ALEKSANDRA KASPEROWICZ-DĄBROWIECKA

ALEKSANDRA KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA
Katedra i Klinika Psychiatrii
Akademii Medycznej w Bydgoszczy
Kurpiñskiego 19, 85-096 Bydgoszcz
e-mail: S_Dabrowiecki@hernia.pl
W codziennej praktyce klinicznej obserwuje
siê istotne ró¿nice w czêstoœci wystêpowania
uzale¿nienia alkoholowego u mê¿czyzn i u
kobiet. Szeroko zakrojone badania populacyjne
przeprowadzone w latach 90. w Stanach
Zjednoczonych wykaza³y, ¿e ryzyko wyst¹pienia
uzale¿nienia od alkoholu i nadu¿ywania alkoholu
w ci¹gu ¿ycia (ang. lifetime prevalence)
wynosi³o 25,6 % dla mê¿czyzn (18,6 % uzale-
¿nienie, 7% nadu¿ywanie) i 10,7% dla kobiet
(8,4% uzale¿nienie, 2,3% nadu¿ywanie) (HANNA
iGRANT 1997). Oznacza³o to, ¿e powy¿ej jednej
pi¹tej populacji mê¿czyzn mia³o w którymœ
momencie swojego ¿ycia powa¿ne problemy z
alkoholem. Zdumiewaj¹ca by³a te¿ niespodziewanie
wysoka czêstoœæ rozpoznawania uzale-
¿nienia od alkoholu u kobiet. W potocznej obserwacji
wydaje siê, ¿e problem ten dotyczy kobiet
jedynie w znikomym stopniu. W cytowanym
powy¿ej badaniu demograficznym oszacowano
równie¿ wspó³wystêpowanie ró¿nych
zaburzeñ psychicznych u tych samych osób.
Okaza³o siê, ¿e znacznie wiêksz¹ czêstoœæ uzale¿nienia
od alkoholu wykazywa³y osoby, u których
stwierdzono równie¿ depresjê (mê¿czy-
Ÿni 45,2%, kobiety 23,3%).
Doœæ powszechnie panuje przekonanie, ¿e
pacjenci z zaburzeniami psychicznymi, a
zw³aszcza w obni¿onym nastroju, pij¹ alkohol
w celu „samoleczenia” objawów depresyjnych,
co w konsekwencji u niektórych osób prowadzi
do rozwiniêcia siê uzale¿nienia od alkoholu.
Prawdopodobne jest jednak, ¿e p³ytkie stany
obni¿enia nastroju (subdepresje) mog¹
sprzyjaæ siêganiu po alkohol, podczas gdy
RÓ¯NICE P£CI W ALKOHOLIZMIE
Tom 52, 2003
Numer 1 (258)
Strony 83–86
g³êbokie zespo³y depresyjne rzadziej powoduj¹
takie sytuacje. Podczas rocznej obserwacji
pacjentów z depresj¹, popijaj¹cych alkohol, zauwa¿ono,
¿e pocz¹tkowo alkohol zmniejsza³
objawy depresyjne, natomiast póŸniej depresja
nasila³a siê pod jego wp³ywem (ANESHENSEL i
HUBA 1983).
W wielu badaniach naukowych stwierdzano
ponadto odmienn¹ chronologiê wystêpowania
alkoholizmu i depresji u obu p³ci. Na
ogó³ u kobiet depresja i zaburzenia lêkowe poprzedza³y
wyst¹pienie alkoholizmu (WINOKUR
i wspó³aut. 1970, HESSELBROCK i wspó³aut.
1985), a u mê¿czyzn wystêpowa³y one w trakcie
trwania uzale¿nienia (SCHUCKIT 1983). W
jednym z badañ porównano cechy osobowoœci
przedchorobowej kobiet i mê¿czyzn uzale¿nionych
od alkoholu. Okaza³o siê, ¿e kobiety
czêœciej charakteryzowa³y siê wysokim poziomem
lêku, niskim poczuciem w³asnej wartoœci
oraz mia³y ojców alkoholików. Bardzo czêsto
mia³y równie¿ uzale¿nionych od alkoholu mê¿ów
(DUNNE i wspó³aut. 1993). Autorzy sugerowali,
¿e to w³aœnie wysoki poziom lêku powodowa³
u wielu kobiet siêganie po alkohol w
celu zmniejszenia stresu, podczas gdy mê¿czyŸni
pili raczej ze wzglêdów towarzyskich. Obecnoœæ
objawów depresyjnych u pij¹cych kobiet
³¹czy siê z ogólnie lepszym efektem leczenia alkoholizmu,
a u mê¿czyzn pogarsza jego przebieg.
Dzieje siê tak prawdopodobnie dlatego,
¿e wyleczenie depresji usuwa równoczeœnie
g³ówn¹ przyczynê siêgania po alkohol, a z tak¹
sytuacj¹ mamy najczêœciej do czynienia wœród
p³ci ¿eñskiej.

84 ALEKSANDRA KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA
W latach 80. popularny sta³ siê podzia³ alkoholizmu
zaprezentowany przez Cloningera i
jego zespó³ (CLONINGER i wspó³aut. 1979,
1981; BOHMAN i wspó³aut. 1981, 1984) na podstawie
wniosków z badañ epidemiologicznych
i rodzinnych. Cloningerowski typ I, tzw. œrodowiskowy
(ang. milieu limited), dotyczy³ w wiêkszoœci
kobiet, maj¹cych niewielu krewnych
alkoholików, u których uzale¿nienie od alkoholu
rozwinê³o siê póŸno (po 25 roku ¿ycia).
Osoby z tej grupy charakteryzowa³y siê neurotycznymi
cechami osobowoœci, mia³y poczucie
winy z powodu picia, obawia³y siê oceny
spo³ecznej. Pomimo póŸnego pocz¹tku, uzale-
¿nienie w tej grupie rozwija³o siê bardzo szybko
i czêœciej powodowa³o powik³ania takie jak
majaczenie dr¿enne czy choroby somatyczne.
Typ II (ang. male limited) oznacza³ dziedziczenie
alkoholizmu w linii mêskiej i 90% chorych
stanowili mê¿czyŸni maj¹cy ojców alkoholików.
W typie II wystêpowanie alkoholizmu
by³o 9 razy czêstsze ni¿ w populacji ogólnej i
charakteryzowa³o siê znacznym stopniem dziedziczenia.
Istotnie zwiêkszone ryzyko zachorowania
wystêpowa³o nawet wtedy, gdy dzieci alkoholików
by³y adoptowane i od niemowlêctwa
wychowywane w prawid³owych rodzinach.
Pacjenci z II typem alkoholizmu charakteryzowali
siê wczesnym pocz¹tkiem picia, nawet
w okresie m³odzieñczym, znacznym nasileniem
uzale¿nienia, ale rzadkimi powik³aniami
somatycznymi i psychicznymi. Zarówno oni,
jak i ich uzale¿nieni ojcowie, byli czêsto impulsywni,
mieli antyspo³eczne cechy osobowoœci
oraz przejawiali zachowania kryminalne. PopularnoϾ
podzia³u Cloningera spowodowa³a
zró¿nicowanie programów terapeutycznych
leczenia alkoholizmu. Pacjenci z typem I uzyskiwali
poprawê w trakcie psychoterapii interpersonalnej,
a pacjenci z II typem alkoholizmu,
maj¹cy cechy psychopatyczne, lepiej reagowali
na dyrektywny trening po¿¹danych zachowañ
i umiejêtnoœci spo³ecznych. Badania przeprowadzone
przez HABRATA (1996) w Polsce
wykaza³y, ¿e w naszym kraju z ró¿nych form
pomocy ambulatoryjnej korzysta znacznie wiêcej
osób z I typem uzale¿nienia od alkoholu,
podczas gdy w oddzia³ach detoksykacyjnych
lecz¹ siê przede wszystkim pacjenci z typem II.
Drugim uznanym systemem kwalifikacji alkoholizmu
jest typologia BABORA i wspó³aut.
(1992), w której jednak nie ma wyraŸnie zarysowanego
podzia³u ze wzglêdu na p³eæ uzale-
¿nionych osób. Po przeanalizowaniu wielu
czynników wp³ywaj¹cych na przebieg alkoho-
lizmu takich jak: czynniki genetyczne, g³êbokoœæ
uzale¿nienia, powik³ania somatyczne i
psychiczne, autorzy wyodrêbnili dwie grupy
alkoholików, które zosta³y nazwane AiB.Podobnie
jak w klasyfikacji Cloningera w typie A
znalaz³y siê osoby z póŸnym pocz¹tkiem uzale-
¿nienia od alkoholu i ma³¹ czêstoœci¹ rodzinnego
alkoholizmu, a do typu B zaliczono osoby z
wczesnym pocz¹tkiem uzale¿nienia, du¿ym
obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem, a tak¿e
antyspo³ecznym zachowaniem w czasie intoksykacji
alkoholowej. Ró¿nica pomiêdzy obiema
klasyfikacjami polega³a na tym, ¿e objawy
lêkowe i depresyjne, które towarzyszy³y alkoholizmowi,
wystêpowa³y raczej w typie B ni¿ w
typie A, odwrotnie ni¿ w klasyfikacji Cloningera.
Z tego powodu równie¿ w typie B znalaz³o
siê wiele kobiet, podczas gdy cloningerowski
typ II dotyczy³ w 90% mê¿czyzn. Na ró¿nice
p³ci w zachorowalnoœci na zaburzenia psychiczne
w rodzinach alkoholików zwróci³
wczeœniej uwagê WINOKUR (1979). Jego hipoteza
tzw. „spektrum depresyjnego” dotyczy³a
grupy kobiet z depresj¹, charakteryzuj¹cych
siê wczesnym pocz¹tkiem zachorowania na depresjê
(przed 40. rokiem ¿ycia) oraz dziedziczeniem
depresji w linii ¿eñskiej (matka-córka).
U spokrewnionych z tymi kobietami mê¿czyzn,
czêœciej ni¿ w populacji ogólnej, wystêpowa³
alkoholizm i osobowoœæ antyspo³eczna.
Winokur uzna³, ¿e w tych rodzinach alkoholizm
u mê¿czyzn by³ form¹ depresji, a powi¹zanie
rodzinne depresji i alkoholizmu nazwa³
spektrum depresyjnym. Prace innych autorów
wykaza³y, ¿e nie tylko kobiety, ale i mê¿czyŸni
ze spektrum depresyjnego (co oznacza³o, ¿e
sami mieli tylko depresjê, ale wœród bliskich
krewnych równie¿ alkoholików) charakteryzowali
siê nieustabilizowanym trybem ¿ycia i
czêœciej mieli problemy rodzinne i socjalne
(ZIMMERMAN i wspó³aut. 1986), ponadto cechowali
siê ogóln¹ niestabilnoœci¹ emocjonaln¹,
neurotyzmem i wysokim poziomem
lêku (WINOKUR 1985). W trakcie 5-letniej obserwacji
takiej grupy stwierdzono, ¿e u kobiet
czêsto rozwija³o siê uzale¿nienie od alkoholu i
œrodków psychoaktywnych (TSUANG i
WINOKUR 1992, WINOKUR iCORYELL 1992).
Próbê oceny zale¿noœci wystêpuj¹cych
miêdzy p³ci¹ uzale¿nionych osób, przebiegiem
ich alkoholizmu, wspó³wystêpowaniem depresji
oraz obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem
i depresj¹, przeprowadzono w Klinice Psychiatrii
w Bydgoszczy (KASPEROWICZ-D¥BROWIEC-
KA iRYBAKOWSKI 2001). Pacjenci zostali po-

dzieleni na trzy grupy: A—zdepresj¹ poprzedzaj¹c¹
wyst¹pienie alkoholizmu, B—zdepresj¹,
która pojawi³a siê w trakcie uzale¿nienia od
alkoholu oraz C—z„czystym” alkoholizmem
bez depresji. Kobiety znalaz³y siê przede
wszystkim w grupie A (74% badanych kobiet),
mê¿czyŸni w grupie C (55% badanych mê¿czyzn).
Wczeœniejszy pocz¹tek uzale¿nienia
obserwowano wœród osób obu p³ci z podwójn¹
diagnoz¹ alkoholu i depresji (grupa A i
B). Najwiêcej krewnych z depresj¹ oraz alkoholików,
zw³aszcza w linii ¿eñskiej, mieli mê¿czy-
Ÿni i kobiety z grupy A, czyli te osoby, u których
objawy depresyjne wystêpowa³y zanim rozwinê³o
siê uzale¿nienie od alkoholu. Nasze obserwacje
by³y zgodne z koncepcj¹ Winokura, wyodrêbniaj¹c¹
osoby (kobiety i mê¿czyzn) o
zwiêkszonym ryzyku alkoholizmu, u których
uzale¿nienie rozpoczê³o siê w m³odszym wieku,
a w ich rodzinach stwierdzono wysok¹ czêstoœæ
alkoholizmu, depresji i przypadków
wspó³istnienia obu tych chorób. W naszym badaniu
ponad trzy czwarte osób w grupie A stanowi³y
kobiety, wiêc przeciwnie ni¿ w typolo-
This article reviews current classifications of alcohol
abuse showing gender differences among alcoholics.
The most popular Cloninger’s classification and
Winokur’s depressive spectrum hypothesis have been
ANESHENSEL C. S., HUBA G. J., 1983. Depression, alcohol
use, and smoking over one year: a four-wave longitudinal
causal model. J. Abnorm. Psychol. 92,
134–150.
BABOR T. F., HFMANN M., DELBOCA F. K., HESSELBROCK V.,
MEYER R., DOLINSKY Z. S., ROUNSAVILLE B., 1992. Types
of alcoholics, 1. Evidence for an empirically
derived typology based on inicarors of vulnerabity
and severity. Arch. Gen. Psychiatry 49,
599–608.
BOHMAN M., CLONINGER C. R., VON KNORRING L.,
SIGVARDSSON S., 1984. An adoption study of somatoform
disorders. III. Cross-fostering analysis and
genetic relationship to alcoholism and criminality.
Arch. Gen. Psychiatry 41, 872–878.
BOHMAN M., SIGVARDSSON S., CLONINGER C. R., 1981. Maternal
inheritance of alcohol abuse; cross-fostering
analysis of adopted women. Arch. Gen. Psychiatry
38, 965–969.
CLONINGER C. R., BOHMAN M., SIGVARDSSON S., 1981. Inheritance
of alcohol abuse: cross-fostering analysis
of adopted men. Arch. Gen. Psychiatry 38,
861–868.
Ró¿nice p³ci w alkoholizmie 85
GENDER DIFFERENCES IN ALCOHOLISM
Summary
LITERATURA
gii Cloningera, a bardziej w zgodzie z koncepcj¹
Babora, by³y znacz¹co bardziej obci¹¿one
rodzinnie alkoholizmem i zaburzeniami psychicznymi
(depresj¹). Z drugiej strony, w grupie
C z „czystym alkoholizmem” znajdowa³o siê
16% badanych przez nas kobiet i one uzale-
¿nia³y siê póŸniej, same nie mia³y objawów depresyjnych,
a w rodzinach niewielu krewnych
uzale¿nionych od alkoholu.
Podsumowuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e w
chwili obecnej brak jest przekonywuj¹cych danych
umo¿liwiaj¹cych podzia³ alkoholizmu ze
wzglêdu na jedno kryterium np. p³ci. Wiêkszoœæ
badaczy uwzglêdnia w analizie wiele
czynników i wydaje siê, ¿e mo¿na w ten sposób
wyodrêbniæ co najmniej dwa podstawowe
typy, w których obecni s¹, w ró¿nych proporcjach,
zarówno mê¿czyŸni, jak i kobiety. Niezale¿nie
od p³ci osób uzale¿nionych, wiêksze
obci¹¿enie rodzinnym alkoholizmem ³¹czy siê
z wczeœniejszym pocz¹tkiem choroby, g³êbszym
uzale¿nieniem, wystêpowaniem chorób
somatycznych i psychicznych.
discussed. The author also presents results of a study
in which a case of familial depression and familial alcoholism
was investigated.
CLONINGER C. R., REICH T., WETZEL R., 1979. Alcoholism
and affective disorders: familial association and
genetic models. [W:] Alcoholism and affective disorders:
clinical, genetic, and biochemical studies.
GOODWIN D. W., ERICKSON C. K. (red.) SP. Medical
and Scientific Books, New York.
DUNNE F. J., GALATOPOULOS CH., SCHIPPERHEIJN J. M.,
1993. Gender differencies in psychiatric morbidity
among alcohol misusers. Compr. Psychiatry 34,
95–101.
HABRAT B., 1996. Powi¹zania etiopatogenetyczne miêdzy
chorobami afektywnymi a alkoholizmem
oraz wynikaj¹ce z tego konsekwencje diagnostyczne
i terapeutyczne. Lêk i Depresja 1 (Suppl.),
38–53.
HANNA E. Z., GRANT B. F., 1997. Gender differences in
DSM-IV alcohol use disorders and major depression
as distributed in the general population:
clinical implications. Compr. Psychiatry. 38,
202–212.
HESSELBROCK N., MEYER E., KEENER J., 1985. Psychopathology
in hospitalised alcoholics. Arch. Gen. Psychiatry
42, 1050–1055.

86 ALEKSANDRA KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA
KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA A., RYBAKOWSKI J., 2001.
Beyond the Winokur concept of depression spectrum
disease: which types of alcoholism are related
to primary affective illness? J. Affect. Disorders
63, 133–138.
SCHUCKIT M. A., 1983. Alcoholic patiens with secondary
depression. Am. J. Psychiatry 140, 711–714.
TSUANG D. W., WINOKUR G., 1992. Testing the validity of
the neurotic depression concept. J. Nerv. Ment. Dis.
180, 446–450.
WINOKUR G., 1979. Unipolar depression, is it divisible
into autonomous subtypes? Arch. Gen. Psychiatry
24, 135–144.
WINOKUR G., 1985. The validity of neurotic-reactive depression.
New data and reappraisal. Arch. Gen.
Psychiatry 42, 1116–1122.
WINOKUR G., CORYELL W., 1992. Familial subtypes of
unipolar depression: a prospective study of familial
pure depressive disease compared to depression
spectrum disease. Biol. Psychiatry 32,
1012–1018.
WINOKUR G., REICH T., RIMMER J., 1970. Alcoholism III:
diagnosis and familial psychiatric illness in 259
alcoholic probands. Arch. Gen. Psychiatry 23,
104–111.
ZIMMERMAN M., CORYELL W., PFOHL B., 1986. Validity of
subtypes of primary unipolar depression, clinical,
demographic, and psychosocial correlates. Arch.
Gen. Psychiatry 43, 1090–1096.