØÕèéí
íîìûí ñàíä áóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºñëèéí àæëûí
òàéëàí).
3. Ìîíãîë Óëñûí öýðýã äèïëîìàòûí õàðèëöàà. ÓÁ., 1998.
(ÁÕÝØÕ-èéí íîìûí ñàíä áóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òºñëèéí àæëûí òàéëàí).
4. Àðäûí ýðõ ñîíèí. 1998.12.12. ¹298.
5. Àðäûí ýðõ ñîíèí. 1995. ¹198.
6. Ìîíãîë Óëñûí Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì (ò¿¿õèéí òîéì). ÓÁ.,
2001.
7. Àðäûí ýðõ ñîíèí. 1998.05.04. ¹103.
8. Ñî¸ìáî ñîíèí. 2002.06.10-18. ¹24, 25.
9. Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé ýðõ ç¿éí ¿íäýñ. Õóóëü
òîãòîîìæ, ýðõèéí àêòûí ýìõòãýë. ÓÁ., 2002.
219

ÄÎËÎÎÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÒªËªÂØÈË,
ÖÝÐÝÃ - ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÀÐÈËÖÀÀ
Ph.D ×.Ýðäýíý÷óëóóí
/ÁÕÝØÕ-èéí äýä çàõèðàë,
ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Á.Ñîäáèëýã
/Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû
ñóäàëãààíû òºâèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí/
1. Ìîíãîëûí èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë, õºãæëèéí
òàëààð ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä äàðààõü ÷èã ¿¿ðã¿¿äèéã îíöëîí
¿çýõ áîëæýý. ¯¿íä:
1. ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ;
2. Íèéãìèéí èíòåãðàö÷ëàë;
3. Èðãýíèé íèéãìèéí ñóáüåêò¿¿äèéí ººðºº ººðèé㺺
õºãæ¿¿ëæ áóé áàéäàë;
4. Íèéãìèéí õàðèëöààíû íºõöëèéã ãîìîãåíèçèä
îðóóëàõ çýðýã îéëãîëòóóä áàãòàæ áàéíà.
Èðãýíèé íèéãìèéí ºíºº, õýòèéí ä¿ð òºðõ, òºëºâèéã
òîäîðõîéëîõ äàðààõü ãîë øèíæ¿¿ä ìîíãîëûí óëàìæëàëò
áîëîí îð÷èí ¿åèéí àõóé, óõàìñðûí õàðèëöààíä òºëºâøèæ,
óëìààð ¿íäýñíèé ºâºðìºö îíöëîã, àðãà çàìààð õºãæèæ áàéíà.
Èðãýäèéíõýý ¿íäýñ óãñàà, íèéãìèéí ãàðëûã
ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð àðä÷èëñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýí ýðõ,
¿¿ðýã, õàðèóöëàãûí çîõèñòîé íýãäëèéã õóóëèéí õ¿ðýýíä õ¿í
á¿õýíä àäèë òýãø áàéäëààð ýäë¿¿ëýõ íü èðãýíèé íèéãìèéí
ãîë øèíæ áèëýý.
Ýíý óòãààðàà Ìîíãîëûí àõóé, óõàìñàð, îþóí ñàíààíû
óëàìæëàëä, ýðõ ÷ºëºº, ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí íýãäýë íü àæ àõóéí
àíõäàã÷ ìèêðî òºâøíèé õàðèëöààíä òºðèéí çîõèöóóëàëò,
õÿíàëòààñ ÷ºëººòýé, õàðèí ìàêðî òºâøíèé õóâüä òºðèéí
àÿäóó çîõèöóóëàëòàä áàéñàí ãýæ ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé þì.
Ýíý íü èðãýíèé íèéãìèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóëãóóð çàð÷èì
220

ìîíãîëä õºãæèõ áîäèò ¿íäýñ áîëñîí þì.
Ìîíãîë÷óóäûí àìüæèðãààíû ýõ ñóðâàëæ, àìüäðàëûí
îð÷èí íü ¿íäñýíäýý ìàë àæ àõóé áàéâ. Ìàë÷èä ìàëàà
ìàëëàæ, ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ, ò¿¿õèé ýä, ¿ð øèìèéã íü àøèãëàõ,
í¿¿äýë õèéõ çýðýã ¿éëäâýðëýëèéí øèíæòýé ¿éë àæèëëàãààíû
àëü ÷ òºðºëä òýäíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí òºðèéí
àëáàäëàãûí øèíæòýé çîõèöóóëàëò ¿ã¿é áàéñàí áºãººä ¿¿ðýã,
õàðèóöëàãûí õóâüä ÷ ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé õýì õýìæýýòýé
íèéöñýí, á¿õ ç¿éë ìàë÷èí õ¿í ººðººñ íü õàìààðàõ øèíæòýé
áàéñàí áàéíà (Òîòàëèòàð òîãòîëöîîíä áàéñíààñ áóñàä îí
æèë¿¿äýä).
1990 îíîîñ ºìíº àðä èðãýä ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí
ýðõèéíõýý äàãóó îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãàä õàìðàãäàí ¿éë
àæèëëàãààíä íü îðîëöäîã áàéñàí õýäèé ÷ ýäãýýð
áàéãóóëëàãóóä íü èðãýäèéí ýðõ àøèã, ñîíèðõëûã èëýðõèéëýã÷
áóñ õàðèí òºðæñºí íàìûí ¿çýë ñóðòëûí çýâñýã áîëæ áàéñàí
áàéíà.
Òóõàéëáàë, Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûí öîðûí ãàíö
áàéãóóëëàãà áîëîõ “Ìîíãîëûí Õóâüñãàëò Çàëóó÷óóäûí
Ýâëýë” íü ººðèéí ä¿ðìýíäýý “Ìîíãîëûí Õóâüñãàëò
Çàëóó÷óóäûí Ýâëýë áîë Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí
äàé÷èí òóñëàã÷, áýëòãýë õ¿÷èí ìºí” õýìýýí çààæ, çàëóó
¿åèéã ñîöèàëèçì, êîììóíèçìûã áàéãóóëàõ ¿éëñýä á¿õ õ¿÷,
àâúÿàñ, ÷àäâàðàà äàé÷ëàí îðîëöóóëàã÷ áîëãîí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. ¯¿íòýé
àäèë “Ìîíãîëûí àõìàäûí õîðîî”, “Ìîíãîëûí ¿éëäâýð÷íèé
ýâëýë”, “Õ¿¿õäèéí òºëºº ¿íäýñíèé ôîíä” çýðýã
áàéãóóëëàãóóä ÷ ìºí ë ¿çýë ñóðòàë÷ñàí, íàìûí áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéñàí þì.
Õàðèí 1990 îíû íèéãýì, óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä ãàðñàí
ýðãýëòèéí ÷àíàðòàé ººð÷ëºëò¿¿ä íü çºâõºí Ìîíãîë Àðäûí
Õóâüñãàëò Íàìûã øèíý÷ëýãäýõýä õ¿ðãýñýí òºäèéã¿é íàìûí
øóóä õàðúÿàíä áàéñàí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä ÷
ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýõ íºõöëèéã áèé áîëãîñîí þì.
Õàðèí 1990 îíû àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ä¿íä á¿õíèéã
íàì, òºðººñ óäèðäàí çîõèöóóëäàã áàéñàí òîòàëèòàð
221

òîãòîëöîîíîîñ òàòãàëçàí õ¿í òºðºëõòíèé íèéòëýã ¿íýò
ç¿éëñèéã ýðõýìëýäýã, íýýëòòýé, áèå äààñàí òîãòîëöîîíä
øèëæèæ 1992 îíä øèíý ¯íäñýí õóóëèà øèíý÷ëýí áàòàëñàí
áèëýý. Ýíýõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèíä “. . . ýõ îðîíäîî õ¿ì¿¿íëýã,
èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã ýðõýì
çîðèëãî áîëãîíî” [1. 3] ãýæ òóíõàãëàñàí áàéäàã. Äýýðõ
çîðèëãûã ¿íäýñëýí èðãýíèé íèéãýì õºãæèæ, òºëºâøèõ ¿íäýñ
ñóóðü áîëîõ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóóëü÷ëàí
áàòàëãààæóóëñàí. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëèéí õî¸ðäóãààð á¿ëãèéí:
• 16 äóãààð ç¿éëèéí 3-ò “Õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº
øóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ, ºâ
çàëãàìæëóóëàõ ýðõòýé. Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð
õóðààõ, äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî. Òºð, ò¿¿íèé ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãà íü íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýýã
¿íäýñëýí õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã äàé÷ëàí àâáàë
íºõºõ îëãîâîð, ¿íèéã òºëíº;
• 16 äóãààð ç¿éëèéí 7-ä “Ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõòýé. Òºðººñ
á¿õ íèéòèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûã òºëáºðã¿é îëãîíî.
Èðãýä òºðººñ òàâèõ øààðäëàãàä íèéöñýí õóâèéí
ñóðãóóëü áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áîëíî;
• 16 äóãààð ç¿éëèéí 8-ä “Ñî¸ë, óðëàã, øèíæëýõ óõààíû
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, á¿òýýë òóóðâèõ, ¿ð øèìèéã
íü õ¿ðòýõ ýðõòýé. Çîõèîã÷, øèíý á¿òýýë, íýýëòèéí
ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà;
• 16 äóãààð ç¿éëèéí 9-ä “Øóóä áóþó òºëººëºã÷èéí
áàéãóóëëàãààðàà óëàìæëàí òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò
îðîëöîõ ýðõòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãàä ñîíãîõ,
ñîíãîãäîõ ýðõòýé. Ñîíãîõ ýðõèéã àðâàí íàéìàí íàñíààñ
ýäýëíý. Ñîíãîãäîõ íàñûã òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëä òàâèõ øààðäëàãûã õàðãàëçàí õóóëèàð
òîãòîîíî;
• 16 äóãààð ç¿éëèéí 10-ä “Íèéãìèéí áîëîí ººðñäèéí
àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ íàì, îëîí
íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ñàéí äóðààðàà
ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé. Íàì, îëîí íèéòèéí áóñàä á¿õ
áàéãóóëëàãà íèéãýì, òºðèéí àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèæ,
õóóëèéã äýýäëýí áèåë¿¿ëíý. Àëü íýãýí íàì, îëîí
íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãàä ýâëýëäýí íýãäñýíèé
òºëºº áîëîí ãèø¿¿íèé õóâüä õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí
222

ãàäóóðõàõ, õýëìýãä¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî. Òºðèéí çàðèì
òºðëèéí àëáàí õààã÷èéí íàìûí ãèø¿¿íèéã ò¿äãýëç¿¿ëæ
áîëíî;
• 16 äóãààð ç¿éëèéí 16-ä “Èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, ¿çýë
áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ¿ã õýëýõ, õýâëýí
íèéòëýõ, òàéâàí æàãñààë öóãëààí õèéõ ýðõ ÷ºëººòýé.
Æàãñààë öóãëààí õèéõ æóðìûã õóóëèàð òîãòîîíî [1. 8-
9].
¯íäñýí õóóëèéí äýýð äóðüäñàí çààëòóóäààñ ãàäíà
èðãýíèé íèéãìèéí õàðèëöààã “Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
òóõàé”, “Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé”, “Òºð, ñ¿ì õèéäèéí
õàðèëöààíû òóõàé”, “¯éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí òóõàé”, “Ìîíãîë
óëñûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ, ò¿¿íèé
óäèðäëàãûí òóõàé” çýðýã õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòóóäààð
áàòàëãààæóóëæ ºãñºí.
Ýäãýýð õóóëèóäààñ 1997 îíä áàòëàãäñàí “Òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí òóõàé” õóóëèéã îíöëîí àâ÷ ¿çüå. “Òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí òóõàé” õóóëèéí çîðèëòûã “Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí Õóóëü áîëîí Ìîíãîë óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýãýýð
òîäîðõîéëñîí õ¿íèé ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð èðãýä
ýâëýëäýí íýãäýõ, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî” [2] ãýæ
òîäîðõîéëæýý. Ýíý õóóëèéí íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí äºðºâä¿ãýýð
ç¿éëèéí 1-ä “òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ãýæ èðãýä, òºðèéí
áàéãóóëëàãà (õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà)-ààñ áóñàä õóóëèéí ýòãýýäýýñ
íèéãìèéí áîëîí ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí
¿¿äíýýñ ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäàí ¿éë
àæèëëàãààãàà òºðººñ õàðààò áóñ, ººðèé㺺 óäèðäàõ çàð÷ìààð
ÿâóóëäàã àøãèéí òºëºº áóñ áàéãóóëëàãûã õýëíý” [2] ãýæ çààñàí
áàéíà.
Òºðèéí áóñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä íü òºð çàñãààñ
õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã àðä èðãýäýä
õ¿ðãýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áºãººä òºð çàñàã, àðä
èðãýäèéã õîîðîíä íü õîëáîæ ºãäºã “ã¿¿ð” þì. Òóõàéëáàë,
“ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé òºâ” (1996-2000 îí õ¿ðòýë
Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí “ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé
223

õºòºëáºð”-èéã õýðýãæ¿¿ëñýí), “Ìîíãîëûí àõìàäûí õîëáîî”,
“Ìîíãîëûí õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé òºâ”,
“Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîî”, “Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûí
õîëáîî” çýðýã áàéãóóëëàãóóä íü òºð çàñãààñ òîäîðõîé
õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ ãèø¿¿ä, äýìæèã÷äýäýý òºðèéí
¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã. Òºðººñ õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâ÷
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã ýäãýýð
áàéãóóëëàãóóäààñ ãàäíà áèå äààí ãèø¿¿ä äýìæèã÷äýäýý
¿éë÷èëäýã òºðºë á¿ðèéí ÷èãëýëèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Ýíý á¿õ òºðèéí áóñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã “Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé”
õóóëèàð çîõèöóóëäàã.
Îäîîãèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä Õóóëü ç¿é, äîòîîä
õýðãèéí ÿàìàíä á¿ðòãýëòýé 2100 ãàðóé òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóä (Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû ìýäýýëýë,
2001 îíû 6 ñàðûí áàéäëààð) ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Äýýðõ òîî íü 1996 îíû òîîòîé õàðüöóóëàõàä äàðóé 3 äàõèí
ºñ÷ýý. Ýäãýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààíû ÷èãëýë, íèéãýìä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãýýðýý
ñèñòåìëýã, íýãäìýë ÷àíàðòàé áîëæ òºëºâøèæ áàéíà.
Õýäèéãýýð ìàíàé óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òîîíû ºñºëò ºíäºð áàéãàà íü
ñàéøààëòàé áîëîâ÷ òýäãýýð áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõè, íººö
áîëîëöîîã äýýøë¿¿ëýõ áýõæ¿¿ëýõ àñóóäàëä òºðèéí äýìæëýã
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéíà. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü
èðãýíèé íèéãìèéí èíñòèòóöèéí õóâüä òºð, ò¿¿íèé
áàéãóóëëàãóóäàä õÿíàëò òàâèõ, ãèø¿¿ä áîëîí èðãýäèéí ýðõ,
àøèã ñîíèðõëûã èäýâõòýé èëýðõèéëýõ, õàìãààëàõ, ýíý
¿¿äíýýñýý òºðä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ìºí øàõàëò
¿ç¿¿ëýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé
íèéãìèéí òºëºâøèëä çîõèõ õóâü íýìýð áîëæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí èðãýí, òºðèéí áàéãóóëëàãààñ áóñàä
õóóëèéí ýòãýýä òºðèéí áàéãóóëëàãààñ çºâøººðºë àâàõã¿éãýýð
ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ äàíãààðàà
áóþó õàìòðàí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ýðõòýé.
Ãýõäýý Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì áîëîí Óëñûí
224

á¿ðòãýëèéí ãàçàð á¿ðòã¿¿ëñíýýð ¿éë àæèëëàãààãàà àëáàí
¸ñîîð ÿâóóëàõ ýðõòýé áîëäîã. ̺í òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
¿éë àæèëëàãàà íü îëîí ò¿ìýíä íýýëòòýé èë òîä áàéõ áà ò¿¿íèé
ãèø¿¿ä áîëîí èðãýä õýí ÷ òóõàéí áàéãóóëëàãûí òàéëàíòàé
òàíèëöàæ áîëîõ ýðõèéã õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã.
Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã õóóëü ¸ñíû ãýæ õ¿ëýýí
çºâøººðºõ äàðààõü íºõöë¿¿ä áàéäàã. ¯¿íä:
• Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã á¿ðòãýõ æóðìûí äàãóó
óã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàä Õóóëü ç¿é, äîòîîä
õýðãèéí ÿàìíààñ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ
àëáàí ¸ñíû çºâøººðºë, ãýð÷èëãýý îëãîäîã,
• Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì íü çîõèõ
øààðäëàãà õàíãàñàí áàðèìò áè÷ãèéã õ¿ëýýí
àâñíààñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð äàðààõü
øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàäàã
- òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã óëñûí
á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ;
- äîð äóðüäñàí òîõèîëäîëä óëñûí
á¿ðòãýëä á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàõ
(òóõàéí áàéãóóëëàãûí çîðèëãî íü
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä
íèéöýýã¿é òîõèîëäîëä)
• ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷äààñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæ áàéãóóëëàãûí
ä¿ðìèéã áàòàëñíààð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã
¿¿ñãýí áàéãóóëñàíä òîîöîõ áºãººä óëñûí
á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýð õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ
ýäýëäýã [2].
Óëñûí Èõ Õóðàë áîëîí Çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàãäñàí
õóóëü, ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã, õºòºëáºð¿¿ä íü òºðººñ èðãýíèé
íèéãýìòýé õàðèëöàõ “çóðàãëàë”-ûã òîäîðõîéëæ áàéäàã. Ìîíãîë
Óëñûí õóâüä òºðººñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé
õàðèëöàõäàà äàðààõü õóóëèéí çààëòóóäûã áàðèìòàëäàã.
¯¿íä:
• Òºðººñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóóëü ¸ñíû
ýðõèéã õàìãààëíà.
• Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü òºðººñ õàðààò áóñ
áàéíà.
225

• Òºðèéí áàéãóóëëàãà íü òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ñàíõ¿¿ãèéí
áîëîí áóñàä õýëáýðèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áîëíî.
• Òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîãäñîí òºðèéí íóóöàä ¿ë õàìààðàõ
ìýäýýëýë òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäàä
íýýëòòýé áàéíà.
• Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëëàãààñ ãàðãàõ øèéäâýðèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä
ñàíàëûã íü ¿íäýñëýí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã
îðîëöóóëæ áîëíî.
• Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü òºðèéí
áàéãóóëëàãûí òàëààð ãàðãàñàí øèéäâýðèéí
òàëààð áàéð ñóóðèà èëýðõèéëæ ìýäýãäýë õèéæ
áîëíî [2].
Äýýðõ õóóëèéí çààëòóóä íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
¿éë àæèëëàãààã íýýëòòýé àðä÷èëñàí áîëãîõ õèéãýýä òºðººñ
õàðààò áàéõ, òºðòýé õàðèëöàõ áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëæ
áàéäàã. ̺í óã õóóëèéí äºðºâ áîëîí çóðãààäóãààð çààëò íü
èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä òºð, çàñãèéí áîäëîãûí
á¿õèé ë áàðèìò áè÷ã¿¿äòýé (òºðèéí íóóöààñ áóñàä)
òàíèëöàõ, ò¿¿íä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ, ìýäýãäýë õèéõ,
ººðñäèéí áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéãàà
þì.
Òºð-òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õàìòûí àæèëëàãààã
íÿãòðóóëàõ, òºðººñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã ¿éë
àæèëëàãààã äýìæèõ, òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ òóõàé
Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí äºðºâä¿ãýýð
á¿ëãèéí 21 ç¿éëä äàðààõü çààëòóóä áàéäàã. ¯¿íä:
• Íèéãýìä ¿éë÷èëäýã óëñûí á¿ðòãýëòýé òºðèéí
áóñ áàéãóóëëàãàä ºðãºñºí õàíäèâ, ãèø¿¿íèé
òàòâàð, ºâë¿¿ëñýí õºðºíãº, ä¿ðìèéí
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí àæ
àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãûã àëáàí
òàòâàðààñ ÷ºëººëíº;
• Ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã óëñûí á¿ðòãýëòýé
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íèé òàòâàð,
226

õàíäèâààñ îëñîí îðëîãûã àëáàí òàòâàðààñ
÷ºëººëíº;
• Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñýí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãàä ýíý õóóëüä çààñíààñ áóñàä
õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã õîëáîãäîõ õóóëü
òîãòîîìæîîð çîõèöóóëíà [2].
Òºðººñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëæ áóé äýýðõ
õºíãºëºëò¿¿ä íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë íü
ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí àíõààðëûã èõýä òàòàõ áîëñîí íü ýíý
÷èãëýëèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë ýð÷èìòýé õºãæèõ íýã
¿íäýñ áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Ýäãýýð ñóäëàà÷èä ìîíãîëûí òºðèéí áàéãóóëàë, á¿òýö
çîõèîí áàéãóóëàëò, õóóëü ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ, ìîíãîëûí
óëàìæëàëò íèéãìèéí àõóé, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã çýðýã
îéëãîëòóóäûã ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿íäñýí ñóóðü
áîëãîæ ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Ìîíãîëä 1920 îí õ¿ðòýë
èðãýíèé íèéãìèéí óëàìæëàëò á¿ðäýë õýñã¿¿ä áàéñàí ãýæ
¿çæýý. Õàðèí òºðæñºí íàìûí äýãëýì óëàì õ¿÷òýé áîëæ,
á¿õíèéã öàãäàí çàõèðãààäàã÷ òîòàëèòàð òîãòîëöîî òîãòîí àðä
îëíû õóâèéí àæ àõóéã óñòãàæ, ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ýðõ
ìýäëèéã òºð á¿õýëä íü ãàðòàà àòãàñàí ¿åýñ 1990 îí õ¿ðòýëõ
îí æèë¿¿äýä èðãýíèé íèéãìèéí îëîí øèíæ¿¿ä á¿äãýðñýí
áàéíà.
Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿éë ÿâöàä óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, îþóí ñàíààíû çýðýã íèéãìèéí á¿õèé ë õ¿ðýýíä ãàðñàí
ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä ìàíàé óëñàä èðãýíèé íèéãýì õºãæèæ
òºëºâøèõ íºõöë¿¿ä ¿íäñýíäýý á¿ðýëäñýí áàéíà. Óëñ òºðèéí
øèíý òîãòîëöîî á¿ðýëäýí, òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãóóäûã
÷ºëººò àðä÷èëñàí ñîíãóóëèàð ñîíãîäîã ìåõàíèçì ¿éë÷èëæ,
îëîí íàì, óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿ä çýðýãöýí îðøèæ, ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí íü èðãýäèéí ¿¿ñãýë
ñàíàà÷ëàãûí îëîí áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãààãàà òºðººñ
õàðààò áóñ áàéäëààð ÿâóóëàõ áîëîìæèéã îëãîñîí. ¯¿íèé
çýðýãöýý ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýí äýõ àæ àõóéí õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã áèé áîëãîí óëñûí áîëîí
227

õîðøîîëëûí ºì÷èéã õóâü÷ëàõ, ñóóðü ¿íèéã ÷ºëººëºõ, õóâèéí
õýâøëèéã äýìæèõ, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã ººð÷ëºõ çýðýã
çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ öîãöîëáîð àðãà õýìæýýã
õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä èðãýí õ¿í ºì÷èéí “ýçýí ñóáüåêò” áîëæ
ºì÷ëºõ ýðõýý áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí þì. Õàðèí
îþóí ñàíààíû õ¿ðýýíä èðãýäèéí ¿íýò ç¿éëñèéí áàðèìæààëàë,
ñî¸ëûí õýì õýìæýýíä øèíý õýâ ìàÿã á¿ðýëäýí òîãòîæ áàéãàà
íü íèéãìèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä íºëººëñºí ãýæ ¿çýæ
áîëíî. Ýíý ¿éë ÿâö íü äýëõèé íèéòèéí îþóíû áîëîí ýä ºëãèéí
ñî¸ëòîé òàíèëöàõ, óëàìæëàí àâ÷ áàÿæóóëàõ, ¿íäýñíèé çàí
çàíøèëä òóëãóóðëàí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã íýýñýí. Ãýõäýý
èðãýíèé íèéãýì òºëºâøèæ õºãæèõ íü îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ
õàìààðàëòàé áºãººä ýíä õî¸ð ç¿éëèéí íºëººëºë ºíºº ¿åä
ìàíàé íèéãýìä ÷óõàë áóéã îíöëîí äóðüäúÿ:
Íýãä¿ãýýðò. Èðãýä õîîðîíäûí áîëîí òºð èðãýíèé
õîîðîíäûí õàðèëöààíû á¿õ òàëûã õóóëü÷ëàõ, õóóëèéí ºìíº
òýãø ýðõòýé áàéõ çàð÷ìûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõ;
Õî¸ðäóãààðò. Íèéãìèéã àðä÷èëàõ ¿éë ÿâö ÿâàãäàæ
áóé íºõöºëä ãàðãàñàí øèéäâýðèéíõýý òºëºº íèéãìèéí ãèø¿¿í
á¿ðèéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà íýìýãäýæ, òýäýíä èðãýíèé
óõàìñàð, ñî¸ë òºëºâø¿¿ëýõ øààðäëàãà, à÷ õîëáîãäîë óëàì
á¿ð ºñ÷ áàéíà.
Èðãýíèé ñî¸ëã¿éãýýð èðãýí õ¿íèé òóõàé, èðãýíèé
íèéãìèéí òóõàé ÿðèõàä òºâºãòýé áºãººä “èðãýíèé ñî¸ë” íü “óëñ
òºðèéí ñî¸ëîîñ” ºðãºí îéëãîëò õèéãýýä èðãýí õ¿í íèéãìèéí
òóëãàìäñàí àñóóäàë, íèéãìèéí à÷ õîëáîãäîëòîé çîðèëòóóäûã
õýð çýðýã óõàìñàðëàí îéëãîæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä
õýð çýðýã èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóéã èëýðõèéëíý.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà áèäíèé òóóëæ ºíãºðñºí íèéãìèéí áàÿëãèéã
òýãøèòãýõ ìåõàíèçì á¿õèé ñîöèàëèçì íü íèéãìèéí áýëýí÷ëýõ
ñýòãýëãýýã áèé áîëãîæ õ¿íèéã ýðõ ìýäýë, ºì÷ººñ õ¿íèéññýí
áàéäàëä äàñãàñàí ó÷ðààñ õ¿í ººðèéíõºº õóâü çàÿàã õàðèóöàí
øóäàðãà ºðñºë人íèé íºõöºëä áèå äààí àìüäðàõ ç¿é òîãòîë
á¿õèé çàõ çýýëèéí íèéãìèéí õàðèëöààíä ñºðºã áàéäëààð
õàíäàæ áàéãàà íü ìàíàé óëñàä èðãýíèé íèéãýì òºëºâøèõºä
òîäîðõîé õýìæýýíä ñààä áîëæ áàéíà.
ªíººäðèéí áàéäëààð èðãýíèé íèéãìèéí õºãæèë
228

òºëºâøëèéí òàëààð îíîëûí õ¿ðýýíä àíàëèç õèéæ áàéñíààñ
áèø øèíæëýõ óõààíû òîäîðõîé ñóäàëãààã ñàÿõíààñ ÿâóóëæ
ýõëýýä áàéíà. Ìîíãîëûí ñîöèîëîãè÷, íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é÷
çàëóó÷óóäûí “Àñëèñ” õîëáîîíîîñ 2002 îíä òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä, äýìæèã÷äèéí äóíä ñîöèîëîãèéí
ñóäàëãàà ÿâóóëæýý. Ýíýõ¿¿ ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä 163
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí 3230 ãèø¿¿ä, äýìæèã÷èä
õàìðàãäñàí áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äîîñ òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí ºìíº òóëãàìäàæ áóé áýðõøýýëèéã àñóóõàä
äàâõàðäñàí òîîãîîð òýäíèé 52.4% íü “Õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí
ýõ ¿¿ñâýð îëäîõã¿é áàéõ”, 28.1% íü “Òºð çàñãèéí äýìæëýã
òóñëàëöàà áàéõã¿é”, 22.1% íü “Àæëûí îð÷èí ìóó, áàéð
ñóóöíû ò¿ðýýñ ºíäºð áàéõ”, 19.5% íü “Ãèø¿¿äèéí íèéãìèéí
èäýâõ, îðîëöîî ñóë”, 19.3% íü“òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéí
øèíý÷ëýë ìóó”, 19.1% íü “Áóñàä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàòàé
õàìòðàí àæèëëàõ íºõöºë áîëîëöîî á¿ðýëäýõã¿é áàéõ”,
17.7% íü “Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü” áîäèò
áàéäàëòàé íèéöýõã¿é áàéõ”, 11.3% íü “Ìàíàé áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîäèòîé áèø”,
10.5% íü “Àæèëëàõ áîëîâñîí õ¿÷íèé îëäîö õîâîð áàéõ”, 0.3%
íü “Äýýðõ á¿õ çîâëîí áýðõøýýë á¿ãä áàéäàã” ãýæ òóñ òóñ
õàðèóëæýý.
Äýýð ä¿íãýýñ ¿çýõýä ºíººãèéí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóäàä íèéòëýã òîõèîëääîã õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ
¿¿ñâýð (52.4%) áîëîí òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóäàä ¿ç¿¿ëæ áóé äýìæëýã òóñëàëöààíû õîìñäîë
(28.1%) çýðýã ñààä áýðõøýýë ýõíèé áàéðò îðæ áàéíà. ªíººäºð
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäàä õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýë
òóëãàð÷ áàéãàà íü òîãòâîðòîé òàñðàëòã¿é ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ áîëîìæ íºõöëèéã õÿçãààðëàõàä õ¿ðãýäýã. ̺í
ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ òîäîðõîé äýìæëýã
òóñëàëöàà àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýæ ä¿ãíýñýí íü ìîíãîëûí
íèéãýìä “òºð – òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà – èðãýä” ãýñýí
ãóðâàëñàí õàðèëöàà õîëáîî õàðààõàí òºëºâøèæ àìæààã¿é
áàéãààãèéí íýã èëðýë þì. ¯¿íèé çýðýãöýý òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí
îð÷èíã øèíý÷èëæ áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ (17.7%) øààðäëàãàòàé
áàéãààã ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä ä¿ãíýí ¿çñýí áàéíà [3.12].
Îð÷èí ¿åèéí õºãæèíã¿é èðãýíèé íèéãìèéí øèíæ
229

÷àíàðûã òîäîðõîéëîã÷ “íèéãìèéí êàïèòàë” “íèéãìèéí îé,
ñàíàìæ” “àðä÷èëñàí ìåíòàëèòåò” ãýñýí óõàãäàõóóíóóäûã
øèíæëýõ óõààíû ýðãýëòýíä îðóóëæ óë ñóóðüòàé øèíæëýí
ñóäëàõûí çýðýãöýý ìºí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæèëä ÷
õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõ íü ç¿éòýé þì.
Íèéãìèéí îé ñàíàìæèéí àñóóäàë ïîñòêîììóíèñò îðîí
áîëîõ ìàíàé îðíû õóâüä àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë þì. Ìàíàé
íèéãìèéí ñàíàõ áàéãóóëàìæ, îé èõýýõýí áàãòààìæ ìóóòàé,
òîòàëèòàð òîãòîëöîî, çàõèðãààäàëò êîììóíèçìûí á¿òýëã¿é
òóðøèëòûí òóõàé ìýäëýã äóëèõàí çàëóó ¿å ºñ÷ ºíäèéæ, “øàð
õýâëýë”, àëü ýñâýë ÿìàð íýã óëñ òºðèéí õ¿÷íèé õÿíàëòàíä
áàéäàã õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ãàð÷ áóé íýã òàëûã
õýò áàðüñàí ìýäýýëýë çýðýã íü èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèëä
ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà [4. 218].
Ìîíãîë Óëñàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé
ñîíèðõëûí á¿ëýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü èðãýä, òºð
õî¸ðûã õîîðîíä íü õîëáîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã íýã ãîë ã¿¿ð áîëæ
áàéäàã. Ñîíèðõëûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóä íü ïàðëàìåíò, çàñãèéí ãàçàð çýðýã øèéäâýð
ãàðãàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä õàíäàí õ¿ñýëò, øààðäëàãà
òàâüäàã áà ýíý íü èõýâ÷ëýí õºòºëáºðèéí øèíæòýé áàðèìò
áè÷èãò áîëîí õóóëèíä îðóóëàõ òîäîðõîé ñàíàë çýðýã
õýëáýðýýð èëýðõèéëýãääýã. ̺í øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãàä õàíäàí øààðäëàãûí àãóóëãûã òàíèëöóóëàõ,
ò¿¿íèéã õàíãàõ òàëààð õîëáîãäîõ øèéäâýð ãàðãàõ íü ÷óõàë
áîëîõûã ¿íäýñëýõ, çàðèì òîõèîëäîëä æàãñààë öóãëààí õèéõ,
ºëñãºëºí çàðëàõ áàéäëààð èëýðäýã [4.210].
Ìàíàé îðíû õóâüä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãàà ÷ºëººòýé, òºðººñ õàðààò áóñ ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí
îð÷èí ¿íäñýíäýý á¿ðäñýí áîëîâ÷ Óëñûí Èõ Õóðàë, ýñâýë
òîäîðõîé íýã áàéíãûí õîðîîíû îíöãîé õóðàë äýýð òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààíû òàéëàí, ìýðãýæèëòýí,
øèíæýý÷äýýñ çºâëºìæ, ìýäýýëýë àâàõ, çýðýã òºð, ñîíèðõëûí
á¿ëýã õîîðîíäûí õàìòðàí àæèëëàõ ÷àäâàð, èðãýíèé íèéãìèéí
îðîëöîî òºëºâøèæ ÷àäààã¿é áàéíà.
2. Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöàà
Ìîíãîë Óëñ îëîí óëñûí õàðèëöààíû øèíý óóð
230

àìüñãàë, äýëõèéí óëñ îðíóóäûí öýðãèéí áàéãóóëàëò, öýðãèéí
àæèëëàãààã ÿâóóëàõ àðãà õýëáýðò ãàð÷ áóé çàð÷ìûí
ººð÷ëºëò¿¿äýä íèéö¿¿ëýí Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ
áîäëîãûã òîäîðõîéëñîí “Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ”
òóëãóóð áàðèìò áè÷ãèéã 1998 îíä áàòàëñàí þì.
Öýðýã-Óëñ òºðèéí ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èã íü äýëõèéí á¿ñ
íóòãèéí ãåîïîëèòèêèéí áàéäàë îëîí óëñûí õàðèëöààíû
íààøòàé ººð÷ëºëò, Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã
ñîíèðõîëòîé óÿëäñàí áºãººä öýðãèéí áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààíû, òóõàéëáàë “Ìîíãîë Óëñûí öýðãèéí
áàéãóóëàëòûí óëñ òºðèéí ¿íäýñ íü Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ
èðãýíèé õÿíàëò ìºí”, “Ìîíãîë Óëñûí ººðèé㺺 õàìãààëàõ
çàð÷èì íü îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàíä ¿íäýñëýñýí áàòëàí
õàìãààëàõ íýãäìýë òîãòîëöîîíä òóëãóóðëàíà”, “Ìîíãîë Óëñ
ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæààòàé Çýâñýãò õ¿÷èíòýé áàéíà” [5]
çýðýã çàð÷ìûí øèíý çààëòóóäûã ººðòºº àãóóëæ áàéãààãààðàà
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ìºí “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é Áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë” áàðèìò áè÷èãò “. . .Íèéãýì-òºðèéí àþóëã¿é áàéäàë
ãýæ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëèàð áàòàòãàñàí òºð, íèéãýìýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîî, òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
çàð÷ìóóä, ò¿¿í÷ëýí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áàòàëãààæñàí
áàéäëûã õýëíý”, “. . . Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àþóëã¿é
áàéäàë ãýæ áèå õ¿í ººðèéí õèéãýýä íèéãýìä ýõ îðîí, àðä
ò¿ìíèéõýý àøèã ñîíèðõëûí òºëºº áèåèéí áîëîí îþóíû õ¿÷
÷àäàâõèà á¿ðýí çîðèóëàõ, îëîí óëñûí ãýðýýíèé äàãóó õ¿íèé
ýðõèéí àñóóäëààð Ìîíãîë Óëñûí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã õýðýãæèõ
íºõöºë á¿ðäñýí áàéäëûã õýëíý” [6] ãýæ çààñàí áàéäàã.
Äýýðõ ýðõ ç¿éí òóëãóóð áàðèìò áè÷ã¿¿ä íü Çýâñýãò
õ¿÷íèéã øèíý÷ëýõ, öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû çîõèñòîé
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ¿íäýñëýë þì.
Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààã íýãòãýí õîëáîæ áàéäàã íýã
ãîë øèíæ íü óëñ òºðèéí õóâüä òºðèéí áàéãóóëàë, íèéãìèéí
äàâõàðãûí õóâüä àðä ò¿ìýí, öýðãèéíõýí áàéäàã.
Öýðãèéíõíèéã æèðèéí èðãýäèéí íèéãìèéí ñàëøã¿é íýã
õýñýã, ýõ îðíû òóñãààð òîãòíîë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí,
õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã ãàäíû ò¿ðýìãèéëëýýñ ñýðãèéëýí
231

õàìãààëàõ ãîë õ¿÷èí ãýæ ¿çäýã.
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä
íèéãìèéí á¿õ äàâõàðãûí òºëººëºã÷èä áàãòäàã íü öýðýã,
èðãýíèé õàðèëöààíû ñóóðü ¿íýëýìæ áîëäîã.
Öýðýã, èðãýíèé çîõèñòîé õàðèëöààã ýðõ ç¿é, ýäèéí
çàñàã, íèéãýì îþóí ñàíààíû õ¿ðýýíä òºëºâø¿¿ëýõýä çºâõºí
öýðãèéíõíèé òºäèéã¿é ìîíãîëûí íèéãìèéí òóëãàìäñàí
çîðèëòóóäûí íýã áîëîîä áàéíà.
ªíººãèéí ìîíãîëûí íèéãýì äýõ öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöàà íü öýðãèéíõíèé óëñ òºðèéí ýðõ ìýäýë áàãà, öýðãèéí
ìýðãýæëèéí ìýäëýã ºíäºð áàéõ õýëáýðèéã àãóóëæ áàéíà.
Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû îíîë, ïðàêòèêèéí
àñóóäëóóä íü ¿éë àæèëëàãàà, ïðàêòèê àìüäðàëûí
ñóäàëãààíû øèíý, òóëãàìäñàí àñóóäëóóä áàéñààð áàéõ áà
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí òºâøèíã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
øààðäëàãòàé áàéíà.
Òºð, Çýâñýãò õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ
ìýäýýëëèéã èë òîä, íýýëëòýé áîëãîæ, õóóëèéí õ¿ðýýíä ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, óëñ òºð÷èä, òºðèéí
óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíóóäûí àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí
õàìãààëàõ áîëîâñðîëûã ñèñòåìòýé íýìýãä¿¿ëýõ, öýðýã,
èðãýíèé õàðèëöààíû ýðõ àøãèéí õàðèëöàí õàìààðàë,
óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ, èðãýä-öýðãèéíõíèé õàðèëöààíû íýð
õ¿íäèéã áýõæ¿¿ëýõ, íèéãýì äýõ Çýâñýãò õ¿÷íèé íýð õ¿íäèéã
ºðãºõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóâü õ¿íèé ¿íýëýìæèéã öýðãèéí
¿éë àæèëëàãààòàé óÿëäóóëàí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä áîäèòîéãîîð
àâ÷ ¿çýõ àñóóäàë òóëãàðààä áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí õ¿ðýýíä
õèéãäñýí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû
óëàìæëàëò ýëåìåíò¿¿ä áîëîõ Çýâñýãò õ¿÷èíä àðä÷èëñàí
èðãýíèé õÿíàëò òàâèõ, áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî, òºñâèéí
¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ, ã¿éöýòãýõ
áîëîí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà, Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì,
Çýâñýãò õ¿÷íèé æàíæèí øòàáûí óäèðäëàãûí ýðõ ìýäýë, ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã õóâààðèëñàí íü öýðýã, èðãýíèé õàðèëöàà
232

çîõèñòîé òºëºâøèõ ¿íäýñ áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî. ̺í äýýðõ
øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû óäèðäëàãûã
èðãýíø¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñòðàòåãèòàé
óÿëäóóëàí Çýâñýãò õ¿÷íèé ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã
íýìýãä¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà èäýâõòýé ÿâàãäàæ áàéíà.
Àðä÷èëñàí íèéãìèéí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû
íýã ÷óõàë àñóóäàë íü àþóëã¿é áàéäàë áîëîí áàòëàí
õàìãààëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä “èðãýíèé íèéãìèéí” îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ
ÿâäàë ìºí [7-206].
Ñîöèàëèçìûí ¿åä ìàíàé óëñàä èðãýíèé íèéãìèéã
áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ ÿâäàë
áàéõã¿é áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý øàëòãààíû óëìààñ
áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûã øèíý÷ëýõ, èðãýíèé íèéãìèéí
îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýä
“òóðøëàãà” äóòàæ áàéãàà òàë áèé. Ãýõäýý Ìîíãîë Óëñûí
öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíä èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã
íýìýãä¿¿ëýõýä ýåðýãýýð íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ áàãàã¿é
áàéãààã äóðüäâàë:
1. Ìîíãîë Óëñûí îëîí çóóíû òóðø óëàìæëàãäàí èðñýí
Çýâñýãò õ¿÷èí-íèéãýì õî¸ðûí óëàìæëàëò, ò¿¿õýí
õàðèëöààíû òóõàé àñóóäàë þì. Ýíý àñóóäëààð óã
á¿òýýëèéí 1 ä¿ãýýð á¿ëýãò òîäîðõîé äóðüäàãäñàí.
2. “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü”, “Ìîíãîë Óëñûí
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë”, “Òºðèéí
öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ”, “Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé
õóóëü”, “Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé õóóëü”, “Òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü” çýðýã òóëãóóð õóóëü, ýðõ
ç¿éí áàðèìò áè÷èã áàòëàãäñàí íü Ìîíãîë óëñûí
àþóëã¿é áàéäàë áîëîí áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë
àæèëëàãààíä èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîõ áîëîìæ, ýðõ
ç¿éí îð÷èíã íýëýýä ºíäºð õýìæýýíä íýýæ ºãñºí;
3. Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí øèíý÷ëýë íü óëñòºð
áîëîí íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éä ÷ ýåðýã óóð àìüñãàëûã
á¿ðä¿¿ëñýí çýðýã þì.
233

Äýýðõè íààøòàé õàíäëàãóóäûí ¿íäñýí äýýð Çýâñýãò
õ¿÷èíä õèéãäýæ áóé øèíý÷ëýëèéí äàðààãèéí àëõàì íü ñàéí
çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, èë òîä áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, Çýâñýãò
õ¿÷íèé óäèðäëàãà, áîëîâñîí õ¿÷íèéã ÷àäâàðæóóëàõ, àþóëã¿é
áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé
íèéãìèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéíà.
Èðãýíèé íèéãýì àþóëã¿é áàéäàë áîëîí áàòëàí
õàìãààëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöñîíîîð çàñãèéí ãàçðûí õÿíàëò,
õàðèóöëàãûí õ¿ðýýã òýëæ ºðãºæäºã.
2002 îíû Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð
áàòëàãäñàí “Öýðãèéí áàéãóóëàëòûã 2005 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ
õºòºëáºð”-ò “Öýðãèéí áàéãóóëàëòûã 2005 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ
õºòºëáºðèéí çîðèëãî íü öýðãèéí øèíý÷ëýëèéã àíãè, ñàëáàðò
õ¿ðãýæ, Çýâñýãò õ¿÷èíä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëòûã áýõæ¿¿ëýí,
÷àäâàðëàã Çýâñýãò õ¿÷èíòýé áîëîõ ¿íäñýí íºõöëèéã õàíãàõàä
îðøèíî” [8] ãýæ çààñàí áàéäàã. Ýíý çààëò íü îéðûí õóãàöààíä
öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû çîõèñòîé òºëºâøëèéã áýõæ¿¿ëýõ
àñóóäëûã òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ ÷óõàë÷ëàí ¿çýæ áàéãààãèéí
èëðýë þì.
Õýäèéãýýð ìàíàé óëñûí õóâüä öýðýã, èðãýíèé
õàðèëöààã àðä÷èëàõ ¿éë ÿâö òîäîðõîé õýìæýýíä õýðýãæèæ
áàéãàà ÷ èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä äàðààõü
õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ñààä áîëñîîð áàéíà. ¯¿íä:
1. Àþóëã¿é áàéäàë áîëîí áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð
ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áîëîí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò
õàìòðàí àæèëëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ÿâäàë þì. Ýíý íü
íýã òàëààñ àþóëã¿é áàéäàë áîëîí áàòëàí õàìãààëàõ
àñóóäëààð äàãíàí ñóäàëãàà ÿâóóëäàã òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áàéõã¿éòýé, íºãºº òàëààñ òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áîëîí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóäûí
áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé
àæèë ÿâóóëàõ ñîíèðõëûã áèé áîëãîõ, äýìæèõ àñóóäàë
õàíãàëòã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé þì.
2. Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí òàëààðõ òºðèéí áóñ
234

áàéãóóëëàãóóäûí ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã
áîëîâñðóóëæ áîäëîãî, øèéäâýð ãàðãàõäàà òóñãàõàä
èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîî ñóë;
3. Ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, àëáàí áîëîí àëáàí áóñ
óóëçàëò, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íã àøèãëàõ
çàìààð àþóëã¿é áàéäëûí ãîë àñóóäëààð îëîí íèéòèéí
äóíä ìýòãýëöýýí, õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ,
àþóëã¿é áàéäàë áîëîí áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë
àæèëëàãààíä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ
õýðýãæ¿¿ëýõ õÿíàëòûí òîãòîëöîî á¿ðäýýã¿é;
4. Àþóëã¿é áàéäàë áîëîí áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð
øèéäâýð ãàðãàõäàà îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäëûã òóñãàõ,
òýäíèé äýìæëýã õ¿ëýýõ ÿâäëûã òºäèéëýí ÷óõàë÷ëàí
¿çýõã¿é áàéãàà;
5. Áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëààð ìýðãýøñýí ýíãèéí
áîëîâñîí õ¿÷èí áîëîí øèíæýý÷èä äóòàãäàëòàé
áàéãàà;
6. Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í,
òºñºâ çàðöóóëàëòûí òàëààð “èðãýíèé íèéãýì” õÿíàëò
òàâèõ ìåõàíèçì òºäèéëýí á¿ðýëäýæ, òºëºâøèæ
÷àäààã¿é áàéãàà çýðýã áîëíî.
Èðãýíèé íèéãýì íü àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ
áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîõîä ÿìàð íýãýí áýðõøýýëòýé áàéãàà
òîõèîëäîëä öýðýã, èðãýíèé çîõèñã¿é õàðèëöàà áèé áîëæ, ñàéí
çàñàãëàë áýõæèõã¿é øèíý÷ëýë óäààøðàõ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ
þóí ò¿ð¿¿íä àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ áîäëîãî ¿éë
àæèëëàãààíä èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ,
ñóðãàëò ñóäàëãààíû àæëûí ºíººãèéí òºâøèíã øèíý àãóóëãà
õýëáýðýýð áàÿæóóëæ, òºð, çàñãèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí
ç¿ãýýñ ñàíõ¿¿ õºðºíãèéí òºäèéã¿é ýðõ ç¿é, óäèðäëàãà çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ºðãºí äýìæëýãèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé
áàéíà.
235

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ, Á¯ÒÝÝË, ÑÓÐÂÀËÆ
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÕÈÎË
1. “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü” ÓÁ., 1992. -104õ
2. “Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü” ÓÁ., 1997
3. Ìîíãîëûí ñîöèîëîãè÷, íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é÷ çàëóó÷óóäûí
“Àñëèñ” õîëáîî. “Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëºâøëèéí
àñóóäàë” ñýäýâò ñóäàëãààíû òàéëàí. ÓÁ., 2002-154 õ
4. Á. Äýëãýðìàà “Óëñ òºð ñóäëàë”. ÓÁ., 2000. -221õ
5. “Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ” ÓÁ., 1998
6. “Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë”.
ÓÁ., 1994
7. “Öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû îíîë, ïðàêòèêèéí òóëãàìäñàí
àñóóäàë” ýìõòãýë. ÓÁ. , 2002. -224 õ
8. “Öýðãèéí áàéãóóëàëòûã 2005 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ
õºòºëáºð”. ÓÁ., 2002.
236

ÃÀÐ×ÈÃ
ªìíºõ ¿ã......................................................................................3
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã.
Ìîíãîëûí öýðýã-èðãýíèé õàðèëöààíû
ò¿¿õýí óëàìæëàë........................................................................5
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã.
Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé øèíý÷ëýëèéí ÿâö,
ò¿¿íèé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà................................................29
Ãóðàâäóãààð á¿ëýã.
Ìîíãîëûí öýðýã, èðãýíèé õàðèëöààíû
ýðõ ç¿éí îð÷íû á¿ðäýëò.........................................................52
ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã.
Çýâñýãò õ¿÷èíä èðãýíèé õÿíàëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä óëñ òºðèéí
ñóáúåêò¿¿äèéí ¿¿ðýã îðîëöîî...............................................79
Òàâäóãààð á¿ëýã.
Ìîíãîë Óëñ, èðãýäèéí àþóëã¿é
áàéäëûí îð÷èí.......................................................................116
Çóðãààäóãààð á¿ëýã.
Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãàäààä õàðèëöàà,
ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãàà..................................................183
Äîëîîäóãààð á¿ëýã.
Èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë, öýðýã,
èðãýíèé õàðèëöàà ..................................................................220
237