ANNA ROCKA

ANNA ROCKA
Instytut Parazytologii im. W. Stefańskiego PAN
Twarda 51/55, 00-818 Warszawa
e-mail: abroccy@poczta.onet.pl
POLSKIE BADANIA PARAZYTOLOGICZNE W ANTARKTYCE
Antarktyka to rejon biogeograficzny obejmujący
prócz kontynentu Antarktydy, Ocean
Antarktyczny i leżące na nim wyspy. Granicę
Antarktyki stanowi linia konwergencji antarktycznej
przebiegająca w pobliżu 60º na
Pacyfiku, natomiast na Atlantyku i Oceanie
Indyjskim około 50º szerokości geograficznej
południowej. Na północ od linii konwergencji
antarktycznej rozciąga się rejon subantarktyczny
sięgający do linii konwergencji
subtropikalnej, która przebiega w pobliżu
40º szerokości geograficznej południowej.
Antarktyka jako ostatni rejon doczekała
się gruntownych badań przyrodniczych,
w tym także parazytologicznych. Pierwszy
zbiór helmintologiczny zgromadzili Brytyjczycy
podczas wyprawy Rossa w latach 1841–
–1844. Na jego podstawie Baird w 1853 r.
opisał pierwsze dwa gatunki antarktycznych
tasiemców z jelit fok Rossa i pingwinów.
Wkład w poznanie parazytofauny Antarktyki
mieli również Polacy. Pracująca w latach
1915–1916 w Szwajcarii, Irena Szpotańska,
opracowała tasiemce z rodziny Tetrabothriidae,
zebrane z ptaków z rzędu Procellariiformes
(petrele). Materiały pochodziły z dwóch
wypraw niemieckich: Deutsche Tiefsee Expedition
(1898–1899) i Deutsche Süd-Polar
Expedition (1901–1903). Opisała 11 nowych
gatunków i 2 odmiany, a dla części nowych
gatunków wyznaczyła rodzaj Porotaenia.
Kontynuując swoje badania, opisała Tetrabothriidae
zebrane z innych ptaków antarktycznych,
w tym z pingwinów, Eudyptes chrysocome
(SZPOTAŃSKA 1925, 1929).
Następnym Polakiem, który wniósł znaczący
wkład w poznanie fauny pasożytniczej
Antarktyki, był, pracujący po II wojnie świa-
Tom 54 2005
Numer 1 (266)
Strony 73–76
towej w British Museum (Natural History)
w Londynie, Stanisław Markowski. Przeprowadził
rewizję tasiemców Pseudophyllidea
z fok antarktycznych. Praca zawiera opisy
9 gatunków; dla dwóch gatunków stworzono
nowe rodzaje Baylisia i Baylisiella. Następna
praca została poświęcona tasiemcom
z wielorybów i delfinów i zawierała opisy 8
gatunków w tym 2 nowych; ponadto opisano
w niej 2 formy larwalne. W ostatniej pracy
autor zawarł przegląd robaków pasożytniczych
zebranych w latach 1925–1936 z różnych
żywicieli przez brytyjskie ekspedycje
z serii „Discovery” (MARKOWSKI 1952, 1955,
1971).
Podjęcie systematycznych badań parazytologicznych
przez Polaków stało się możliwe
w 1977 r., po założeniu Stacji Badawczej
Polskiej Akademii Nauk im. Henryka Arctowskiego,
na Wyspie Króla Jerzego, na Szetlandach
Południowych. Badania te rozpoczęli
i kontynuują do chwili obecnej pracownicy
Instytutu Parazytologii PAN w Warszawie,
częściowo we współpracy z pracownikami
innych placówek naukowych. Okazało się, że
oznaczenie przynależności gatunkowej wielu
pasożytów napotyka na trudności wynikające
z niekompletności wcześniejszych opisów,
bądź z faktu, że robaki stanowiły nowe dla
nauki jednostki taksonomiczne. Wyjaśnienie
szeregu problemów taksonomicznych wymagało
szeroko zakrojonych badań morfologicznych,
systematycznych oraz faunistycznych.
Już przy zakładaniu stacji, Krzysztof Zdzitowiecki
zbadał 62 ryby z nadrodziny Notothenioidei
(Perciformes, okoniokształtne)
i 14 ptaków odłowionych na Wyspie Króla
Jerzego i w okolicach Południowej Georgii.

74
Wyizolował u ryb 13 gatunków pasożytów
dorosłych (7 gatunków przywr, 2 — nicieni,
4 — kolcogłowów) z przewodu pokarmowego
oraz 12 form larwalnych z przewodu
pokarmowego, jamy brzusznej i miąższu narządów
wewnętrznych (ZDZITOWIECKI 1978).
U ptaków opisano nowy gatunek nicienia,
Stegophorus arctowskii, i redeskrybowano
S. macronectes (Johnston et Mawson, 1942),
który występował u ptaków należących do
3 rzędów: pingwinów (Sphaenisciformes),
petreli (Procellariiformes) oraz wydrzyków
i pochwodziobów (Charadriiformes) (ZDZI-
TOWIECKI i DRÓŻDŻ 1980). Podano też nowe
dane o tasiemcu Nototaenia fileri z pochwodzioba,
Chionis alba (SZELENBAUM-CIELECKA
i ZDZITOWIECKI 1979).
W latach 1978/79 prace na Stacji im. H.
Arctowskiego prowadzili Krzysztof Zdzitowiecki
i Leokadia Jarecka. Zbadano 560 ryb
kostnych (głównie Notothenioidei), 4 płaszczki,
65 ptaków i 28 ssaków płetwonogich. Poszukiwano
też larw robaków pasożytniczych
w różnych skorupiakach. W rezultacie tych
badań oraz prowadzonych równolegle eksperymentów
Jarecka ustaliła cykl rozwojowy
tasiemca, Hymenolepis arctowskii Jarecka et
Ostas, 1983, pasożytującego w stadium dorosłym
w jelicie mewy dominikańskiej (JA-
RECKA 1984). Na podstawie zebranych materiałów
opisano inny nowy gatunek tasiemca
z mewy dominikańskiej, Microsomacanthus
shetlandicus, redeskrybowano trzeci gatunek
tasiemca z tego żywiciela, Anomotaenia dominicana
(Railliet et Henry, 1912) oraz przeprowadzono
rewizję 3 gatunków tasiemców
z pingwinów (CIELECKA i ZDZITOWIECKI 1981,
ZDZITOWIECKI i SZELENBAUM-CIELECKA 1984,
CIELECKA i współaut. 1992).
W latach 1980/81 bogatą kolekcję robaków
pasożytniczych z ptaków i ssaków
w okolicach Wyspy Króla Jerzego zebrał Jan
Dróżdż. Materiały z fok pozwoliły na redeskrypcję
7 gatunków tasiemców z rodziny
Diphyllobothriidae i opisanie jednego nowego,
Diphyllobothrium pseudowilsoni Wojciechowska
et Zdzitowiecki, 1995 (WOJCIECHOW-
SKA i ZDZITOWIECKI 1995).
Dalsze badania skupiły się głównie na
pasożytach wewnętrznych ryb. Materiały
zgromadzono podczas kolejnej wyprawy antarktycznej
Polskiej Akademii Nauk w latach
1986/87 (K. Zdzitowiecki), w okolice Południowych
Szetlandów i Południowej Georgii,
kierowanej, podobnie jak poprzednie, przez
Stanisława Rakusa-Suszczewskiego. K. Zdzitowiecki
uczestniczył również w wyprawie
ANNA ROCKA
niemieckiej ANT XIII/3 na Morze Weddella
(1996) oraz, wspólnie ze Zdzisławem Laskowskim,
w VII Ukraińskiej Wyprawie Antarktycznej
na Stację im. Vernadskiego w Antarktyce
Zachodniej (2002). Ponadto, w latach
1990-2003 regularnie otrzymywano materiały
z ryb od badaczy zagranicznych, pochodzące
z różnych rejonów Antarktyki Wschodniej
(Morze Rossa, Ziemia Adeli, Morze Davisa)
i Zachodniej (Południowe Orkady), a także
Subantarktyki (Wyspa Heard).
Materiały ze wszystkich wypraw antarktycznych
oraz nadesłane z zagranicy posłużyły
do przygotowania 4 publikacji o charakterze
monograficznym poświęconych przywrom,
tasiemcom i nicieniom ryb oraz kolcogłowom
kręgowców antarktycznych. Opracowaniem
kolekcji przywr i kolcogłowów
zajmował się K. Zdzitowiecki, zaś tasiemców
i nicieni Anna Rocka. U ryb antarktycznych
występuje 47 gatunków przywr (pasożyty żołądka
i jelita żywiciela), w tym 16 gatunków
opisał K. Zdzitowiecki (BRAY i ZDZITOWIECKI
2000; ZDZITOWIECKI 1997, 1998a, b, 1999).
Listy gatunków przywr z ptaków (6 gatunków)
i ssaków (jeden gatunek) podają ZDZI-
TOWIECKI i współaut. (1989) i MUNYER i HOL-
LOWAY (1990). Kolcogłowy kręgowców antarktycznych
(pasożyty jelita, rzadko żołądka)
to 26 gatunków (10 u ryb, 4 — u ptaków,
12 — u ssaków), w tym 9 nowych dla nauki
opisał ZDZITOWIECKI (1991). Badania nad tasiemcami
płaszczek antarktycznych (ryby
chrzęstnoszkieletowe) miały charakter pionierski.
W jelicie płaszczek stwierdzono dorosłe
tasiemce z rzędu Tetraphyllidea (12 gatunków)
i Diphyllidea (2 gatunki). Wszystkie
gatunki okazały się nowe dla nauki (ROCKA
2003). Ryby kostnoszkieletowe są zarażone 3
gatunkami tasiemców z rzędu Pseudophyllidea,
Parabothriocephalus johnstoni Prudhoe,
1969, Bothriocephalus kerguelensis Prudhoe,
1969 i B. antarcticus Wojciechowska i współaut.,
1995. Ciekawostką jest to, że ryby kostnoszkieletowe
z najliczniej reprezentowanej
w Antarktyce nadrodziny Notothenioidei nie
są zarażone postaciami dorosłymi tasiemców.
P. johnstoni jest jedynym stwierdzonym dotychczas
gatunkiem tasiemca u żywiciela antarktycznego,
Macrourus whitsoni z rzędu
Gadiformes (dorszokształtne). Dwa wcześniej
wymienione gatunki z rodzaju Bothriocephalus
stwierdzono u żywicieli w Subantarktyce.
U ryb kostnoszkieletowych występują także
postacie larwalne tasiemców z rzędu Tetraphyllidea
oraz rodzin Tetrabothriidae (w stadium
dorosłym pasożyty ptaków i ssaków

morskich) i Diphyllbothriidae (w stadium
dorosłym pasożyty ptaków i fok). Larwy tasiemców
gromadziły się w jelicie cienkim
oraz ścianie żołądka, wątrobie i krezce żywiciela.
Larwy tasiemców z rzędu Tetraphyllidea
reprezentują 5 form morfologicznych,
różniących się między sobą budową skoleksa
(przednia część ciała) (ROCKA 2003).
W porównaniu z innymi grupami pasożytów
parazytofauna nicieni ryb jest bardzo
uboga. Płaszczki nie są zarażone nicieniami
przewodu pokarmowego. U ryb kostnoszkieletowych
stwierdzono w stadium dorosłym
6 gatunków nicieni, w tym dwa gatunki, Paranisakiopsis
weddelliensis i Capillaria sp.,
okazały się nowe dla nauki (ROCKA 2004).
Ponadto, u ryb kostnych pospolicie występują
larwy nicieni z rodziny Anisakidae, w sta-
Polskie badania parazytologiczne w Antarktyce
75
dium dorosłym pasożytów ssaków, ptaków
i ryb. Larwy nicieni lokalizują się w narządach
wewnętrznych, krezce i jamie ciała
ryb; należą do przedstawicieli następujących
rodzajów i gatunków: Contracaecum spp.,
Anisakis spp., Pseudoterranova decipiens
Krabbe, 1878 i Hysterothylacium aduncum
Rudolphi, 1802 (ROCKA 2004).
Ogółem w Instytucie Parazytologii PAN
powstało blisko 120 prac poświęconych morfologii,
faunistyce (listy żywicieli, wskaźniki
zarażenia populacji żywicieli), biologii (określenie
przynależności gatunkowej znajdowanych
w żywicielach pośrednich i paratenicznych
larw pasożytów oraz próby ustalenia
cykli rozwojowych pasożytów) i zoogeografii
robaków pasożytniczych występujących
u kręgowców antarktycznych.
POLISH PARASITOLOGICAL INVESTIGATIONS IN THE ANTARCTIC
Summary
Systematic Polish parasitological investigations
in the Antarctic have been conducted from 1977
on, since foundation of the H. Arctowski Station
at the King George Island, South Shetlands. Earlier,
I. Szpotańska and S. Markowski studied the materials
obtained during German and British Antarctic
expeditions and they described 15 new species of
Cestoda occurring in birds and mammals. Parasitological
materials were also collected during four expeditions
of the Polish Academy of Sciences (PAS)
in years: 1977, 1978/79, 1980/81, 1986/87; German
BRAY R., ZDZITOWIECKI K., 2000. Boreascotia megavesicula
n. g., n. sp., (Digenea, Hemiuridae: Lecithochiriinae)
in the nototheiid fish Lepidonotothen
macrophthalma (Norman) from the sub-
Antarctic Atlantic. Syst. Parasitol. 46, 29–32.
CIELECKA D., ZDZITOWIECKI K., 1981. The tapeworm
Microsomacanthus shetlandicus sp. n. (Hymenolepididae)
from the Dominican Gull of King
George Island (South Shetlands, Antarctic). Bull.
Pol. Ac.: Cl. II 29, 173–180.
CIELECKA D., WOJCIECHOWSKA A., ZDZITOWIECKI K.,
1992. Cestodes from penguins on King George
Island (South Shetlands, Antarctic). Acta Parasitol.
37, 65–72.
JARECKA L., 1984. Development of Hymenolepis arctowskii
Jarecka et Ostas, 1984, (Cestoda, Hymenolepididae)
in the intermediate host Branchinecta
gaini Daday (Branchipoda) of the Antarctic.
Acta Parasitol. Pol. 29, 337–342.
MARKOWSKI S., 1952. The cestodes of seals from the
Antarctic. Bull. Brit. Mus. Zoology 7, 125–148.
MARKOWSKI S., 1955. Cestodes of whales and dolphins
from the “Discovery” collections. “Discovery”
Report 27, 377–395.
LITERATURA
Expedition ANT XIII/3 (1996) and VII Ukrainian
Antarctic Expedition (2002). Part of the available
material was sent by foreign scientists from various
areas of the Antarctic and Subantarctic. Mainly, parasites
were examined at the Institute of Parasitology
PAS by K. Zdzitowiecki, L. Jarecka, A. Rocka and J.
Dróżdż. In total, they described 46 new species of
internal parasites occurring in the Antarctic vertebrates
(16 species of Digenea, 18 of Cestoda, 3 of
Nematoda and 9 of Acanthocephala).
MARKOWSKI S., 1971. On some species of parasitic
worms in the “Discovery” collections obtained
in the years 1925–1936. Bull. Brit. Mus. Zoology
21, 53–65.
MUNYER P. D., HOLLOWAY Jr., H. L., 1990. Renicola
williamsi n. sp. (Trematoda: Digenea: Renicolidae)
from the South Polar Skua, Catharacta
maccormiki. Trans. Am. Microsc. Soc. 109, 98–
102.
ROCKA A., 2003. Cestodes of the Antarctic fishes. Polish
Polar Res. 24, 261–276.
ROCKA A., 2004. Nematodes of the Antarctic fishes.
Polish Polar Res. 25, 135–152.
SZELENBAUM-CIELECKA D., ZDZITOWIECKI K., 1979. The
tapeworm Nototaenia fileri Jones et Williams,
1967 from the sheathbill (Chionis alba) on King
George Island (South Shetlands, Antarctic). Bull.
Pol. Ac.: Cl. II 27, 281–284.
SZPOTAŃSKA I., 1925. Étude sur les Tetrabothriides
des Procellariformes. Bull. Pol. Ac.: 7B, 673–727.
SZPOTAŃSKA I., 1929. Recherches sur quelques Tetrabothriides
d’Oiseaux. Bull. Pol. Ac.: Série B 3,
129–152.

76
WOJCIECHOWSKA A., ZDZITOWIECKI K., 1995. Cestodes
of Antarctic seals. Acta Parasitol. 40, 125–131.
ZDZITOWIECKI K., 1978. Wstępne badania nad pasożytami
ryb okolic Południowych Szetlandów
i Południowej Georgii (Antarktyka). Kosmos
27, 651–659.
ZDZITOWIECKI K., 1991. Antarctic Acanthocephala.
[W:] Synopses of the Antarctic benthos. Vol.
3, WÄGELE J. W., SIEG J. (red.). Koeltz Scientific
Books, Koenigstein, 1–116.
ZDZITOWIECKI K., 1997. Antarctic Digenea parasites
of fishes. [W:] Synopses of the Antarctic benthos.
Vol. 8, WÄGELE J.W., SIEG J. (red.). Koeltz Scientific
Books, Koenigstein, 1–156.
ZDZITOWIECKI K., 1998a. Diversity of Digenea, Parasites
of Fishes in Various Areas of the Antarctic.
[W:] Fishes of Antarctica. A biological overview.
PRISCO G., PISANO E., CLARKE A. (red.). Springer-
Verlag Italia, Milano, 87–94.
ZDZITOWIECKI K., 1998b. Helicometra pisanoae sp.n.
(Digenea, Opecoelidae), a parasite of a fish,
Trematomus hansoni, in the Eastern Antarctic.
Acta Parasitol. 43, 26–29.
ANNA ROCKA
ZDZITOWIECKI K., 1999. Digeneans of the families
Opecoelidae and Lepocreadiidae, parasites of
Lepidonotothen macrophthalma from the North
Scotia Ridge, and remarks on the discrimination
of Neolepidapedon magnatestis and N.
trematomi. Acta Parasitol. 44, 233–240.
ZDZITOWIECKI K., DRÓŻDŻ J., 1980. Redescription of
Stegophorus macronectes (Johnston et Mawson,
1942) and description of Stegophorus arctowskii
sp. n. (Nematoda, Spirurida) from birds
of South Shetlands (the Antarctic). Acta Parasitol.
Pol. 27, 205–212.
ZDZITOWIECKI K., SZELENBAUM-CIELECKA D., 1984. Anomotaenia
dominicana (Railliet et Henry, 1912)
(Cestoda, Dilepididae) from the Dominican
Gull, Larus dominicana Licht. of the Antarctic.
Acta Parasitol. Pol. 29, 49–58.
ZDZITOWIECKI K., NIEWIADOMSKA K., DRÓŻDŻ J., 1989.
Trematodes of birds and mammals in the environs
of H. Arctowski Station (South Shetlands,
Antarctic). Acta Parasitol. Pol. 34, 247–257.