s0ren kierkegaard powtórzenie. przedmowy - Libertarianin

S0REN 

KIERKEGAARD 

POWTÓRZENIE. 

PRZEDMOWY

S0REN 

KIERKEGAARD 

POWTÓRZENIE. 

PRZEDMOWY 

Przełożył i opracował 

BRONISŁAW ŚWIDERSKI 

WARSZAWA

Książka powstała w latach 1998-2000 w kopenhaskim 

S0ren Kierkegaard Forskningscenteret, finansowanym 

ze środków fundacji Danmarks Grundforskningsfond. 

Tłumacz i wydawnictwo dziękują duńskiej fundacji 

Konsul George Jorck og Hustru Emma Jorck's Fonden, 

duńskiej Radzie d/s Literatury - Litteraturradet - 

oraz Ambasadzie Królestwa Danii w Polsce 

za wsparcie udzielone publikacji. 

Copyright © for the Polish translation Bronisław Świderski, 2000 

Copyright © for the prefaces, notes and essay Dar Bronisław Świderski, 2000 

Copyright © for the Polish edition Wydawnictwo W.A.B., 2000 

Wydanie I 

Warszawa 2000

S0ren Kierkegaard 

jako Constantin Constantius 

Powtórzenie 

Johan Ludvig Heiberg 

jako krytyk Kierkegaard a 

Rok astronomiczny 



List otwarty 

Constantina Constantiusa 

do Pana Profesora Heiberga 


jako Nkolatis Notabene 

Przedmowy

Podstawa tłumaczenia: 

Powtórzenie (Gjentagelsen) i Przedmowy (Forord) zostały przetłumaczone 

z duńskiego oryginału, zamieszczonego w: S0ren Kierkegaards Skrifter 

(red. N. J. Cappel0rn, J. Garff, J. Kondrup, F. H&uberg Mortensen), SKS 4, 

Kopenhaga 1998. Komentarze zostały opracowane m.in. na podstawie 

S0ren Kierkegaards Skrifter. Kommentarbind, SKS K4, Kopenhaga 1998. 

List otwarty Constantina Constantiusa do Pana Profesora Heiberga, kawalera 

orderu Dannebrog został przełożony z duńskiego oryginału na podstawie 

tekstu Sendebrey til Hr. Professor Heiberg R. afD.fra Constantin Constantius, 

zamieszczonego w: S0ren Kierkegaards Papirer(wyd. P. A. Heiberg i V. Kuhr), 

t. IV, Kopenhaga 1962. 

Rok astronomiczny (Det astronomiske Aar) Johana Ludviga Heiberga 

został przetłumaczony z duńskiego oryginału zamieszczonego w: „Urania. 

Aarbog for 1844" (red. J. L. Heiberg), Kopenhaga 1843.

Słowo od tłumacza 

Jak poradzić sobie z odepchniętą miłością i niespełnioną 

ambicją, nie ulegając pokusie zgorzknienia, cynizmu lub lekkomyślności? 

Jak zachować ludzką godność w niesprzyjających warunkach? 

Czy nie jest to aktualny temat, w dodatku wart trudów tłumacza? 

Duński filozof S0ren Kierkegaard (1813-1855) zakochał się 

w młodszej o dziesięć lat Reginie Olsen, córce radcy stanu, ajednak 

nie był szczęśliwy. W 1841 roku zrywa z dziewczyną i odsyła jej pierścionek 

zaręczynowy. Ale wkrótce zadaje sobie pytanie, czy nie można 

powtórzyć nieszczęśliwej miłości tak, by zakończyła się szczęśliwie. 

Odwrócenie losu nie jest rzeczą niemożliwą. Wszak poszczęściło 

się Hiobowi. Nie tylko z powrotem otrzymał wszystko, co stracił, 

ale został podwójnie wynagrodzony. 

Właśnie refleksja nad możliwością powtórzenia jest tematem 

dzieła zatytułowanego Powtórzenie. W trakcie pisania utworu Kierkegaard 

dowiaduje się o zaręczynach Reginy z Fritzem Schleglem. 

A więc wszystko stracone? Więc powinien ustąpić przed rzeczowością 

rzeczywistości? Kierkegaard nie uznaje porażki. Broni swej 

racji. Pisze. 

W latach 1843-1844 stworzy wiele dzieł polionimicznych, między 

innymi wspomniane Powtórzenie, List otwarty Constantina Constantiusa 

do Pana Profesora Heiberga oraz Przedmowy; ten ostatni tom, 

złożony z ośmiu „przedmów" do istniejących lub nieistniejących 

książek, został, rzecz jasna, opatrzony przedmową i króciutkim posłowiem. 

Powtórzenie omówił w swym piśmie przywódca duńskich 

7

heglistów, dramatopisarz, dyrektor Teatru Królewskiego i cenzor, 

astronom-amator oraz gospodarz najświetniejszego salonu Kopenhagi 

- profesor Johan Ludvig Heiberg (1791-1860). Recenzja wywołała 

gwałtowną reakcję zaatakowanego autora; błyskawicznie napisał 

uszczypliwy List otwarty Constantina Constantinsa, który, choć 

„otwarty", nigdy nie został doręczony adresatowi - ani chyba nikomu 

innemu, na długo pozostając w Kierkegaardowskich Papierach 

(Papirer). Także w Przedmowach raz po raz wymierza ciosy osobie 

uczonego i jego poglądom. 

Kierkegaard od dawna pragnął zbliżyć się do Heiberga. W1837 

roku zaczął pisać obszerne omówienie opublikowanej wtedy powieści 

Hansa Christiana Andersena Jedynie skrzypek. Recenzja, zatytułowana 

Z papierów jeszcze żyjącego, była przeznaczona dla wydawanego 

przez Heiberga czasopisma „Perseusz", opatrzonego podtytułem 

wskazującym na wpływ Hegla: „Pismo poświęcone idei spekulatywnej". 

Andersen był już znanym pisarzem. Kierkegaard dopiero próbował 

nim zostać. Ponieważ dobre dotąd stosunki między Andersenem 

a Heibergiem uległy ochłodzeniu, Kierkegaard postanowił to 

wykorzystać. W swej recenzji bezlitośnie wykazuje liczne odstępstwa 

Andersena od reguł ustanowionych przez Heiberga. „Nie znajdziemy 

tutaj ani śladu tego stadium, które Andersen powinien osiągnąć 

po przejściu stadium lirycznego - mianowicie eposu", stwierdza, 

niewolniczo naśladując zasady heibergowskiej estetyki, nieco różnej 

od heglowskiej: Heiberg umieścił na pierwszym miejscu lirykę, następnie 

epos i dramat, gdy Hegel zaczynał od eposu. Ponadto przyszły 

autor dzieł pseudonimowych starał się w krytycznej recenzji 

naśladować składnię i styl Heiberga. Wszystko na próżno... Heiberg 

nie rozpoznał w tekście ani własnego stylu, ani adoratora. I chociaż 

Kierkegaard dokonał na jego żądanie kilku poprawek, recenzja nie 

ukazała się w Heibergowskim „Perseuszu". Kierkegaard wydał ją 

własnym sumptem w 1838 roku. Oznaczało to izolację, a raczej: samo-dzielność, 

intelektualną i towarzyską, przyszłego współautora 

(wszak pisał je wraz z pseudonimami) Powtórzenia i Przedmów, 

8

Podane fakty stanowią nie tylko interesujące biograficzno-historyczne 

tło twórczości Duńczyka. Przywołane zostały, aby zadać 

jeszcze raz jedno z podstawowych pytań, jakie stawiają sobie obecnie 

badacze duńskiego filozofa. Czy twórczość Kierkegaarda była 

bezpośrednio skierowana przeciwko myśli Hegla, jak chce tradycja 

akademicka, czy jest raczej reakcją na odrzucenie przez środowisko 

duńskich heglistów, a zatem „zabarwiona" lokalnym kolorytem 

filozoficznym, „kopenhaskim" słownikiem, metaforą i geografią? 

A może była połączeniem obu reakcji? 

Jako tłumacz nie chcę tego rozstrzygać. Pozostawiam problem 

czytelnikowi, zamieszczając Heibergowską recenzję Powtórzenia 

po tekście Kierkegaarda, wraz z gwałtowną odprawą, jakiej Constantin 

Constantius udzielił Heibergowi w swym Liście otwartym... 

Chodzi mi o to, by kompozycja prezentowanej książki pozwoliła 

polskiemu czytelnikowi zarówno na zapoznanie się z biograflczno- 

-historycznym kontekstem przetłumaczonych tekstów, jak i z zawartymi 

w nich poglądami Kierkegaarda na historię, literaturę, filozofię 

i teologię. 

Z przedstawionych tutaj dzieł jedynie Powtórzenie ukazało się 

w całości w moim tłumaczeniu w warszawskiej edycji Alethei z 1992 

roku. Ale dopiero w 1998 pojawiło się w Danii wydanie definitywnie 

ustalające tekst Powtórzenia. Owa komentowana edycja, będąca 

dziełem zespołu badaczy związanych z instytucją S0ren Kierkegaard 

Forskningscenteret, umożliwiła mi zweryfikowanie mego 

wcześniejszego przekładu Powtórzenia. Pozostałe teksty ukazują się 

w całości po raz pierwszy w języku polskim. 

*** 

Nie chcę zwodzić: tłumaczenie Kierkegaarda jest zajęciem ryzykownym. 

Duńczyk był pisarzem dialogicznym do szpiku kości. 

Najchętniej zwracał się do swego „jedynego" czytelnika, którego 

w dodatku prosił (w PapirerYlll 1 A 32-38), by czytałjego książki na 

głos - podobnie uczyni młody bohater Powtórzenia z Księgą Hioba. 

Wybrany przez filozofa czytelnik-partner wiedział o wielu spra- 

9

wach. Przede wszystkim nie rozstawał się z Biblią, jak na dobrego 

chrześcijanina przystało. Interesował się grecką mitologią i filozofią 

oraz niemiecką literaturą. Czytał Cervantesa i Defoe, Szekspira 

i Kartezjusza. Ponadto był Duńczykiem, co nie jest rzeczą obojętną. 

Znał bowiem geografię i historię swego kraju. Wiedział, kto mieszka 

na wyspie Mols i jak wygląda oficjalna tabela rang, wprowadzona 

w 1808 roku. Nie przechodził obojętnie obok dzieł duńskich pisarzy: 

Heiberga, Adlera, Poula Martina M0ilera, Holberga... Sumienny 

tłumacz powinien znaleźć ekwiwalent tej wiedzy - by obdarzyć 

nią swego czytelnika. Zabiera się więc do pracy: pisze komentarze 

i przypisy. 

Komentarze, którymi opatrzyłem tłumaczenie, mają przede 

wszystkim na celu przybliżenie polskiemu czytelnikowi pisarskiego 

warsztatu Kierkegaarda, poprzez (1) wskazanie na literackie, filozoficzne 

i teologiczne inspiracje dzieł Duńczyka, (2) prezentację tej 

części jego biblioteki, która wiąże się z tłumaczonymi dziełami, 

(3) opis jego retoryki, zwrócenie uwagi na charakterystyczne rozwiązania 

stylistyczne i interpunkcyjne, (4) prezentację Kierkegaardowskich 

autokomentarzy oraz (5) przedstawienie niektórych problemów 

tekstologicznych przez ujawnienie rozwiązań translatorskich 

w innych językach.

O Powtórzeniu 

Z zachowanego rękopisu Powtórzenia można wyczytać, że Kierkegaard 

do ostatniej chyba chwili wahał się, z jakich słów ułożyć 

podtytuł dzieła. Przekreślone zostały takie warianty, jak: „bezowocna 

próba", „odkrywcza próba" i „próba filozofii eksperymentalnej". 

Pojęcie eksperymentu poddanego empirycznej kontroli zostało 

spopularyzowane w Danii przez niemiecko-duńskiego filozofa i przyrodnika 

Johanna Nicolaia Tetensa (1736-1807), który w dziele 

Philosophische Versuche iiber die menschliche Natur und ihre Entwicklung, 

Kopenhaga 1777, nie obawiał się wziąć na warsztat własnych 

odczuć zmysłowych. Pewne wątki tej filozofii człowieka podjęli duńscy 

filozofowie i poeci, Frederik Christian Sibbern (1785-1872) i jego 

uczeń Poul Martin M0ller (1794-1838). Obaj uczyli Kierkegaarda 

filozofii na Uniwersytecie Kopenhaskim. 

W swej twórczości Kierkegaard chętnie łączył pojęcia „psychologii" 

i „eksperymentu", na przykład trzecia część pisanych przez 

Hilariusa Bogbindera Studierpaa Livets Vej z 1845 roku nosi podtytuł 

Winny? - Niewinny? Historia cierpienia. Eksperyment psychologiczny 

braciszka Taciturnusa. Jednak te pojęcia znaczyły dla Duńczyka coś 

innego niż dla nas. Powtórzenie napisał dla Kierkegaarda Constantin 

Constantius, a to ostatnie nazwisko przywołuje łacińskie pojęcie stałości, 

niezmienności. Niezmienny, „zimny" (tak zostanie nazwany 

w książce Constantius), oto tylko jeden „punkt widzenia" dzieła. 

Drugą postawę prezentuje „młody człowiek", jakże zmienny, łatwo 

przechodzący od zachwytu do gniewu, od miłości do rozpaczy. Ich 

znajomość cechuje zarówno aprobata i zrozumienie, jak i odrzuce- 

11

nie. W późniejszym dziele Afsluttende widenskabelig Efterskrift Ul De 

Philosophiske Smuler (1846) Kierkegaardjako Johannes Climacus napisze 

o znaczeniu eksperymentu psychologicznego w Powtórzeniu. 

Podkreśli, że eksperyment jest warunkiem partnerskiej komunikacji 

między ludźmi: „Książka Powtórzenie została na stronie tytułowej 

nazwana «psychologicznym eksperymentem». Szybko stało się dla 

mnie oczywiste, iż oznacza to formę komunikatu poddanego podwójnej 

refleksji. Z tego mianowicie powodu, że wtedy komunikat 

przybiera formę eksperymentu, wytwarza własny opór, eksperyment 

zaś umacnia bezbrzeżną przepaść pomiędzy czytelnikiem 

i autorem, wkłada między nich żarliwość rozwodu, tak iż prostoduszne 

pojmowanie staje się niemożliwe. Eksperyment jest świadomym 

i przekornym odwołaniem komunikatu, co zawsze jest ważne 

dla kogoś, kto egzystuje - a zarazem pisze dla kogoś, kto egzystuje, 

i nie chce, by ich związek zmienił się w bazgroły kogoś, kto bije pianę 

dla innego ubijacza piany" (S. Kierkegaard, Afsluttende uvidenskabelig 

Efterskńft, w: Samlede Vo3rker, t. VII, Kopenhaga 1902, s. 223). 

Warto zwrócić uwagę, że dla takiej partnerskiej komunikacji jest pożądane 

osłabienie znaczenia granych na co dzień ról - społecznych 

komunikatów. Wszak Kierkegaardowski „eksperyment psychologiczny" 

łączy się z brakiem nazwisk rodowych w Powtórzeniu, co 

uniemożliwia społeczną identyfikację narratora i bohaterów. Są oni 

„nadzy" i „równi", bo pozbawieni pozycji, tradycji narodowej i rodzinnej. 

Dotyczy to zarówno bohaterów książki, przedstawionych 

wyłącznie jako młodzieniec i dziewczyna, jak i rzeczywistego autora, 

który niejako scedował swą możnowładczą rolę na wasala-pseudonim 

- Constantina Constantiusa. Również trzecia, ostatnia część 

dzieła skierowana została do bezimiennego „Dobrze urodzonego 

Pana N. N., właściwego czytelnika tej książki". Czy ten sam N. N. 

stanie się, jako Nicolaus Notabene, autorem Przedmów z 1844 roku?



Powtórzenie 

Próba psychologii 

eksperymentalnej 

przez 

Constantina Constantiusa

Na dzikich drzewach rosną pachnące kwiaty, 

na ogrodowych - owoce. 

Filostrat Flawiusz Starszy, Żywoty bohaterów 

Każdy wie, że gdy eleaci zaprzeczyli istnieniu ruchu, Diogenes 2 

wystąpił przeciwko nim. Naprawdę wystąpił, gdyż nie mówiąc ani 

słowa, zrobił kilka kroków w przód i w tył, i w ten sposób, jak mniemał, 

zupełnie pokonał przeciwników. Ponieważ od dłuższego czasu 

1 Filostrat Flawiusz Starszy (178-248), filozof grecki. Kierkegaard posiadał 

w swej bibliotece niemiecki przekład tej książki: Flavius Philostratus, 

Werke (xl. Fr. Jacobs, Stuttgart 1828, cytowany fragment: 1.1, s. 20). Por. 

Auktionsprotokol overS0ren Kierkegaards Bogsamling - AS KB 1143. 

2 Szkoła eleacka została założona ok. 540 roku p.n.e. przez Ksenofanesa 

z Kolofonu w jońsko-greckiej kolonii Elea, dzisiaj Velia, w południowych 

Włoszech. Eleaci wątpili w prawdziwy byt tego, co zmienne. Do ich 

przedstawicieli zalicza się m.in. Parmenidesa i Zenona. Szczególnie ten 

ostatni wyróżnił się paradoksami o logicznej niemożliwości stwierdzenia 

jakiejkolwiek formy ruchu. Diogenes z Synopy (ok. 400-ok. 328- 

323 p.n.e.) był założycielem szkoły cynickiej. Cynicy odrzucali społeczne 

konwencje i zasady. Nawiązując do anegdoty o eleatach i Diogenesie, 

Hegel określił działanie tego ostatniego jako stillschweigend, co, być 

może, skłoniło Kierkegaarda / Constantiusa do użycia sformułowania 

„nie mówiąc ani słowa" (por. Geschichte der Philosophie, w: G. W. F. Hegel, 

Werke. Vollstandige Ausgabe, I-XVIII, Berlin 1832-1845; t. XIII, Berlin 

1836, s. 314). Kierkegaard posiadał Geschichte der Philosophie w swojej 

bibliotece (ASKB 557-559). 

15

i przy różnych okazjach zajmowało mnie pytanie, czy powtórzenie 

jest możliwe, jakie ma ono znaczenie i czy rzeczy tracą, czy zyskują 

na powtórzeniu, niespodziewanie powiedziałem sobie: jedź do 

Berlina, gdzie już raz byłeś, tam się przekonasz, czy powtórzenie 

jest możliwe i co ono znaczy. W domu nie potrafiłem rozwiązać 

tego problemu. Mówcie, co chcecie, ale bez wątpienia gra on ważną 

rolę w nowszej filozofii 3 , gdyż powtórzenie odpowiada w pewnym 

sensie temu, co Grecy nazwali wspomnieniem. Uczyli oni, że wiedza 

jest wspomnieniem, nowa filozofia zaś twierdzi, że całe życie to 

powtórzenie 4 . 

Leibniz 5 jestjedynym współczesnym filozofem, który ma o tym 

3 Chodzi o filozofię pokartezjańską. Kierkegaard posiadał w swej bibliotece 

dzieła tego myśliciela (R. Descartes, Opera philosophica, Amsterdam 

1678, ASKB 473). 

4 Odnosi się to do pojęcia anamnezji, głoszącej, że poznawanie i wiedza to 

przypominanie/ wspominanie. Platon odróżnia szukanie znaczenia za 

pomocą zmysłów (gr. doxa) od poznawania (gr. episteme), dotyczącego 

prawd wiecznych, którego przedmioty są niezmienne i niezależne od 

zmysłów. W platońskim dialogu Menon (85-86) Sokrates pokazuje, wjaki 

sposób „wydobył" z niewolnika wiedzę o geometrii, która „leżała" 

w jego duszy, być może jako rezultat poprzedniej egzystencji. Dla rozjaśnienia 

problemu warto także przypomnieć słowa W. Tatarkiewicza: 

„W wiedzy, jak ją pojmował Platon, tkwiła zagadka: Jakże możemy znać 

cośkolwiek od urodzenia, nie oglądawszy tego jeszcze? Jak w szczególności 

możemy znać idee, z którymi nigdy nie spotykamy się, a których 

wrodzone pojęcia przede wszystkim dotyczą? Zagadkę tę Platon rozwiązał 

w taki sposób: przyjmował, że umysł nasz oglądał idee w poprzednim 

życiu i zachował o nich pamięć; to tłumaczy, że znaje od urodzenia i tak 

bezpośrednio, jak gdybyje oglądał. Dlatego to w życiu obecnym nie potrzebujemyjuż 

zdobywać wiedzy o ideach; wystarcza, że ją sobie przypominamy; 

wiedza wrodzona jest «przypomnieniem»" (W. Tatarkiewicz, 

Historia filozofii, Warszawa 1958,1.1, s. 121). 

5 Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), filozof niemiecki. W tekście 

aluzja do Leibnizowej nauki o harmonii przedustawnej: Bóg stworzył 

monady, „wkładając" w nie rozwój świata, którego są częścią. Komunikacja 

dwóch monad, czyli aktualizacja owej przez Boga stworzonej potencjalności, 

jest swoistym powtórzeniem. W latach 1840-1842 Kierkegaard 

wnikliwie studiował Theodyceę Leibniza (wyd. V, Hanower-Lipsk 

16

jakieś pojęcie. Powtórzenie i wspomnienie to ten sam ruch, lecz 

skierowany w przeciwne strony, gdyż to, co się wspomina, już było, 

powtarza się więc „do tyłu". A właściwe powtórzenie to wspomnienie 

zwrócone ku przyszłości. Dlatego powtórzenie, o ile jest możliwe, 

czyni człowieka szczęśliwym, wspomnienie natomiast czyni go 

nieszczęśliwym, zakładając oczywiście, że jednostka pragnie żyć i że 

od narodzin nie będzie szukała pretekstu, by wyślizgnąć się życiu, 

na przykład udając, że czegoś gdzieś zapomniała. 

Miłość wspomnienia jest szczęściem doskonałym, powiedział 

pewien pisarz 6 . Miał oczywistą rację, o ile się tylko pamięta, że 

1763) i posiadał ją w swojej bibliotece (ASKB 619) obok łacińskiego wydania 

dzieł filozofa, Guil. Leibnitti Opera philosophica, Berlin 1840 (ASKB 

620). Uwagi o lekturze utworów Leibniza znaleźć można w Pap. IV C 9, 

C 12, C 29 i dalsze. 

6 Tym pisarzem jest Kierkegaardowski pseudonim Victor Eremita, który 

napisze w Albo-albo, wydanym w tym samym roku, co Powtórzenie: „Oto 

moje nieszczęście: u mego boku zawsze kroczy anioł śmierci i choć nie 

skrapiam krwawym znakiem drzwi wybranych, abyje omijał, on właśnie 

wstępuje w te drzwi, gdyż dopiero miłość wspomnienia jest szczęśliwa" 

(S. Kierkegaard, Albo-albo, „Diapsalmata", tł.J. Iwaszkiewicz, Warszawa 

1982,1.1, s. 44). Przekład polski został porównany z oryginałem Enten- 

Eller, SKS 2, s. 49, i poprawiony. Dlaczego poprawiony? Bo Iwaszkiewicz 

nie zwrócił na przykład uwagi na istniejącą w tekście inwersję, jeden 

z ulubionych chwytów retorycznych Kierkegaarda. Tekst powiada: 

„Erindringens Kjcerlighed", czyli „miłość wspomnienia", a to wcale nie 

oznacza „wspomnienia miłości", jak tłumaczy Iwaszkiewicz, bo to ostatnie 

brzmi po duńsku „kjoerligheds erindring". U Kierkegaarda powtórzenie 

i wspomnienie to kategorie pozostające w opozycji wobec siebie, bohater 

Powtórzenia musi zatem wybrać między afektem do wspomnienia, 

miłością (do) wspomnienia, które za Grekami kieruje go w przeszłość - 

i upodobaniem do powtórzenia, które pobudza do egzystencjalnego 

działania. Cytat z Albo-albo jest przecież także swoistą inwersją, przewrotną 

grą na starotestamentowym tekście: „[Pan mówi:] Krew będzie 

wam służyła do oznaczenia domów, w których będziecie przebywać. 

Gdy ujrzę krew, przejdę obok i nie będzie pośród was plagi niszczycielskiej, 

gdy będę karał ziemię egipską" (Księga Wyjścia, 12,13; cytaty biblijne 

- o ile nie podano innego źródła - pochodzą z Biblii Tysiąclecia, 

Poznań-Warszawa 1990). Omawiane miejsce sprawia kłopot tłuma- 

17

wpierw miłość czyni człowieka nieszczęśliwym. Jedynie miłość powtórzenia 

jest prawdziwym szczęściem. Podobnie jak miłość wspomnienia 

pozbawiona jest niepokoju nadziei, zapierających oddech 

odkryć przygody - lecz także i smutku wspomnienia. Przynosi za to 

błogosławioną pewność chwili. Nadzieja jest sztywna, ciasna i błyszczy 

jak nowa, jeszcze niewypróbowana odzież. Nie wiadomo zatem, 

czy właścicielowi jest w niej do twarzy i czy dobrze leży. Wspomnienie 

zaś jest ubraniem znoszonym, które choć nadal piękne, stało się 

za ciasne, bo właściciel wyrósł był z niego. Powtórzeniejest ubiorem 

nie do zdarcia, w sam raz dopasowanym, ani nie uciska, ani nie spada. 

Nadzieja jest śliczną, wymykającą się z rąk dziewczyną, a wspomnienie 

niepowabną, choć miłą w tej chwili staruszką. Powtórzenie 

pozostaje ukochaną, zawsze pociągającą żoną, bo tylko to, co nowe, 

może znużyć. To, co dawne, wcale nie nuży i czyni cię szczęśliwym 

- dzięki powtórzeniu. Zupełnie szczęśliwy może być tylko ten, 

kto nie oszukuje siebie wmówieniem, że powtórzeniejest czymś nowym 

- bo właśnie nowość nuży. 

Młodość łączy się z nadzieją, wspomnienie z młodością, ale tylko 

odwaga pragnie powtórzenia. Tchórzem jest ten, kto żyje tylko 

nadzieją. Rozwiązły, kto żyje tylko wspomnieniem. Mężczyzną zaś 

ten, kto pragnie powtórzenia, i im lepiej wyrazi, że to pojmuje, tym 

czom. W. Lowrie rozumie wyrażenie „Erindringens Kjoerlighed"Jako „the 

love ofrecollection" (S. Kierkegaard, Repetition, tł. W. Lowrie, Princeton 

1941, s. 35), a inny amerykański tłumacz, H.V. Hong, jako „recollection's 

love" (S. Kierkegaard, Repetition, w: Kierkegaard's Writings, t. VI, tł. H. V. 

Hong i E. H. Hong, Princeton 1983, s. 133). Tłumaczenie niemieckie 

brzmi: „die Liebe der Erinnerung" (S. Kierkegaard, Die Wiederholung, 

L. Richter, Hamburg 1991, s. 8), a francuskie: „Uamour fait de ressouvenir" 

(S. Kierkegaard, La Repetition, w: (Euvres completes, t. V, tł. P.-H. Tisseau 

i E.-M.Jacquet-Tisseau, Paryż 1972, s. 4). Tłumacz szwedzki dokładnie 

naśladuje tekst Powtórzenia: „erinringens karlek" (S. Kierkegaard, 

Upprepningen, tł. S. Borg, wyd. Nimrod, b.m., 1995, s. 7), Duńczyk zaś 

P. Hansen, który ponad sto lat temu przetłumaczył tekst na rosyjski, ma 

niejakie kłopoty: „Odin pisatieUskazał, czto jedinstwiennaja sczastliwaja łubów' 

eto lubow'-wospominanije iii lubow\ stawszaja wospominanijem" 

(S. Kierkegor, Powtorienije, Moskwa 1997, s. 8). 

18

głębszym stanie się człowiekiem. Ten, kto nie rozumie, że życie jest 

powtórzeniem i że na tym polega piękno życia, sam siebie karze i nie 

zasługuje na nic lepszego niż to, co mu się przydarzy - na własny koniec. 

Gdy nadzieja jest kuszącym owocem, który nie syci, a wspomnienie 

garścią nic niewartych pordzewiałych monet, powtórzenie 

jest chlebem codziennym, który syci i niesie błogosławieństwo. Dopiero 

gdy ktoś okrążył swe życie, może stwierdzić, czy posiada odwagę 

zrozumienia, że życie jest powtórzeniem - i czy go to cieszy. 

Ten, kto nie okrążył życia, zanim zaczął żyć 7 , nigdy żyć nie będzie. 

Ten, kto doświadczył życia i prędko się nim nasycił, słabej jest 

budowy. Żyje zaś ten, kto wybrał powtórzenie. Nie pobiegnie za motylami, 

jakby był małym chłopcem, nie wespnie się na palce, łakomy 

wspaniałości świata, ponieważ już je poznał. Nie tka także, jak stara 

prządka, tkaniny na krosnach wspomnień, lecz spokojnie idzie swą 

drogą, rad z możliwości powtórzenia. Właśnie: czym byłoby życie, 

gdyby nie było powtórzenia? Kto chciałby być tablicą, na której czas 

co chwila pisze inne słowa, lub nagrobkiem przeszłości? Kto chciałby 

podlegać temu, co się nieustannie zmienia, co jest nowe i co 

wciąż od nowa bałamuci duszę? Gdyby Bóg nie zapragnął powtórzenia, 

nie powstałby świat. Bóg wybrałby wówczas łatwe plany nadziei 

lub wszystko odwołał, zachowując wspomnienie. Nie zrobił tego: 

dlatego istnieje świat. Istnieje, bo jest powtórzeniem. Powtórzenie 

jest rzeczywistością i powagą bytu. Ten, kto wybrał powtórzenie, 

dojrzewa w powadze. Oto moje votum separatum [łac. odrębne zdanie], 

które także głosi, że siedzenie na kanapie i dłubanie w zębach 

oraz bycie, na przykład, radcą stanu 8 nie ma nic wspólnego z powa- 

7 Chodzi tutaj o życie świadome, oparte na refleksji nad własnymi i cudzymi 

doświadczeniami. 

8 Określenie „radca stanu" (w oryginaleJustitsraad) było związane z wprowadzoną 

w Danii w 1808 r. dziewięciostopniową tabelą rang urzędniczych 

i szlacheckich i oznaczało przynależność do V (wysokiej) klasy. 

Niektóre rangi określano jako „rzeczywiste", by odróżnić je od niższych 

stopni pro forma. Autor Powtórzenia wielokrotnie ironizuje w swej twórczości 

na temat systematyki stworzonej przez heglistów, porównując 

ją do tabeli rang. W omówieniu powieści Andersena zatytułowanej 

19

gą życia. Także leniwy spacer po ulicy i, dajmy na to, bycie jego wielebnością 

9 nie ma nic wspólnego z powagą egzystencji, i podobnie 

powaga życia omija królewskiego koniuszego. To wszystko jest dla 

mnie tylko żartem, często w dodatku niedobrym. Jedynie miłość 

wspomnienia może być szczęśliwa, powiedział pewien pisarz 10 , który 

według tego, co o nim wiem, lubi zwodzić, choć nie tak, by mówił 

jedno, a myślał co innego, lecz tak, że zaostrza swą myśl, aż ta - o ile 

ją schwycisz z równą energią, w następnej chwili okaże się czymś 

innym. To zdanie zostało przez niego wypowiedziane w sposób, który 

łatwo cię skłoni, by przyznać mu rację i zapomnieć, że wypowiada 

najgłębszą melancholię. Nie można lepiej wypowiedzieć głębokiego 

smutku, skoncentrowanego w replice. 

Prawie rok minął od czasu, gdy zacząłem bacznie obserwować 

pewnego młodzieńca, którego zresztą widywałem już wcześniej, 

gdyż jego ujmująca powierzchowność i uduchowione spojrzenie 

niemal mnie oczarowały. Gest, jakim unosił głowę, oraz błyskotliwość 

wypowiedzi świadczyły o głębokiej naturze, grającej na więcej 

niż jednej nucie. Niepewność modulacji ujawniała, że był w tym 

uwodzicielskim wieku, który niedojrzałość ducha (a wcześniej ciała) 

wypowiada załamującym się głosem. Dzięki beztroskiej atmosferze 

kawiarni zbliżyłem się do niego i skłoniłem, by uznał mnie za powiernika, 

moje słowa zaś potrafiły ujawnić jego skrytą melancholię. 

Jedynie skrzypek (1837) Kierkegaard tak powiada: „Nie należy rozumieć 

heglistów zbyt dosłownie, kiedy mówią o swym stosunku do rzeczywistości, 

bo gdy w związku z tym odwołują się do nieśmiertelnego dzieła 

swego mistrza (jego Logiki), przypomina mi to reguły rządzące tabelą 

rang, gdzie zaczyna się od sekretarzy (Sein, czysty byt), dochodzi do «innych 

sekretarzy» (das Andere, das Besondere, Nichts - przecież dlatego mówi 

się także, iż inni sekretarze sind so viel wie Nichts), by stworzyć kategorię 

«sekretarzy rzeczywistych»; nie ma zatem potrzeby badać, czy w rzeczywistości 

istnieje jakiś konkretny «sekretarz rzeczywisty»" (por. Aj en 

endnu Levendes Papirer, SKS 1, s. 18). 

9 W oryginale Velcervwrdighed, określenie pastora niższej rangi, umieszczonego 

na samym dole tabeli rang. 

10 Por. przypis 6. 

20

Jak Farinelli 11 oswobodziłem zatem „zwariowanego króla" z kryjówki 

ciemności, co - biorąc pod uwagę młodość i podatność mego 

przyjaciela - mogłem uczynić bez używania kleszczy. Tak przedstawiał 

się nasz związek, gdy odwiedził mnie rok temu, zupełnie wytrącony 

z równowagi. Jego ruchy były wyrazistsze niż zazwyczaj, sylwetka 

powabniejsza, a wspaniałe, wielkie oczy jeszcze większe. Krótko 

mówiąc: promieniał. Kiedy wyjawił mi, że jest zakochany, natychmiast 

pomyślałem, jak szczęśliwa musi być dziewczyna tak bardzo 

kochana. Już od jakiegoś czasu był zakochany, lecz ukrył to nawet 

przede mną. Teraz osiągnął swój cel: wyznał miłość i został przyjęty". 

Choć zazwyczaj przyjmuję wobec ludzi postawę obserwatora, 

wobec niego nie umiałem tego uczynić. Mówcie, co chcecie, zakochany 

po uszy młodzieniec jest czymś tak pięknym, że gdy go zobaczysz, 

zapominasz o radości obserwacji. W istocie, głębokie ludzkie 

uczucia rozbrajają obserwatora. Jedynie gdy zamiast uczuć jest pustka 

lub gdy kryją się one za kokieterią, pozostajesz obserwatorem. 

Ale jak można pozostać pozbawionym ludzkich cech obserwatorem 

i nie poczuć się przeszyty promieniowaniem powagi człowieka, który 

modli się z całej duszy? Za to słuchając kazania dobrze przygotowanego 

księdza, który wiele razy, i bez żadnej zachęty ze strony wiernych, 

zapewnia w kunsztownie zbudowanych zdaniach, że naucza 

prostej wiary, która jest odległa od wyszukanej mowy, a która 

w modlitwie ofiaruje to, czego on, wedle własnych słów i zapewne 

nie bez racji, choć na próżno, poszukuje w poezji, sztuce i nauce... - 

wtedy trzeba przytknąć mikroskop do oka, zatkać uszy na potok gadulstwa 

i zamknąć żaluzje, owe kraty krytyka, smakującego każdy 

dźwięk i każde słowo. Chłopiec, o którym mówię, był głęboko, żarli- 

11 Farinelli, właśc. CarloBroschi (1705-1782), kastrat, jeden z najsłynniejszych 

włoskich śpiewaków operowych. W latach 1737-1759 przebywał 

w Hiszpanii, gdzie miał uleczyć króla z głębokiej melancholii. Sztuka 

G. H. Saint-Georges'a Farinelli została przetłumaczona na duński przez 

J. L. Heiberga i z sukcesem wystawiana w kopenhaskim Teatrze Królewskim 

w latach 1837-1841, a później wznawiana wiele razy. 

21

wie, pięknie i pokornie zakochany. Już od dawna nie cieszyłem się 

tak bardzo, bycie obserwatorem jest bowiem często wyczerpujące. 

Czyni ono człowieka równie melancholijnym jak zawód policjanta. 

A gdy obserwator dobrze wypełnia swe obowiązki, staje się prawie 

szpiegiem w służbie wyższej sprawy, bo sztuka obserwacji polega na 

ujawnieniu tego, co ukryte. Młodzieniec bez zbędnych słów opowiadał 

o swej wybrance. Jego mowa nie zawierała ani banalnych analiz, 

które często towarzyszą panegirykom zakochanych, ani samochwalstwa, 

że nibyjest sprytnym chłopcem, który zdobył taką dziewczynę, 

ani pewności siebie: jego miłość była zdrowa, czysta i niezepsuta. 

Z ujmującą otwartością wyjawił przyczynę swej wizyty: pragnie kontaktu 

z zaufanym człowiekiem, by w jego obecności głośno rozmawiać 

ze sobą. Bezpośrednim powodem wizyty była obawa, że cały 

dzień spędzi u ukochanej i w ten sposób stanie się dla niej ciężarem. 

Był wiele razy pod jej domem i za każdym razem zmuszał się do odwrotu. 

Zaproponował mi przejażdżkę - aby się rozerwać i by czas 

szybciej upłynął. Chętnie się zgodziłem: od chwili, w której powierzył 

mi swój sekret, całkowicie byłem do jego usług. Tego mógł być 

pewien. Pół godziny, które mieliśmy do przybycia powozu, poświęciłem 

na przeglądanie rachunków, młodzieńcowi zaś zaproponowałem, 

by zapalił fajkę i przejrzał album leżący na stole. Lecz on nie 

potrzebował takich zajęć: był zbyt zajęty sobą. Niespokojny, nie 

usiadł ani na chwilę, lecz chodził prędko po pokoju w jedną i drugą 

stronę. Jego kroki, ruchy i gesty były nader wymowne: spalała go miłość. 

Jak dojrzałe winne grono, które u szczytu dojrzewania stało się 

przezroczyste i jasne, gdyż sok powoli nasycił delikatny miąższ; jak 

łupina owocu, która właśnie pękła, bo owoc dojrzał był w całej krasie 

- prawie tak ukazała się miłość wyrażona w jego postaci. Nie 

mogłem powstrzymać się od śledzenia go kątem oka, sam na wpół 

zakochany, gdyż wygląd takiego młodzieńca nie jest mniej uwodzicielski 

niż młodej dziewczyny. 

Często się zdarza, że zakochani uciekają się do słów poety, by 

w błogosławionym szczęściu ujawnić słodkie udręki miłości. Z nim 

22

też tak było. Spacerując w jedną i drugą stronę, powtarzał raz po raz 

zwrotkę Poula M0llera 12 : 

Sen o wiośnie życia, już tak odległej, 

Przysiadł na moim fotelu, 

Głęboka tęsknota ku tobie biegnie, 

Jedyna. Tyś słońcem dla wielu! 

Jego oczy napełniły się łzami, rzucił się na krzesło, recytując co 

chwila tę zwrotkę. Ta scena zrobiła na mnie wstrząsające wrażenie. 

Mój Boże, pomyślałem, przypadek takiej melancholii nie zdarzył się 

dotąd w mej praktyce. Wiedziałem, że ma melancholijną naturę, ale 

żeby miłość tak na niego podziałała! A przecież jak konsekwentny 

jest każdy, nawet niezwykły stan duszy, gdy stanie się dla niej powszedni. 

Ludzie często krzyczą na melancholika: Zakochaj się, 

a wtedy zniknie problem. Lecz jeżeli naprawdę jest melancholikiem, 

jak dokonać tego, by jego dusza zaprzestała melancholijnie 

zajmować się tym, co dlań najważniejsze? Chłopiec był głęboko i żarliwie 

zakochany - to oczywiste - a przecież od razu, prawie od pierwszego 

dnia gotów był wspominać miłość. W istociejuż zakończył ten 

związek, gdyż zaczynając, dokonał straszliwego kroku: przeskoczył 

życie. Gdyby dziewczyna jutro umarła, nie nastąpiłaby żadna zmiana: 

ponownie by skoczył, jego oczy znowu napełniłyby się łzami 

i znowu powtórzyłby słowa poety. Cóż to za dziwna dialektyka! 

Tęskni za dziewczyną, zmusza się, by nie siedzieć u niej całymi 

dniami - a przecież od pierwszej chwili jest starcem w tym związku. 

Musiało tu zajść jakieś nieporozumienie. Przez dłuższy czas nic 

mnie tak silnie nie poruszało, jak to wydarzenie. Był nieszczęśliwy, 

to jasne, i nie mniej jasne było, że także dziewczyna jest nieszczęśli- 

12 Poul Martin M0ller (1794-1838), pisarz i filozof duński zaprzyjaźniony 

z Kierkegaardem. Jako profesor filozofi Uniwersytetu Kopenhaskiego 

był jednym z nauczycieli Kierkegaarda. Tutaj chodzi o wiersz M0llera 

Den Gamie Elsker (Stary kochanek), zamieszczony w Efterladte Skrifter, 

Kopenhaga 1839,1.1, s. 12. „Sen" w cytowanym wierszujest oczywiście 

swoistym „wspomnieniem". W bibliotece Kierkegaarda znajdowały się 

pisma P. M. M0llera (ASKB 1574-1576). 

23

wa, choć nikt nie potrafił przewidzieć, jak się sprawy potoczą. Jedno 

było pewne: nikt lepiej od niego nie potrafił głosić miłości wspomnienia. 

Wspomnienie ma wielką zaletę: zaczyna się od utraty. Jest 

zatem niezawodne, bo niczego stracić nie może. 

Zajechał powóz. Jechaliśmy Strandvejen 13 , by później zjechać 

na leśne dróżki. Ponieważ wbrew woli stałem się obserwatorem, nie 

potrafiłem powstrzymać się od pewnych eksperymentów, których 

celem było, mówiąc językiem marynarzy, wysondowanie dna jego 

melancholii. Poruszyłem wszystkie możliwe struny erotyczne: nic. 

Zbadałem skutki zmiany otoczenia. Na próżno. Ani bezgraniczna 

zuchwałość morza, ani uspokajająca cisza lasu, ani zapraszająca samotność 

wieczoru nie potrafiły wydobyć go z melancholijnej tęsknoty, 

która raczej oddalała od ukochanej, niż zbliżała do niej. Jego 

błąd był nieuleczalny. Polegał na tym, że młodzieniec znalazł się na 

końcu zamiast na początku - dla człowieka taki błąd jest lub stanie 

się śmiertelny. 

A jednak twierdzę, że był naprawdę usposobiony erotycznie, 

ten zaś, kto nie przeżył tego na początku miłości, ten nie kochał ani 

razu, poznając za to, być może, inne uczucia. Spotęgowane wspomnienie 

jest odwiecznym wyrazem miłości u jej początku, jest znakiem 

prawdziwej miłości. Jednak z drugiej strony należy wspomnienia 

używać z ironiczną giętkością. Tej umiejętności zabrakło młodzieńcowi, 

gdyż jego dusza była zbyt słaba. To zapewne prawda, że 

w takiej chwili zamiera życie. Jednocześnie należy posiadać tyle witalnej 

energii, by zabić śmierć - i przemienić ją w życie. O pierwszym 

brzasku miłości teraźniejszość i przyszłość zmagają się ze sobą, 

pragnąc odnaleźć swój odwieczny kształt. Wspomnieniejest właśnie 

powrotem wieczności do teraźniejszości. Jest nurtem teraźniejszości, 

oczywiście, o ile wspomnieniejest czyste. 

Wróciliśmy do domu i pożegnałem go. Moje współczucie było 

niezwykle silne i nie potrafiłem pozbyć się myśli, że w krótkim czasie 

nastąpi straszliwy wybuch. 

13 Istniejąca także i dzisiaj droga prowadzi z Kopenhagi do Elsynoru 

wzdłuż zalesionego nabrzeża 0resundu. 

24

Przez następnych czternaście dni przychodził do mnie od czasu 

do czasu. Sam zaczął podejrzewać nieporozumienie: ta młoda, 

ubóstwiana dziewczyna stała mu się prawie ciężarem. A przecież była 

jego ukochaną, jedyną, którą kochał, jedyną, którą kiedykolwiek 

pokocha. Z drugiej strony, nie tyle kochał, ile po prostu za nią tęsknił. 

W tym czasie uległ dziwnej zmianie. Poetycka produktywność 

objawiła się u niego w takiej skali, że nigdy nie podejrzewałem, by to 

było możliwe. Naraz zrozumiałem wszystko. Młoda dziewczyna nie 

była ukochaną, a jedynie pretekstem - obudziła w nim poetyckość 

i uczyniła poetą. Dlatego tylko ją mógł kochać, nigdy jej nie zapomnieć, 

nigdy nie pokochać innej i tylko do niej nieprzerwanie tęsknić. 

Zagościła teraz w jego życiu, a pamięć o niej stała się wiecznie 

żywa. Znaczyła dlań tak wiele, uczyniła go poetą i właśnie dlatego 

podpisała na siebie wyrok śmierci. 

Z biegiem czasu ich związek psuł się coraz bardziej. Jego melancholia 

wzrastała, a siły fizyczne topniały w duchowej walce. Pojął, 

że uczynił ją nieszczęśliwą, ale nie był świadom przewiny. Lecz 

właśnie to było nieznośne i poruszyło jego pasję w najdzikszy sposób, 

że zupełnie bez winy stał się winny jej nieszczęścia. Sądził, że 

głęboko ją zrani, wyznając wszystko. Znaczyłoby to bowiem tyle, co 

powiedzieć jej, że jest istotą niedoskonałą i że on sam poszedł dalej, 

odpychając stopień, który przekroczył. Do czego by to doprowadziło? 

Ponieważ wiedziała, że on nigdy nie pokocha innej, pozostałaby 

pogrążoną w żałobie wdową, żyjącą jedynie wspomnieniem jego 

- i ich związku. Nie mógł niczego wyznać, gdyż zbyt był z niej dumny. 

Mroczny smutek ogarniał go coraz bardziej i postanowił kontynuować 

fałszywą grę. Całą poetycką autentyczność obrócił teraz 

ku rozweseleniu dziewczyny i w całości przeznaczył dla niej to, 

czym mógłby obdarzyć wielu. Pozostałajegojedyną, jego ukochaną 

i ubóstwianą, choć o mało nie postradał zmysłów ze strachu przed 

tym okropnym kłamstwem, które coraz silniej więziło dziewczynę. 

W rzeczywistości jej istnienie lub nieistnienie było mu w pewnym 

sensie obojętne. Jedynie jego melancholia znajdowała radość 

w nadaniu czarodziejskiego uroku jej życiu. Rozumie się, że była 

25

szczęśliwa, gdyż nie podejrzewała niczego, pokarm zaś przez niego 

sporządzony tak bardzo smakował! On nie chciał być produktywny 

w ścisłym znaczeniu, gdyż wówczas musiałby ją opuścić. Dlatego 

trzymał swój talent, jak powiadał, między ostrzami nożyc, dla niej 

przycinając wszystko w bukiety. Niczego nie podejrzewała. Wierzę 

w to. Dziewczyna, która jest na tyle samolubna, by sycić się smutkiem 

innych, wywołuje oburzenie. Coś podobnego może sięjednak 

zdarzyć i sam byłem kiedyś bliski wykrycia podobnego przypadku. 

Skądinąd nic bardziej nie oczarowuje dziewczyny niż bycie kochaną 

przez naturę poetycko-melancholijną. O ile jest na tyle samolubna, 

by wmówić sobie, że bardziej go pokocha przez związanie ze sobą 

niż rezygnację z niego, wówczas otrzyma w życiu zupełnie łatwe zadanie, 

gdyż jednocześnie otoczy ją wieść o tym, że jest wierna, oraz 

cześć równa najwspanialej wydestylowanej miłości. Boże, uchroń 

człowieka od podobnej wierności! 

Odwiedził mnie pewnego dnia. Mroczne namiętności całkowicie 

nim zawładnęły. W niepohamowanych słowach przeklinał życie, 

miłość i ukochaną dziewczynę. Od tej chwili nie pokazał się więcej. 

Prawdopodobnie nie mógł sobie wybaczyć, że wyznał obcemu człowiekowi, 

jakim ciężarem stała się dziewczyna. Wszystko zniszczył, 

nawet tę radość, że podtrzymywał jej dumę i uczynił swą boginią. 

Gdy napotykał mnie, unikał spotkania, gdy spotkał mnie, nie odzywał 

się wcale, za to udawał zadowolenie i pewność siebie. Zdecydowałem 

wówczas na własną rękę dowiedzieć się czegoś więcej i w końcu 

zacząłem od służących. Jeżeli masz do czynienia z melancholikiem, 

najwięcej dowiesz się o nim od służących. Przed sługą, przed 

panną służącą, tym starym, przeoczonym inwentarzem rodzinnym, 

melancholik otwiera się chętniej niż przed znajomymi o podobnym 

wykształceniu i z podobnej sfery. Znałem kiedyś melancholika, który 

przemierzał życie tanecznymi krokami, oszukał wszystkich (wraz 

ze mną), aż pewien fryzjer naprowadził mnie na właściwy trop. Fryzjer 

był niemłodym człowiekiem, źle mu się wiodło i sam obsługiwał 

klientów. Współczucie dla jego losu skłoniło melancholika do wyznań, 

więc fryzjer dowiedział się tego, o czym nikt nie wiedział. 

26

Młody człowiek oszczędził mi jednak fatygi i sam zwrócił się do 

mnie, absolutnie zdecydowany nigdy więcej nie przekroczyć progu 

mojego domu. Zaproponował mi spotkanie w odległym miejscu 

i o określonej godzinie. Zgodziłem się chętnie i zakupiłem w tym celu 

dwie karty wstępu do Statsgraven, parku zasobnego w fosy z rybami. 

Tam spotkaliśmy się wczesnym rankiem, w chwili gdy dzień 

zmagał się z nocą, gdzie nawet pośród lata lodowaty powiew mroził 

przyrodę; tam spotkaliśmy się w oparach porannej mgły, wśród zroszonej 

trawy, a ptaki zrywały się do lotu, ponaglanejego okrzykiem. 

W chwili gdy dzień zwyciężył i wszystkie stworzenia zaczęły radować 

się życiem, gdy młoda, ukochana dziewczyna, którą czule napoił 

swym bólem, uniosła głowę znad poduszki i otworzyła oczy - gdyż 

podniósł się bóg snu, czuwający dotąd u jej wezgłowia, a bóg marzeń 

nocnych położył palec najej powiece, byjeszcze raz mogła osunąć 

się w krótki półsen, opowiadając jej to, czego nigdy nie przeczuwała, 

a mówił to tak cicho i miękko, że rozbudzona zapomniała 

o wszystkim - w tej chwili znowu się rozstaliśmy. Cokolwiek by jej 

bóg marzeń sennych opowiedział, nie mogłaby śnić o tym, co zaszło 

między nami. Czy to niezwykłe, że zbladł? Czy to niezwykłe, że jestem 

jego powiernikiem - i jemu podobnych? 

Czas mijał. Naprawdę cierpiałem razem z młodzieńcem, który 

gasł z dnia na dzień. A przecież wcale nie żałowałem, że dzielę ból, 

gdyż wjego miłości idea była w ruchu. (Dzięki Bogu, można spotkać 

czasami taką miłość w życiu, na próżno jej szukać w powieściach 

i nowelach.) Tylko w takim wypadku miłość ma znaczenie, a ten, 

kto, choć przepełniony zachwytem, nie jest przekonany, że ideajest 

żywotną zasadą miłości i żejeżeli to konieczne, należy poświęcić dla 

niej życie, więcej, samą miłość, choćby jej nawet sprzyjała rzeczywistość 

- ten nie utworzy pary z poezją. Kiedy miłość mieści się 

w idei, wtedy żadne wzruszenie, żadne, nawet przelotne poruszenie 

niejest pozbawione znaczenia, gdyż obecnajest najważniejsza rzecz: 

poetycka kolizja, która, o ile wiem, potrafi być jeszcze straszniejsza 

od tej, którą opisuję. Lecz służyć idei, co w związku z miłością by- 

27

najmniej nie znaczy służyć dwóm panom 14 , to trudna służba, gdyż 

żadna piękność nie jest tak wymagającajak idea i żadne dziewczęce 

dąsy nie są tak ciężkie do zniesienia jak gniew idei, której za nic nie 

można zapomnieć. 

Gdybym miał zamiar dokładnie badać nastroje młodzieńca, 

tak jak je poznawałem, nie mówiąc o tym, że gdybym, wzorem poetów, 

włączył wiele nieznaczących rzeczy, jak: salony i odzież, wspaniałe 

pejzaże, krewnych i przyjaciół, to moja historia stałaby się opowieścią 

bez końca. Wcale tego nie pragnę. Zjadam przecież sałatę, 

ale tylko środek. Liście są, jak sądzę, dla świń. Za Lessingiem 15 wolę 

rozkosz poczęcia od ciężaru porodu. Jeżeli ktoś ma inne zdanie, bardzo 

proszę, mnie jest to obojętne. 

Czas mijał. W miarę możności uczestniczyłem w nocnych 

przygotowaniach. Chłopiec dzikim krzykiem zdobywał energię, która 

miała wystarczyć na cały dzień; dzień, który przeznaczał na uwodzenie 

dziewczyny. Więził ukochaną, jak Prometeusz, który zamknął 

bogów w swej przepowiedni 16 , choć sam był przykuty do skały 

i atakowany przez drapieżnego ptaka, szarpiącego jego wątrobę. 

14 Jest to aluzja do Ewangelii wg św. Mateusza, 6,24: „Nikt nie może dwóm 

panom służyć. Bo albo jednego będzie nienawidził, a drugiego będzie 

miłował; albo z jednym będzie trzymał, a drugim wzgardzi. Nie możecie 

służyć Bogu i Mamonie". 

15 Patrz: Sammtliche Schriften tegoż (Vorrede w: Fabeln - 1759; Berlin 1827, 

tom XVIII, s. 96), gdzie niemiecki filozof Gotthold Ephraim Lessing 

(1729-1781) mówi o trudnościach związanych z tworzeniem książek. 

Kierkegaard był właścicielem owego niemieckiego wydania Pism zebranych 

Lessinga (ASKB 1747-1762). 

16 Wedle greckiej mitologii tytan Prometeusz ulepił z gliny pierwszych ludzi. 

Następnie ukradł ogień bogom olimpijskim, by zanieść go ludziom 

i w ten sposób uczynić ich życie łatwiejszym. Zeus ukarał Prometeusza, 

przykuwając go do skały na szczycie Kaukazu; ogromny orzeł codziennie 

wydziobywał wątrobę tytana, która odrastała w nocy. Ale także Prometeusz 

metaforycznie „uwięził" Zeusa, pierwszy bowiem poznał losy tego 

boga nad bogami. Powtórzył Zeusowi przestrogę, by nie poślubiał Tetydy, 

córki Nereusa i Doris, gdyż syn zrodzony z tego związku miał być silniejszy 

od ojca. Bóg okazał swą wdzięczność, uwalniając tytana. 

28

Codziennie tracił wszystko, bo każdy dzień był ostatnim. Ale tak długo 

być nie mogło. Rwał kajdany, które go więziły. Lecz im bardziej 

szalałajego namiętność, tym wspanialszy był jego śpiew, tym czulsze 

słowa - i tym cięższe kajdany. Nie potrafił przekształcić nieporozumienia 

w prawdziwy związek. Oznaczałoby to oddanie dziewczyny 

wiecznemu oszustwu. Wyjaśnienie pomyłki - tego, że była jedynie 

zewnętrznym kształtem, podczas gdy jego myśl i dusza szukały czegoś 

innego, co jej przypisywał - oznaczało znieważenie tak głębokie, 

iż jego duma buntowała się przeciwko temu. To była metoda, którą 

pogardzał bardziej od innych. Także w tym miał rację. Bo godnejest 

pogardy oszukać i uwieść dziewczynę, lecz jeszcze bardziej jest godne 

pogardy porzucić ją w taki sposób, że nie tylko nie stajesz się 

łajdakiem, lecz przeciwnie, gotujesz sobie świetne odejście, zarzucając 

jej, że nie była twoim ideałem, oraz pocieszając, że była twą 

muzą. Coś takiego można zrobić, gdy ma się praktykę w bałamuceniu 

dziewcząt: ona z konieczności przyjmie twoją propozycję, ty zaś 

wymigasz się łatwym kosztem, zostaniesz przyzwoitym, a nawet 

miłym człowiekiem, lecz później dziewczyna poczuje się w istocie 

bardziej zraniona niż ten, kto wie, że został zdradzony. Dlatego 

w każdym związku miłosnym, który pozostaje niezrealizowany 

(choć jest rozpoczęty), delikatność znieważa najmocniej. Ten, kto 

ma wyczucie erotyki, a niejest tchórzem, łatwo zauważy, żejedynym 

sposobem, który mu pozostał, by okazać dziewczynie poważanie, 

jest niedelikatność. 

Chcąc, o ile to możliwe, zakończyć jego cierpienie, namawiałem 

go, by z całych sił zaryzykował pewną skrajność. To, o co mi wyłącznie 

chodziło, to znalezienie punktu łączącego. Uczyniłem więc 

następującą propozycję: Zniszcz wszystko, zmień się w człowieka 

godnego pogardy, który czerpie zadowolenie jedynie z uwodzenia 

i oszukiwania. Jeżeli to potrafisz, równowaga zostanie przywrócona; 

w każdym razie nie będzie można mówić o estetycznych różnicach, 

które jemu dały więcej racji 17 niż dziewczynie, racji, którą ludzie 

17 Słowo-rdzeń ret wyznacza w duńszczyźnie przeogromny obszar semantyczny, 

co wspaniale wykorzystał autor Powtórzenia. Ret oznacza między 

innymi posiadanie racji (at have ret, sprawa tak ważna dla młodzieńca 

29

zbyt często są skłonni przyznawać tak zwanej niezwykłej osobowości. 

Niechaj ona stanie się zwycięzcą, otrzyma absolutną rację, on 

zaś - absolutny brak racji. Niech jednak nie czyni tego zbyt gwałtownie, 

gdyż w takim razie roznieciłby jej miłość. Proszę wpierw spróbować, 

o ile to możliwe, być dla niej nieco nieprzyjemnym. Nie 

drażnić, bo to podnieca. Nie, raczej niechaj będzie niestały, zrzędliwy, 

dziś zrobi to, jutro coś innego, lecz bez namiętności, z całkowitą 

beztroską, która jednak nie przekształca się w nieuwagę; przeciwnie, 

powierzchowna uprzejmość musi być taka jak zawsze, za to zamieniona 

w urzędowe, pozbawione wszelkiej żarliwości zainteresowanie. 

Zamiast pragnienia miłości należy bez przerwy przywoływać 

jakąś mdłą quasi-mi\ość, która nie jest ani obojętnością, ani pożądaniem. 

Niechaj całe zachowanie będzie równie nieprzyjemne jak widok 

zaślinionego mężczyzny. Nie może jednak zacząć, nim uzyska 

odpowiednią siłę, aby rzecz przeprowadzić, inaczej gra skończona, 

gdyż nie ma nikogo mądrzejszego od dziewczyny, która pyta: „jestem 

czy nie jestem kochana?" - i nie ma trudniejszej operacji niż samemu 

posługiwać się ekstyrpatorem 18 , narzędziem, o kto rym jedynie 

czas wie, jak powinno sieje z czasem wykorzystać. Gdy wszystko 

zostanie rozpoczęte, pozostanie mu zwrócić się do mnie, a ja zatroszczę 

się o resztę. Należy rozpuścić plotkę, że ma nową przygodę 

oraz, jak się wkrótce okaże, dla Hioba) i przekonanie innych o tejże racji 

(talesigtilrette, co właśnie czynił Hiob wobec swych przyjaciół), zarówno 

zwrócenie się przeciw czemuś lub komuś (dyskusje młodzieńca z narratorem, 

Hiobowe spory z Bogiem - rettesigmod Gud), jak i podporządkowanie 

się innym podczas dyskusji (slaa el givesigtilrette). Omawiane pojęcie 

sygnalizuje także przebieg procesu (dialogu) sądowego (retsag, rettegang, 

wyrażenia nieobce Hiobowi, rozprawiającemu się z Bogiem dzięki 

argumentowi sprawiedliwości), naprawienie czegoś, na przykład wyrządzonej 

krzywdy (at rette op pa en uret) oraz określenie norm i praw społecznych 

(na przykład „prawo duńskie" - den danske ret). Wśród innych, 

wybranych znaczeń warto zwrócić uwagę na to, iż ret oznacza także „posiłek": 

zatem racja syci (por. Ordbogoverdet Danske Sprog, t. XVII, Gyldendal, 

Kopenhaga 1982, s. 847-874). 

18 Gracownik, kultywator do wyciągania chwastów i spulchniania gleby 

(łac. extirpatio - wykorzenienie), narzędzie ogrodnicze sprowadzane do 

Danii z Niemiec na początku XIX wieku. 

30

miłosną et ąuidem [łac. i to] raczej niepoetycznej natury, gdyż w przeciwnym 

razie jedynie rozdrażni dziewczynę. Wiem dobrze, że coś 

podobnego nie przyjdzie mu do głowy, gdyż obaj jesteśmy pewni, iż 

ona jest jedyną, którą kocha, chociaż dla niego jest niemożliwe 

przetłumaczenie tego czysto poetycznego związku na rzeczywistą 

miłość. Musi być jakaś prawda w tej plotce, o to sam się zatroszczę. 

Znajdę w mieście dziewczynę, z którą się umówię w tej sprawie. 

Nie tylko wzgląd na młodzieńca skłonił mnie do opracowania 

tego planu. Nie mogę zaprzeczyć, że od pewnego czasu złym okiem 

patrzałem na jego ukochaną. Czy istotnie nic nie czuła? Czy nie 

współczuła jego cierpieniom? Nie wiedziała, jaka była ich przyczyna? 

A jeżeli współczuła, to dlaczego nic nie zrobiła, dlaczego wcale 

nie próbowała zbawić go za pomocą tego, czego pragnął, a co ona 

mogła mu dać - wolności? Wolność przez nią podarowana byłaby 

go zbawiła. Dzięki takiej wielkoduszności ponownie zdobyłaby nad 

nim przewagę i nie została zraniona. Potrafię wszystko przebaczyć 

dziewczynie, ale nigdy nie potrafię zapomnieć tego, że w miłości nie 

pojmuje zadania miłości. Jeżeli dziewczyna nie ofiarowuje się w miłości, 

to nie jest kobietą, lecz mężczyzną, i zawsze z przyjemnością 

pozwolę, by stała się ofiarą odwetu albo śmiechu. Jakież to zadanie 

dla autora komedii: pozwolić kochance, która wypiła krew swojego 

kochanka pod zasłoną miłości, aż on z nią zrywa, cierpiący i zrozpaczony, 

pozwolić zatem takiej kochance stać się Elwirą 19 , z brawurą 

grającą swoją rolę i opłakiwaną przez współczujących krewnych 

i przyjaciół, Elwirą, która nadaje ton w stowarzyszeniu śpiewaków- 

-oszustów, Elwirą, która z naciskiem i emfazą umie mówić o męskiej 

niewierności - która, oczywiście, będzie ją kosztowała życie; Elwirą, 

która czyni to wszystko z taką siłą i pewnością, że nawet przez pół sekundy 

nie wyobraża sobie, że jej wierność prowadzi w istocie do 

odebrania życia ukochanemu. Wielkajest wierność kobieca, zwłaszcza 

niepożądana; niezgłębiona i niepojęta po wszystkie czasy. Oto 

19 Postać z opery Lorenza da Ponte i Wolfganga Amadeusza Mozarta 

Don Giovanni (1787). Uwiedziona i porzucona Elwira głośno oskarża 

Don Juana o wiarołomstwo. 

31

scena nie do przepłacenia: kochanek zachował humor, wystarczający, 

by mimo cierpienia nie zmarnować na nią ani jednego gniewnego 

słowa, lecz ograniczyć się do bardziej wyrafinowanej zemsty. 

Zwodzi ją zatem i umacnia w przeświadczeniu, że została przez niego 

nikczemnie oszukana. Jeżeli i z tą dziewczyną tak by się rzecz miała, 

to mogę jej obiecać, że - o ile młodzieniec potrafi wykonać mój 

plan - zemsta ugodzi ją strasznie, choć nie przekroczy poetyckiej 

sprawiedliwości. Mimo że jest przekonany, iż powinien zrobić to, co 

najlepsze, przecież to właśnie najmocniej ją ukarze - o ile jest w sobie 

zakochana. Roztoczy nad nią tak wielką, jak to możliwe, erotyczną 

opiekę i właśnie w ten sposób najbardziej ją zrani -jeżeli dziewczyna 

jest w sobie zakochana. 

Zgodził się i całkowicie zaakceptował mój plan. W magazynie 

mód znalazłem to, czego szukałem: młodą i bardzo ładną dziewczynę, 

której obiecałem zapewnić przyszłość, o ile zgodzi się na moją 

propozycję. Młodzieniec miał pokazywać się z nią w miejscach publicznych 

i odwiedzać ją w takich porach, by nikt nie miał wątpliwości 

co do natury ich porozumienia. W tym celu znalazłem jej mieszkanie 

w domu z wyjściem na dwie ulice. Wystarczyło przejść przez 

dom późnym wieczorem, by dzięki temu dać pewność służącym 

i poruszyć plotkę. Kiedy wszystko będzie przygotowane, już ja się 

zatroszczę, byjego ukochana nie pozostała w niewiedzy o nowym 

związku. Modystka nie była brzydulą. Lecz poza tym właśnie taka, by 

ukochana zdziwiła się bez zazdrości, iż właśnie ją wolał od niej. Gdybyjego 

ukochana wpadła mi w oko, wybrałbym inną modystkę, lecz 

w tych sprawach niczego nie można wiedzieć na pewno. W dodatku, 

ponieważ nie chciałem zawieść młodego człowieka, uczyniłem 

wybór całkowicie zgodny z jego metodą. 

Modystka została zaangażowana na rok; związek powinien być 

utrzymany tak długo, aby zupełnie oszukać ukochaną. W tym czasie 

on miał, o ile to możliwe, pracować nad wydobyciem się z egzystencji 

poety. Jeżeli mu się to uda, zostanie osiągnięte redintegratio in statum 

pristinum [łac. powrót do poprzedniego stanu, powtórzenie]. 

Gdyby w ciągu roku również młoda dziewczyna, co było nader 

ważne, sama potrafiła uwolnić się od ich związku, on nie skwitował- 

32

y nierzetelnym rachunkiem rezultatu takiej operacji. Jeżeli się 

okaże, iż zniechęciła się w momencie powtórzenia, no cóż, wtedy 

wyjdzie najaw, że młodzieniec postąpił wielkodusznie. 

W taki sposób wszystko zostało przygotowane. Wszystkie nici 

zbiegały się w moich rękach, a dusza z niecierpliwością oczekiwała 

na wynik. Lecz chłopiec zniknął i nie widziałem go już więcej. Nie 

miał siły na przeprowadzenie planu, ajego duszy zabrakło giętkości 

ironii. Nie miał siły, by złożyć ironiczny ślub milczenia, ani siły, by go 

dotrzymać, a tylko ten, kto milczy, może stać się naprawdę kimś. 

Tylko ten, kto potrafi prawdziwie kochać, naprawdę jest człowiekiem. 

Tylko ten jest twórcą, kto potrafi każdym wyrazem nazwać 

swą miłość. Tylko tenjest prawdziwym twórcą, kto potrafi dać wyraz 

miłości. W pewnym sensie było nawet lepiej, że młodzieniec nie 

spróbował tego, gdyż prawdopodobnie nie potrafiłby wytrzymać 

trudów przygody. Od początku byłem nieco niespokojny, gdyż potrzebował 

powiernika. Ten, kto umie milczeć, odkrywa alfabet, który 

ma tyle liter co zwykły. Wówczas wszystko może powierzyć temu 

dialektowi i żadne westchnienie nie jest tak głębokie, by nie odpowiadało 

śmiechowi w jego dialekcie, żadna prośba tak natarczywa, 

by - dzięki sprytowi - nie potrafił jej spełnić. Zbliży się chwila, w której 

poczuje się tak, jakby utracił rozum. Lecz to jest jedynie chwila, 

chociaż straszna. Jest jak gorączka, która pojawia się nocą, pomiędzy 

11.30 a 12.00, a już o 1.00 pracujesz lepiej niż zwykle. Jeżeli wytrzymasz 

szaleństwo, z pewnością zwyciężysz. 

Siedzę teraz i opowiadam wszem i wobec, co już zostało 

wspomniane, że właśnie miłość wspomnienia czyni człowieka nieszczęśliwym. 

Mój młody przyjaciel nie zrozumiał powtórzenia, nie 

uwierzył w nie i nie zapragnął go z całej mocy. Przekleństwo jego losu 

polegało na tym, że naprawdę kochał dziewczynę, lecz byją prawdziwie 

pokochać, wpierw musiałby się wyswobodzić z poetyckiego 

zamętu, w którym trwał. Mógł się dziewczynie przyznać. Jest to zupełnie 

odpowiedni sposób, jeżeli chcesz skończyć z dziewczyną. Ale 

tego nie chciał uczynić. Zupełnie się z nim zgadzam, że jest to niewłaściwe. 

W ten sposób odciąłby dziewczynę od możliwości bezpośredniej 

egzystencji, rozwijającej się zgodnie z jej własną naturą. 

33

Być może uwolniłby się od niebezpieczeństwa zostania przedmiotem 

jej pogardy? A może od rosnącego lęku - czy uda mu się kiedyś 

odzyskać to, co utracił? 

Kimże mógłby się stać, gdyby uwierzył w powtórzenie! Jaką 

żarliwość mógłby wówczas osiągnąć w życiu! 

Uprzedzam jednak wypadki, właściwie wbrew woli. Moim zamiarem 

było jedynie pokazać chwilę, w której stało się oczywiste, że 

młodzieniec jest - w pełnym znaczeniu tego słowa - smętnym rycerzem 

20 jedynej szczęśliwej miłości wspomnienia. Czytelnik pozwoli 

mi zapewne jeszcze raz wspomnieć chwilę, gdy młodzieniec pijany 

wspomnieniem wszedł do mego pokoju z sercem wciąż ging ihm 

uber 21 [niem. przepełnionym] zwrotką Poula M0llera i zwierzył mi 

się, iż usilnie próbuje nie bywać codziennie u ukochanej. Tę samą 

zwrotkę powtórzył owego wieczora, gdyśmy się rozstali. Nie potrafię 

jej zapomnieć. Łatwiej wymażę z pamięci fakt jego zniknięcia 22 

niż wspomnienie tej chwili. Mniej mnie zaniepokoiły informacje 

o nim niż ta sytuacja. Takjestem stworzony — w pierwszym dreszczu 

przeczucia moja duszajednocześnie odkrywa wszystkie konsekwencje, 

które z reguły potrzebują dłuższego czasu, by pojawić się w rzeczywistości. 

Nie sposób zapomnieć koncentracji przeczuć. Tak 

właśnie powinien zachować się obserwator, lecz wówczas bardzo 

cierpi. Pierwszy moment obserwacji może wywołać u niego nawet 

utratę przytomności. Lecz w chwili bladości zapładnia go idea i odtąd 

obserwator pozostaje w odkrywczym związku z rzeczywistością. 

Jeżeli człowiek nie posiada choć tyle kobiecości, by idea mogła utworzyć 

z nim właściwy związek, który zawsze odznacza się płodnością, 

20 Aluzja do powieści Miguela de Cervantesa Saavedry Don Kichot, której 

pierwsze, czterotomowe duńskie tłumaczenie przez Charlotte Dorotheę 

Biehl ukazało się w Kopenhadze w latach 1776-1777 pod tytułem 

Den sindrige Herremands Don Quixote afMancha Levnet og Bedrifter. 

W posiadaniu Kierkegaarda (ASKB 1937-1940). 

21 Fragment pieśni Małgorzaty z pierwszej części Fausta Goethego 

(w. 2409). Kierkegaard miał w swej bibliotece Goethe's Werke, t. I-LV, 

Stuttgart 1827-1833 (ASKB 1641-1668). Cytat pochodzi z t. XII, s. 142. 

22 W rękopisie to zdanie kończyły słowa: „jego śmierci". 

34

to nie nadaje się na obserwatora, gdyż ten, kto nie odkrywa wszystkiego, 

w istocie nic nie odkrywa. 

Rozstając się tego wieczora, podziękował mi jeszcze raz za pomoc 

w spędzeniu czasu, który poruszał się zbyt wolno w stosunku 

do jego niecierpliwości. Wówczas pomyślałem: prawdopodobnie 

jest wystarczająco przygotowany, by wszystko opowiedzieć dziewczynie. 

Czy ona nie pokocha go jeszcze bardziej? Czy on właśnie tak 

zrobi? Odradziłbym mu, gdyby zapytał mnie o zdanie. Powiedziałbym: 

„Bądź z początku powściągliwy, jest to najmądrzejsze w czysto 

erotycznym sensie, chyba że twoja dusza jest tak poważna, że potrafisz 

skupić myśl na znacznie głębszych problemach". Na pewno postąpiłby 

nierozsądnie, gdybyjej wszystko wyznał. 

Każdy, kto ma okazję obserwować młode dziewczęta i podsłuchiwać 

ich rozmowy, z pewnością słyszał często takie sformułowania: 

„N.N. jest dobrym człowiekiem, ale taki z niego nudziarz!" „Za 

to F.F. jest interesujący i dowcipny". Za każdym razem, gdy słyszę te 

słowa na wargach młodziutkiej dziewczyny, myślę: „Powinnaś się 

wstydzić: czy to nie smutne, że tak mówi młoda dziewczyna?" Jeżeli 

mężczyzna zatraci się w pogoni za mteresującymr przeżyciami, 

23 Kategoria det interessante mówi o stosunku Kierkegaarda do współczesnych 

teorii estetycznych. To pojęcie stało się w Danii modnym wyrażeniem 

około 1830 r. Zapożyczone zostało z niemieckiej idealistycznej teorii 

sztuki jako określenie środków artystycznych, które w klasycznym 

ujęciu bynajmniej nie były „piękne". To, co interesujące, oznaczało - 

w przeciwieństwie do kuku klasycznego ładu i harmonii - napięcie i dysharmonię, 

to, co problematyczne i pikantne, to, co nowe, fascynujące, 

a także to, co wyrafinowane. W swym omówieniu sztuki Oehlenschlagera 

Dina napisał Heiberg, że „to, co interesujące, jest współczesnym pojęciem, 

dla którego stary język nie ma odpowiedniego słowa. Ta okoliczność 

określa zarazem wielkość, kolosalność tragedii antycznej i jej ograniczenia, 

gdyż wynika z tego, że o ile ten rodzaj sztuki potrafi opisać postacie, 

o tyle zawodzi w ujawnieniu ich rozwoju. Właśnie tutaj, by tak rzec, 

niczego nie można rozwijać, równie mało jak w marmurowym posągu. 

Wszystko jest od początku artystycznie zdecydowane we wszystkich 

szczegółach, więcej: jest z góry zamierzone" (por. J. L. Heiberg, „Intelligensblade", 

Kopenhaga 1842, nr 16-17). 

35

któż go może ocalić, jeżeli nie dziewczyna? Lecz czy przy tym nie 

zgrzeszy? Bo albo wspomniany mężczyzna nie potrafi tego uniknąć, 

a wtedy żądanie jest nader niedelikatne - lub też potrafi, a wówczas... 

Gdyż młoda dziewczyna zawsze powinna być tak ostrożna, by 

nie przyciągać tego, co interesujące. Dziewczyna, która to robi, zawsze 

przegra z punktu widzenia idei, bo nigdy nie można powtórzyć 

tego, co interesujące. Zawsze wygra ta, która tak nie postępuje. 

Jakieś sześć lat temu wybrałem się w podróż, 8 mil 24 za miasto, 

i zatrzymałem w gospodzie, gdzie zjadłem obiad. Po przyjemnym 

i smacznym posiłku zapomniałem o wszystkich troskach. Stałem 

z filiżanką kawy w dłoni, wciągałem w nozdrza aromat, gdy w tej samej 

chwili młoda, zwiewna i urocza dziewczyna przeszła obok okna 

i skręciła w kierunku należącego do gospody podwórza, z czego 

wywnioskowałem, że zejdzie do ogrodu. Gdy jest się młodym... Zatem 

przełknąłem kawę, zapaliłem cygaro, gotów iść za wskazaniem 

losu i śladami dziewczyny, gdy ktoś zapukał do moich drzwi i wszedł 

- właśnie ta dziewczyna. Grzecznie się ukłoniła, pytając, czy do mnie 

należy powóz stojący na podwórzu, czy wracam do Kopenhagi i czy 

nie mógłbym jej zabrać ze sobą. Sposób, w jaki to wyraziła, był 

skromny i naprawdę godny kobiety. Wystarczył, bym od razu zamknął 

oczy na to, co interesujące i pikantne. Jechać osiem mil sam 

na sam w powozie z młodą dziewczyną, ze służącym i stangretem 

i mieć ją całkowicie w swej mocy to o wiele bardziej interesujące niż 

spotkać ją w ogrodzie! Jestem ponadto przekonany, że nawet człowiek 

bardziej lekkomyślny ode mnie nie czułby się wystawiony na 

pokusę. Zaufanie, jakie mi okazała, było skuteczniejszą tarczą niż 

dziewczęca zręczność i przebiegłość. 

Jechaliśmy razem. W towarzystwie ojca lub brata nie mogłaby 

podróżować bezpieczniej. Powściągliwie milczałem, zwracając się 

do niej jedynie wtedy, gdy zdawało mi się, że pragnie coś powiedzieć. 

Stangretowi rozkazałem, aby się pośpieszył. Karmiliśmy konie 

pięć minut na każdym postoju. Wysiadałem i z kapeluszem w ręce 

pytałem, czy nie życzy sobie czegoś orzeźwiającego do picia. Mój 

24 Mila duńska wynosi ok. 7,5 km. 

36

służący stał obok, z kapeluszem w dłoni. Gdy zbliżyliśmy się do stolicy, 

kazałem stangretowi zjechać na boczną drogę, wysiadłem i pieszo 

przeszedłem pół mili do Kopenhagi, by żadne przypadkowe 

spotkanie itp. nie wywołało jej zakłopotania. Nigdy nie próbowałem 

dowiedzieć się, kim była, gdzie mieszkała i co było powodem nagłej 

podróży. Na zawsze pozostała dla mnie miłym wspomnieniem, którego 

nie pozwoliłem sobie splamić żadną, choćby najniewinniejszą 

ciekawością. - Dziewczyna, która szuka tego, co interesujące, wpada 

we własne sidła. Dziewczyna, która nie szuka tego, co interesujące, 

wierzy w powtórzenie. Chwała dziewczynie, która od początku była 

taka - i tej, która z czasem taka się stała. 

Zmuszony jestem jednak powtórzyć, że to wszystko mówię 

w związku z powtórzeniem. Powtórzenie jest nową kategorią, którą 

należy odkryć. Jeżeli zna się nieco nową filozofię i nie jest całkiem 

na bakier z grecką, łatwo się zrozumie, że właśnie to pojęcie wyjaśnia 

związek pomiędzy eleatami i Heraklitem 25 i że powtórzenie 

jest właśnie tym, co przez pomyłkę nazwano mediacją 26 . Wprost nie 

do wiary, jak wiele szumu powstało wokół mediacji w heglowskiej filozofii 

i jak wiele zwariowanego gadulstwa zyskało cześć i honor 

pod tym szyldem. Należy raczej spróbować przemyśleć pojęcie mediacji 

i przyznać pewną rację Grekom. Rozwój greckiej nauki 27 o by- 

25 Jest to aluzja do sprzeczności istniejących między eleatami, którzy wątpili 

w prawdziwy byt tego, co zmienne, a greckim filozofem Heraklitem 

z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.), który podkreślał znaczenie ruchu - tego, że 

wszystko jest płynne, dynamiczne i staje się własnym przeciwieństwem. 

26 Kategoria mediacji jest duńskim odpowiednikiem heglowskiego pojęcia 

Vermittelung (por. G. W. F. Hegel, Wissenschaft der Logik, Werke, wyd. II, 

Berlin 1833, t. III, s. 100, 105, 110; t. IV, s. 75; Kierkegaard posiadał to 

właśnie wydanie w swoich zbiorach, ASKB 552-554). Pojęcie mediacji 

używane było przez duńskich heglistów, współczesnych Kierkegaardowi, 

np. przez A. P. Adlera w jego Populaire Foredrag over Hegels objective 

Logik, Kopenhaga 1842, § 9, s. 19, gdzie czytamy: „Mediacja jest pogodzeniem 

się przeciwieństw w wyższej jedności" (także tę książkę posiadał 

Kierkegaard, ASKB 383). 

27 Związek bytu z nie-bytem to podstawowy problem Greków. Jest usytuowany 

w centrum zainteresowania filozofii eleackiej, tworzy punkt 

37

cie i nicości, rozwój kategorii „chwili" i „nie-bytu" itd. przebija heglowskie 

karty. Mediacja to obce słowo, a powtórzenie to dobry duński 

termin: gratuluję duńskiemu językowi nowego wyrażenia filozoficznego. 

W naszych czasach nie zostało wyjaśnione, jak przejawia 

się mediacja. Czy jest rezultatem poruszenia dwu momentów? W jakim 

znaczeniu jest w nich już uprzednio zawarta? A może jest 

ona czymś nowym, co zostało dodane - a jeżeli tak, to jak? W tym 

sensie w najwyższym stopniu godne uwagi są greckie rozważania dotyczące 

pojęcia kinesis 28 , które odpowiada współczesnemu terminowi 

„przejście". Dialektyka powtórzenia jest łatwa, bo to, co się 

wyjścia wielu dialogów Platońskich, przede wszystkim Parmenidesa, oraz 

znajduje wyraz w arystotelesowskim pojęciu kinesis. 

28 Kinesis - gr. ruch, zmiana. Przyjaciel Kierkegaarda P. M. M0ller w pracy 

Udkast iii Forelcesninger over den oeldre Philosophies Historie (w: Efterladte 

Skrifter, Kopenhaga 1842, t. II, s. 481, przyp. 25, w bibliotece Kierkegaarda 

pod numerem ASKB 1574-1576) nawiązuje do Arystotelesowskiej 

Fizyki: „Wszystkie stworzenia składają się z materii i formy - lecz jak te 

elementy są połączone? Jak staje się rzeczywistym to, co potencjalne? 

Przejście od możliwości do rzeczywistości Arystoteles nazywa ruchem 

(kinesis) i sądzi, iż w ten sposób usunął trudności, które istnieją w definicji 

tego pojęcia, gdzie ruchjest zarówno rzeczywisty,jak i nierzeczywisty, 

skorojest przejściem od możliwości do rzeczywistości". Przywołanie dzisiaj 

tego greckiego pojęcia pozwala także ujrzeć zmianę paradygmatu we 

współczesnej recepcji Kierkegaarda. Czy walczył on przede wszystkim 

z Heglem, pogardliwie pomijając współczesnych sobie duńskich heglistów, 

jak chciał kiedyś duński badacz prof. Tulstrup? Czy raczej przejął 

Hegla niejako „z drugiej ręki", z ręki duńskich heglistów? Duńscy badacze, 

skupieni w latach dziewięćdziesiątych XX w. w kopenhaskim S0ren 

Kierkegaard Forskningscenteret, prezentują właśnie to drugie, antytulstrupowe 

stanowisko. Ich komentarze, omawiające pojęcie kinesis, podkreślają 

wpływ nauczyciela i przyjaciela Kierkegaarda P. M. M0llera na 

twórczość duńskiego filozofa. Inni badacze, np. Amerykanin Howard 

V. Hong, sądzą, że Kierkegaard czerpał w tym wypadku inspiracje bezpośrednio 

z prac Hegla, szczególnie z Die Naturphilosophie. Encyclopadie 

derphilosophischen Wissenschaften, Werke, t. VII, § 349, s. 548 (por. przypisy 

Honga do jego tłumaczenia Powtórzenia w: S. Kierkegaard, Repetition, 

Kierkegaard^ Writings, t. VI, Princeton 1983, s. 366, przyp. 34). Debata 

na ten temat nie została zamknięta. 

38

powtarza, już było, w przeciwnym razie powtórzenie jest niemożliwe. 

Właśnie dlatego, że było - powtórzenie staje się nowością. 

Gdy Grecy twierdzili, że poznanie jest wspomnieniem, mówili w istocie, 

że obecna egzystencja istniała kiedyś. Gdy my twierdzimy, że 

życie jest powtórzeniem, mówimy: egzystencja, ktorajuż była, teraz 

się staje. Kiedy brak pojęć wspomnienia i powtórzenia, życie 

rozprasza się w pustym i beztreściwym zgiełku. Wspomnienie jest 

„etnicznym" 29 ujęciem życia; powtórzenie - współczesnym. Powtórzenie 

jest interesem metafizyki 30 , a jednocześnie „interesem", 

który osadza metafizykę na mieliźnie, jeżeli zainteresuje się powtórzeniem. 

Powtórzenie jest bowiem zawołaniem każdej kwestii 

etycznej; powtórzenie jest conditio sine qua non [łac. koniecznym 

warunkiem] kwestii dogmatycznej. 

Każdy może powiedzieć, co sądzi o powtórzeniu, i każdy może 

osądzić, co mówię, naśladując Hamanna: „Exempel mit mancherlei 

Zungen mich ansdńlcke, und die Sprache der Sophisten, der Wortspiele, 

der Creter und Araber, Weiszen und Mohren und Creolen redę, Critik, 

Mythologie, rebus und Grundsdtze durch einander schwatze, und bald 

katanthropon bald katexochen argumentire". [„Przykłady 

z wielu języków pojawiają się na mych ustach: z języka sofisty i żonglera 

słowami, z języka Kreteńczyka i Araba, razem z pojęciami białego, 

Maura i Kreola, z pomieszania krytyki, mitologii i rebusu z zasadą, 

że każdy bełkot można wyrazić zarówno w prosty, jak i w niezwykły 

sposób".] 31 Założywszy, że to, co mówię, niejest nagim kłam- 

29 Tj. greckim, pogańskim. 

30 Słowo „interes" jest tutaj użyte zgodnie z „duchem czasu" (por. I. Kant, 

Kritik der Urteilskraft, wyd. II, Berlin 1793, s. 5-7, w bibliotece 

Kierkegaarda, ASKB 594; oraz G. W. F. Hegel, Encyclopddie der 

philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, t. I-III, Berlin 1840-1845, 

ASKB 561-563). „Interes" metafizyki to jej pragnienie uzyskania wiedzy 

o prawdziwości powszechnych stwierdzeń i zasad. Zaprzeczając, by system 

heglowski mógł objąć „rzeczywistość", „powtórzenie osadza metafizykę 

na mieliźnie". 

31 Johann Georg Hamann (1730-1788), filozof niemiecki. W swych pracach 

podkreślał znaczenie wewnętrznej żarliwości, fantazji i uczucia. 

Wywarł duży wpływ na romantyzm niemiecki - i na Kierkegaarda, który 

39

stwem, zrobiłbym najlepiej, wysyłając mój aforyzm solidnemu rzeczoznawcy. 

Być może coś by z tego wyszło; może przypis do Systemu? 

Cóż to za wspaniała myśl - a więc nie żyłem na próżno! 

Wiele można by mówić o znaczeniu powtórzenia dla konkretnych 

rzeczy, bynajmniej nie obawiając się powtórzenia. Gdy profesor 

Ussing 32 ze Stowarzyszenia 28 Maja użył w przemówieniu wyrażenia, 

które bynajmniej nie znalazło aprobaty, cóż uczynił profesor, 

który był wówczas porywczy i rezolutny? Uderzył pięścią w stół, 

wołając: „Powtarzam!" Sądził bowiem, że to co mówi, zyska na 

powtórzeniu. Kilka lat temu wysłuchałem księdza, który powtórzył 

to samo kazanie podczas dwu różnych uroczystości. Gdyby podzielał 

zdanie profesora, to wchodząc za drugim razem na ambonę, uderzyłby 

w pulpit i powiedział: „Powtarzam, co już powiedziałem 

w ubiegłą niedzielę". Nie zrobił tego, udając, że nie zaszło nic szczególnego. 

Widocznie nie podzielał zdania profesora Ussinga, a kto 

wie, być może i sam pan profesor już nie sądzi, że jego przemówienie 

zyskało na powtórzeniu? Gdy podczas dworskiego przyjęcia królowa 

opowiedziała dowcip, wszyscy dworzanie wybuchnęli śmiechem, 

także pewien głuchy minister, który powstał, poprosił o łaskę, 

by pozwolono mu opowiedzieć dowcip - i opowiedział poprzedni 

33 . Oto pytanie: co myślał o powtórzeniu? Gdy nauczyciel mówi 

w klasie: ,Już po raz drugi powtarzam, że Jespersen ma cicho siedzieć...", 

i gdy ten sam Jespersen ponownie dostanie w dzienniczku 

tutaj cytuje list Hamanna do J. G. Lindnera za Hamann '5 Schriften (wyd. 

F. Roth, Berlin 1821, 1.1, s. 467). Ośmiotomowe pisrna Hamanna zdobiły 

gabinet Kierkegaarda (ASKB 536-544). 

32 Tage Algreen-Ussing (1797-1872) był prawnikiem i politykiem duńskim. 

28 maja 1831 r. wprowadzono ustawę regulującą uprawnienia istniejących 

w Danii stanów. Stowarzyszenie 28 Maja założone zostało dla 

uczczenia tej ustawy. Wspomniana mowa prof. Ussinga została opublikowana 

w „Kj0benhavnsposten" 29 maja 1837, s. 596. 

33 Epizod ten opowiedziany został przez niemieckiego pisarza Jean Paula 

(właśc. nazwiskoJ. P. F. Richter, 1763-1825) we Flegeljahre. EineBiographie 

Nr 47. Patrz: Jean PauUs Sdmmtliche Werke, Berlin 1827, t. XXVIII, 

s. 108-118 (w posiadaniu Kierkegaarda, ASKB 1777-1799). 

40

uwagę za nieznośne zachowanie - wówczas powtórzenie ma całkowicie 

odmienne znaczenie. 

Nie chcę zatrzymywać się przy tych przykładach, pragnę bowiem 

trochę opowiedzieć o odkrywczej podróży, którą przedsięwziąłem, 

by sprawdzić możliwość i znaczenie powtórzenia. Nikomu 

nic nie mówiąc, by czcza gadanina nie uczyniła mnie niezdolnym do 

eksperymentu i nie zraziła - w innym znaczeniu - do powtórzenia, 

popłynąłem parowcem do Stralsundu, gdzie wsiadłem w Schnellpost 

[niem. szybki dyliżans], jadący do Berlina. Uczeni sprzeczają się, które 

miejsce w dyliżansie jest najlepsze. Mój Ansicht [niem. pogląd] 

jest taki: wszystkie są równie okropne. Poprzednim razem miałem 

miejsce na przodzie (uważane przez wielu za wielką wygraną) i zostałem 

w ciągu trzydziestu sześciu godzin tak potrząśnięty razem 

z innymi współpotrząśniętymi, że - gdy dotarłem do Hamburga - 

nie tylko straciłem rozsądek, ale i władzę w nogach. My, sześć osób 

siedzących w powozie, dopracowaliśmy się jednego ciała, aż pojąłem, 

co przydarzyło się mieszkańcom wyspy Mols 34 , którzy tak dłu- 

34 Jedna z wysp duńskich. Tradycja przypisuje jej mieszkańcom lenistwo 

i prostactwo. Wymienioną przez Kierkegaarda historię znaleźć można w 

Beretning om de vidtbekjendte Molboers vise Gjerninger og tapre Bedrifter, Denem 

til/Ere ogandre tilLcerdom ogFornojelse til Tiykken befordret, Kopenhaga 

1827, nr 9, s. 15 i n. Zwróćmy przy tej okazji - ponownie - uwagę na 

ciężki los tłumacza. Czy wystarczy w tym wypadku przełożyć „słowa" 

Kierkegaarda, czy też, dla lepszego rozjaśnienia tekstu, należy przywołać 

kontekst własnej kultury? Amerykańscy tłumacze Hong i Hong zamiast 

informacji o nierozgarniętych mieszkańcach wyspy Mols wstawiają do 

głównego tekstu angielską legendę o WiseMen ofGotham (por. s. 151 cytowanego 

amerykańskiego wydania). Chodzi w niej o mieszkańców 

wioski Gotham, którzy, powiadomieni o rychłym przybyciu króla Jana 

(rządzącego w latach 1199-1216), postanowili udawać szaleńców, by 

uniknąć wydatków związanych z utrzymaniem dworu. Świetnie im się 

udało. Król, powiadomiony o ich pożałowania godnym stanie, rozbił 

obóz w innym miejscu. „Szaleńcy z Gotham" są bohaterami szesnastowiecznej 

angielskiej opowieści Merrie Taks of the Mad-Men of Gottam. 

Podobnie jak Hongowie postąpił tłumacz niemiecki Emanuel Hirsch, 

który pomija duńskich wyspiarzy i czyni w tekście aluzję do legendy 

o pozbawionych rozumu mieszkańcach niemieckiej Schildy (por. 

41

go siedzieli razem, że w końcu nie potrafili odróżnić własnych nóg 

od cudzych. Wybrałem coupe^ 5 , by uniknąć podobnego losu i stać 

się członkiem mniejszego ciała. W końcu to jakaś zmiana! A jednak 

wszystko się powtórzyło. Pocztylion zadął w trąbkę, zamknąłem 

oczy. Ogarnęła mnie rozpacz i pomyślałem (co robię w takich 

okolicznościach): Bóg jeden wie, czy wytrzymasz? Czy rzeczywiście 

dojedziesz do Berlina? Ajeśli nawet tak się stanie, czy będziesz zdolny 

do smakowania samotności, czy też utrwalisz wspomnienie o sobie 

jako o członku większego ciała? 

Zatem przybyłem do Berlina. Od razu pobiegłem do mego 

dawnego mieszkania 36 , by się przekonać, czy powtórzenie jest 

S. Kierkegaard, Die Wiederholung. Drei Erbauliche Reden, 1843, Dusseldorf 

1967, s. 24). Obie opowieści, angielska i niemiecka, należały do popularnych 

w średniowieczu historii sowizdrzalskich, znanych między innymi 

z Das Lalebuch z 1597 r. Stefan Borg, tłumacz szwedzki, zachowuje 

historię o mieszkańcach wyspy Mols, tych „przedstawicielach śmiesznych 

i naiwnych stron duńskiej egzystencji" (S. Kierkegaard, Upprepningen, 

wyd. Nimrod, b.m., 1995, s. 26). A co ma zrobić polski tłumacz? 

Może powinien przenieść akcję do Pacanowa, który, według J. Krzyżanowskiego, 

grał podobną rolę: „Przed tysiącami lat, tak samo jak dzisiaj, 

mieszkańcy pewnych krajów, prowincji, miejscowości uchodzili za notorycznych 

durniów i stanowili przedmiot najrozmaitszych konceptów, 

które na ich temat opowiadali sąsiedzi. W starożytnej Grecji byli to 

mieszkańcy miasta Abdery, w średniowiecznych Niemczech mieszczanie 

z Schildy (Schildburger), w Rosji wieku XIX obywatele miasta zwanego 

Poszechodem. W Polsce dość wspomnieć nazwy Osieka czy Pacanowa, 

by wiadomo było, o co chodzi..." (J. Krzyżanowski, Mądrej głowie dość 

dwie słowie, Warszawa 1994, t. II, s. 297). Warto pamiętać, że w duńskiej 

anegdocie o mieszkańcach wyspy Mols nie istnieje owo socjologiczne 

napięcie między władcą a poddanymi, jakie występuje w angielskiej legendzie. 

35 W czasach Kierkegaarda określenie otwartego miejsca z tyłu lub na 

przodzie dyliżansu. 

36 Kierkegaard wyjechał po raz pierwszy do Berlina 25 października 1841 

i powrócił do Kopenhagi 6 marca 1842; drugą podróż odbył 8 maja 1843 

i powrócił do Danii pod koniec lipca tego samego roku. Podczas obu pobytów 

mieszkał przy ulicy Jagerstrasse 57, w domu, w którym w latach 

trzydziestych XIX w. mieściła się znana Cafe Stehely, gdzie spotykali się 

42

możliwe. Pragnę zapewnić czującego czytelnika, że poprzednim razem 

udało mi się otrzymać jedno z najprzyjemniejszych mieszkań 

w Berlinie; zapewniam o tym bardzo zdecydowanie, bo wiele mieszkań 

oglądałem. Plac Gensd'arme jest z pewnością najpiękniejszy 

w mieście, das Schauspielhaus 37 i dwa kościoły 38 wyglądają wspaniale, 

szczególnie oglądane z okna w świetle księżyca. To wspomnienie 

było jednym z powodów mojej podróży. Oto wchodzisz na pierwsze 

piętro domu rozjaśnionego gazowymi lampami, otwierasz małe 

drzwi i stajesz na progu. Na lewo przeszklone drzwi prowadzą do gabinetu. 

Przestępujesz próg i jesteś w przedpokoju. Obok gabinetu 

dwa pokoje podobnie wyglądające, identycznie umeblowane, tak 

jakbyś widział w lustrze ten sam pokój. Środkowy pokój jest dyskretnie 

oświetlony. Na biurku stoi świecznik, obok zgrabnie zaprojektowany 

fotel obity czerwonym pluszem. Pierwszy pokój niejest oświetlony. 

Blada poświata księżyca miesza się tu ze światłem padającym 

ze środkowego pokoju. Siadasz na krześle przy oknie, obserwujesz 

ogromny plac, widzisz cienie przechodniów ślizgające się po murach. 

Wszystko zamienia się w teatralną dekorację. Rozmarzona 

rzeczywistość migoce na dnie duszy. Masz ochotę narzucić palto, by 

rzucając badawcze spojrzenia i czujny na każdy dźwięk, cicho skradać 

się wzdłuż murów. Nie czynisz tego, lecz widzisz, że odmładza 

cię samo pragnienie. Wypalasz cygaro, wracasz do środkowego pokoju 

i rozpoczynasz pracę. Minęła północ. Gasisz lampę, zapalasz 

mały świecznik. Blask księżyca wszystko przezwycięża. Samotna 

chmura wydaje się jeszcze ciemniejsza, odgłos pojedynczego kroku 

potrzebuje wiele czasu, by ucichnąć. Bezchmurne sklepienie nie- 

młodohegliści, artyści i intelektualiści, m.in. Karol Marks, który studiował 

w Berlinie w latach 1836-1841. W roku 1840 dom został przebudowany, 

na miejscu kawiarni urządzono Kónig-Salomo-Apotheke, a na 

pierwszym piętrze umieszczono (prawdopodobnie gipsowe) popiersie 

króla Salomona. 

37 Chodzi tu o Das Kónigliche Schauspielhaus (późniejszy Staatliches, zwany 

też Grosses Theater) leżący przy Charlottenstrasse w pobliżu Unter 

den Linden. 

38 Kościół katolicki Franzósische Kirche i luterański Neue Kirche znajdowały 

się w pobliżu Das Kónigliche Schauspielhaus. 

43

ios wygląda tak smutno i marząco, jakby już było po końcu świata 

i niebo bez przeszkód zajmowało się tylko sobą. Znowu wchodzisz 

do przedpokoju, potem do małego pokoju i kładziesz się spać - o ile 

należysz do szczęśliwców, którzy potrafią zasnąć... 

O, tu właśnie powtórzenie okazało się niemożliwe. Mój gospodarz, 

aptekarz, hattesich yerandert [niem. zmienił się] w tym prostym 

znaczeniu, w jakim Niemcy rozumieją to słowo i w jakim, o ile 

wiem, wyrażenia „zmienić się" używa kopenhaska ulica. Krótko mówiąc, 

ożenił się. Chciałem mu pogratulować, ale nie władam niemieckim 

tak dobrze, by dobrać stosowne słowo lub szczodrze używany 

przy takich okazjach zwrot, więc ograniczyłem się do pantomimy. 

Położyłem rękę na sercu i spojrzałem na niego. Na mojej twarzy 

mógł znaleźć ciepło uczucia. Uścisnął mi dłoń. Po tym porozumieniu 

zaczął dowodzić estetycznej ważności małżeństwa 39 . Przekonał 

mnie równie prędko jak za pierwszym razem, kiedy mówił o doskonałości 

stanu kawalerskiego. Bo gdy rozmawiam po niemiecku, staję 

się najzgodliwszym człowiekiem na świecie. Mój gospodarz chciał 

mnie gościć, a ja pragnąłem zamieszkać u niego. Wynająłem zatem 

pokój i przedpokój. Gdy przyszedłem do domu pierwszego wieczora 

i zapaliłem światła, pomyślałem: O! O! O! Czy to jest powtórzenie? 

Byłem w złym nastroju, a może właśnie dobrze zestrojony z wymogami 

dnia, gdyż przeznaczenie tak dziwnie sprawiło, iż przybyłem 

do Berlina w allgemeine Buss- undBettag 40 . Berlin był zniszczony. 

Co prawda, nie obrzucano się nawzajem śmieciami, wołając: 

Memento o homo! quod cinis es et in cinerem reyertańs 41 , lecz mimo to 

całe miasto było zakurzone. Sądziłem z początku, że był to wynik 

polityki rządowej, lecz wkrótce przekonałem się, że to skutek 

39 Jest to aluzja do rozważań zatytułowanych „Estetyczna ważność małżeństwa", 

zamieszczonych w drugiej części Albo-albo (por. S. Kierkegaard, 

Albo-albo, t. II, tł. K. Toeplitz, Warszawa 1982, s. 3-207). 

40 Chodzi tu o dzień, w którym odprawia się pokutę za grzechy. 

41 Podczas środy popielcowej ksiądz posypywał popiołem swoją głowę 

i głowy wiernych, mówiąc: ,Memento homo, quiapulvis [u Kierkegaarda: 

cinis = popiół] es et in pulverem [u Kierkegaarda: cinere?n] revertaris"\ 

„Pamiętaj, człowieku, iż z prochu powstałeś i w proch się obrócisz". 

44

działania wiatru. Wiatr wziął na siebie owo zadanie i czynił, co 

chciał, wedle swego kaprysu, nie zważając na ordery i stanowiska. 

Bo w Berlinie co drugi dzień jest środa popielcowa. To wszystko jednak 

niezbyt ściśle łączyło się z celem mojego przyjazdu. Nie 

potrafiłem powiązać tych rzeczy z powtórzeniem: będąc poprzednim 

razem w Berlinie, nie zauważyłem podobnego fenomenu. 

Może dlatego, że było to zimą? 

Jeżeli wygodnie i przyjemnie urządzisz się w mieszkaniu, jeżeli 

zyskasz w ten sposób stały punkt wyjścia, bezpieczną kryjówkę, dokąd 

możesz się zawsze wycofać, by w samotności spożyć swą zdobycz, 

wtedy będzie ci miło. Przypominam bowiem pewne drapieżniki, 

nie potrafię jeść, gdy ktoś mnie podgląda. Będziesz zatem mógł 

zapoznać się z niespodziankami miasta. Jeżeli jesteś wędrowcem ex 

professo [łac. ze względów zawodowych], tj. wysłannikiem, który podróżuje, 

by zaznać tego wszystkiego, co inni już poznali, lub opisać 

niezwykłe rzeczy w swym dzienniku (i w zamian wpisać własne 

nazwisko do Dziennika Wielkich Podróży), powinieneś zgodzić 

Lohndiener [niem. służący]: w ten sposób kupisz dasganze [niem. cały] 

Berlin za cztery Groschen [niem. grosz]. Dzięki tej metodzie staniesz 

się bezstronnym obserwatorem, na którego zeznaniach opierać 

się może każdy protokół policyjny. Jeżeli zaś nie podróżujesz dla 

załatwienia pilnej sprawy, skorzystaj z okazji - może zobaczysz coś, 

czego inni nie widzieli, a z kolei przeoczysz, co najważniejsze, i uzyskasz 

przypadkowe wrażenia, które nabiorą znaczenia tylko dla ciebie? 

Taki beztroski odstępca nie ma zazwyczaj innym nic szczególnego 

do powiedzenia, a gdy to czyni, szybko nadweręża dobrą opinię, 

jaką dobrzy ludzie mają o jego moralności i przyzwoitości. Czy 

drzwi wszystkich salonów nie powinny być zamknięte dla tego, kto 

długo przebywał za granicą, ale nigdy nie był auf der Eisenbahn 

[niem. na dworcu]? A co powiecie o człowieku, który był w Londynie 

i nigdy nie zobaczył Tunelu 42 ? A co o tym, który pojechał do 

Rzymu, zakochał się w cząstce miasta, która stała się dla niego źród- 

42 Budowa najstarszego tunelu pod Tamizą została rozpoczęta w roku 

1825. Tunel został otwarty dla publiczności w 1843 r. 

45

łem niewyczerpanej radości - i opuścił stolicę, nie oglądając żadnych 

zabytków? Berlin ma trzy teatry. Opera i balet, pokazywane 

w budynku Opery, mają być grossartig [niem. wspaniałe], przedstawienia 

teatralne pouczające, kształcące i nie tylko do śmiechu 43 . 

Wiem za to, że w Berlinie jest teatr, który zwie się Kónigstadter 44 . 

Oficjalni podróżnicy rzadko odwiedzają ten teatr, choć częściej niż 

- co także ma znaczenie - owe przyjemne miejsca rozrywek, położone 

nieco na uboczu, gdzie Duńczyk może przy okazji przypomnieć 

sobie Larsa Mathiesena i Kehleta 45 . Gdy po przyjeździe do 

Stralsundu przeczytałem w gazecie, że w tym teatrze wystawianyjest 

Der Talisman 46 , zacząłem być dobrej myśli. Wspomnienie obudziło 

się w mej duszy. Jakby pierwsze wrażenie było jedynie wspomnieniem, 

odnoszącym się do odległej przeszłości, gdy byłem tam 

za pierwszym razem. 

Chyba nigdy nie było młodzieńca z odrobiną fantazji, którego 

by nie uwięził czar teatru i pragnienie, by stać się cząstką tej sztucznej 

rzeczywistości, by -jak sobowtór 47 - móc usłyszeć i zobaczyć siebie, 

by podzielić na tyle części swoje ja, na ile to możliwe, by te cząstki 

scaliły się w nim ponownie. Oczywiście, takie chęci ma sięjedynie 

w bardzo młodym wieku. Budząca się fantazja śni o osobowości, 

wszystko inne ufnie śpi. W takim samooglądzie fantazji jednostka 

nie jest rzeczywistą postacią, lecz cieniem, a raczej rzeczywista po- 

43 Na fasadzie budynku i nad sceną Teatru Królewskiego w Kopenhadze 

po dziś dzień widnieje napis z 1774 r.: „Ej biot til lysC - nie tylko dla rozrywki, 

nie tylko do śmiechu. 

44 Teatr ten, leżący na rogu Alexanderplatz i Alexanderstrasse, był czynny 

w latach 1828-1845. Wystawiał lekkie, farsowe przedstawienia, zwane 

po niemiecku Posse. 

45 Znane traktiernie kopenhaskie. „Lars Mathiesen" był miejscem spotkań 

kopenhaskich intelektualistów. 

46 Farsa Der Talisman Posse mit Gesang in drei Acten, została napisana przez 

J. Nestroya, muzykę do niej skomponował A. Muller. Prapremiera 

odbyła się w Wiedniu 16 grudnia 1840 r. 

47 Postać sobowtóra jest często spotykana w literaturze romantycznej. 

Według wierzeń ludowych sobowtór może pojawić się w dwu miejscach 

jednocześnie, ale tylko w jednym z nich jest „naprawdę". 

46

stać pozostaje, choć niewidoczna, na miejscu i nie zadowala się rzucaniem 

jednego cienia, jednostka bowiem ma wiele cieni; wszystkie 

ją przypominają i w tym lub innym momencie mają równe prawo, 

by nią się stać. 

Osobowość nie została jeszcze odkryta, jej energia występuje 

tylko w namiętnej możliwości, gdyż z życiem duchajest tak, jak to się 

dzieje z wieloma kwiatami - ich korony ukazują się na końcu. Jednak 

cienista egzystencja żąda zadośćuczynienia ijest zawsze źle, jeżeli 

jednostka nie znajdzie dość czasu, by się rozwinąć, ale z drugiej 

strony jest smutne lub komiczne, gdy człowiek omyli się i zamieni 

życie na taką egzystencję. Pretensje takiego człowieka, pragnącego 

stać się człowiekiem prawdziwym, będą wówczas równie wątpliwe 

jak pragnienie ludzi, którzy chcąc osiągnąć nieśmiertelność, nie zjawią 

się osobiście na Sądzie Ostatecznym, lecz pozwolą się reprezentować 

przez delegację złożoną z dobrych chęci, jednodniowych 

decyzji, planów na pół godziny etc. Główna teza brzmi tak: wszystko 

ma swój czas. Wszystko ma swój czas w młodości, a to, co wtedy 

miało swój czas, otrzyma także czas później. Starzec z równym 

pożytkiem gromadzi w życiu to, co wzbudza śmiech, jak i to, co wywołuje 

łzy. 

Gdy będąc w górach, posłuchasz wiatru, który niezmiennie, 

nieprzerwanie, dzień za dniem przerabia ten sam temat, być może 

zapragniesz choć na chwilę abstrahować od ludzkiej niedoskonałości, 

by ucieszyć się obrazem konsekwentnej i ubezpieczonej wolności. 

Zapewne nie pomyślisz o chwili, w której wiatr (już od lat zamieszkujący 

góry) przybył w te strony jako ktoś nieznany, by dziko 

i bez sensu przebiegać przepaście i opadać w jaskinie - czasami 

z wrzaskiem, który jego samego zadziwiał, kiedy indziej z wołaniem 

tak pustym, że sam od siebie uciekał; niekiedy ze skargą, o której nie 

wiedział, skąd się wzięła, czasem z westchnieniem dobywającym się 

z dna tak głębokiego strachu, że wiatr samego siebie trwożył i wątpił 

przez chwilę, czy starczy mu odwagi, by osiedlić się na tej ziemi. Kiedy 

indziej z liryczną radością nucił „hopsasa", by - dobrze poznawszy 

swój instrument - złożyć wszystkie tony w jedną melodię, którą 

niezmiennie, dzień za dniem pragnął śpiewać. Podobnie błąkają się 

47

zdolności jednostki wśród jej pragnień; raz odkrywa to, kiedy indziej 

coś innego. Lecz zdolności jednostki nie chcą być tylko wysłuchane, 

one nie cichną jak wiatr, są bowiem postacią i w tym samym 

czasie chcą być oglądane. Oto dlaczego każda z możliwości jest 

głośnym cieniem. Skryta w cieniu jednostka równie mało wierzy we 

wspaniałe, głośne uczucia, co w chytre podszepty złego, równie mało 

w szczęśliwy okrzyk radości, jak w nieskończone westchnienie boleści. 

Jednostka chce patetycznie widzieć i słyszeć, ale uwaga: samą 

siebie. Choć tak naprawdę wcale nie chce siebie usłyszeć. To nie wypada. 

W tym momencie pieje kogut 48 , umyka profil zmierzchu, zamierają 

odgłosy nocy. Jeżeli takimi pozostaną, znajdziemy się na innych 

obszarach, tam gdzie wszystko podlega srogiej kontroli odpowiedzialności 

i gdzie napotkamy to, co demoniczne. By ukryć prawdziwe 

ja, skrywający siebie człowiek potrzebuje otoczenia lekkiego 

i wietrznego jak kształty cieni, jak perląca się piana słów, pozostawionych 

bez echa. 

Takie otoczenie jest sceną nad wyraz dobrze nadającą się do 

Schattenspiel 49 , granej przez ukrywającą sięjednostkę. Pomiędzy cie- 

48 Jest to aluzja do Ewangelii wg św. Jana 18, 26-27: Jeden ze sług arcykapłana, 

krewny tego, któremu Piotr odciął ucho, rzekł: «Czyż nie ciebie 

widziałem razem z nim w ogrodzie?» Piotr znowu zaprzeczył i natychmiast 

kogut zapiał". 

49 Schattenspiel - teatr cieni - to określenie nader popularnych w XIX w. 

gier towarzyskich, podczas których oświetlone mocnym światłem silhonette'y 

(płaskie sylwetki) i figury rzucały cień na białą ścianę lub rozpięte 

płótno. Estetyczne zainteresowanie Kierkegaarda silhouette

niami, wśród których zobaczy i siebie, jest także kapitan szajki złoczyńców, 

którego głos jest jego własnym. Na pewno rozpozna się 

w tym zwierciadlanym odbiciu, w męskiej postaci złoczyńcy, w bystrym 

i przeszywającym spojrzeniu, w zapisie gry namiętności na pomarszczonej 

twarzy; tam widać wszystko. Musi przygotować zasadzkę 

w dolinie, wsłuchać się w głosy podróżnych, zadąć w piszczałkę - 

i oto banda rzuca się naprzód. Głos rozbójnika musi przekrzyczeć 

hałas, on sam musi być okrutny, nakazuje więc wszystkich zarąbać, 

a potem obojętnie odjechać - lecz pozostać rycerskim wobec przestraszonej 

dziewczyny itd., itp. Złoczyńca żyje przecież w niebezpiecznych 

lasach. Gdybyśmy mieli wysłać bohatera naszej wyobraźni 

w takie miejsce, wyposażyć go w to, co mu potrzebne, i poprosić 

jedynie, by na tyle zachował spokój, abyśmy mogli odejść kilka 

mil, a następnie całkowicie oddał się wrzącej namiętności... myślę, 

że zaniemówiłby zupełnie. Może wydarzyłoby mu się to, co przytrafiło 

się pewnemu człowiekowi, który kilka lat temu zaszczycił mnie 

literackim wyznaniem. Przyszedł, skarżąc się, że tak bardzo porusza 

go głębia doświadczanych idei, iż niczego nie może zapisać, bo nie 

umie pisać tak szybko! Poprosił mnie, bym wziął na siebie ciężar byciajego 

sekretarzem i pisał pod dyktando. Od razu zwietrzyłem pułapkę. 

Pocieszyłem go jednak, mówiąc, że w czasie pisania mogę się 

ścigać ze spłoszonym koniem, gdyż kładę na papierze tylko pierwszą 

literę słowa, gwarantując jednocześnie, że przeczytam wszystko, co 

napisałem. Moja chęć pomocy nie znała granic. Kazałem przynieść 

wielki stół i ponumerować wiele arkuszy, by nie tracić czasu na obracanie 

kart. Wyłożyłem tuzin stalówek z obsadkami, zamoczyłem 

można wewnętrzną dialektykę duszy i ciałajednostki. W czasach Kierkegaarda 

Lavater był wspominany w Danii po części z racji swego pobytu 

w Kopenhadze w 1793 r., gdzie nawiązał trwałe przyjaźnie, po części zaś 

z powodu swych książek. Kierkegaard posiadał w swej bibliotece książkę 

Lavatera Physiognomische Fragniente zur Bejorderung der Menschenkentnisz 

undMenschenliebe, Lipsk-Winterthur 1775-1778 (ASKB 613-616). Interesujące 

jest także podobieństwo teatru cieni do wyobrażenia platońskiej 

jaskini; wskazuje to po raz kolejny na upodobanie autora Powtórzenia 

do greckiej filozofii. 

49

pióro w kałamarzu i mężczyzna rozpoczął w ten sposób: Zatem, mój 

wielce szanowny panie, to, co chciałem opowiedzieć, to byłoby... 

Kiedy zakończył przemowę, odczytałem ją na głos i odtąd już nigdy 

nie pragnął mych sekretarskich usług. - Wspomniany złoczyńca 

uznałby zapewne ten przykład za nazbyt obszerny, choć w innym rozumieniu 

jest on zbyt wątły. Nie, pomalujmy mu raczej kulisy, 

gdzie jest drzewo, zawieśmy przed nim lampę, która uczyni oświetlenie 

jeszcze dziwniejszym, a las stanie się wówczas większy od prawdziwego, 

większy niż puszcze Ameryki Północnej - a przecież nasz 

bohater potrafi przeniknąć go swym głosem, nie obawiając się, że 

ochrypnie. Takie jest sofistyczne pragnienie fantazji, która chciałaby 

zmieścić cały świat w łupince orzecha, większej od całego świata, 

a przecież nie większej od człowieka, który potrafi ją zapełnić sobą. 

Tęsknota za rolą teatralną i związanym z nią wywnętrzaniem 

się 50 w żadnym wypadku nie oznacza scenicznego powołania. Kiedy 

się ono pojawia, talent natychmiast staje do jego dyspozycji, ale nawet 

najbogatszy, rozbudzony talent nie może się zmierzyć z tą tęsknotą, 

która jest tylko niedojrzałą fantazją. Stanie się za to czymś innym, 

gdy znajdzie swe źródło w próżności i chęci imponowania. 

Wówczas cała sprawa nie opiera się na głębszym fundamencie niż 

ten, który zbudowała próżność, chociaż i ów podkład bywa - niestety! 

- wystarczająco głęboki. 

Choćby ta chwila zniknęła z życiajednostki, pojawi się przecież 

ponownie w dojrzalszym wieku, wtedy gdy dusza rozwinie się 

w prawdzie. Ale nawet wówczas może się okazać, że sztuka nie jest 

wystarczająco prawdziwa dla jednostki, gdyż człowiek ma czasami 

ochotę powrócić do poprzedniego stanu i dołączyć go do swojego 

nastroju. Niekiedy pragnie zostać komicznie poruszony i sam chce 

mieć komiczny, produktywny stosunek do teatralnego przedstawienia. 

Ze względu na doskonałość formy nie zadowoli go ani tragedia, 

ani komedia, ani operetka i dlatego zwróci się wówczas ku farsie. 

50 Użyte w oryginale wyrażenie Expektońeren oznacza również swobodne, 

jawne, beztroskie wypowiadanie się. 

50

Podobna rzecz powtarza się czasem na innych obszarach. Widzimy 

niekiedy dojrzałą jednostkę, która sycąc się ciężkim jadłem 

rzeczywistości, nie zwraca uwagi na udany obraz. Za to bardzo ją 

wzruszy sztych norymberski 51 , podobny do tych, które niedawno 

wisiały na giełdzie 52 . Widać na nim krajobraz, który można napotkać 

wszędzie, lecz tej abstrakcji nie udało się wyrazić za pomocą 

sztuki. Efekt został osiągnięty dzięki przeciwstawieniu, właśnie 

przez przypadkową konkretyzację. A jednak chciałbym zapytać 

każdego, czy dzięki takiemu pejzażowi nie zobaczył wszystkich krajobrazów 

i czy nie zachował tego obrazu pod powieką dziecka? 

Dziecka, które poznało straszne pojęcia, od jakich można stracić 

przytomność, i które z papieru wycinało mężczyznę i kobietę, jacy - 

ściśle biorąc - bardziej byli mężczyzną i kobietą niż Adam i Ewa. Malarz 

pejzaży, niezależnie od tego, czy pragnie dać wierny obraz, czy 

też idealną reprodukcję, pozostawia często jednostkę obojętną, 

wspomniana litografia zaś potrafi wywołać nieopisane wrażenie. 

Nie wiadomo, śmiać się czy płakać, skoro działanie zależy od nastroju 

oglądającego. Nie ma chyba człowieka, który nie zna chwil, jakim 

ani bogactwo języka, ani pasja wykrzyknika 53 nie potrafi sprostać, jakich 

nie zadowoli żadne ludzkie słowo, żaden gest. Nic go nie ucieszy 

poza najdziwniejszymi skokami i fikołkami. Może ten człowiek 

uczył się tańca? Może często oglądał występy baletu i podziwiał 

kunszt tancerzy? Nadejdzie czas, gdy balet nie potrafi go już poru- 

51 Pojęcie „sztychy norymberskie" (Nurenberger-Stykker) było określeniem 

miedziorytów i litografii bardzo popularnych w Danii w pierwszej połowie 

XIX wieku. Charakteryzowały się grubą, pozbawioną niuansów 

kreską i dość dowolnym położeniem farb, otwierającym pole dla nieograniczonych 

skojarzeń fantazji. Por. także przyp. 75. 

52 Kopenhaska giełda powstawała za panowania Christiana IV, w latach 

1622-1640. Dała także schronienie sklepom i straganom. W 1809 r. zarejestrowany 

został na giełdzie sklep handlarki dziełami sztuki, Sophii 

Meng, sprzedającej sztychy norymberskie, w 1843 r. zaś prowadził ich 

sprzedaż księgarzj. H. Schubothe, posiadający na giełdzie stragan oznaczony 

numerem 9. 

53 O znaczeniu wykrzyknika dla Kierkegaardowskiej retoryki oraz dezaprobacie 

filozofa dla pytajnika mówi przyp. 120. 

51

szyć, choć wciąż przeżywa chwile, w których pragnie wycofać się do 

swego pokoju, by będąc sam ze sobą, stanąć w malowniczej pozie na 

jednej nodze i odnaleźć nieopisanie humorystyczny spokój - lub 

posłać cały świat do diabła i wszystko zakończyć jednym entrechat 54 . 

Teatr Kónigstadter wystawiał farsę i, oczywiście, zebrał wysoce 

zróżnicowaną publiczność. Ten, kto chce studiować patologię śmiechu, 

porównując różnice stanów i temperamentów, nie powinien 

zaniedbać okazji, jaką oferuje wystawienie farsy. Zgiełk i głośny 

śmiech widowni z galerii i drugiego piętra jest czymś zupełnie odmiennym 

od aplauzu wykształconej i krytycznej publiczności; jest 

nieprzerwanym akompaniamentem, bez którego nie można wystawić 

farsy. Farsa bowiem zazwyczaj porusza się wśród niższych sfer 

życia i w niej galeria i drugie piętro od razu rozpoznają siebie, a ich 

zgiełk i okrzyki „brawo" nie są wynikiem estetycznej oceny poszczególnego 

artysty, ale czysto lirycznym ujawnieniem dobrego samopoczucia. 

Ci ludzie wcale nie są świadomi tego, co to znaczy być publicznością; 

chętnie zeszliby na ulicę lub tam, gdzie zaczyna się scena. 

A gdy tego nie mogą uczynić ze względu na odległość, zachowują się 

jak dzieci, którym pozwolono przez szybę zobaczyć uliczne zbiegowisko. 

Także parter i pierwsze piętro farsa pobudza do śmiechu, 

choć tenjest zasadniczo różny od okrzyku cymbryjsko-teutońskiego 

ludu 55 , a odmienności śmiechu nawet w tej sferze są nieskończenie 

zniuansowane, chociaż w innym znaczeniu niż śmiech, który rodzi 

naprawdę dobra komedia. Rzecz ocenia się jako doskonałą lub niedoskonałą, 

nieraz tak bywa. Lecz żadna ogólna opinia estetyczna 

nie pasuje do farsy, która nie potrafi ujednolicić nastroju bardziej 

wykształconej publiczności, bo rezultat zależy w znacznym stopniu 

od działania i napięcia samego widza. Indywidualność ujawni 

się wówczas w nowym znaczeniu i dzięki rozkoszowaniu się sztuką 

54 Element choreografii baletowej, skok, podczas którego wielokrotnie 

krzyżuje się nogi. 

55 Cymbrowie i Teutoni należeli do plemion germańskich. Podczas swej 

wędrówki na zachód i południe w II wieku p.n.e. napotkali Rzymian, 

którzy opisali okrucieństwa pierwszych jako terror cimbricus, a furię drugich 

jako/wror teutonicus. 

52

zostanie wyzwolona od estetycznych zobowiązań wobec tradycji, 

zmuszającej, by podziwiać, śmiać się, być wzruszonym itd. Oglądanie 

farsy jest dla wykształconego człowieka tym samym co gra na loterii, 

w dodatku pozbawiona nieprzyjemności związanych z wygraniem 

pieniędzy. Ale taka niepewność nie odpowiada publiczności 

teatralnej, która często bagatelizuje farsę lub ją wyniośle pomija, co 

zresztą na złe wychodzi samej publiczności. Publiczność teatralna 

odznacza się zazwyczaj ograniczoną głębią, chce zatem... a w każdym 

razie wmawia sobie, że teatr ją uszlachetnia i wychowuje. 

Chciałaby mieć, a co najmniej chciałaby wmówić sobie, że otrzyma 

niezwykłe artystyczne przeżycie. Gdy tylko zauważy plakat, natychmiast 

chce wiedzieć, jaki będzie wieczór. Ale takich umów nie 

można zawierać z farsą, gdyż ta sama farsa może dostarczyć najróżniejszych 

wrażeń. Zupełnie nieoczekiwanie może się okazać, że 

najlepiej wystawiona farsa nie pozostawi żadnego wrażenia. Nie 

można tu polegać ani na sąsiadach mieszkających obok, ani tych 

naprzeciwko, ani na wypowiedziach opiniotwórczych gazet. Czy 

przedstawienie było, czy też nie było dowcipne? Tę sprawę każdy 

musi załatwić ze sobą i jak dotąd żadnemu recenzentowi nie udało 

się przepisać odpowiedniego ceremoniału 56 wykształconej, a oglądającej 

farsę teatralnej publiczności. Tutaj nie może powstać żaden 

bon ton [fr. dobry ton, konwencja]. 

Zostaje zawieszona uspokajająca umowa o wzajemnym poważaniu, 

jaką zawiera teatr i publiczność. Oglądając farsę, możesz 

znaleźć się w najbardziej nieoczekiwanym nastroju, nigdy zatem 

nie możesz być pewien, czy zachowywałeś się w teatrze jak godny 

członek towarzystwa i czy śmiałeś się i płakałeś w odpowiednich 

chwilach. 

56 Aluzja do artykułów J. L. Heiberga opublikowanych w latach 1827-1830 

w „Kj0benhavns flyvende Post", wzywających kopenhaską publiczność 

teatralną do lepszego zachowywania się w miejscach publicznych, głównie 

w teatrach, oraz żądających od kopenhażan lepszego smaku w sprawach 

dotyczących teatru. Kierkegaard zakupił numery 1-100 pisma 

w 1836 r. i przechował je w swojej bibliotece (ASKB 1607). 

53

Będąc sumiennym widzem, nie podziwiasz delikatnego rysunku 

charakterów (które istnieją w dramacie), gdyż postacie farsy są 

rysowane „ogólnie", wedle abstrakcyjnego wzoru. Sytuacje, akcja 

sceniczna i repliki są skrojone według tego wzoru. Można więc równie 

dobrze popaść w melancholię, jak i wybuchnąć śmiechem. 

W farsie nic nie powstaje za sprawą ironii. Tu wszystko jest naiwnością, 

widz sam musi działać, gdyż naiwność farsy jest przecież tak 

iluzoryczna, że wykształcony widz nie potrafi jej przyjąć w naiwności 

ducha. Lecz wielka część zabawy leży właśnie w samoodniesieniu się 

widza do farsy. To zadanie widz musi podjąć sam, nie zaś szukać na 

prawo i lewo (lub w gazetach) gwarancji, że istotnie dobrze się bawi. 

Za to dla wykształconego widza, który ponadto jest na tyle śmiały, by 

bawić się solo, i wystarczająco pewny siebie, by samemu się dowiedzieć, 

jak się bawi, bez potrzeby poznawania zdania innych, opowiadających 

mu o tym, dla niego zatem farsa ma zapewne inne znaczenie. 

Potrafi na wiele sposobów wpłynąć na jego nastrój, a to dzięki 

swej abstrakcyjnej przestrzenności lub przez przedstawienie konkretnej 

rzeczywistości. Oczywiście, o ile nie przyniesie on z domu 

ustalonego złego nastroju, by tylko nim rzecz mierzyć, lecz gdy 

zapragnie doskonalić się w odbieraniu nastrojów i tak otworzyć duszę, 

by nie tylkojeden nastrój mógł w niej zamieszkać, ale możliwość 

wszystkich. 

Teatr Kónigstadter wystawił farsę i, moim zdaniem, uczynił to 

wspaniale. Moje zdanie jest oczywiście absolutnie osobiste, nikomu 

go nie narzucam i jednocześnie wypraszam sobie zdanie innych. By 

z sukcesem wystawić farsę, należy we właściwy sposób dobrać zespół. 

Nie powinno być w nim więcej niż dwóch-trzech bezsprzecznie 

utalentowanych aktorów lub, mówiąc inaczej: produktywnych 

geniuszy. Powinni być dziećmi dowcipu, pijanymi śmiechem tancerzami 

humoru, którzy - choć kiedy indziej, a nawet chwilę 

wcześniej, zachowują się jak zwyczajni ludzie - w momencie gdy 

usłyszą dzwonek reżysera, powinni ulec przemianie, zacząć rżeć 

i parskać jak szlachetny rumak arabski. Ich ruchliwe nozdrza 

poświadczą wówczas drżenie ducha, który w nich zamieszkał. Na- 

54

przód, na dno dzikości! Nie będą pełnymi refleksji aktorami, którzy 

studiowali śmiech, ale raczej lirykami, skaczącymi w przepaść śmiechu 

i pozwalającymi, by miotała nimi po scenie jego wulkaniczna siła. 

Nie zaplanują z góry, co robić, lecz pozwolą chwili i naturalnym 

siłom śmiechu czynić, co potrafią. Mają odwagę zapragnąć tego, na 

co jednostka pozwala sobie, gdyjest sama, tego, co pomyleni czynią 

w obecności innych, a co geniusz pokazuje z genialnym autorytetem, 

pewny, że go wyśmieją. Aktorzy wiedzą, że ich oddanie nie ma 

granic, że istniejące w nich zapasy komizmu są niewyczerpane i że 

ich samych zadziwia prawie każda chwila. Potrafią podsycać śmiech 

przez cały wieczór, a nie kosztuje ich to więcej wysiłku niż mnie wyłożenie 

tego na papier. 

Wystarczy, jeżeli teatr farsowy ma dwóch takich geniuszy; trójca 

to najwyższe wcielenie doskonałości, dalej zaś słabnie wrażenie - 

podobnie jest z człowiekiem umierającym na hiperstenię 57 . Pozostali 

aktorzy wcale nie muszą być utalentowani, nawet nie jest to 

wskazane. Ci aktorzy nie powinni być także dobierani według recepty 

na piękno, ale raczej zebrani przypadkowo, jak grupa ludzi, 

którzy zbudowali Rzym, co można zobaczyć na rysunku Chodowieckiego 

58 . Nie należy nikogo wykluczać ze względu na błąd w budowie 

ciała, przeciwnie; taki przypadek ogromnie wzmocni wrażenie. 

Jeżeli ktoś ma krzywe nogi lub wystające kolana, jest przesadnie 

wysoki lub przed czasem zatrzymał się w rozwoju, krótko mówiąc, 

jest pod tym czy innym względem egzemplarzem z defektem, należy 

znaleźć dla niego miejsce w farsie. Rezultat jego wystąpienia będzie 

nieobliczalny. Bo tuż po tym, co idealne, znajduje się to, co przypadkowe. 

Pewna dowcipna głowa 59 powiedziała, że można podzielić 

57 Hiperstenia jest chorobą charakteryzującą się nadmierną aktywnością 

organizmu. 

58 Daniel Nicolaus Chodowiecki (1726-1801) to rysownik niemiecki, ilustrator 

m.in. dzieł Lessinga, Goethego i Schillera. Kierkegaard / Constantius 

czyni tutaj aluzję do miedziorytu Chodowieckiego przedstawiającego 

założenie Rzymu i ilustrującego Eneidę Wergilego w trawestacji 

Aloysa Blumauera (Lipsk 1806, t. III). 

59 J. L. Heiberg pisze (posługując się sygnaturą B. C.) o „owym znanym 

55

ludzi na oficerów, dziewki służące i kominiarzy. Znajduję to nie tylko 

dowcipnym, ale i głębokim, i długo szukać spekulatywnie lepszej 

głowy, która by potrafiła stworzyć lepszą klasyfikację. Bo jeżeli klasyfikacja 

nie wyczerpuje idealnie swego obiektu, to należy wybrać 

przypadek, gdyż porusza on wyobraźnię. Jakaś „mniej więcej prawdziwa" 

klasyfikacja nie może zadowolić umysłu i jest niczym dla 

wyobraźni. Dlatego powinna być całkowicie odrzucona, choćby na 

co dzień obdarzana była wielką czcią, gdyż ludzie bywają niekiedy 

ograniczeni, kiedy indziej zaś posiadają niewiele wyobraźni. Jeżeli 

chce się pokazać człowieka w teatrze, należy to zrobić za pomocą 

idealnie przedstawionej konkretnej egzystencji - lub czegoś przypadkowego. 

Teatry, które nie chcą jedynie rozśmieszać, powinny 

wystawiać to pierwsze. Jednak zadowalają się aktorem, który jest 

pięknym chłopcem i dobrze się prezentuje, ma twarz odpowiadającą 

oczekiwaniom teatru i dobry głos. Mnie to rzadko zadowala, 

gdyż jego gra wywołuje eo ipso [łac. właśnie dlatego] krytykę, a gdy 

tylko krytyka zostanie przebudzona, nie będzie łatwo rozstrzygnąć, 

co to znaczy być człowiekiem i jak zaspokoić ludzkie potrzeby. Z pewnością 

przyznacie mi rację, gdyż wystarczy pomyśleć, że nawet tak 

tęgi znawca człowieka - i siebie samego -jakim był Sokrates, „nie 

potrafił zdecydowanie stwierdzić, czy bardziej był człowiekiem, czy 

zwierzęciem, straszniejszym odTyfona" 60 . W farsie podrzędni akto- 

podziale ludzi na żołnierzy, niańki i kominiarzy" w artykule zatytułowanym 

O podziale („Kj0benhavns flyvende Post", nr 40, z 18 maja 1827 r.). 

60 Dla Constantiusa teatr był polem zarówno estetycznych, jak i egzystencjalnych 

obserwacji. Może rozjaśni tę kwestię późniejsza notatka z Kierkegaardowskich 

dzienników: „Gdy cała ludzkość jest zajęta płodzeniem, 

handlowaniem itd., krótko mówiąc, gdy tysiące są całkowicie pewne tego, 

że są ludźmi, a ponadto tego, iż wiedzą, co to znaczy być człowiekiem, 

Sokrates wybiera sobie (ironicznie) niższą pozycję, by zająć się tylkojednym 

pytaniem: co to znaczy być człowiekiem? Wyraża w ten sposób przekonanie, 

iż Treiben [niem. aktywność] owych tysięcy to jedynie iluzja, 

maskarada, tumult, hałas, pośpiech itd." {Pap. XI2, A 189 Jour. NB 35). 

Z Platońskiego Fajdrosa (230 a) wynika, że Sokrates bardziej interesował 

się sobą niż mitologicznymi opowieściami, chociaż, być może, był bar- 

56

zy oddziałują za to dzięki abstrakcyjnej kategorii „w ogóle" i osiągają 

to wskutek przypadkowej konkretyzacji. W ten sposób nie docierają 

dalej niż do rzeczywistości. Nie jest to zresztą wcale potrzebne: 

widz zostaje komicznie pogodzony, obserwując, jak przypadkowa 

konkretyzacja, wkroczywszy w świat sztuki scenicznej, żąda, by 

uznać ją za ideał. Jeżeli już musi się uczynić wyjątek dla podrzędniejszych 

aktorów, niech się to stanie w wypadku amantki. Zdecydowanie 

nie może być zawodową artystką. Jej wybór musi uwzględniać 

urodę i postawę: czy na scenie zachowuje się przyjaźnie i z dobrocią, 

czy miło na nią popatrzeć, czy przyjemnie ją mieć, by tak rzec, 

przy sobie? 

Aktorzy teatru Kónigstadter odpowiadają dość dobrze moim 

życzeniom. Gdybym miał coś skrytykować, to wyłącznie role drugorzędne, 

gdyż złego słowa nie powiem o Beckmannie i Grobeckerze 

61 . Beckmann jest zdecydowanie komicznym geniuszem, który 

w komedii dokazuje czysto lirycznie. Nie wyróżnia się charakteryzowaniem 

postaci, lecz energią nastroju. Nie jest może wielki w tym, 

co można zmierzyć miarą sztuki, jest za to godny podziwu w indywidualnej 

niepowtarzalności. Nie potrzebuje żadnej pomocy od innych, 

od scenografii czy inscenizacji, gdyż dzięki nastrojowi ma 

wszystko, czego potrzebuje. Na przekór scenografowi, swoim humorem 

maluje własne dekoracje. To co Baggesen mówi o Sarze 

Nickels 62 , mianowicie, że wpada na scenę, ciągnąc za sobą wiejski 

dziej skomplikowanym zwierzęciem niż Tyfon, syn Gai. Mitologia grecka 

przedstawia Tyfona jako przerażającą istotę, obdarzoną stoma smoczymi 

głowami - z ich oczu buchał ogień. Podczas walki z Zeusem Tyfon 

został strącony do Tartaru. Kierkegaard/ Constantius cytuje tutaj, we 

własnym tłumaczeniu, W. G. Tennemanna: Geschichte der Philosophie, 

Lipsk 1801, t. III, s. 302. Filozof posiadał w bibliotece tojedenastotomowe 

dzieło (ASKB 815-826). 

61 Friedrich Beckmann (1805-1866), to od roku 1824 znany aktor komiczny 

teatru Kónigstadter. Po zamknięciu teatru w 1845 r. został aktorem 

królewskim na dworze wiedeńskim. Phillip Grobecker (1815-1883) był 

bardzo popularnym aktorem, szczególnie cenionym w pantomimie. 

62 Jens Baggesen (1764-1826), wybitny pisarz i poeta duński, w recenzji ze 

57

pejzaż, równie dobrze można odnieść do B. - z tą różnicą, że on 

wchodzi. W prawdziwym teatrze rzadko widzi się aktora, który naprawdę 

umie stać lub chodzić. Poznałem dotąd tylko jeden wyjątek, 

ale tego, co potrafi B., jeszcze nie widziałem. On bowiem umie nie 

tylko chodzić, lecz także potrafi podchodzić. Bo podchodzenie jest 

czymś zupełnie innym i dzięki tej genialnej umiejętności B. improwizuje 

otoczenie całej sceny. Nie tylko potrafi zagrać wędrownego 

czeladnika 63 . Jak tamten umie podchodzić, i to w taki sposób, że kiedy 

widzisz beztroskiego i upartego B. z woreczkiem na plecach i kijem 

w dłoni, przeżywasz wszystko: opadający kurz polnej drogi, odsłaniający 

wesołą wioskę i jej cichy gwar, oraz ścieżkę obiegającą 

wiejską sadzawkę (gdy skręcić w bok, nie dochodząc do kowala). 

Potrafi wejść na scenę na czele uliczników, chociaż nie można ich 

zobaczyć. Nawet Dr Rygę w sztuce Król Salomon ij0rgen Kapelusznik 

64 nie potrafi wywołać takiego efektu. Tak, pan B. to czysty zysk 

dla teatru. Gdy go masz, nie potrzebujesz ani uliczników, ani kulis. 

Jednakjego wędrowny czeladnik nie jest postacią w pełni narysowaną, 

jest na to zbyt ulotny w swych, co prawda mistrzowskich, konturach. 

Jest on Incognito, w którym zamieszkał szalony demon kome- 

sztuki Oehlenschlagera Ludlams Hule krytykuje sposób, w jaki Oehlenschlager 

posługuje się postaciami scenicznymi, nieoczekiwanie wprowadzając 

na scenę nieznaną dotąd publiczności Sarę Nickels: „Gdy inni 

przechodzą obok groty, pewna całkowicie nieznana osoba, niejaka Sara 

Nickels, wpada na scenę, ciągnąc za sobą odległą chatę wiejską, położoną 

pośród wiejskiego pejzażu" (/. Baggesens Danske Vaerker, Kopenhaga 

1832, t. XII, s. 25). Kierkegaard posiadał to dwunastotomowe wydanie 

(ASKB 1509-1520). 

63 Wędrowny cyrulik Titus Feuerfuchs jest głównym bohaterem sztuki 

Der Talisman. 

64 Johan Christian Rygę (1780-1842) był doktorem medycyny, gdy 

w 1813 r. zadebiutował w kopenhaskim Teatrze Królewskim w komedii 

Oehlenschlagera Palnatoke (1809). W wodewiluj. L. Heiberga. Król Salomon 

ij0rgen Kapelusznik (1825) grał rolę Salomona, niemieckiego Żyda, 

który przybywszy do Danii, zostaje wzięty za barona o tym samym nazwisku. 

Por./. L. Heibergs Samlede Skrifter. Skuespil, Kopenhaga 1833, t. II, 

s. 303-400 (ASKB 1553-1559). 

58

dii, który za chwilę się wyswobodzi i wciągnie wszystkich w niepohamowaną 

orgię. W tym sensie tańca B. z niczym nie można porównać. 

Oto już odśpiewał kuplet, rozpoczyna taniec. Próbuje tego, na 

czym można kark złamać. Wygląda na to, że - ściśle rzecz biorąc - 

nie szuka pociechy w kreowaniu efektu za pomocą tanecznej rutyny. 

Zupełnie zapomniał o sobie. Obłędu jego śmiechu nie można 

zmieścić ani w ruchu postaci, ani w replikach. Odpowiada mu jedynie 

wyczyn Mimchhausena 65 - schwycenie się za własną szyję i radowanie 

szalonymi pląsami w służbie nastroju. Każdy z nas dobrze wie 

(co już zresztą zostało powiedziane), że w tym właśnie cała pociecha, 

ale jedynie geniusz potrafi pokazać to na scenie. To rola wyłącznie 

dla genialnego autorytetu - w przeciwnym razie stanie się najobrzydliwszą 

rolą na świecie. 

Każdy aktor komediowy grający w burlesce powinien mieć 

głos rozpoznawalny za kulisami, gdyż dzięki niemu wszyscy ustępują 

mu z drogi. B. ma wspaniały głos, co oczywiście nie znaczy tego samego, 

co mieć dobre gardło. Głos Grobeckerajest przenikliwy, lecz 

jego jedno słowo ma za kulisami ten sam rezultat co trzy zadęcia 

w trąbkę na Dyrehavsbakken 66 ; jest się bowiem podatnym na to, co 

śmieszne. W tym sensie daję Gr. pierwszeństwo przed B. Niezwiązana 

radością roztropność jest podstawową cechą B. - co zbliża go do 

szaleństwa. Za to Gr. rośnie na tym, co sentymentalne i zanikające 

w szaleństwie. Takim go zapamiętałem w pewnej farsie, gdzie grał 

zarządcę dóbr, bez reszty oddanego chlebodawcom i wierzącego, że 

rozrywki umilają im życie, zawsze mającego w zapasie jakąś wiejską 

65 Karl Friedrich Hieronymus von Munchhausen (1720-1797) był niemieckim 

arystokratą i oficerem, znanym z pełnych przesady opowieści 

o własnych przygodach. W tekście Constantiusa/ Kierkegaarda zawarta 

jest aluzja do opowieści o utonięciu Munchhausena wraz z koniem 

w trzęsawisku. Jedynym sposobem ocalenia życia (a także zakończenia 

anegdoty) pozostało „wyciągnięcie się z bagna za własną perukę", 

o czym Kierkegaard przeczytał w Baron von Munchhausens vidunderlige 

Rejser, Feldttog og Hcendelser,fortalte afham selv (wyd. A. C. Hanson, Roskildel834,s.27). 

66 Ludowy plac zabaw w pobliżu Kopenhagi, za życia Kierkegaardajedynie 

latem otwarty dla publiczności. 

59

zabawę na wypadek przyjazdu Wielmożnych Państwa. I oto wszystko 

jest przygotowane, Gr. decyduje się na granie Merkurego 67 . Nie 

zmienia liberii zarządcy, przypina tylko skrzydełka do stóp i wkłada 

kapelusz podróżny, by stanąć na jednej nodze w malowniczej pozie 

i rozpocząć do Państwa przemowę. Nie jest on tak znakomitym lirykiem 

jak B., uzyskał jednak liryczny kontakt ze śmiechem. Ma pewną 

skłonność do pedanterii i w związku z tym pokazuje czasami mistrzowskie 

rzeczy, szczególnie w wytrawnej komedii. Nie jest jednak, 

jak B., elementem fermentu w farsie. Jest za to geniuszem - geniuszem 

farsy. 

Zatem wchodzisz do teatru Kónigstadter. Zajmujesz miejsce 

na pierwszym piętrze, gdyż tu nie przychodzi zbyt wielu widzów. Jeżeli 

chcesz zobaczyć farsę, powinieneś wygodnie siedzieć i pod żadnym 

pozorem nie dać się sterroryzować rzekomą ważnością sztuki. 

Bo to sprawia, że ludzie pozwalają się stłoczyć w teatrze i oglądają 

przedstawienie, jakby to była kwestia zbawienia. W tym teatrze powietrze 

jest względnie czyste, nie zatrute potem podatnej na sztukę 

publiczności lub złym oddechem widowni zachwyconej przedstawieniem. 

Możesz być prawie pewny, że dostaniesz dla siebie lożę na 

pierwszym piętrze. Jeżeli to niemożliwe, pozwalam sobie polecić 

czytelnikowi, który powinien przecież wynieść jakąś naukową korzyść 

z mego pisania, loże numer 5 i 6 links [niem. na lewo]. Można 

tam znaleźć miejsce z tyłu, w kącie, przeznaczone dla jednej osoby, 

które jest naprawdę wspaniałe. Siedzi się w dodatku samemu, teatr 

jest pusty, orkiestra gra uwerturę, muzyka dźwięczy w hallu, jest nawet 

nieco unheimlich 68 [niem. nieprzyjemnie], bo tak pusto. Przychodzisz 

do teatru nie jako podróżny, nie jako esteta czy krytyk, 

lecz, o ile to możliwe, jako nikt - i jesteś zadowolony, że siedzisz dobrze 

i wygodnie, prawie równie dobrze jak we własnym pokoju. 

67 Merkury - w mitologii greckiej posłaniec bogów, często przedstawiany 

z przypiętymi do stóp skrzydełkami. 

68 Pojęcie unheimlich, oznaczające coś obcego, wywołującego lęk, nieprzyjemnego, 

było słowem-kluczem niemieckiego poety romantycznego 

E. T. A. Hoffmanna. Kierkegaard posiadał następujące jego dzieła: Aasgewahlte 

Schriften, Berlin 1827-1828 (ASKB 1712-1716), oraz Erzahlungen 

aus seinen letzen Lebensjahren, Stuttgart 1839 (ASKB 1717-1721). 

60

Orkiestra skończyła grać, kurtyna unosi się nieco - i wnet zaczyna 

inna orkiestra, nieposłuszna wobec pałeczki dyrygenta, lecz posłuszna 

wewnętrznej potrzebie: ta druga orkiestra to głosy natury 

na galerii, gdzie już przeczuto pana B. za kulisami. Zazwyczaj siedzę 

w loży trochę odchylony, nie mogłem zatem widzieć drugiego piętra 

ani galerii, która osłaniała moją twarzjak cień czapki. Dlatego hałas 

brzmiał jeszcze bardziej baśniowo. Gdzie tylko mogłem sięgnąć 

wzrokiem - pusto. Wielka przestrzeń teatru zamieniła się w brzuch 

morskiego potwora, który uwięził Jonasza 69 , a hałas na galerii przywodził 

na myśl ruchy viscerorum [łac. wnętrzności] wieloryba. Od 

momentu gdy galeria rozpoczęła swoją melodię, nie trzeba było 

żadnego akompaniamentu, gdyż galeria podnieciła B., a B. pobudził 

galerię. 

O, moja niezapomniana nianiu, zwiewna nimfo, mieszkająca 

w strumieniu, który płynął nieopodal domu mego ojca! Byłaś wierną 

towarzyszką mych dziecinnych zabaw, nawet wtedy gdy zajmowałaś 

się sobą! Moja wierna pocieszycielko, ty, która mimo upływu lat 

zachowałaś niewinną czystość i która się wcale nie zestarzałaś, chociaż 

ja jestem stary. Cicha nimfo, do której znowu zdążam, tak bardzo 

zmęczony ludźmi i sobą, że potrzebuję wieczności, aby odpocząć. 

Nigdy nie wzbraniałaś mi tego, czego zabraniali ludzie, czyniąc 

wieczność równie zatroskanąjak czas ijeszcze straszliwszą od niego. 

Gdy leżałem u twego boku i znikałem dla siebie samego w przeraźliwych 

przestrzeniach nieba nad głową, zapominałem o sobie, otoczony 

twoim łagodnym szeptem. Ty, moje szczęśliwsze ja! Ty, zwiewne 

życie, które mieszka w strumieniu płynącym nieopodal domu 

mego ojca, gdzie leżę rozciągnięty, jakby ciało było kijem, odrzuconym 

przez wędrowca, ocalony i swobodny wśród melancholijnego 

szeptu. Tak spoczywałem w mej loży, porzuconyjak odzież pływaka, 

rozciągnięty w pobliżu strumienia śmiechu, radości i szczęścia, który 

nieprzerwanie pienił się obok mnie. Nie widziałem niczego poza 

przestrzenią teatru, nie słyszałem niczego poza hałasem, w któ- 

69 Por. Księga Jonasza 2, 1: „Pan zesłał wielką rybę, aby połknęła Jonasza. 

I był Jonasz we wnętrznościach ryby trzy dni i trzy noce". 

61

ym zamieszkałem. Wstawałem tylko od czasu do czasu, oglądałem 

Beckmanna i śmiałem się aż do zmęczenia. Nasycony, znowu kładłem 

się u brzegu spienionej rzeki. To było szczęście, a przecież czegoś 

mi brakowało. Rozglądając się wokół siebie, odkryłem w pustce 

coś, co ucieszyło mnie bardziej, niż widok Piętaszka mógł uradować 

Robinsona Crusoe 70 . Naprzeciwko, w trzecim rzędzie loży siedziała 

młoda dziewczyna, w połowie zasłonięta przez starszego pana i damę, 

którzy mieli miejsca w pierwszym rzędzie. Młoda dziewczyna 

chyba nie po to przyszła, by się sama pokazać, gdyż w tym teatrze 

widz był zwolniony z obowiązku oglądania okropnych kobiecych 

kreacji. Siedziała w trzecim rzędzie, jej strój był prosty, nędzny, prawie 

domowy. Nie była otulona w sobole i kuny, lecz owinięta dużą 

chustą, z której jej głowa wychylała się pokornie, przypominając 

konchę konwalii wydobywającą się spośród liści. Gdy już nakarmiłem 

wzrok Beckmannem i pozwoliłem śmiechowi wstrząsnąć całym 

ciałem, gdy opadłem nasycony i pozwoliłem unieść się fali zachwytu 

i radości, wówczas wyszedłem z kąpieli i powróciłem do siebie. Moje 

oczy zaczęły szukać dziewczyny, a jej widok poruszył moją duszę 

przyjazną miękkością. Gdy podczas farsowej akcji ujawniło się patetyczne 

uczucie, spoglądałem na nią, a jej postać pomagała mi 

poddać się farsie, bo siedziała spokojnie, z leciutkim uśmiechem 

dziecinnego zachwytu. Jak i ja, przychodziła tutaj co wieczór. Czasem 

pytałem siebie o przyczynę, ale nawet ta myśl przekształcała się 

w uczucia, które biegły do niej. W pewnej chwili sądziłem, że dziewczyna 

musi bardzo cierpieć i mocno otula się chustą, by nie mieć nic 

wspólnego ze światem. Lecz wyraz jej twarzy przekonał mnie, że raczej 

była dzieckiem szczęścia, otulającym się szczelnie chustą, by tym 

bardziej móc się radować. Nie odgadła, że jest obserwowana, gdyż 

moje oczy były ostrożne. Byłoby to grzechem przeciw niej i czymś 

jeszcze gorszym dla mnie, istnieje bowiem taka niewinność i taka 

nieświadomość, którym przeszkadza nawet najczystsza myśl. Tego 

70 The Life and Strange, Surprising Adventures of Robinson Crusoe, powieść 

pióra Daniela Defoe, została wydana w 1719 r. i przetłumaczona na duński 

w 1744-1745 r. 

62

nie można odkryć samemu, lecz gdy się otrzyma wieść od anioła 

stróża, gdzie spoczywa najgłębsza tajemnica, nie należy jej naruszać 

- i smucić takim czynem anioła. Gdyby odgadywała moją milczącą, 

wpółzakochaną radość, rzecz byłaby nie do naprawienia, nawet za 

cenę jej całej miłości. 

Znam pewne miejsce, kilka mil od Kopenhagi, gdzie mieszka 

młoda dziewczyna. Znam duży, zacieniony ogród z wieloma drzewami 

i krzewami. Znam nieopodal miejsce, gdziejest zbocze porośnięte 

krzakami i skąd można zobaczyć cały ogród, samemu zostając 

wpółukrytym w zaroślach. Nikomu nie powierzyłem tego sekretu, 

nawet mój stangret nie wie o niczym, gdyż oszukuję go, wysiadając 

nieco wcześniej i idąc w prawo zamiast w lewo. Kiedy moja dusza 

cierpi na bezsenność, a widok łóżka poraża bardziej od narzędzi tortur, 

bo bardziej niż chory boję się przywiązania do łóżka, wtedy jadę 

przez całą noc. Wczesnym rankiem leżę w kryjówce wśród zarośli. 

I gdy rodzi się życie, gdy słońce otwiera swoje oko, gdy ptak rozpościera 

skrzydła, a lis wynurza się z nory, gdy gospodarz staje 

w drzwiach chaty, oglądając swe pola, a dziewka od krów schodzi 

z wiadrem w dolinę, gdy parobek pozwala kosie zadźwięczeć i bawi 

się przy tych dźwiękach, które będą melodią dnia i pracy - wtedy zjawia 

się dziewczyna. O, ci, co potrafią spać! Co potrafią spać tak lekko, 

jakby sen wcale nie był cięższy od ciężaru dnia! Co potrafią tak 

wstać z łóżka, jakby się wcale nie kładli, bo łóżko sprawia wrażenie 

zimnego i świeżo obleczonego, jakby śpiący w nim nie spał, lecz jedynie 

nachylił się nad nim, by wszystko doprowadzić do porządku. 

Ci, co potrafią tak umrzeć, że ich śmiertelne łoże wygląda bardziej 

pociągająco w momencie śmierci, niż gdyby troskliwa matka poprawiła 

kołdrę i dmuchnęła na nią, by dziecko bezpiecznie zasnęło. Ale 

właśnie wychodzi dziewczyna, w zdziwieniu biegnie wkoło (a kto jest 

wówczas bardziej zachwycony: dziewczyna czy drzewa?), potem klęka 

na trawie, aby zebrać poziomki, wreszcie zatacza krąg i przystaje 

w zamyśleniu. Jak zniewalający to obraz! W nim moja dusza znajdzie 

w końcu spokój. Szczęśliwa dziewczyno! Jeżeli jakiś mężczyzna 

zdobędzie twą miłość, uczyń go szczęśliwym, bądź dla niego tym 

wszystkim, czym dla mnie byłaś, niczego nie czyniąc. 

63

W teatrze Kónigstadter miano wystawić Der Talisman. Wspomnienie 

na nowo ożyło w mej duszy. Widziałem wszystko tak wyraźnie, 

jak poprzednim razem. Pośpieszyłem do teatru. Nie mogłem 

dostać loży, nawet miejsc numer 5 i 6 links. Poszedłem więc 

w prawo. Natknąłem się tu na towarzystwo, które nie umiało się zdecydować, 

czy pragnie się bawić, czy nudzić - taką kompanię zdecydowanie 

należy uznać za nudną. Nie było prawie żadnej pustej loży. 

Nie mogłem odnaleźć młodej dziewczyny albo jeżeli nawet była, nie 

potrafiłem jej rozpoznać; być może była w towarzystwie. Beckmann 

nie umiał skłonić mnie do śmiechu. Wytrzymałem pół godziny, po 

czym opuściłem teatr, myśląc: nie masz powtórzenia. Głęboko mnie 

to poruszyło. Nie jestem już całkiem młody, znam życie i jeszcze 

przed pierwszą podróżą do Berlina odzwyczaiłem się od stawiania 

zamków na lodzie. Sądziłem jednak, że rozkosz, jakiej przedtem 

doznałem w teatrze, była solidniejszej natury, właśnie dlatego że już 

na wiele sposobów odczułem, co to znaczy być zredukowanym 

przez życie - ijak sobie pomóc, unikając poznania rzeczy na własnej 

skórze. Właśnie dlatego powinienem poczuć się zabezpieczony. 

Miałoby życie być bardziej zdradzieckie od pospolitego bankruta? 

On przecież zawsze oddaje... pięćdziesiąt procent, może trzydzieści, 

coś przecież oddaje. Komedia to najzwyklejsza rzecz, jakiej można 

zażądać - lecz nawet jej nie można powtórzyć! 

Wracałem do domu, pochłonięty takimi myślami. Moje biurko 

było wysunięte, fotel z pluszowym obiciem wciąż istniał. Gdy go 

ujrzałem, opanowała mnie złość i o mało nie roztrzaskałem go na 

kawałki: w domu wszyscy spali i nikt nie mógł mi tego zabronić. Ale 

dlaczego przeszkadza ci pluszowy fotel, przecież to reszta świata nie 

pasuje do niego, zupełniejakbyjakiś mężczyzna nago chodził w trójgraniastym 

kapeluszu. Było już widno w pokoju, gdy bez jednej rozsądnej 

myśli położyłem się do łóżka. Na poły śniąc, na poły rozbudzony, 

wciąż widziałem ten sam fotel, aż wstając rano dotrzymałem 

danego sobie słowa i cisnąłem mebel w kąt. 

Mieszkanie stało się nieprzyjemne, właśnie dlatego że było to 

niewłaściwe powtórzenie. Moje myśli były bezpłodne, zatroskana 

64

wyobraźnia wciąż wyczarowywała tantalicznie 71 atrakcyjne wspomnienia 

poprzedniego pobytu, a chwasty owych wspomnień dławiły 

jeszcze przed narodzeniem każdą nową myśl. Poszedłem do cukiernika, 

gdzie codziennie chodziłem za pierwszym razem, by delektować 

się napojem, który (wedle przepisu poety) był „klarowny, gorący, 

mocny i dawkowany z umiarem". Taki napój może śmiało stanąć 

obok tego, z czym go poeta porównał: mianowicie obok przyjaźni 

72 . Ja w każdym razie lubię kawę. Może kawa będzie równie 

dobra jak za pierwszym razem? Prawie mogłem w to uwierzyć - 

a przecież nie smakowała mi. Słońce rozgrzało szyby cukierni, w lokalu 

było duszno jak w gorącym naczyniu, w którym zaraz zacznie 

wrzeć. Przeciąg jak lekki pasat przeszywał wnętrze i przeszkadzał 

myśleć o powtórzeniu, choćby nadarzyła się ku temu sposobność. 

Wieczorem poszedłem do restauracji, gdzie chadzałem poprzednim 

razem i gdzie dobrze się czułem, zapewne dzięki sile 

przyzwyczajenia. Ponieważ chodziłem tam co wieczór, poznałem 

wszystko i wszystkich, wiedziałem, kiedy wychodzą senni goście, 

w jaki sposób pozdrawiają współtowarzyszy, czy nakładają kapelusze 

w wewnętrznej, czy zewnętrznej sali, więcej nawet: czy robią to 

przed, czy też po otwarciu drzwi. Nic nie umknęło mojej uwagi. Jak 

Prozerpina 73 wyrywałem włosy z każdej, nawet zupełnie łysej głowy. 

71 Tantal, król lidyjski, był synem Zeusa i ojcem Niobe. Według jednych 

wyjawił ludziom tajemnicę bogów, inni twierdzą, że ukradł z Olimpu 

nektar i ambrozję. Za karę cierpiał po śmierci głód i pragnienie, nie mogąc 

zerwać owoców z drzewa, pod którym stał, ani zaczerpnąć wody 

z rzeki, w której był zanurzony. 

72 Kierkegaard/ Constantius odwołuje się tutaj do wierszaPaaskńftpaa en 

Kaffekande (Napis na dzbanku do kamy) duńskiego poetyjohannesa Ewalda 

(1743-1781): „Twój płyn, szlachetny owocu Mokki, jest przyjaźni darem: 

/ klarowny, gorący, mocny i dawkowany z umiarem". For.Johannes 

Eiualds samtlige Skrifter, Kopenhaga 1791, t. IV, s. 365. Pisma Ewalda 

znajdowały się w bibliotece Kierkegaarda (ASKB 1533-1536). 

73 W Eneidzie Wergiliusza można przeczytać, że królowa Kartaginy Dodo 

mogła wejść do królestwa zmarłych podjednym warunkiem: że władczyni 

podziemi, Prozerpinie (gr. Persefona) uda się wyrwać włos zjej głowy. 

Kierkegaard posiadał w swych zbiorach P. Virgilii Maronis Opera (red. 

J. Baden), t. I-II, Kopenhaga 1778-1780 (ASKB 192-193). 

65

Tak, to było to samo, te same dowcipy, te same grzeczności, to samo 

towarzystwo - absolutnie ten sam lokal. Krótko mówiąc: to samo 

w tym samym. Salomon 74 powiada, że dokuczliwość kobiety 

przypomina kapanie wody z dachu. Co mógłby powiedzieć o tej 

martwej naturze? Straszna myśl: tu powtórzenie jest możliwe. 

Następnego wieczora byłem w Kónigstadter. Jedyne, co się 

powtórzyło, to niemożliwość powtórzenia. Unter den Linden była 

niewypowiedzianie zakurzona, każda próba wmieszania się w tłum 

dla zażycia ludzkiej kąpieli wysoce odstręczająca. Cokolwiek bym 

zrobił, wszystko na próżno. Mała tancerka, która za pierwszym razem 

oczarowała mnie swym wdziękiem, wtedy właśnie rozkwitającym... 

przekwitła. Ślepiec stojący obok Bramy Brandenburskiej, 

mój harfiarz, gdyż tylko ja troszczyłem się o niego, nosi teraz, zamiastjasnozielonej 

75 (to kolor mojej pełnej żalu tęsknoty), poszarzałą 

opończę, w której wygląda jak wierzba płacząca, stracony dla 

mnie, ocalony dla ludzkiej normalności. Wspaniały ongiś nos woźnego 

jest teraz biały; profesor A. A. zakupił nowe spodnie, prawie 

wojskowego kroju... 

74 Aluzja do staro testamentowej Księgi Przysłów 19,13: „Strapieniem dla 

ojca - syn głupi, a rynną wciąż cieknącą - kłótliwa kobieta". 

75 Jasnozielona barwa miała wyróżnione miejsce na Kierkegaardowskiej 

palecie kolorów. Łączyła się z radosnym wspomnieniem dzieciństwa, ze 

smutkiem związanym z jego utratą oraz - ze sztychami norymberskimi. 

W Albo-albo napisze Kierkegaard / Victor Eremita:, Jaką dziwną żałością 

napełnił mnie widok jakiegoś biedaka, przekradającego się ulicami 

wjasnozielonym, nieco zniszczonym, pobłyskującym żółciami płaszczu. 

Było mi go żal, lecz najbardziej mnie wzruszyło, że barwa płaszcza tak żywo 

przypomniała mi o mych pierwszych, dziecinnych próbach w dziedzinie 

szlachetnej sztuki malarskiej. Ta barwa była właściwie jednym 

z kolorów mego życia. Czy to nie smutne, że nie istniejąjuż na świecie te 

zmieszane kolory, które wciąż wspominam z tak wielką radością? Cały 

świat uznał je za brzydkie, odrażające i pasujące wyłącznie do sztychów 

norymberskich" (Enten-Eller, SKS 2, s. 31, tł. B. Ś.). Zrezygnowałem z istniejącego 

tłumaczenia, Iwaszkiewicz bowiem nie tylko pomija kilka 

zdań, ale w dodatku niewłaściwie tłumaczy kolor płaszcza (jako ,jasnozielono-żółtawy"), 

a sztychy norymberskie nazywa „norymberskimi zabawkami" 

(Albo-albo, s. 23-24). Patrz także przyp. 51. 

66

Gdy te zdarzenia powtarzały się przez kilka dni, zgorzkniałem. 

Dojadło mi powtórzenie i postanowiłem wracać do domu. Moje odkrycie, 

choć nieważne, było jednak dziwne: odkryłem bowiem, że 

powtórzenie jest niemożliwe, a przekonałem się o tym, powtarzając 

je wiele razy. Cała nadzieja w mym domu. Justinus Kerner 76 opowiada 

gdzieś o człowieku, któremu dom obrzydł tak bardzo, że dosiadł 

konia i ruszył w szeroki świat. Nie odjechał daleko, gdy koń zrzucił 

go z siodła. Ten wypadek okazał się rozstrzygający. Bo gdy jeździec 

odwrócił się, by znowu dosiąść konia, jego wzrok ponownie padł na 

dom, który chciał opuścić i - patrzcie! - własny dom wydał mu się 

tak piękny, że natychmiast zawrócił. W moim domu, mogłem na to 

liczyć z dostateczną pewnością, wszystko będzie gotowe na przyjęcie 

powtórzenia. Zawsze byłem bardzo podejrzliwy wobec wszelkich 

zmian, do tego nawet stopnia, że znienawidziłem sprzątanie, a jeszcze 

bardziej szorowanie podłóg. Zatem na czas nieobecności pozostawiłem 

najsurowsze instrukcje, by me konserwatywne zasady były 

respektowane. I co się stało? Mój wierny sługa był innego zdania. 

Wyliczył sobie, że gdy zaraz po mym wyjeździe rozpocznie sprzątanie, 

z pewnością będzie gotów przed moim powrotem - a jest to 

człowiek, który wszystko potrafi doprowadzić do porządku. Więc 

wracam, dzwonię do drzwi, sługa otwiera. Oto znacząca chwila! 

Służący blednie jak trup, przez uchylone drzwi widzę coś okropnego: 

wszystko wywrócone do góry nogami! Zmartwiałem. Osłupiały 

sługa nie wie, co robić, wstrząsają nim wyrzuty sumienia - i zatrzaskuje 

mi drzwi przed nosem. Tego już było za wiele. Moja rozpacz 

osiągnęła najwyższy punkt, zupełnie upadłem na duchu i przestraszyłem 

się, że stanie się to, co najgorsze, że wezmą mnie za zjawę. 

Tak przecież uczyniono z radcą handlowym Grónmeyerem 77 . Zro- 

76 Justinus Kerner (1786-1862), niemiecki poeta romantyczny. Kierkegaard 

posiadał jego Die Dichtungen, Stuttgart-Tybinga 1834 (ASKB 

1734). 

77 W wodewiluJ. L. Heiberga Kj0ge Hunskors, wystawionym w Kopenhadze 

w 1831 r. (por.J. L. Heiberg, Skuespil, Kopenhaga 1835, t.V, s. 399-402), 

radca handlowy Grónmeyer przybywa do swej wsi i spotyka dawnego 

67

zumiałem, że nie masz powtórzenia i że zwyciężyło moje dotychczasowe 

doświadczenie. 

Jakże wstydziłem się, że ja, tak gorliwy krytyk młodzieńca, 

obecnie byłem w identycznym położeniu, prawie byłem nim samym. 

Jakby moje wspaniałe słowa - teraz za żadną cenę ich nie powtórzę 

- były tylko snem, z którego się zbudziłem, by pozwolić życiu 

ponownie, niewiernie i nieskończenie zabrać mi wszystko, co otrzymałem 

- nie dawszy żadnego powtórzenia. Czy nie jest tak, że im jest 

się starszym, tym bardziej oszukańcze wydaje się życie, i im jesteś 

mądrzejszy, im lepiej dajesz sobie w życiu radę, tym częściej błądzisz 

i tym bardziej cierpisz! Małe dziecko nie może sobie z niczym poradzić, 

ajakoś zawsze mu się uda. Pamiętam, że pewnego razu widziałem 

na ulicy niańkę pchającą wózek z dwojgiem dzieci. Jedno z nich 

nie miało chyba roku, zasnęło i leżało w wózku jak nieżywe. Drugie, 

może dwuletnia grubaska, wyglądało jak mała, okrągła dama z krótkimi 

rączkami. Rozepchnęła się w wózku i zajęła co najmniej dwie 

trzecie miejsca, a mniejsze dziecko leżało u jej boku, jakby było torebką, 

którą dama wzięła ze sobą do pojazdu. Z podziwu godnym 

egoizmem wydawała się nie troszczyć o żadną ludzką sprawę i o żadnego 

człowieka, poza samą sobą. Byleby tylko ona miała wygodne 

miejsce! Wtem nadjeżdża kareta, wózek jest w oczywistym niebezpieczeństwie, 

już biegną ludzie, niańce szybko udaje się popchnąć 

wózek do bramy. Wszyscy są przerażeni, ja również. W ciągu całego 

zdarzenia mała dama siedzi zupełnie spokojnie, nie zmieniając wyrazu 

twarzy i nie przestając dłubać w nosie. Myślała zapewne: a co to 

wszystko mnie obchodzi, to przecież rzecz niańki. Na próżno szukać 

u dorosłych tak heroicznej odwagi. 

Im się jest starszym, im więcej wie się o życiu, im bardziej smakuje 

się jego przyjemności i rozwija zdolność smakowania, krótko 

mówiąc, im bardziej jest się kompetentnym, tym mniej jest się zadowolonym. 

Nigdy nie można być zawsze i całkowicie zadowolonym, 

a bycie nieco zadowolonym niejest warte zachodu. Już lepiej być zu- 

parobka Nielsa, który bierze Grónmeyera za zjawę i próbuje odpędzić 

go widłami. 

68

pełnie niezadowolonym. Z pewnością przyzna mi rację każdy, kto 

gruntownie przemyślał tę sprawę: nigdy nie zostało człowiekowi dane 

bezwarunkowe szczęście, nawet na pół godziny w ciągu całego życia. 

Nie muszę chyba mówić, że chodzi mi o coś więcej niż tylko o jedzenie 

i odzież. Raz byłem bardzo bliski tego stanu. Wstałem pewnego 

ranka, poczułem się doskonale. Dobre samopoczucie zwiększyło 

się przed południem, wbrew wszelkim analogiom - i dokładnie 

o pierwszej znajdowałem się wjego najwyższym punkcie. Poczułem 

przyprawiające o zawrót głowy maximum, którego nie znajdzie 

się na żadnej skali dobrego samopoczucia, nawet na termometrze 

poety. Ciało utraciło ziemską wagę, jakbym go wcale nie miał, 

właśnie dlatego że wszystkie organy radowały się dobrym samopoczuciem. 

Każdy nerw cieszył się sobą i wszystkim, każde zaś uderzenie 

pulsu, wskaźnik niepokoju organizmu, przypominało i przywoływało 

pragnienie chwili. Moje ruchy były płynne, nie jak lot ptaków, 

który tnie powietrze, pozostawiając ziemię za sobą, leczjak powiew 

powietrza nad wschodzącym ziarnem, jak kołysanie stęsknionego 

morza, jak senny przepływ chmury. Moja dusza była przezroczysta 

jak głębokie morskie dno, jak zadowolone z siebie milczenie 

nocy, jak monologująca cisza popołudnia. Każdy nastrój duszy spotykał 

się z melodyjnym rezonansem. Każda myśl proponowała siebie 

ze zbawiennym wdziękiem - najgłupszy pomysł na równi z najbogatszą 

ideą. Każde wrażenie było przeczute, nim nadeszło, a zatem 

czuwało w mej głębi. Jakby całe życie było zakochane we mnie. 

Wszystko drżało, wysyłając raport do mej istoty, wszystko mnie 

ostrzegało, wszystko było tajemniczo rozjaśnione w tym mikrokosmicznym 

zbawieniu, które wszystko sobie wyjaśniało, nawet to, co 

nieprzyjemne, nawet najnudniejszą uwagę, widok czegoś odrażającego, 

najgorsze zdarzenie. Jakjuż powiedziałem, dokładnie o pierwszej 

znalazłem się na szczycie, gdzie miałem przeczuć to, co najwyższe 

- gdy coś podrażniło mi oko. Nie wiem, czy była to rzęsa, 

piórko czy ziarenko kurzu. Wiem jedynie, że w tym samym momencie 

spadłem prawie w przepaść rozpaczy. Z łatwością pojmie to 

każdy, kto był równiejakja wysoko i kto na takiej wysokości również 

zajmował się zasadniczym pytaniem: jak można osiągnąć absolutne 

szczęście? Od tej chwili porzuciłem nadzieję, bym kiedykolwiek od- 

69

czuł absolutne szczęście. Ze wszystkich sił odrzuciłem nadzieję, którą 

kiedyś pieściłem, nie, nie, że będę zawsze i absolutnie szczęśliwy, 

ale że będę nim w pewnych chwilach, choćby tych chwil było tyle, że 

- jak powiada Szekspir - „rachmistrzowskie zdolności oberżysty 

wystarczą, byje zliczyć" 78 . 

Oto jak daleko doszedłem, nim poznałem młodzieńca. Gdy 

pytałem siebie lub byłem pytany o szczęście absolutne, ot, choćby 

takie na pół godziny - zawsze mówiłem renonce 79 . Później nadszedł 

czas, gdy zrozumiałem i zachwyciłem się ideą powtórzenia, i znowu 

stałem się ofiarą mego uwielbienia zasad. Bo jestem przekonany, 

że gdybym nie wyjechał, by sprawdzić możliwość powtórzenia, to 

mógłbym wspaniale bawić się samą ideą. O, gdybym potrafił byćjak 

inni! Nie, ja muszę mieć zasady! Gdybym potrafił ubierać się jak 

inni; nie, ja będę chodził w ciężkich butach! Czyż nie jest tak, że 

wszyscy - zarówno duchowni, jak i laiccy mówcy, zarówno poeci, jak 

i prozaicy, zarówno szyprowie, jak i grabarze, zarówno bohaterowie, 

jak i łotrzy, są zgodni co do tego, że życie to strumień 80 ? Skąd 

zatem moja nierozsądna idea i - co jeszcze mniej rozsądne - chęć 

78 Por. W. Shakespeare, Troilus iKresyda, a. I, sc. 2. Kresyda w rozmowie 

ze swym wujem Pandarusem podkreśla młody wiek Troilusa: „P a nd 

a r u s: ...he [Troilus] has not past three or four hairs on his chin. 

C r e s s i d a: Indeed, a tapster's arithmetic may soon bring his particulars 

therein to a total" (Troilus and Cressida, w: The Complete Works oj William 

Shakespeare, Londyn 1974, s. 653). Kierkegaard/ Constantius cytuje 

tu za niemieckim tłumaczeniem Shakespeare's dramatische W erkę 

(tł. A. W. Schlegel i L. Tieck, Berlin 1840, t. XI, s. 145), gdzie Kresyda powiada: 

„Ogewiss, einesBierzapfersRechnenkunstwiirdehinreichen, dieseEinheiten 

in eine Summe zu ziehn". To właśnie wydanie znajdowało się w bibliotece 

Kierkegaarda (ASKB 1883-1888) razem z dwoma innymi niemieckimi 

edycjami Szekspira i obok dwu duńskich tłumaczeń angielskiego 

dramaturga. Szekspir był ważnym pisarzem dla Kierkegaarda. 

79 Fr. - brak koloru w kartach. Tutaj chodzi o „spasowanie", ukrycie swego 

zdania 

80 Jest to ponowna aluzja do Heraklitowej teorii o zmienności wszechrzeczy: 

wszystko jest płynne, dynamiczne i staje się własnym przeciwieństwem 

(patrz przyp. 25). 

70

uczynienia z niej zasady? Mój młody przyjaciel myślał: trudno, niech 

będzie, jak jest, i dzięki temu miał się lepiej, niż gdyby pragnął 

powtórzenia. Bo w takim wypadku otrzymałby to, co dostał kochanek 

z ludowej piosenki, który zapragnął powtórzenia i otrzymał 

mniszkę z obciętymi włosami i bladymi wargami. Tamten kochanek 

bardzo pragnął powtórzenia. Dlatego je osiągnął, a powtórzenie go 

zabiło. 

Dos Nónnlein kam gegangen 

In einem schneeweiszen Kleid; 

Ihr Hddrl war abgeschnitten, 

Ihr rother Mund war bleich. 

Der Knab, er sełz sich nieder, 

Ersasz auf einem Stein: 

Er weint die hellen Thrdnen, 

Brach ihm sein Herz entzwei. sl 

[Mniszka się ukazała: 

Jej suknia śnieżnobiała, 

Jej włosy krótko ścięte, 

A czerwień ust zbielała. 

Chłopiec przycupnął w dole, 

usiadł obok kamienia, 

wypłakał jasne oczy, 

serce mu pękło z cierpienia.] 

Niech żyje trąbka pocztyliona! Z wielu powodów jest to mój 

instrument, a najbardziej dlatego, że z całą pewnością nigdy nie 

można z niego wydobyć poprzedniego tonu, gdyż w trąbce żyje nieskończenie 

wiele możliwości. Kto ją przyłoży do ust i przekaże jej 

swoją mądrość, ten nigdy nie będzie winien powtórzenia. Ten natomiast, 

kto nic nie mówiąc, wręczy trąbkę przyjacielowi ku przyjem 

ni Johann G. Herder, Volkslieder, wydane przez Falka, Lipsk 1825,1.1, s. 57 

(przypis autora). Kierkegaard posiadał to dwutomowe wydanie (ASKB 

1487-1488). 

71

nemu użytkowaniu, ten, nic nie powiedziawszy, wszystko wyjaśni. 

Chwalcie mój symbol, trąbkę pocztyliona! Dawniej asceci stawiali 

czaszkę na stole. Kontemplując ją, zdobywali wiedzę o życiu. I ja kładę 

trąbkę pocztyliona na moim stole, by mi zawsze przypominała 

o sensie życia. Niech żyje trąbka! 

Lecz podróż nie opłaca trudów, gdyż wcale nie potrzebujesz 

ruszać się z miejsca, aby się przekonać, że powtórzenie nie istnieje. 

Gdy siedzisz w jadalni, gdzie wszystko jest marnością 82 i przemijaniem, 

choć tkwisz bez ruchu, podróżujesz szybciej niż koleją żelazną. 

Niechaj mi wszystko o tym przypomina! Mój sługa włoży 

pocztową liberię, a ja pojadę na przyjęcie wyłącznie ekspresowym 

dyliżansem 83 . 

Żegnaj! Żegnaj, bogata nadziejo młodości, dokąd tak szybko 

pędzisz? To, za czym gonisz, nie istnieje, podobnie jak i ty sama. 

Żegnaj, siło męskości! Czemu kopiesz butem ziemię? To, na czym 

stanęłaś, jest tylko ułudą. Żegnaj, zwycięska konsekwencjo, ty zapewne 

osiągniesz swój cel, bo nie potrafisz przyciągnąć działania 

bez odwrócenia się ku niemu - a właśnie tego nie możesz zrobić! 

Żegnaj, wspaniałości lasu! Przekwitłaś, gdy chciałem cię ujrzeć. 

Naprzód, płynąca rzeko, ty jedna wiesz, dokąd zmierzasz, gdyż tylko 

ty chcesz płynąć i zatracić się w morzu, które nigdy nie będzie przepełnione. 

Szybko, przed siebie, dramacie życia, którego nikt nie 

może nazwać komedią lub tragedią, gdyż nikt nie zna swego końca! 

Szybko, przed siebie, dramacie egzystencji, w którym nie otrzymuje 

się życia na nowo - podobnie jak pieniędzy. Czemu nikt nie powró- 

82 Aluzja do Księgi Koheleta, czyli Eklezjastesa, 1,2: „Marność nad marnościami, 

powiada Kohelet, marność nad marnościami - wszystko marność". 

83 Dyliżanse ekspresowe istniały w Danii już w XVII wieku. Korzystali 

z nich ci, którzy dość mieli powolnych i otwartych zwykłych dyliżansów 

pocztowych. W 1833 r. szesnaście tysięcy podróżnych wypróbowało ten 

szybki środek transportu na Zelandii, wyspie, gdzie leży Kopenhaga. 

Przy końcu lat trzydziestych XIX w. z dyliżansów ekspresowych korzystać 

już mogli mieszkańcy całej Danii. 

72

cii z krainy śmierci? Gdyż życie nie potrafi więzić tak dobrze jak 

śmierć, gdyż życie nie posiada tej umiejętności przekonywania, którą 

zna śmierć. Śmierć przekonuje wspaniale, o ile się jej tylko nie 

sprzeciwisz, o ile pozwolisz jej mówić. W każdej chwili przekonuje, 

i to jak! Kto potrafi się jej choćjednym słowem sprzeciwić, porzucając 

tęsknotę za elokwencją życia? O, śmierci! Wielka jest siła twego 

przekonywania, a poza tobą nie ma nikogo, kto potrafi mówić tak 

pięknie jak ów człowiek, którego wymowa zyskała mu miano peisithdntos 

8 ' 1 , gdyż z wielką siłą przekonywania o tobie mówił! 

84 Gr. „ten, kto przekonuje do śmierci"; tak nazywano filozofa Hegezjasza 

(żył ok. 300 r. p.n.e.), który tak umiejętnie chwalił śmierć, że skłonił wielu 

uczniów do samobójstwa. Opowieść o Hegezjaszu przeczytać można 

wjedenastotomowej Historii filozofii W. G. Tennemanna (Geschichte der 

Philosophie, Lipsk 1798-1819, t. II, s. 106), którą Kierkegaard posiadał 

w swej bibliotece (ASKB 815-826). 

73

Powtórzenie 1 

Minął jakiś czas. Gospodarny jak Ewa służący naprawił to, co 

należało. W mym gospodarstwie zapanował monotonny, jednostajny 

porządek. Wszystko, co nie potrafiło się poruszać, stanęło 

w określonym miejscu, a co nie stało, poruszało się w zaplanowany 

sposób: zegar stojący, sługa oraz ja, wyliczonymi krokami tam 

i z powrotem przemierzający podłogę. Chociaż właśnie przekonałem 

się, że powtórzenie nie istnieje, jest i pozostanie prawdą, że 

dzięki uporowi oraz osłabieniu zdolności obserwacji można osiągnąć 

taką jednostronność widzenia, która ma o wiele większą władzę 

znieczulającą niż najbardziej wyszukane rozrywki i która z biegiem 

czasu nabierze mocy formuły magicznej. Podczas wykopalisk 

w Pompei i Herculanum znaleziono wszystkie rzeczy na miejscu, 

dokładnie tak, jak je pozostawili właściciele. Gdybym żył w tamtych 

czasach, badacze starożytności ze zdumieniem odkryliby człowieka, 

który wyliczonymi krokami przemierza podłogę tam i z powrotem. 

Użyję każdego środka, gdy chodzi o zabezpieczenie ustanowionego 

i trwałego porządku. Czasem, jak cesarz Domicjan, zamykałem się 

w pokoju, by zbrojny w packę ścigać każdą rewolucyjną muchę 86 . Za 

85 Dlaczego wyraz „powtórzenie" został powtórzony jako tytuł rozdziału, 

wyjaśnia List otwarty Constantina Constantiusa do Pana Profesora Heiberga, 

kawalera orderu Dannebrog, zamieszczony w dalszej części tej książki. 

86 Wedle rzymskiego historiografa Swetoniusza cesarz Tytus Flawiusz Domicjan 

(51-96 n.e.) miał zwyczaj zamykać się w pokoju i łapać muchy, 

które następnie przekłuwał szpilką. Kierkegaard posiadał w swej bibliotece 

biografię cesarza, C. Suetonii Tranąuilli Tolvf0rste romerske Keiseres 

74

to dałem spokój trzem natrętnym muchom, które fruwały 87 po pokoju, 

od czasu do czasu bzycząc. Tak żyłem, zapomniawszy o świecie 

i przezeń zapomniany 88 , aż pewnego dnia otrzymałem list od młodego 

przyjaciela. Później nadeszły kolejne, każdy w mniej więcej 

miesięcznym odstępie. Niczego jednak nie mogłem z nich wyczytać 

o miejscu jego zamieszkania. Sam zaś nie podał adresu, co mogło 

wyglądać na mistyfikację. Było to precyzyjnie przeprowadzone - 

okres pomiędzy listami nie przekraczał pięciu tygodni i nie był 

krótszy od trzech tygodni i jednego dnia. Nie chciał mnie obarczać 

korespondencją, a choć pragnąłem odpowiedzieć, a przynajmniej 

coś powiedzieć, on nie życzył sobie odpowiedzi. Chciał się jedynie 

zwierzyć. 

Z jego listów wyczytałem, co już wiedziałem wcześniej. Mając 

melancholijną naturę, był bardzo pobudliwy i pomimo irytacji, 

a zapewne i dzięki niej, pozostawał ze sobą w ciągłej niezgodzie. 

Chciał - i jednocześnie nie chciał - bym został jego powiernikiem. 

Owszem, przestraszyło go, że się nim stałem. Dzięki mej wyższości 

czuł się pewniej i właśnie to było dla niego nieprzyjemne. Zwierzał 

mi się i wcale nie pragnął odpowiedzi, więcej - nie chciał mnie widzieć. 

Wymagał ode mnie dyskrecji, niezłomnej dyskrecji, „na 

wszystko, co jest mi święte" - i jednocześnie był jakby rozgniewany 

tym, że milczenie zależy wyłącznie ode mnie. Nie chciał, by ktokolwiek, 

by choćjedna dusza wiedziała, że ma we mnie powiernika - zatem 

ani on, ani ja nie mogliśmy o tym wiedzieć. By wyjaśnić konfuzję 

ku obopólnemu zadowoleniu i radości 89 , dał mi uprzejmie do 

Levnetsbeskńvelse, tł.J. Baden, Kopenhaga 1802-1803, t. II, s. 231 (ASKB 

1281). 

87 Według niektórych komentatorówjest to aluzja do trzech pojęć heglowskich, 

mianowicie tezy, antytezy i syntezy. 

88 Aluzja do Listów Horacego (por. Horacy, Listy, ks. I, List XI, w. 9: „I zapomniawszy 

swoich, od nich zapomniany" - tł.J. Czubek; cyt. za: Q. Horatius 

Flaccus, Poezje (wydanie zupełne), Warszawa 1924. Kierkegaard posiadał 

w swych zbiorach Q Horatii Flacci Opera, Lipsk 1828, w tym wyd. 

List XI znajduje się na s. 580 (ASKB 1248). 

89 Aluzja do komedii Ludviga Holberga Barselstuen (1724). Kierkegaard 

75

zrozumienia, że właściwie uważa mnie za wariata. Skąd wziąć odwa 

gę, by odpowiednio oddać zuchwalstwo takiego komentarza! Moja 

reakcja byłaby dodatkowym argumentem za trafnością oskarżenia, 

a powstrzymanie się od komentarza byłoby - w jego oczach - no 

wym dowodem na ataraksję 90 i niemoc mojego ducha, niewrażli 

wego na bodźce zewnętrzne, by nie powiedzieć: na obrazę. Oto po 

dziękowanie za to, żeś przez lata całe, dzień i noc, szkolił się w wy 

łącznie obiektywnym zainteresowaniu ludźmi, w miarę możliwości 

każdym, w kim żyje idea! W swoim czasie chciałem dopomóc miesz 

kającej w nim idei i oto otrzymuję zapłatę za to, że jednocześnie mu 

siałem być - lub nie być - bytem i niczym 91 , wszystkim, co mu się 

podoba, i że nigdy nie dostałem najmniejszego podziękowania za 

to, że byłem obok i że pragnąłem ocalić go od sprzeczności. Gdyby 

pojął, jak wiele pośredniego uznania kryło się w jego Zumuthung 

[niem. żądaniu], z pewnością rozgniewałby się jeszcze bardziej. 

Bycie jego powiernikiem było rzeczą trudniejszą od najtrudniej 

szych. Zupełnie zapomniał, że jednym słowem mógłbym go zranić 

do żywego, na przykład zakazując pisać do siebie. Bo nie tylko ten 

został ukarany, kto zdradził eleuzyjskie misteria 92 , ale także ten, kto 

je obraził, nie pozwalając się w nie wtajemniczyć. Wedle opowieści 

posiadał dramaty Holberga w siedmiu tomach, Den Danske Skue-Plads, 

Kopenhaga 1758 i 1788 (ASKB 1561-1567). Wymieniona komedia 

znajduje się w drugim tomie, bez paginacji. 

90 Gr. ataraksia: spokój ducha, samoopanowanie. 

91 Jest to aluzja do złączonych ze sobą heglowskich kategorii „bytu" i „nicości" 

. Heglowska logika zaczyna się od „czystego bytu", blisko spokrewnionego 

z „nicością". Duński heglista J. L. Heiberg wyraził podobne 

myśli w artykule Det Logiske System („Perseus. Journal for den speculative 

Idee", nr 1 z czerwca 1887 i nr 2 z sierpnia 1838; ASKB 569) i być może 

do niego nawiązuje autor Powtórzenia. 

92 Sekretne uroczystości ku czci greckiej bogini płodności, Demeter, i jej 

córki Persefony, obchodzone w greckim mieście Eleusis. Mówienie 

o nich pociągało za sobą karę. Kult ten był dostępny dla wszystkich, którzy 

zostali wtajemniczeni przez uczestnictwo w ceremoniach i rytuałach. 

Mogli nimi być zarówno wolni obywatele, jak i niewolnicy. 

76

greckich autorów to ostatnie zdarzenie dotyczy człowieka o nazwisku 

Demonaks 93 , który tylko dzięki zręcznej obronie ocalił własną 

skórę. Ale pozycja powiernika była jeszcze trudniejsza, gdyż młodzieniec 

był bardziej dziewiczy ze swymi misteriami, a jednocześnie 

gniewał się, gdy spełniłem to, czego najbardziej pragnął - mianowicie, 

kiedy milczałem. 

Jeżeli uwierzył, że zupełnie o nim zapomniałem, to ponownie 

wyrządził mi krzywdę. Istotnie, po jego nagłym zniknięciu obawiałem 

się, że zrozpaczony, zrobi sobie coś złego. Ale takie zdarzenie 

rzadko da się ukryć przez dłuższy czas. Dlatego nic nie słysząc ani 

o niczym nie czytając, doszedłem do wniosku, że zapewne żyje, 

gdziekolwiek by był. Dziewczyna, którą porzucił, nie miała o niczym 

pojęcia. Pewnego dnia nie przyszedł i nie otrzymała już od niego 

znaku życia. Początki jej bólu nie zrodziły się nagle. Straszne podejrzenie 

zaczęło się powoli budzić i ból powoli zaczął umacniać się 

w sobie. Dlatego dziewczyna łagodnie osunęła się w rozmarzoną 

niejasność: co się stało? Co to znaczyło dla niej? Dziewczyna stała się 

dla mnie nowym materiałem obserwacyjnym. Mój przyjaciel nie należał 

do tych, którzy pragną sprawić ukochanej ból aż do szpiku 

kości, by ją następnie porzucić. Przeciwnie, w momencie jego zniknięcia 

znajdowała się w stanie godnym zazdrości: zdrowa, rozpromieniona, 

wzbogacona darami poety i - dzięki tej poetycznej iluzji 

93 Demonaks, grecki filozof z II w. p.n.e., należał wprawdzie do szkoły cynickiej, 

lecz większą wagę przywiązywał do nauki praktycznej moralności 

niż do ascezy. Lukian powiada w Demonaktos bios (Żywocie Demonaksa), 

że filozof protestował przeciw wtajemniczeniu go w eleuzyjskie misteria, 

twierdząc, iż zapytany, nie może o nich milczeć. Albo powinien je 

zalecić pytającemu, albo odradzić udział w nich. Kierkegaard opowiada 

w Pap. IV A 39, iż zapoznał się z tą opowieścią za pośrednictwem niemieckiego 

filozofa J. G. Hamanna, którego pisma w VIII tomach posiadał 

w swej bibliotece (HamannsSchriften, Berlin 1821-1843, gdzie o Demonaksie 

można przeczytać w t. VIII, cz. 1, Berlin 1842, s. 307; ASKB 

536-544), chociaż także Lukiana miał na swoich półkach (Luciani Opera, 

Editio stereotypa, tom I-IV, Lipsk 1829; ASKB 1131-1134, orazLucians 

Schriften ans dem Griechischen iibers., t. I-IV, Zurych 1769; ASKB 1135- 

1138). 

77

- ożywiona radosnym przebudzeniem serca. Rzadko zdarza się znaleźć 

porzuconą dziewczynę w takim stanie. Gdyją ujrzałem kilka dni 

po jego zniknięciu, była żywajak świeżo złowiona ryba. Zazwyczaj taka 

dziewczyna przypomina wygłodzoną rybę, pływającą w sadzu. 

Byłem wewnętrznie przekonany, że chłopiec żyje. Z zadowoleniem 

stwierdziłem, że nie sięgnął po rozpaczliwy środek, by podać 

się za zmarłego. To niewiarygodne, jak wiele zamieszania wprowadza 

w erotykę to, że jedno z partnerów pragnie umrzeć z rozpaczy 

lub uciec od wszystkich i wszystkiego. Dziewczyna zapewniała uroczyście, 

że umarłaby z rozpaczy 94 , gdyby jej kochanek okazał się 

oszustem. Ale jak widzicie, młodzieniec nie był oszustem, życzył jej 

nawet lepiej, niż to mogła pojąć. Lecz teraz nie potrafił zdecydować 

się na to, na co chyba powinien był zdecydować się wtedy, gdy wypełnił 

się czas 9D - a wszystko dlatego, że dziewczyna zatrwożyła go 

kiedyś zapewnieniem, użyła przeciw niemu -jak to określił - oratorskiej 

sztuczki, a w każdym razie stwierdziła coś, czego dziewczyna 

nigdy nie powinna zrobić, niezależnie od tego, czy uwierzyła, że kochanek 

istotnie jest oszustem (bo wtedy powinna być zbyt dumna, 

by powiedzieć coś takiego), czy też wciąż w niego wierzy (bo wówczas 

powinna pojąć, że wyrządza mu krzywdę, wołającą o pomstę do 

nieba). Umrzeć, by uciec od wszystkiego, to najpodlejszy, to tak bar- 

94 Jest to, być może, aluzja do związku Reginy Olsen i S0rena Kierkegaarda, 

i odpowiedzi dziewczyny na zerwanie ich narzeczeństwa przez S0rena. 

W swym Dzienniku Kierkegaard pisze m.in.: „Młoda dziewczyna 

(której dziewczęca zuchwałość zdradzała wielką siłę i pozwoliła mi przeczuć 

wyjście z tego, co dzięki smutnemu, nieszczęśliwemu działaniu zostało 

już rozpoczęte, a wyjście było takie: unieważnić narzeczeństwo. 

Wpierw pozwoliła mocom przeczuć to, czego wcale nie pragnęła) w najuroczystszej 

chwili obarcza moje sumienie morderstwem. Zmartwiony 

ojciec zapewnia i powtarza jak najuroczyściej, że to spowoduje śmierć 

dziewczyny. Czy żartowała? - nie mnie o tym sądzić. Odtąd z całej (choć 

nikłej) siły oddałem swe życie w służbę idei" (Pap. VII 1 A 126); por. także 

Pap. VIII 1 A 100 oraz Pap. IX A 408. 

95 Aluzja do Listu do Galatów 4,4: „Gdy jednak nadeszła pełnia czasu, zesłał 

Bóg Syna swego, zrodzonego z niewiasty, zrodzonego pod Prawem, 

aby wykupił tych, którzy służyli Prawu, abyśmy mogli otrzymać przybrane 

synostwo". 

78

dzo raniący i poniżający dziewczynę sposób, jaki tylko można wy 

myślić. Ona pomyśli, że chłopiec nie żyje, włoży żałobę, rozpłacze 

się. Opłakuje zmarłego szczerze i prawdziwie. Gdy później odkryje, 

że chłopiec żyje i że najmniej ze wszystkiego myślał o śmierci, z pew 

nością poczuje wprost wstręt do własnych uczuć. Albo gdy ona do 

piero w następnym życiu poweźmie podejrzenie... nie, nie o to, czy 

naprawdę umarł, gdyż temu nie będzie można zaprzeczyć, lecz czy 

umarł wówczas, kiedy to powiedział i kiedy ona rozpaczała? Taka sy 

tuacja to zadanie dla apokaliptyka 96 , który rozumie Arystofanesa 97 

(mam tu na myśli Greka, a nie różne indywidua, które zostały 

nazwane apokaliptykami na tej samej zasadzie, na jakiej w średnio 

wieczu mianowano doctores cerei 98 ) i Lukiana". To nieporozumienie 

można zresztą długo ciągnąć, gdyż skoro był martwy, martwym po- 

96 Chodzi tu o twórcę „apokaliptyk", utworów opowiadających o życiu 

pośmiertnym. Por. Żaby Arystofanesa i Rozmowy zmarłych Lukiana. 

Także podtytuł utworu J. L. Heiberga£n Sjcel e/ter D0den (Dusza po śmierci) 

brzmiał En apocalyptisk Comedie - komedia apokaliptyczna (por. J. L. 

Heiberg, Nye Digte, Kopenhaga 1841, które Kierkegaard posiadał w swojej 

bibliotece, ASKB 1562). Entuzjastyczny recenzent tego utworu, H. L. 

Martensen, określił go jako „arystofaniczny" (por. „Faedrelandet" nr 

398, z 10 stycznia 1841). 

97 Arystofanes (ok. 445-386 p.n.e.), grecki komediopisarz. W komedii Żaby 

(405 p.n.e.) opisuje zejście Dionizosa do Hadesu w celu ocalenia poety 

Eurypidesa. Autor Powtórzenia znał zapewne ten utwór w niemieckim 

tłumaczeniu, posiadał bowiem trzytomowe wydanie Des Aristophanes 

Werke (tł. J. G. Droysen), Berlin 1835-1838, gdzie ta komedia znajduje 

się w t. III, s. 472 i n. (ASKB 1052-1054), lub po duńsku, w jednotomowej 

edycji Aristophanes s Komedier (tł. J. Krąg), Odense 1825, s. 70 i n. 

(ASKB 1055). 

98 Chodzi tu o uczonych należących do zakonów żebraczych, którzy otrzymywali 

stopnie na mniej cenionych uniwersytetach europejskich. 

W czternastowiecznej Anglii nazywani byli doctores cerei, czyli nieprawdziwymi 

doktorami. Być może autor Powtórzenia myli ich ze średniowiecznymi 

niemieckimi doctores bullati, którzy po prostu kupowali swe 

tytuły. 

99 Lukian (ok. 120-80 p.n.e.) słynął z dialogów satyrycznych, w których 

ośmieszał religijne, filozoficzne i polityczne idee swych czasów. Kierkegaard 

posiadał jego dzieła (por. przyp. 93). 

79

zostanie. Pogrążona w żalu dziewczyna obudzi się wreszcie, by zacząć 

tam, gdzie zakończyli, zanim odkryje, że chodzi tu jedynie 

o zdanie wtrącone. 100 

Gdy otrzymałem jego list, żywe wspomnienie przebudziło się 

w mej duszy. W żadnym wypadku nie odebrałem jego historii z zimną 

krwią. Gdy doszedłem w liście do nie całkiem szczęśliwego wyjaśnienia, 

że jestem słaby na umyśle, natychmiast pojąłem, że ujawnił 

najbardziej ukrytą tajemnicę. Jej strażnikiem była zazdrość, posiadająca 

więcej niż sto oczu 101 . Ponieważ byliśmy w osobistym kontakcie, 

nie uszło mej uwagi, iż od początku i z ogromną ostrożnością 

insynuował, że jestem „dziwakiem". Cóż, na to musi być przygotowany 

każdy obserwator. Musi umieć dać spowiadającemu się niewielką 

gwarancję. Spowiadająca się dziewczyna zawsze żąda pozytywnej 

gwarancji, a mężczyzna - negatywnej. Ma to źródło w kobiecym 

oddaniu i pokorze oraz w męskiej dumie i samodzielności. Czy 

to nie pociecha, że ten, u kogo szuka się rady i objaśnień, jest szaleń- 

100 Być może opisywaną relację śmierci i miłości rozjaśni nieco wypowiedź 

(tego samego?) Constantina Constantiusa, bohatera późniejszych nieco 

Stadier paa Livets Vej (1845), autorstwa Kierkegaarda / Hilariusa Bogbindera: 

„Arystoteles [...] przedstawia prawdziwie, że kobieta nie nadaje 

się do tragedii. W oczywisty sposób znajdzie miejsce w patetycznych 

i poważnych dwertissement. Nie w pięcioaktowej sztuce, lecz w półtoragodzinnym, 

dramatycznym żarcie. Zatem umiera. Ale czy dlatego nie 

jest w stanie kochać? Owszem, chyba że uda sieją przywrócić życiu. Gdy 

powróci do życia, stanie się nowym człowiekiem, a nowy człowiek, inny 

człowiek, zaczyna, kocha po raz pierwszy..." (S. Kierkegaard, Stadier paa 

Livets Vej, SKS 6, Kopenhaga 1999, s. 56). Fr. divertissement (wł. divertimento) 

to popularny w XVIII wieku utwór o prostej budowie i środkach, 

nazywany także serenadą. We Francji również określenie wstawki 

baletowej w operze. 

101 Jest to najprawdopodobniej aluzja do Owidiuszowych Metamorfoz (pieśń 

I, wers 625 i n.), gdzie Juno poleciła Argusowi chronić Io, córkę Inachus, 

bogini rzek, przed pożądaniem Jupitera (gr. Zeusa). Juno zamieniła Io 

w krowę, którą Argus przywiązał do drzewa, strzegąc jej setką swych 

oczu. Na rozkaz Jupitera Merkury uśpił Argusa, a Jupiter zabił go, po 

czym Juno zamieniła Argusa w pawia z ogonem ozdobionym oczyma, 

które zawiodły. 

80

cem? Bo wtedy nie trzeba się wstydzić. Rozmowa z takim człowiekiem 

przypomina przemowę do pnia, coś, co się „robi tylko dla kawału", 

gdyby ktoś zapytał o przyczynę. Obserwator musi być łatwy 

we współżyciu, w przeciwnym razie nikt się przed nim nie otworzy. 

Przede wszystkim musi uważać, by innym nie stawiać trudnych wymagań 

etycznych lub przedstawiać siebie jako człowieka naprawdę 

moralnego. Niechaj mówią: to zepsuty człowiek, brał udział w wielu 

podejrzanych sprawach - ergo ja., który jestem człowiekiem o niebo 

lepszym, mogę mu się zwierzyć! Niech i tak będzie. Nie żądam od innych 

niczego poza sekretem świadomości. Na nią liczę, a gdy jej 

ciężar jest znaczny, żadna cena nie jest dla mnie zbyt wysoka. 

Już pierwszy rzut oka na list wystarczał, bym zdał sobie sprawę, 

że historiajego miłości sprawia większe wrażenie, niż się spodziewałem. 

Zrozumiałem, że pragnął ukryć przede mną pewne uczucia. 

Przecież wtedy byłem „dziwakiem", teraz jestem szalony, a to całkiem 

was Andres [niem. coś innego]. Nie pozostało mu nic innego, 

jak tylko działanie religijne 102 . W ten sposób miłość prowadzi człowieka 

wciąż dalej i dalej. Muszę tu znowu potwierdzić, co stwierdziłem 

dawniej: „Życie jest niesłychanie głębokie, a jego opatrznościowa 

moc potrafi intrygować zupełnie inaczej niż wpływ wszystkich 

poetów in uno [łac. w jednej osobie]". Młodzieniec był tak stworzony 

i obdarowany przez naturę, że - tu byłem gotów pójść o zakład - 

nigdy nie zostanie schwytany w sieć miłości. W tym względzie istnieją 

wyjątki, które nie pozwolą się odmieniać przez zwykłe przypadki. 

Młodzieniec posiadał bardzo wiele ducha i ogromnie dużo wyobraźni. 

Gdyby tylko jego twórczość została rozbudzona, mogłaby mu 

wystarczyć na całe życie, pod warunkiem, że dobrze by siebie rozumiał 

i że ograniczył się do przyjemnych, domowych gier z duchem 

i wyobraźnią. Oto najdoskonalsza odpłata miłości, bo prawie nigdy 

nie pociąga za sobą miłosnych trudów i klęsk, wyraźnie zaś przypomina 

to, co jest najpiękniejsze w miłosnym upojeniu. Podobni do 

102 U Kierkegaarda / Constantiusa: religi0s beycegelse. W Albo-albo pióra 

Kierkegaarda / Victora Eremity pojęcie to oznacza wybór egzystencji 

etyczno-religijnej. 

81

niego ludzie nie pragną kobiecej miłości. Zazwyczaj wyjaśniam to 

w ten sposób, że w poprzednim wcieleniu był on kobietą i teraz, gdy 

stał się mężczyzną 103 , zachował o tym wspomnienie. Miłość do kobiety 

zakłóci mu spokój i skomplikuje jego zadanie, skoro prawie 

potrafi zagrać jej partes [łac. role]. Będzie to przykre zarówno dla 

niej, jak i dla niego. Z drugiej strony miał bardzo melancholijne 

usposobienie. Jeżeli pierwsza rzecz chroniła go przed jeszcze 

bliższym spoufaleniem się z dziewczętami, to ostatnia miała zabezpieczyć 

w wypadku, gdyby jakaś przebiegła ślicznotka zechciała zastawić 

nań sidła. Głęboka melancholia współczującej natury jest 

i pozostanie najdoskonalszym upokorzeniem dla każdej kobiecej 

sztuczki. Jeżeli jakieś kobiecie uda się go przyciągnąć, młodzieniec 

w tym samym momencie, gdy ona świętuje zwycięstwo, rezonuje: 

czy jej nie krzywdzę? Nie grzeszę, ulegając uczuciu? Czy jej nie 

przeszkadzam?... A wtedy żegnajcie, kobiece sztuczki. Obecnie jego 

pozycja jest w dziwny sposób odwrócona. Znajduje się po stronie 

dziewczyny, szczególnie skwapliwie obserwuje jej wspaniałe cechy, 

prawie lepiej od niej potrafi je określić. Podziwia je bardziej, niż 

mogłaby tego pragnąć, lecz nic go nie skłoni, by poszedł dalej. 

Nigdy nie sądziłem, iż da się uwikłać w historię miłosną! Lecz 

życie bywa tak sprytne! To nie uprzejmość dziewczyny go zgubiła, 

lecz żal, że wyrządził jej krzywdę i że wdarł się w jej życie. Zbliżył się 

do niej, niczego nie planując, przekonał się, że nie potrafi zrealizować 

miłości i że umie być szczęśliwy bez niej, o ile w ogóle potrafi 

być szczęśliwy, szczególnie ze swą nowo zdobytą wiedzą - zatem 

z nią zrywa. Ale obecnie nie może zapomnieć, żejej zaszkodził, choć 

103 Jest to prawdopodobnie kontaminacja Owidiuszowych Metamorfoz 

(i opisanych w nich przemian kształtów i postaci) z Platońską Ucztą, na 

której Arystofanes przytacza mit o pochodzeniu miłości erotycznej: 

Zeus przeciął pierwszych ludzi na dwie części i odtąd te połowy odczuwają 

niezaspokojoną tęsknotę za ponownym zespoleniem, za powtórzeniem 

idylli. Kierkegaard posiadał jedenastotomowe wydanie Platona, 

Platonis Opera (wyd. F. Astius), t. I-XI, Lipsk 1819-1832 (ASKB 1K4- 

1154), a także tłumaczenia niemieckie (ASKB 1158-1163, 1168, 1170) 

i duńskie tego filozofa (ASKB 1164-1167, 1169). 

82

co to szkodzi, zaszkodzić czemuś, czego nie można kontynuować . 

Nawet gdyby nie był zaangażowany i gdyby ktoś powiedział: „Oto 

pewna dziewczyna, proszę zbliżyć się do niej i w niej się zakochać", 

odpowiedziałby prawie na pewno: „Nie zrobię tego za skarby całego 

świata, już raz pojąłem, do czego to prowadzi, a takich rzeczy się nie 

zapomina". Tak powinna wyglądać cała sprawa, o ile młodzieniec 

nie chce oszukiwać siebie. Dla niego jest wciąż oczywiste, że mówiąc 

po ludzku, nie może zrealizować swej miłości. Doszedł przecież do 

tej wspaniałej granicy 105 , którą można przekroczyć jedynie na mocy 

absurdu 106 . O trudnościach tego przedsięwzięcia w ogóle nie myśli, 

104 Proza autora Powtórzenia nie tylko rozważa problemy religijne i etyczno- 

-filozoficzne, lecz jest także elegancka, ironiczna, przewrotna. Obfituje 

w gry słów, jak choćby wspomnianąjuż inwersję, odwołuje się do wspólnej 

etymologii wyrazów bądź do ich podobieństwa graficznego. Oto nie 

lada wyzwanie dla tłumacza: znaleźć odpowiednik dla wszystkich poziomówjęzyka, 

używanego przez autora, którego określa się w Danii terminem 

zarezerwowanym dla poetów - Digter. Opatrzone przypisem zdanie 

tworzy w oryginale gra słów ret i uret: „...hanhargjort U ret, retsomom 

det erUret at bryde af..." (por. Gjentagelsen, w: SKS 4, Kopenhaga 1997, 

s. 55, podkr. - B. Ś.). Znane mi tłumaczenia nie potrafiły powtórzyć tej 

triady, zadowalając się użyciem dwa razy tego samego słowa. Dotyczy to 

nawet szwedzkiego tłumacza: „...han harhandlat oratt, alldelessom om det 

vore oratt, att bryta med hennę..." (S. Kierkegaard, Upprepningen, s. 61). 

Por. także najnowsze amerykańskie tłumaczenie: „...he has committed 

a wrong just as ifit were wrong to break off..." (S. Kierkegaard, Repetition. 

Kierkegaard's Writings, t. VI, s. 184) i nieco starsze: „...he cannotforget that 

he has done a wrong -just as ifit were a wrong to break off..." (S. Kierkegaard, 

Repetition, tł. W. Lowrie, Princeton 1941, s. 88). W sprawie znaczenia pojęcia 

ret w Powtórzeniu patrz także przyp. 17. 

105 To jest do granicy, poza którą pojawia się wiara. 

106 Wyrażenie „na mocy absurdu" (i kraft af det absurde) pojawia się wiele 

razy w pseudonimowych pracach Kierkegaarda, po raz pierwszy chyba 

w Powtórzeniu i w wydanej w tym samym czasie Bojaźni i drżeniu. Jest to 

parafraza określenia wiary przez afrykańskiego Ojca Kościoła Tertuliana 

(Quintus Septimus Florentius Tertullianus, ur. prawdop. 160 - zm. 

między 220 a 240 n.e.): „credo, ąuia absurdum (est)" (De carne Christi, 5). 

Kierkegaard używał kategorii det absurde, by oddzielić wiedzę od wiary. 

Wiedza skłania się ku obiektywizmowi pozbawionemu logicznej 

83

a może moja chytra głowa jest tutaj zbyt odkrywcza? Czy rzeczywiście 

kocha dziewczynę, czy też ona ponownie stała się okazją, aby 

go wzruszyć? Bez wątpienia, nie interesuje go już ani posiadanie jej 

w ścisłym rozumieniu tego słowa, ani też sens, w jaki posiadanie 

może się przeobrazić, lecz tylko powrót potraktowany bardzo formalnie. 

Gdyby następnego dnia dziewczyna umarła, wcale by mu to 

nie przeszkadzało, właściwie nie odczułby żadnej straty, gdyż jego 

istota pozostałaby spokojna. Rozterka, jaka w nim powstała na skutek 

kontaktu z dziewczyną, była już zaleczona, bo naprawdę do niej 

powrócił. Ona zaś nie była już rzeczywistością, ale refleksem 107 jego 

uczuć i zachętą do nich. Znaczyła dla niego tak wiele, że młodzieniec 

nigdy jej nie zapomni, choć to znaczenie nie zależy od niej samej, 

lecz od związku z nim. Jest prawie granicą jego istoty, a taki 

związek nie jest erotyczny. 

Ujmując rzecz religijnie, było tak, jakby sam Bóg użył dziewczyny, 

by złowić młodzieńca: przecież dziewczyna nie jest rzeczywistością, 

ale tylko założoną na haczyk muchą chryzopą 108 . Jestem 

absolutnie pewien, że młodzieniec wcale nie znał dziewczyny, niezależnie 

od tego, jak bardzo był do niej przywiązany i choćby zawsze 

sprzeczności, a przedmiotem wiary jest właśnie absurd jako kategoria 

myślenia (por. Pap. X 6 B 79). Związane z absurdem jest pojęcie paradoksu. 

Kierkegaard posiadał w swej bibliotece czterotomową Q. Sept. 

Flor. Tertulliani Opera (wyd. E. F. Leopold), Lipsk 1839 (ASKB 147- 

150). 

107 W swej En Literair Ąnmeldelse {Recenzji literackiej, 1845), omawiającej powieść 

matki}. L. Heiberga, Thomasine Gyllembourg, To Tidsaldre {Dwa 

wieki), Kierkegaard definiuje „refleks" jako nieuświadomiony obraz rzeczywistości, 

przedostający się do sfery życia prywatnego, jako „refleks 

w życiu domowym" (S. Kierkegaard, En Literair Anmeldelse, w: 5. Kierkegaards 

Samlede Vcerker, t. XIV, Kopenhaga 1963, s. 39). Przeciwstawiona 

mu „refleksja" to świadomość w stanie najwyższej potencji, wzorująca 

się na dialektyce Sokratesa. 

108 Chrysops caecutiens (ślepak), owad „pospolity w całym Starym Świecie, 

o bardzo pięknych zielonozłotych oczach, mierzący 10 mm i ubarwiony 

czarno [...] Występuje od maja do sierpnia, atakując głównie konie, 

a także inne zwierzęta domowe oraz ludzi. Jest bardzo dokuczliwy..."; 

H. Sandner, Owady, Warszawa 1989, s. 291.' 

84

mieszkała w jego myślach. Jest dziewczyną - i kropka. Czy, mówiąc 

bardziej konkretnie, jest taka, czy inna, cudowna, najmilsza, najwierniejsza, 

czy poświęci się dla miłości i zaryzykuje wszystko, aby 

poruszyć niebo i ziemię - o tym wszystkim chłopiec nie myślał. Gdyby 

miał zdać sprawę z tego, jakiego szczęścia oczekuje od naprawdę 

erotycznego związku, to prawdopodobnie nie powiedziałby ani słowa. 

To, co go podnieciło, zostało osiągnięte wjednej chwili: mianowicie, 

że mógł nasycić swą cześć i dumę. Jakby sprawą czci i dumy 

nie było pominięcie tych dziecinnych obaw! Mógł oczekiwać, że 

przypłaci osłabieniem charakteru, ale cóż to dla niego znaczyło - byle 

mógł zemścić się na życiu, które zadrwiło z niego, uczyniło go winnym, 

chociaż był niewinny! Życie utworzyło w tym punkcie tak bezsensowny 

związek z rzeczywistością, że musiał pogodzić się z faktem, 

iż każdy prawdziwy kochanek widział w nim oszusta. Czy wytrzymanie 

tego nie było prawdziwym zadaniem? A może zupełnie 

go nie rozumiem? Może coś ukrywa przede mną? Może naprawdę 

kocha? Wtedy cała historia zapewne tak się skończy, że zabije mnie 

za to, iż zwierzył mi się z najświętszej rzeczy. Jak widzicie, bycie obserwatorem 

to niebezpieczny zawód. Pragnąłbym obecnie, choćby 

w interesie wątku psychologicznego, oddalić dziewczynę na chwilę, 

a chłopcu wmówić, że wyszła za mąż. Założę się, że wówczas otrzymam 

zupełnie inne wyjaśnienie, gdyż jego sympatia jest tak melancholijna, 

że dla dobra dziewczyny wmawia sobie, iż ją kocha. 

Problem, przed którym się zatrzymał, to - ni mniej, ni więcej - 

powtórzenie. Miał rację, nie szukając informacji o nim ani w greckiej, 

ani w nowszej filozofii, gdyż Grecy poruszali się w przeciwnym 

kierunku i Grek 109 ze spokojnym sumieniem wybrałby w tym wypadku 

wspomnienie. Z kolei nowa filozofia nie czyni żadnego ruchu 

110 , gdyż zazwyczaj potrafi onajedynie unieważniać 111 , a choćby 

109 Odnosi się to do platońskiego pojęcia anamnezji, głoszącego, że poznawanie 

i wiedza jest przypominaniem/ wspominaniem. Patrz przyp. 4. 

110 Chodzi o greckie pojęcie kinesis, oznaczające ruch, zmianę. Patrz przyp. 

28. 

111 W oryginale: ophawelse. U Kierkegaardajest to ironiczna kontaminacja 

duńskiego odpowiednika heglowskiego terminu Aujhebang (z Logiki te- 

85

i uczyniła jakiś ruch, będzie on związany z immanencją 112 , podczas 

gdy powtórzenie jest i zostanie - transcendencją 113 . Na szczęście 

chłopiec nie szukał u mnie żadnego wyjaśnienia, gdyż odrzuciłem 

już moją teorię i oto się oddalam. Także dla mnie powtórzenie jest 

nazbyt transcendentne. Potrafię krążyć wokół siebie, ale nie umiem 

siebie porzucić: nie jestem w stanie znaleźć punktu Archimedesa 114 . 

Mój przyjaciel nie szuka na szczęście objaśnień u światowej sławy filozofa 

ani u profesora zwyczajnego 115 , lecz zwraca się do niepraktykującego 

myśliciela, który kiedyś posiadał wspaniałości tego świata, 

a później wycofał się z życia. Innymi słowy, chłopiec biegnie do Hioba, 

który nie stoi na katedrze i nie podpiera uspokajającymi gestami 

goż) i duńskiego wyrażenia oznaczającego „robienie głupstw". Z tej kategorii 

korzystał m.in. J. L. Heiberg w swych wykładach filozoficznych, 

twierdząc, że „to, co się unieważnia {ophceves), nie zostaje zniszczone. 

Zniszczenie czegoś oznacza utrzymanie tego w tym samym punkcie, 

gdzie było, nim powstało; to zatem, co jest unieważnione, przecież było. 

Unieważnienie jest więc raczej zachowaniem"' (J. L. Heiberg Ledetraad 

ved ForelcBsningerne over Philosophiens Philosophie eller den specidative Logik 

vedden kongelige militaire H0iskole, Kopenhaga 1831-1832, s. 7, § 15, 2). 

Być może Kierkegaard polemizuje tu z oboma „panami H": zarówno 

z Heglem, jak i z Heibergiem. Kierkegaard posiadał trzytomową Wissenschaft 

der Logik G. W. F. Hegla, Berlin 1833 (ASKB 552-554). 

112 Immanencja określa granice ludzkich wyobrażeń oraz doświadczeń. W filozofii 

Hegla ta kategoria charakteryzuje rozwój (ruch) pojęć na skutek 

wewnętrznych sprzeczności, a zatem niespowodowany czynnikami zewnętrznymi. 

Rezultatem dialektycznego rozwoju jest urzeczywistnienie 

tego, co już na początku istniało jako możliwość. 

113 Transcendencjami przeciwieństwem immanencji i oznacza przekroczenie 

granicy doświadczenia i rozsądku. Więcej o związku ruchu z miłością, 

immanencją i transcendencją mówi zamieszczony w tej książce 

List otwarty Constantina Constantiusa do Pana Profesora Heiberga. 

114 Archimedes (287-212 p.n.e.), grecki matematyk, fizyk i wynalazca. Przypisuje 

mu się powiedzenie: „Wskaż mi punkt, o który mógłbym się 

oprzeć, a poruszę z posad Ziemię". 

115 U autora Powtórzenia: professorpublicus ordinarius. Określenie professor ordinarius 

oznaczało profesora zwyczajnego, dodany przez Kierkegaarda 

/ Constantiusa wyraz publicus ironicznie podkreśla zależność profesorów 

od władz państwowych. 

86

prawdy swoich słów, lecz siedzi przy ognisku, drapie się skorupami 

rozbitego garnka 116 i nie przerywając tej czynności, rzuca tylko ulotne 

słowa i uwagi. Tutaj chłopiec ma nadzieję znaleźć to, czego szuka. 

Sądzi, że w małym kółku, złożonym z Hioba, jego żony i trzech 

przyjaciół, prawda dźwięczy wspanialej, weselej i mocniej niż na 

greckiej uczcie 117 . 

Chociaż chłopiec wciąż oczekuje mego wsparcia, nic z tego nie 

będzie. Nie potrafię działać religijnie 118 , gdyż jest to sprzeczne z moim 

charakterem. Nie chcę przez to zaprzeczyć realności takiego 

działania ani temu, że wiele można się nauczyć od naszego młodego 

człowieka. 119 Jeżeli mu się uda, zostanie uwolniony od wszelkich ze 

116 „Odszedł Szatan sprzed oblicza Pana i uderzył w Hioba wrzodem złośliwym 

od stopy aż do ciemienia. I wziął ten skorupę, aby się nią skrobać, 

i siadł w popiele. Rzekła tedy do niego żona: «Ciągle trwasz w nienaganności 

swojej? Przeklnij Boga i umrzyj!» A on rzekł do niej: «Mówisz, jakby 

jaka szalona mówiła. Dobro przyjęliśmy od Boga, a zła nie przyjmiemy?» 

W tym wszystkim nie zgrzeszył Hiob usty swoimi. Usłyszeli trzej 

przyjaciele Hioba o całym nieszczęściu, jakie na niego przyszło, i przybyli, 

każdy z miejsca swojego, Elifaz z Temanu, Bildad z Szuach i Sofar 

z Naama. Bo umówili się, aby pójść razem i pożałować go, i pocieszyć. 

A kiedy podnieśli oczy swoje z daleka i nie poznali go, zaczęli głośno płakać 

i rozdarli swoje płaszcze, i ciskali proch ku niebu nad swoje głowy. 

I siedzieli przy nim na ziemi siedem dni i siedem nocy, i żaden nie przemówił 

do niego ani słowa, gdyż widzieli, że jego ból był bardzo wielki" 

(Księga Hioba 2, 7-12, tł. z hebrajskiego Cz. Miłosz, Paryż 1981, s. 66-67. 

Sądzę, że przekład Miłosza lepiej odpowiada poetyckiej tonacji Powtórzenia 

niż bardziej „prozaiczne" tłumaczenie Biblii Tysiąclecia. Wszystkie 

cytaty z Księgi Hioba pochodzą z tegoż wydania przekładu Miłosza.). 

117 Jest to aluzja do Uczty Platona. Autor Powtórzenia pragnie podkreślić 

wyższość chrześcijańskiej, monoteistycznej Biblii nad politeistyczną, 

grecką mitologią oraz Hiobowego sposobu porozumienia się z Bogiem 

(transcendencją) za pomocą milczenia - nad platońskim dialogiem. 

118 Patrz przyp. 102. 

119 W rękopisie Powtórzenia widnieje w tym miejscu dodatkowe zdanie: 

, Jeżeli mu się uda, nie znajdzie nikogo, kto będzie go podziwiał bardziej 

ode mnie". Ale w pierwszym, autoryzowanym wydaniu z 1843 r. zdanie 

to zostało przez autora usunięte, zapewne w czasie ostatniej korekty, już 

w drukarni. Kierkegaard aż do ostatniej chwili poprawiał swe rękopisy. 

87

mną zatargów. Jednego nie umiem zapomnieć, wciąż rozważając całą 

sprawę: znowu podejrzewam dziewczynę, że w ten czy inny sposób 

pragnęła uwięzić chłopca w jego melancholii. A w takim razie 

nie chciałbym być w jej skórze. To się źle skończy. Życie zawsze i jak 

najsurowiej mści się za takie zachowanie. 

Wydanie drugie, na którym opiera się m.in. edycja gyldendalowska, ponownie 

umieściło to zdanie w tekście dzieła (por. Powtórzenie, w: S0ren 

Kierkegaarcls Samlede Vc£rker, Kopenhaga 1963, t. V, s. 162), a podobnie 

zrobili m.in. tłumacze na język angielski (Soren Kierkegaard, Fear and 

Trembling. Repetition, Princeton 1983, tł. Hong i Hong, Kierkegaard's 

Writings, t. VI, s. 187), francuski (La Repetition, w: S0ren Kierkegaard CEuvres 

Completes, Paryż 1972, t. V, s. 55, tł. P.-H. Tisseau), niemiecki (S. Kierkegaard, 

Die Wiederholung, tł. L. Richter, Hamburg 1991, s. 54) i szwedzki 

(S0ren Kierkegaard, Upprepningen, tł. S. Borg, wyd. Nimrod, b.m., 

1995, s. 64). Wyróżnić zatem trzeba edycję włoską i tłumacza Dario Borso, 

który sięgnął do pierwszego duńskiego wydania (por. S0ren Kierkegaard, 

La Ripetizione, Mediolan 1991, s. 84). Podobnie uczynił P. Hansen, 

dokonując prawie sto lat temu przekładu najęzyk rosyjski (S. Kierkegor, 

Poiotorienije, Moskwa 1997, s. 75). Tłumacz polski także postanowił 

uszanować wolę Autora.

15 sierpnia 

Mój milczący powierniku, 

Być może zadziwi Pana nieoczekiwany list od kogoś, kto już 

dawno umarł dla Pana i został zapomniany, czy też został zapomniany, 

a zatem umarł. Nie liczę na więcej niż zdziwienie. Wyobrażam 

sobie Pana w tej chwili, przypominającego sobie całą historię i mówiącego: 

O, prawda, to ten nieszczęśliwie zakochany... jak to się 

skończyło? Tak, pamiętam, więc takie były symptomy! Naprawdę, 

pański spokój jest przerażający. Kiedy myślę o tym, krew burzy się 

w moich żyłach, a przecież nie potrafię się uwolnić. Pan z dziwną siłą 

przywiązał mnie do siebie. Rozmowa z Panem ma w sobie coś niewypowiedzianie 

kojącego i dobroczynnego, jakby rozmawiało się 

z samym sobą - albo z ideą. A gdy człowiek już się wypowiedział 

i znalazł w tym pociechę, nagle widzi Pańską chłodną twarz i myśli: 

Więc ten, kto stoi naprzeciwko ciebie, ten niesłychanie mądry człowiek, 

z którym rozmawiasz, jest właśnie taki! Tego można się porządnie 

przestraszyć! Mój Boże, człowiek cierpiący jest zawsze 

wrażliwy na własne cierpienie. Nie zwierzy się byle komu, lecz wybierze 

milczenie - a milczenie znajdzie azyl u Pana. A przecież, gdy 

prawie zostałem pocieszony, zacząłem się bać na nowo, gdyż Pańskie 

milczenie jest głębsze od grobu i chyba posiada wiele podobnych 

do niego zagadek. Pan wie o wszystkim, w niczym się nie myli 

i w następnej sekundzie potrafi ukazać nowy sekret, zaczynając 

wszystko od początku. Wówczas człowiek żałuje, że się Panu zwie- 

89

zył. Mój Boże! Człowiek cierpiący jest zawsze wrażliwy na własne 

cierpienie. Pragnie, by ten, kogo w nie wtajemnicza, odczuł jego wagę 

i znaczenie. Pan nie zawodzi tych oczekiwań, gdyż Pan odczuwa 

każdy jego odcień lepiej ode mnie. W następnej chwili rozpaczam 

nad ową przewagą, spowodowaną tym, że wie się wszystko i że nic 

nie jest nowe lub nieznane. Gdybym był absolutnym władcą wszystkich 

ludzi, wówczas - pomóż im, Boże! - woziłbym Pana, zamkniętego 

ze mną w klatce, aby Pan tylko do mnie należał. A i wtedy odczuwałbym 

zapewne najboleśniejszy strach, codziennie Pana oglądając. 

Pan posiada demoniczną władzę, która potrafi skłonić człowieka 

do wypróbowania wszystkiego, do wytężenia sił, których nie 

ma i których nie pożąda na co dzień -jedynie na czas, w którym Pan 

patrzy na niego - a zatem do udawania tego, kim nie jest - by za to 

kupić akceptujący uśmiech, który nieskończenie nagradza. Chętnie 

oglądałbym Pana cały dzień, słuchał przez całą noc, a przecież, gdybym 

zaczął działać, za żadne skarby nie zrobiłbym tego w Pańskiej 

obecności. Pan potrafi wszystko zniszczyć jednym słowem. Nie 

mam odwagi przyznać się Panu do słabości, a gdybym to kiedyś 

zrobił, stałbym się najtchórzliwszym z ludzi. Sądziłbym bowiem, 

że wszystko straciłem. Oto łączą mnie z Panem niesłychanie 

silne więzy i ta siła mnie przeraża. Podziwiam Pana, a przecież niekiedy 

wydaje mi się, że Pan jest obłąkany. Czy nie jest rodzajem szaleństwa 

w takim stopniu podporządkować każdą namiętność, każde 

poruszenie serca i każdy nastrój zimnemu regulaminowi refleksji! 

120 Czy nie jest szaleństwem być normalnym w ten sposób - być 

120 To i dwa następne zdania również w oryginale mają intonację zdań pytających, 

ale autor Powtórzenia opatrzył je wykrzyknikiem. Być może zamiana 

pytajnika na wykrzyknik to najkrótszy, graficzny znak stosunku 

Constantiusa i młodzieńca: miody człowiek pragnie okazać Constantiusowi 

zarówno szacunek, jak i sprzeciw, zaczyna grzecznym pytaniem, 

kończy bezapelacyjnym wykrzyknikiem, po którym, nieoczekiwanie, 

następuje myślnik, oznaczający u Kierkegaarda milczenie (co nie zawsze 

udało się oddać po polsku), a milczeniu (ironicznemu) Sokratesa 

i Chrystusa przypisywał filozof ogromne znaczenie. Ta „osobista" interpunkcja 

mówi zatem wiele o młodym człowieku: jest on jednocześnie 

90

jedynie ideą, a nie człowiekiem jak my, zmienni, poddający się, zatraceni 

i zatracający siebie! Czyż nie jest szaleństwem być zawsze 

czujnym, zawsze świadomym, nigdy niezrozumiałym ani rozmarzonym! 

- W tym momencie nie śmiem spotkać się z Panem, a przecież 

nie potrafię tego uniknąć. Dlatego piszę i bardzo proszę, by nie 

trudził się Pan z odpowiedzią. Zabezpieczam się, nie podając na 

kopercie mego adresu. Tego sobie życzę, bo dobrze jest pisać do Pana, 

gdy nie czuję się zagrożony i gdy jestem przepełniony do Pana 

sympatią. 

Pański plan był znakomity, więcej - niezrównany. Wciąż jeszcze 

w pewnych chwilach jak dziecko wyciągam ręce ku tej heroicznej 

postaci, którą Pan przedstawił kiedyś memu zachwyconemu 

spojrzeniu, tłumacząc, iż jest to moja przyszłość, tej heroicznej 

postaci, która miała uczynić mnie herosem - gdybym potrafił 

zdolny do grzeczności i gwałtownego wzruszenia. Prawie równocześnie 

do głośnego protestu i cichej refleksji. Interpunkcja Kierkegaarda często 

bywa źródłem translatorskich strapień. Chociaż w dziewiętnastowiecznej 

Danii reguły gramatyczne były mniej restryktywne niż dzisiaj, 

Kierkegaard wypracował własny „rytm interpunkcyjny", odpowiadający 

jego retoryce. Tak pisał o tym w swym dzienniku około roku 1847, systematyzując 

wcześniejsze doświadczenia: „[Jeżeli chodzi o interpunkcję], 

nie naśladuję bez zastrzeżeń nikogo [...]. Szczególnie gdy chodzi o retorykę, 

moja interpunkcja odbiega [od normy], gdyż jest bardziej rozwinięta. 

To, co szczególnie mnie zajmuje, to owa architektoniczność-dialektyczność, 

która sprawia, że to, co dla oka ukazuje się jako proporcja 

zdania, dla samego zdania, o ile czytamyje na głos, okazuje się rytmem - 

bo ja wciąż myślę o czytelniku, który czyta na głos. Na ogół w niemądry 

sposób nadużywa się pytajników, abstrakcyjnie stawiając je po każdym 

pytaniu. Często korzystam ze średnika, a potem łącznego pytajnika. 

Właśnie to jest retorycznie poprawne. Nie da się wytrzymać wielokrotnego 

czytania pytań i nadawania im postaci pytań. Zaczyna się pędzić coraz 

prędzej przez cały rząd pytań. [...] Akcent etyczny, pojcciowy/>ra£g-nans, 

antyteza, jasność podwójnego członu obrazowania w jednej linii, 

to, co retoryczno-emfatyczne itd. - do tego wszystkiego używam dwukropka 

oraz - szczególnie do wyrażenia ironii - myślnika, by uczynić ją 

oczywistą" (Pap. VIII 1, A 32-38 - „Co nieco o mojej interpunkcji" oraz 

„Moja interpunkcja w przyszłości", s. 20-24). 

91

przywdziać jej szaty. Oszołomiła mnie wtedy siła iluzji poddana całkowitemu 

szaleństwu fantazji. Więc tak miałem zakończyć życie: 

z powodu jednej dziewczyny! Miałem stać się nędznikiem i oszustem 

tylko po to, by pokazać, jak wysoko ją cenię, gdyż dla drobnych 

rzeczy nie składa się czci w ofierze! Wypalić piętno na swym ciele, 

zniszczyć swoje życie! Wziąć na siebie rolę zemsty i zagrać ją inaczej 

niż ci, co tylko potrafią ględzić! Tak, stać się herosem, nie w oczach 

innych, lecz wyłącznie we własnych! Niczego nie żądać od innych, 

pozostać sobą, kimś żywcem zamurowanym we własnej osobowości, 

w samym sobie mając świadka, sędziego i oskarżyciela! Sprzedać 

przyszłe życie za natłok myśli, towarzyszący krokom człowieka, który 

w ten sposób, mówiąc po ludzku, pożegnał się z rozumem! To 

zrobić dla dziewczyny! Jak Pan zauważył, gdybym mógł, korzystając 

z tego, że wszystko biorę na siebie, odwrócić całą rzecz, mówiąc na 

przykład dziewczynie bardzo rycerski i bardzo erotyczny komplement, 

pozostawiający w tyle najbardziej fantastyczne uczynki! To 

zdanie wywarło na mnie głębokie wrażenie. Było wypowiedziane 

bez egzaltacji - Pan i egzaltacja! - ze spokojnym i zimnym namysłem, 

oraz z taką wiedzą, jakby Pan tylko dla tej jednej sprawy przeczytał 

wszystkie baśnie o rycerzach. Odkrycie sfery erotyki było dla 

mnie tym, czym jest nowa kategoria dla myśliciela. 

Na nieszczęście, nie byłem wówczas na tyle artystą, by mieć siłę 

i wytrzymałość do dokonania takiego czynu. Na szczęście, spotykałem 

Pana tylko w odludnych miejscach, a i to rzadko. Gdybym miał 

Pana u mego boku, siedzącego w tym samym pokoju, choćby to był 

jakiś kąt, czytającego, piszącego, robiącego błahe rzeczy, a przecież 

- to wiem na pewno, uważnie śledzącego wszystko - wówczas, jak sądzę, 

spróbowałbym od początku. To przerażające - tak mogło się 

zdarzyć. Bo czy nie przeraża to, że ukochaną zaklina się nieprawdą 

- z zimnym spokojem, dzień za dniem? Proszę pomyśleć, co by się 

stało, gdyby sięgnęła do środków, które stały do jej dyspozycji - do 

kobiecych zaklęć! Proszę pomyśleć, co by się stało, gdyby ze łzami 

w oczach błagała mnie i zaklinała na cześć, sumienie i szczęście, na 

mój spokój w życiu i po śmierci, na spokój na tym i na tamtym świecie! 

Na myśl o tym przechodzi mnie dreszcz. 

92

Nie zapomniałem znaków, które Pan mi dawał i których nie 

śmiałem zlekceważyć, będąc zbyt oczarowany Jego słowami: , Jeżeli 

dziewczyna ma prawo korzystania z pewnych sposobów, należy je 

wypróbować na sobie. Co więcej, czyniąc tak, niesie się jej pomoc. 

W stosunku do dziewczyny należy być na tyle rycerskim, aby nie tylko 

być sobą, lecz także oskarżycielem 121 w jej imieniu. Jeżeli dziewczyna 

nie ma racji, wówczas to nic nie znaczy i należy o tym zapomnieć". 

To prawda, absolutna i całkowita prawda, aleja nie jestem 

tak opanowany. „Oto niemądra sprzeczność, którą się często spotyka 

w ludzkim tchórzostwie i odwadze. Człowiek boi się oglądać 

straszne rzeczy, lecz ma odwagę je czynić. Opuścił Pan dziewczynę: 

to straszna rzecz. Do tego starczyło Panu odwagi, lecz zabrakło jej, 

by zobaczyć jej bladość, policzyć łzy i być świadkiem opuszczenia. 

A przecież to nic w porównaniu z innym uczynkiem. Jeżeli Pan wiedział, 

czego Pan pragnie oraz dokąd i jak daleko Pan zmierza, to należało 

mocno zważyć i zaakceptować każdy argument, nie zaś umy- 

121 W oryginale występuje wyrażenie Actor, które po łacinie oznacza oskarżyciela 

sądowego (por. SKS K4, s. 62). By określić aktora grającego w teatrze, 

używano w tym czasie pojęć acteur, aktor lub skuespiller. Szwedzki 

tłumacz Powtórzenia tłumaczy to słowo jako „aktor" (szw. aktor, por. 

S. Kierkegaard, Upprepningen, s. 67), rosyjski przekład mówi o „obrońcy" 

(zaszczitnik) dziewczyny (S. Kierkegor, Powtorienije, Moskwa 1997, 

s. 80), niemiecki zaś o „działaniu w imieniu dziewczyny" (por. S. Kierkegaard, 

Die Wiederholung, s. 56: „...in ihrem Namen zu handelri"). Taka rozbieżność 

wydobywa całkowicie odmienne sensy. W pierwszym wypadku 

stosunek mężczyzny i kobiety zakłada, że ten pierwszy jest zarówno „sobą", 

jak i „oskarżycielem w imieniu dziewczyny", czyli ma strzecjej czci 

i honoru i domagać się zadośćuczynienia w wypadku jej krzywdy. 

W drugim, gdy za tłumaczem szwedzkim uznamy, że wyraz Actor odnosi 

się do obszaru pantomimy czy teatru, związek mężczyzny i kobiety stanie 

się grą, zamianą masek, czymś, co oddalone jest od pojęć czci, honoru 

i powagi oskarżyciela. Natomiast niemiecka, „kompromisowa" propozycja 

zamazuje tak ważną dla autora Powtórzenia wyrazistość stosunku 

mężczyzny i kobiety. Kierkegaard z upodobaniem odwoływał się do retoryki 

sądowniczej i rozróżnienie między „oskarżycielem" i „obrońcą" 

było dlań znaczące. 

93

kac w nadziei, że Pańska wyobraźnia jest bardziej tępa niż rzeczywistość. 

Tutaj oszukuje Pan także siebie, gdyż - kiedy nadejdzie czas - 

Pańska żywa wyobraźnia ożyje w zupełnie inny sposób. Wtedy lepiej 

wyobrazi Pan sobie jej cierpienie, niż gdyby Pan je widział na własne 

oczy, tak zatrważające i odrażające, jak to tylko możliwe". 

To prawda, że każde z tych słów jest prawdziwe, lecz jest to 

prawda tak zimna i konsekwentna, jakby świat był martwy. Ta prawda 

nie przekonuje mnie i nie porusza. Przyznaję, że jestem słaby, byłem 

słaby, nie stanę się ani zupełnie silny, ani zuchwały. Lecz proszę 

wszystko przemyśleć, proszę wmyślić się w moje położenie, proszę 

pamiętać, że Pan istotnie kocha tak mocno, jak ja ją kochałem. Oto 

jestem przekonany, że Pan zwyciężył, wszystko zniósł, pokonał 

wszelkie lęki, oczarował ją swoim fałszem. Co może się stać? Jeżeli 

szczęście nie uśmiechnie się do Pana w chwili tego wysiłku, jeżeli 

Pańskie włosy nie osiwieją, a Pańskie ciało nie odda ducha w godzinę 

później, należy, co Pański plan również zakładał, kontynuować 

fałsz. To się Panu uda, jestem o tym przekonany. Ale czy Pan się nie 

boi, że postrada rozum? Czy nie obawia się Pan zaginąć w potwornej 

namiętności, której na imię „pogarda dla ludzi"? Mieć rację i być 

wiernym, a jednak postępować jak nędznik, który w swoim oszustwie 

znieważa ludzką nędzę! Który często chełpi się sobą, lecz także 

drwi z tego, co dobre na świecie! Że ludzka głowa coś takiego potrafi 

wytrzymać! Czy nie sądzi Pan, że koniecznie należało częściej wstawać 

w nocy, by wypić szklankę zimnej wody, albo usiąść na posłaniu, 

by obrachować własne szanse? 

Powiedzmy, że postąpiłbym, jak Pan tego pragnął - nie potrafiłbym 

wytrzymać kontynuacji. Wybrałem inny sposób, po cichu 

opuściłem Kopenhagę i pojechałem do Sztokholmu. Wedle Pańskiego 

planu było to niewłaściwe. Powinienem był wyjechać jawnie. 

Proszę sobie wyobrazić dziewczynę stojącą na Toldboden 122 - aż 

mnie dreszcz przechodzi. Proszę sobie wyobrazić, że widzę ją dopiero 

w tym momencie, gdy wprawiono maszyny w ruch. Sądzę, że 

122 Budynek celny w porcie kopenhaskim; nieopodal była przystań, skąd 

odpływały duńskie promy, m.in. do Szwecji. 

94

postradałbym rozum. Nie wątpię, że Pan miałby siłę, by pozostać 

spokojny. Gdyby to było potrzebne, gdyby Pan oczekiwał, że ona 

zjawi się na Toldboden, wówczas wziąłby Pan naszą modystkę, aby 

z nią wyjechać. Gdyby to było konieczne, Pan nie tylko by opłacił jakąś 

dziewczynę, lecz - by pomóc ukochanej - uwiódłby tę drugą, 

naprawdę uwiódł, zwiódł i porzucił, gdyby była taka potrzeba. Lecz 

proszę sobie teraz wyobrazić, że Pan budzi się w nocy i nie potrafi 

się rozpoznać, gdyż pomylił siebie z postacią, którą Pan wykorzystał 

do owych pobożnych oszustw. Przyznaję, Pan z pewnością nie twierdził, 

że należy lekkomyślnie coś takiego rozpocząć. Pan pozwolił sobie 

nawet napomknąć, że takie postępowanie nie jest konieczne, 

jeżeli wina nie leży po stronie dziewczyny, niezależnie od tego, czy 

jest ona tak bezmyślna, że nie szuka we wspomnieniu znaku sympatii, 

czy też na tyle egoistyczna, że pozwala mu zaginąć. Właśnie - czy 

nie nadejdzie chwila, w której zrozumie, co powinna uczynić, 

i w której zacznie rozpaczać nad tym, że tego nie zrobiła, choć główną 

przyczyną nie byłajej nieczułość, lecz osobowość tego drugiego? 

Czy nie spotka jej to, co mnie spotkało? Ona bynajmniej nie przeczuwała, 

jakie moce wprawiła w ruch, i wcale się jej nie śniło, jak 

wielkie namiętności wzbudziła. W ten sposób - chociaż niewinna - 

stała się winna wszystkiemu. Czy to nie było okrutne? Gdybym miał 

coś z tym zrobić, to już raczej wybrałbym kłótnię i gniew, a nie to 

milczące, obiektywne potępienie! 

Nie! Nie! Nie! Nie mogłem i nie mogę! Nie chcę za nic w świecie! 

Nie! nie! nie! Mógłbym rozpaczać nad tymi wykrzyknikami, bo 

są zimne i przypominają nieruchomych włóczęgów stojących obok 

siebie, a także z tego powodu, że pierwsze „nie" wcale nie mówi więcej 

niż pozostałe. Powinny usłyszeć, jak je moduluje moja namiętność. 

Gdybym mógł być z Panem i gdyby moje ostatnie „nie" na 

zawsze pożegnało Pana, jak Don Juan Komandora 123 , którego dłoń 

123 W finale Mozartowskiej opery Don Giovanni (a. II, sc. 20; por. przyp. 19) 

Don Juan spotyka sobowtóra zamordowanego przez siebie Komandora. 

Sobowtór pragnie, by Don Juan podaniem dłoni przypieczętował obietnicę 

ponownego spotkania. 

95

nie była przecież chłodniejsza od Pańskiego rozumu, tak nieodparcie 

mnie pociągającego! Ale stając przed Panem, zapewne nie potrafiłbym 

powiedzieć więcej niż jedno „nie", gdyż Pan z pewnością 

przerwałby moje wysiłki, odpowiadając chłodno: Ależ tak! ależ tak! 

To, co uczyniłem, było bardzo nędzne i niezręczne. Proszę 

śmiać się ze mnie. Kiedy pływak, który potrafi skoczyć z okrętowego 

masztu i wykonać salto mortale, zanim dosięgnie lustra wody, wyzwie 

innego, by zrobił to samo, tamten zaś, zamiast skoku, podejdzie do 

schodków, umoczy raz jedną, raz drugą nogę, by potem ciężko 

wpaść do wody - wówczas, tak, wówczas nie chcę wiedzieć, co zrobi 

ten pierwszy. Pewnego dnia zniknąłem. Nie mówiąc ani słowa, 

wsiadłem na parowiec płynący do Sztokholmu. Uciekłem, skrywając 

się przed wszystkimi. Niechaj niebiosa wskażą jej przyczynę. 

Proszę Pana, czy nie spotkał Pan jej niedawno, tej dziewczyny, 

której imienia nigdy nie wymienię, której nazwiska nie potrafię napisać 

jak człowiek, gdyż moja dłoń drży z przerażenia? Czy widział ją 

Pan? Czy jest blada? A może umarła? Czy się smuci, czy znalazła jakieś 

wytłumaczenie, które ją ucieszyło? Czy wciąż stąpa tak lekko, 

czy też chodzi z pochyloną głową i ma ociężałą sylwetkę? Dobry 

Boże, moja wyobraźnia potrafi wszystko pokazać. Czyjej wargi są 

blade, te wargi, które tak podziwiałem, choć pozwoliłem sobie tylko 

całować dłoń? 124 Czyjest poważna i zamyślona, ona, która potrafiła 

być szczęśliwa jak dziecko! Proszę, niech mi Pan odpowie. Nie, 

niech Pan lepiej nie pisze, nie chcę żadnego listu od Pana, nie chcę 

słyszeć o niej, nie wierzę w nic i nikomu, nawet jej. Choćby stanęła 

przede mną we własnej postaci, jeszcze cudowniejsza niż zazwyczaj, 

nie byłbym wcale zadowolony i nie uwierzyłbym jej wcale. Wziąłbym 

to za oszustwo, którego celem jest poniżenie mnie - lub pocie- 

124 W rękopisie ciąg dalszy, prawdopodobnie nawiązujący do biografii 

Kierkegaarda: „Te usta i pocałunek, który rozkwitał na nich, a którego 

słodyczą syciłem się namiętniej niż [nordycki bóg] Thor, pijący wodę 

z mórz świata, pocałunek, który w następnej chwili wywoływał zdrowy 

rumieniec, choć sądziłem, że syciłem się krwiąjej ciała" (Pap. IV B 97:11, 

s. 252). Fragment ten nie wszedł do tekstu książki. 

96

szenie. Czy widział ją Pan? Nie, mam nadzieję, że nie pozwolił Pan 

sobie na mieszanie się do historii mojej miłości. Bo gdybym się tylko 

o tym dowiedział! Kiedy dziewczynę spotyka nieszczęście, natychmiast 

nadciągają głodne potwory, by zaspokoić psychologiczny 

głód i pragnienie - albo napisać opowiadanie. Gdybym odważył się 

ruszyć na te muchy i odgonić je od owocu, co dla mnie jest słodszy 

od innych, delikatniejszy i miększy od brzoskwini, która w chwili 

szczęścia ubiera się w jedwab i aksamit. 

Co teraz robię? Próbuję od początku, a potem próbuję od końca. 

Uciekam od każdego przez świat przebudzonego wspomnienia, 

podczas gdy moja dusza nieprzerwanie zajmuje się wspominaniem 

w dzień i w nocy, na jawie i we śnie. Nigdy nie wymówię jej imienia 

i wdzięczny jestem losowi, że dzięki nieporozumieniu noszę fałszywe 

nazwisko. Nazwisko, moje nazwisko należy przecież do niej. Gdybym 

mógł się go pozbyć! Moje własne nazwisko wystarczy, by przypomnieć 

mi o wszystkim, całe życie wydaje się zawierać aluzje do 

przeszłości. Dzień przed moją podróżą przeczytałem w,,Adresseavisen" 

125 : „sprzedam 16 łokci ciężkiego jedwabiu w związku ze zmianą 

decyzji". Jaka mogła być pierwsza decyzja? Może chodziło o suknię 

ślubną? Czemu nie mogę wystawić mego nazwiska na sprzedaż w gazecie, 

„w związku ze zmianą decyzji"? Gdyby duch wszechmogący 

zabrał mi nazwisko i ponownie je zaproponował, teraz obdarzone 

nieśmiertelną sławą, odrzuciłbym je daleko, bardzo daleko i błagałbym 

o najmniej znaczące, o najmniej mówiące nazwisko: nazwijcie 

mnie „Numer 14", jak jednego z tych błękitnych chłopców 126 . 

125 „Adresseavisen" była gazetą złożoną z ogłoszeń i reklam. Od roku 1800 

wychodziła sześć razy w tygodniu, w okresie 1843-1854 miała monopol 

na anonse i obwieszczenia władz. W 1841 r. nakład wynosił 7000 egzemplarzy. 

Cytowany przez autora Powtórzenia anons był zamieszczony 

w „Adresseavisen" nr 85, z 10 kwietnia 1843 r. 

126 Chodzi o barwę mundurków, w które ubierani byli chłopcy z domu wychowawczego 

Det Kongelige Opfostringshus, założonego w Kopenhadze 

w 1753 r. 

97

W czym mi pomoże nazwisko, które nie jest moje? W czym pomoże 

wspaniałe nazwisko, nawet gdyby byto moje - 

bo czym są slatoy schlebiające pienia 

wobec dziewczyny czułego westchnienia? 

Co teraz robię? W dzień chodzę śpiący, nocą leżę rozbudzony. 

Jestem pracowity i ambitny, istny wzór porządku i gospodarności. 

Umoczę palec, spuszczę nogę, potem zatrzymam kołowrotek, na 

łożę nić na czółenko. Cienko przędę. Ale gdy wieczorem odkładam 

wrzeciono na miejsce, nigdzie śladu roboty i tylko mój kot wie, ile 

dotąd utkałem. Jestem aktywny, rozsądny i niewzruszony - lecz 

gdzie się to wszystko podziało? 128 Ugniatający torfowisko wyrobnik 

127 Jest to fragment wiersza duńskiego poety romantycznego Adolpha 

Schack von Staffeldta (1769-1826), Elskovsbaaleł, zamieszczonego w tomie 

Samlede Digte, Kopenhaga 1843, t. II, s. 327. Kierkegaard posiadał 

dwutomową edycję tych Wierszy zebranych w swojej bibliotece (ASKB 

1579-1580). 

128 Według duńskiego komentatora Powtórzenia (por. SKS 4K, s. 63-64) to 

niezwykłe zdanie odsyła czytelnika do opowiadania duńskiego prozaika 

S. S. Blichera (1782-1848), zatytułowanego Hosekrcemmeren (Pończosznik). 

Cecylia, oszalała z nieszczęśliwej miłości córka pończosznika, siedzi 

przy nieistniejącym kołowrotku i nuci miłosne piosenki (por. S. S. Blicher, 

Samlede Noveller, t. I-V, Kopenhaga 1833-1836, t. I, s. 213-235. 

Biblioteka Kierkegaarda zawierała to wydanie, ASKB 1521-1523). Polski 

tłumacz jest innego zdania: sądzę, iż połączenie nieszczęśliwej miłości 

z aktywizmem prowadzi nas poza granice Danii. Przypomnijmy bowiem, 

że metafora kołowrotka przywołana została już na początku Powtórzenia, 

gdzie ten, kto wierzy w powtórzenie, „nie tka [...], jak stara 

prządka, tkaniny na krosnach wspomnień, lecz spokojnie idzie swoją 

drogą, rad z możliwości powtórzenia". Metafora ta została więc już na 

początku przeciwstawiona światu greckich pojęć o wspomnieniu. A gdy 

przeczytamy dalszą część tekstu, zauważymy, że po przytoczeniu fragmentu 

wiersza W. Mullera młodzieniec powie: „Mam przecież tę przewagę, 

że w każdej chwili mogę przerwać, tak jak w każdej chwili mogę 

przeciąć nić, którą przędę. W tym łaska Boga". Spytajmy: „przewagę" 

nad kim lub nad czym? Najprawdopodobniej należy czytać te zdania 

w kontekście Księgi Hioba, przeciwstawionej greckiej mitologii. Trzy 

98

jest cudotwórcą w porównaniu ze mną. Krótko mówiąc, jeżeli chce 

mnie Pan zrozumieć, jeżeli zechce Pan mieć obraz moich bezowocnych 

działań, to proszę wsłuchać się w podniosłe słowa poety o moich 

myślach. To wszystko, co mogę powiedzieć: 

Die Wolken treiben hin und her, 

Sie sind so matt, sie sind so schwer; 

Da stiirzen rauschend sie herab, 

Der Schoos der Erde wird ihr Grab. 129 

[Chmury sunące tam i sam 

Dostojnie, ciężko ruszą w tan, 

Aż raptem spadną w dół bez siły, 

Na ziemi łono, w głąb mogiły.] 

prządki, Kloto, która wije nić żywota, Lachezis, którają odmierza, i Atropos, 

którają „nieodwracalnie" przecina, obracają człowiekiem, „jakby 

był wrzecionem; a być może [...] już to wszystko wyprzędły u początku" 

(por. Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997, s. 57). Młody 

bohater Powtórzenia przyjmuje zupełnie inną postawę: nie wierzy, że 

jego los został zdeterminowany „od początku", sądzi, że ma nad prządkami 

„przewagę", sam zatem chwyta „nić" egzystencji w swe dłonie, 

naśladując Hioba wadzącego się z Bogiem. (Lecz oto i wyjątek: w Odysei 

istnieje aktywistyczna wersja tkackiej metafory. Czekająca na Odyseusza 

Penelopa tka w dzień całun dla teścia i pruje go w nocy, unikając w ten 

sposób nowego małżeństwa.) Równie deterministyczna jak grecka jest 

mitologia skandynawska - i także ona została zanegowana w Powtórzeniu. 

W mitologii nordyckiej istnieją trzy prządki, zwane nomami. Siedzą 

one u stóp życiodajnego jesionu Yggdrasil i tkają nić ludzkiego żywota. 

Jak się wydaje, drzewo to zawierało w sobie nienarodzone jeszcze dusze 

(por. H. R. Ellis Davidson, Nordisk Mytologi, Kopenhaga 1996, s. 110). 

W ten sposób pojęcie „kołowrotka" nabrało w Powtórzeniu sensu filozoficznego 

i religijnego. Poświadczać ma wyższość Hiobowego i chrześcijańskiego 

monoteizmu i egzystencjalnego aktywizmu nad pogańskim, 

mitologicznym fatalizmem. Podkreśla, że „powtórzenie" jest działaniem, 

„ruchem naprzód". 

129 Zacytowany fragment pochodzi z wiersza Wilhelma Mullera Derewigejude, 

Lipsk 1823, s. 10-12 (por. H. P. Rohde, Gaadefułde Stadierpaa Kierkegaards 

Vej, Kopenhaga 1974, s. 101-108). 

99

Więcej Panu powiedzieć nie potrzebuję, a raczej właśnie Pana 

potrzebuję, by opowiedzieć więcej i by rozsądnie i jasno wyrazić to, 

co ciemna myśl tylko pozwala przerażająco przeczuć. 

Gdybym zechciał Panu wszystko opowiedzieć, mój list byłby 

nieskończenie długi, a przynajmniej tak długi jak zły rok i jak czasy, 

o których mówi się, że są nieprzyjemne 130 . Mam przecież tę przewagę, 

że w każdej chwili mogę przerwać, tak jak w każdej chwili mogę 

przeciąć nić, którą przędę. W tym łaska Boga. Kto uwierzył życiu, 

ten dobrze się zabezpieczył i wszystko osiągnął, podobnie jak 

mężczyzna, który ukrywa uczucia, zakrywając rozmodloną twarz kapeluszem 

bez denka. 

Mój Panie, mam zaszczyt itd. 

- niezależnie od mych pragnień, pozostając 

oddanym Panu, bezimiennym przyjacielem. 

130 Jest to aluzja do Księgi Koheleta, czyli Eklezjastesa, 12,1: „Pomnij jednak 

na Stwórcę swego w dniach swej młodości, zanim jeszcze nadejdą 

dni niewoli i przyjdą lata, o których powiesz: «Nie mam w nich upodobania»". 

100


19 września 

Hiobie! Hiobie! o Hiobie! czy rzeczywiście nie rzekłeś nic wię 

cej ponad te wspaniałe słowa: Pan dał, Pan wziął, niech będzie imię 

Pańskie błogosławione 131 . Nie powiedziałeś nic więcej? Tylko to 

131 „Pan dał, Pan wziął, niech będzie imię Pańskie błogosławione" (Księga 

Hioba 1,21). Przekład Miłosza dosłownie odpowiada cytatowi z Biblii, 

posiadanej przez autora Powtórzenia: yyHerren gav, Herren tog Herrens 

navn vcere lovet" (SKS 4, s. 66). W Biblii Tysiąclecia mówi Hiob nieco inaczej: 

„Dał Pan i zabrał Pan. Niech będzie imię Pańskie błogosławione". 

Ponieważ odsyłam do Miłoszowego tłumaczenia Księgi Hioba, chciałbym 

wyjaśnić sprawę ściśle związaną z Powtórzeniem. Przedmowa do tego 

tłumaczenia, która wyszła spod pióra ks. Józefa Sadzika, tak omawia 

dzieło Kierkegaarda/ Constantiusa: „Młody S0ren Kierkegaard [w Berlinie] 

w 1843 roku pisywał do siebie samego listy pod pseudonimem 

Konstantego Konstancjusza. Listy te i medytacje, w których buchają kaskady 

gwałtownego bólu, graniczącego z szaleństwem [...] ukazały się 

drukiem pod wspólnym tytułem: Die Wiederholung..." oraz: „W zakończeniu 

[Księgi Hioba] jest mowa o tym, że Pan odmienił los Hioba, dając 

mu wszystko w dwójnasób [...] Przenikliwie pisał o tym Kierkegaard. 

Odmiana losu człowieka - to właśnie owa Wiederholung la repetition 

z berlińskich medytacji filozofa. Powtórzenie. Jedynie Bóg może powtórzyćludzkie 

życie, jakkolwiek byłoby ono tragiczne i dobiegało do końca" 

(ks. J. Sadzik, „Przesłanie Hioba", w: Księga Hioba, tł. Cz. Miłosz, Paryż 

1981, s. 15 i 28). Niestety, wiele rzeczy nie odpowiada tu prawdzie. 

Kierkegaard nie pisywał pod pseudonimem listów do siebie (wtedy istot- 

101

powtarzałeś w chwili swego upadku? Czemu milczałeś przez siedem 

dni i nocy? Co działo się wówczas w twojej duszy? Gdy całe twe życie 

upadło w gruzy i leżało wokół ciebie jak gliniane skorupy, czy od ra 

zu znalazłeś ten nadludzki spokój, od razu poznałeś wytłumaczenie 

miłości, lekkość zaufania i wiary? A może i Twoje drzwi są zamknię 

te dla strapionego? Być może i on nie znajdzie u Ciebie innej pocie 

chy niż ta, którą ofiaruje miałka, świecka mądrość, układająca pa 

ragrafy 132 o wspaniałości życia? Czy nie znasz innych słów? Czy nie 

odważysz się powiedzieć nic innego niż to, co cedzą przez zęby urzę 

dowi pocieszyciele, ci sztywni mistrzowie ceremonii, którzy przeko 

nują jednostkę, że w chwili upadku powinno się mówić: Pan dał, 

Pan wziął, niech będzie imię Pańskie błogosławione. To dokładnie 

tak, jak powiedzieć kichającemu „na zdrowie". Nie! Ty, co w dniach 

swej mocy byłeś mieczem uciskanego, kosturem starca i laską kale- 

nie byłby szaleńcem) i nie są one „listami Konstantego Konstancjusza", 

wprost przeciwnie, są listami do Constantiusa. Ks. Sadzik utożsamia 

Kierkegaarda z „autorem" Powtórzenia, redukując zresztą dzieło do korespondencji 

między narratorem i młodym bohaterem. Ale Powtórzenie 

nie jest „zbiorem listów". Jest powieścią, częściowo tylko inspirowaną 

klasycznym „romansem w listach". Jest także eksperymentem psychologicznym 

i wypowiedzią filozoficzno-religijną. Owa hybrydyczność tekstu 

nie pozwala czytać go „naiwnie". Przeciwnie. Jak wiadomo, Kierkegaard 

nie chciał niczego głosić „wprost", cenił wypowiedź pośrednią, 

wyrażoną dzięki słowom innych, za pomocą komunikacji pośredniej. 

Właśnie taką wypowiedziąjest Powtórzenie, które, zdawałoby się, zdwaja 

głos już słyszany, ale, paradoksalnie, „od nowa", skoro został on podchwycony 

przez kogoś innego. Tak właśnie mówi bezimienny młodzieniec: 

z najwyższą namiętnością powtarza słowa starszego, „zimnego" 

przyjaciela-pseudonimu, od którego jednak „nie potrafi się oderwać". 

W dziele Kierkegaarda chodzi zatem nie tyle o „otrzymanie wszystkiego 

w dwójnasób", ale o zdwojenie, zdynamizowanie, zdialogizowanie jednostkowej 

refleksji, dzięki ujęciu zdarzenia (tu: nieszczęśliwej miłości) 

z dwu odmiennych pozycji intelektu i emocji. 

132 Cieszący się wówczas uznaniem sposób wykładania wiedzy „systematycznej". 

Zarówno Hegel, jak i Heiberg dzielili swe książki na rozdziały i paragrafy. 

102

ki 133 - Ty nie zawiodłeś ludzi, gdy wszystko runęło. Pozostałeś wów 

czas ustami cierpiącego, wołaniem ciemiężonego, krzykiem zalęk 

nionego, pocieszycielem tych, którzy w ciszy chowają ból, wiernym 

świadkiem upadku i cierpienia, mieszkających w sercu człowieka, je 

go niestrudzonym rzecznikiem, który ośmielił się skarżyć „w gorz- 

kości swej duszy" 134 oraz walczyć z Bogiem. Czemu ukrywasz to 

wszystko? O, biada temu, kto pożera wdowy i sieroty 135 , by zabrać 

im spadek - lecz biada także temu, kto chytrze chce odebrać cierpią 

cemu skończony, pocieszający dar cierpienia, odbierając mu moż 

ność wypowiedzi i „sporów z Bogiem" 136 . A może strach przed Bo 

giem takjest powszechny w naszych czasach, że cierpiący nie potrze 

buje wcale tego, co było dawniej w zwyczaju? Może nie mamy już 

odwagi skarżyć się Bogu? Czy strach przed Bogiemjest większy, czy 

może obawa i tchórzostwo? Dzisiaj sądzi się, że poeci najlepiej znają 

prawdziwy wyraz cierpienia i zrozpaczony język namiętności. Jak 

133 „Bo ratowałem ubogiego, kiedy wołał, i sierotę nie mającego pomocy. 

Błogosławieństwo ginącego zstępowało na mnie i serce wdowy przeze 

mnie śpiewało z radości. W sprawiedliwość oblekałem się i odziewała 

mnie, prawość była dla mnie szatą i turbanem. Oczami byłem ślepemu, 

nogami byłem chromemu" (Księga Hioba, 29,12-15). Wydaje się wskazane 

podanie na tym miejscu informacji, iż Kierkegaard obchodził się 

z Biblią podobnie jak z interpunkcją. Biblia była dlań okazją do gry słów, 

parafraz, aliteracji itd. Rzadko cytował w sposób akademicki, „wiernie". 

Nie należy chyba tego określać mianem „błędu", jak to czynią niektórzy 

badacze. Tak czytana Biblia umożliwiała bowiem duńskiemu filozofowi 

ujawnienie osobistego stosunku do religii. 

134 „Toteżja nie powściągnę ust moich, mówić będę w udręce mego ducha, 

skarżyć się w gorzkości mojej duszy" (Księga Hioba, 7,11). 

135 „Biada wam, nauczeni w Piśmie i Faryzeuszowie obłudni! Iż pożeracie 

domy wdów, a to pod pokrywką długich modlitw; dlatego cięższy sąd odniesiecie" 

(Ewangelia wg św. Mateusza, 23, 14, w: Biblia Brytyjskiego 

i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego, Warszawa 1966, s. 27; ten 

fragment Biblii Tysiąclecia brzmi nieco inaczej. Patrz także: Księga Hioba, 

29,12-13). 

136 „Dlaczego spierasz się z Nim? Że nie wysłuchuje żadnych słów człowieka?" 

(Księga Hioba, 33,13). 

103

adwokaci sądu okręgowego podnoszą sprawę cierpiących przed sąd 

współczującej ludzkości. Nikt nie ma odwagi pójść dalej. Dlatego 

mów, niezapomniany Hiobie! Powtarzaj wszystko, co powiedziałeś, 

wspaniały rzeczniku, który z krzykiem lwa stajesz przed Sądem Najwyższym! 

W Twoich słowach jest powaga, w Twym sercu Boża bojaźń, 

nawet wtedy gdy skarżysz się i gdy bronisz swej rozpaczy przeciw 

przyjaciołom, którzy powstają jak złoczyńcy, by zarzucić Cię 

przemowami! Ty, rozdrażniony, ćwiartujesz ich mądrość i wyśmiewasz 

ich obronę Boga, jakby chodziło o nędzny żart starego dworaka 

lub sytego wiedzą ministra. Ciebie pragnę; mężczyzny, który 

skarży się tak głośno, że skarga dosięga niebios, gdzie Bóg kuma się 

z Szatanem przeciw człowiekowi. Skarż się, Pan się nie zlęknie, on 

umie się bronić! Lecz jak ma się bronić, gdy nikt nie śmie wybuchnąć 

skargą, jaka przystoi człowiekowi? Mów, podnieś głos, krzycz! 

Bóg potrafi głośniej, jest przecież grzmotem, który także jest odpowiedzią: 

solidnym, wiernym i uczciwym wyjaśnieniem, wypowiedzią 

Boga, która choćby miała zranić człowieka, jest wspanialsza od 

czczej miejskiej paplaniny o sprawiedliwej opatrzności, wymyślonej 

przez ludzką mądrość i powtarzanej przez staruchy i półmężczyzn. 

Mój niezapomniany dobroczyńco, cierpiący Hiobie! Chcę się 

przyłączyć do Twojej grupki i słuchać Ciebie. Nie odsyłaj mnie. Nie 

stanę się zdrajcą przy Twoim ognisku, a moje łzy nie będą fałszywe, 

choćbym nic więcej nie umiał niż płakać wraz z Tobą. Człowiek 

szczęśliwy szuka szczęścia, aby go posmakować, chociaż prawdziwe 

szczęście mieszka w nim samym. Podobnie cierpiący szuka cierpienia. 

Nie otrzymałem całego świata, nie miałem siedmiu synów ani 

trzech córek 137 , ale i ten może wszystko stracić, kto posiada niewiele. 

Kto utraci ukochaną, straci synów i córki. I padnie od śmiertelnych 

ran ten, kto straci cześć i dumę, a wraz z nimi sens i chęć życia. 

Pański bezimienny przyjaciel 

137 „I urodziło mu się siedmiu synów i trzy córki" (Księga Hioba, 1, 2). 

104

11 października 


Moje życie dobiegło końca, nie potrafię znieść niesmacznej 

egzystencji, bez soli i sensu. Nawet gdybym był głodniejszy od Pierrota 

138 , nie przełknąłbym tych wyjaśnień, którymi ludzie częstują się 

nawzajem. Czasami wkłada się palec w ziemię, by powąchać, w jakim 

jest się kraju. Wkładam więc palec w egzystencję - i on niczym 

nie pachnie. Gdzie jestem? Co to znaczy - świat? Co mówi to określenie? 

Kto wciągnął mnie w to wszystko i pozostawił? Kim jestem? 

Jak przyszedłem na świat? Czemu mnie wpierw nie spytano, czemu 

nie zapoznano ze zwyczajami i normami, lecz zostałem wepchnięty 

w szereg, jakby zakupił mnie Seelenverkoper 139 ? W jaki sposób stałem 

się udziałowcem w przedsiębiorstwie zwanym Rzeczywistością? Dlaczego 

mam być udziałowcem? Czy nie jestem niewinny? W przeciwnym 

razie, gdzież jest przewodniczący, chcę zabrać głos. Nie ma 

138 W założonym w 1843 r. kopenhaskim ogrodzie rozrywek Tivoli występował 

także Pierrot: naiwny klown, ubrany w biały kostium, z czerwonymi 

ustami i pobieloną twarzą. Tradycja duńskiej pantomimy sięga włoskiej 

commedia delUarte. 

139 Seelenverkoper, słowo-hybryda, pochodzenia holendersko-niemieckiego, 

oznaczające „sprzedawcę dusz". Potoczne określenie werbowników, 

oszustwem skłaniających marynarzy i żołnierzy do służby na okrętach 

lub w wojsku. 

105

przewodniczącego? Gdzie mam więc udać się ze skargą? 140 Życie 

jest wszak debatą, proszę zatem o rozważenie moich uwag. Jeżeli 

mamy brać życie takie, jakie jest, to chyba należy rozważyć, jakie jest 

w istocie? Co to znaczy: oszust? Czy Cycero nie powiedział, że można 

go odnaleźć, pytając: cui bono? 141 Pozwalam każdemu zapytać 

i pytam każdego z was: co zyskuję, unieszczęśliwiając siebie i dziewczynę? 

Co to znaczy: wina? Czy to są czary? Czy nie należy precyzyjnie 

ustalić, dlaczego ktoś jest winny? Nikt nie odpowiada? Więc dla 

panów nie jest to wcale ważna sprawa? 

Uspokaja mnie rozsądek, a raczej - może go utraciłem? Niekiedyjestem 

zmęczony i nasycony,jakbym umarł na chorobę zwaną 

obojętnością, kiedy indziej szaleję i w rozpaczy przebiegam świat od 

krańca do krańca, szukając kogoś, na kogo mógłbym wylać złość. 

Moja dusza krzyczy, sprzeczając się z samą sobą. Jak doszło do tego, 

że jestem winny? A może nie jestem winny? To dlaczego tak mnie 

nazywają we wszystkich językach świata? Jakiż to nędzny wynalazek, 

ludzki język: mówi się jedno, a myśli coś innego. 

Czyżby nic nie zaszło w mym życiu? Czy to nie jest wydarzenie? 

Czy mogłem przewidzieć, że tak bardzo się zmienię, przemienię 

i odmienię, że stanę się innym człowiekiem? Może ujawniło się to, 

co dotąd spało na dnie duszy? A skoro spało, jak mogłem to przewidzieć? 

A jeżeli nie mogłem, to jestem niewinny. Gdybym zachorował 

na nerwy, czy wówczas również byłbym winny? Czemu ludzkie 

dźwięki, zwane językiem, są tak żałosne jak krakanie wron, zrozumiałe 

jedynie dla wtajemniczonych? Czy niemowa nie jest mądrzejszy, 

bo nigdy nie mówi? - Czy jestem niewierny? Gdyby ona wciąż 

mnie kochała i nigdy nie zakochała się w innym, pozostałaby mi 

wierna. Czyjestem niewierny -ja, który tylko ją chcę kochać? Oboje 

robimy przecież to samo. Czemu mam być oszustem? Dlatego że 

oszukuję - okazując wierność? Dlaczego ona ma rację, a nieja?Jeże- 

140 Por. Księgę Hioba 19,7: „Oto wołam, cierpiąc gwałt, a nie jestem wysłuchany, 

krzyczę, a nie ma sądu". 

141 Łac. „Kto odniesie z tego korzyść?"; Kierkegaard posiadał M. Tullii Ciceronis 

Opera omnia, 1.1-VI, Halle 1757 (ASKB 1224-1229). 

106

li oboje jesteśmy wierni, to dlaczego ludzki język wyraża rzecz w ten 

sposób, że onajest wierna, ja zaś jestem oszustem? 

Choćby cały świat powstał przeciw mnie, choćby wszyscy scholastycy 

142 pragnęli dyskutować o tym ze mną, choćby tu chodziło 

o życie -ja mam rację. Nikt mi jej nie odbierze, nawet gdyby nie było 

języka, w którym to mógłbym wyrazić. Postąpiłem słusznie. Moja 

miłość nie potrafi zamieszkać w małżeństwie. Zniszczyłbym ją, gdybym 

to uczynił. Być może, jedynie możliwość małżeństwa ją pociągała. 

Nic na to nie poradzę, podobnie było i ze mną. W tej chwili 

bowiem, gdy nadciąga rzeczywistość, wszystko jest stracone. Wtedy 

jest za późno. Rzeczywistość, w której dziewczyna otrzymała znaczenie, 

dla mnie była tylko cieniem, który biegł obok rzeczywistości 

mego ducha, cieniem, który czasem pobudzał mnie do śmiechu, 

a kiedy indziej przeszkadzał w życiu. W końcu dotknąłbym jej, niepewnie, 

jakbym dotykał cienia lub cieniowi dłoń podawał. Czy wtedy 

jej życie nie zostałoby zniszczone? Umarłaby dla mnie, a może nawet 

obudziłaby w mojej duszy pragnienie swojej śmierci. Gdybym ją 

wówczas zniszczył, w chwili, w której chciałem ją uczynić rzeczywistą, 

zamiast (w innym wypadku) zachować ją w prawdziwej, choć 

(w jeszcze innym rozumieniu) jakże przeraźliwej rzeczywistości... 

Cóż wtedy? Wtedy, powiada język, jesteś winny, bo powinieneś był 

to przewidzieć. - 

Cóż za siła odbiera mi cześć i dumę, w dodatku w tak bezsensowny 

sposób? Czy jestem zgubiony? Jestem winny i jestem oszustem, 

niezależnie od tego, co robię - i gdy nie robię nic. A może zwariowałem? 

Najlepiej byłoby mnie zamknąć, gdyż ludzkie tchórzostwo 

najbardziej obawia się wyznań szaleńców i konających. Cóż to 

znaczy: szaleniec? Co mam uczynić, by cieszyć się poważaniem 

mieszczan i zostać uznany za mądrego? Czemu nikt nie odpowiada? 

Obiecuję raisonnable Douceur [fr. rozsądną nagrodę] dla odkrywcy 

nowego słowa. Zaproponowałem inne alternatywy. Czy znacie kogoś, 

kto jest tak mądry, że zna więcej niż dwie? Jeżeli nie znacie, to 

142 Aluzja do debat scholastycznych toczonych w Europie, szczególnie 

w XIII-XV wieku, odnoszących się do chrześcijańskich dogmatów. 

107

czy są prawdziwe słowa, że jestem szaleńcem, wiarołomcą i oszustem, 

dziewczyna zaś jest wierna, rozsądna i poważana przez wielu? 

A może należy oskarżyć mnie o to, że robiłem to pierwsze w tak 

piękny sposób, jak to tylko możliwe? Podziękowanie! Gdy zobaczyłem, 

jak cieszyła się moją miłością, oddałem siebie i wszystko, co 

chciała, czarodziejskiej władzy uczucia. Co jest winą: że to potrafiłem 

zrobić, czy też że to zrobiłem? Kto tu zawinił, poza nią samą 

i tym trzecim, o którym nikt nie wie, skąd przychodzi? Tym, którego 

dotknięcie poruszyło mnie i odmieniło? Przecież to, co zrobiłem, 

u innych chwalicie. Mam więc płacić grzywnę dlatego, że jestem poetą? 

Nie zapłacę kary, żądam zwrotu tego, do czego mam prawo: 

mojej czci. Nikogo nie prosiłem, bym został tym, kim jestem, i nie 

chcę tego kupić za tak wysoką cenę. 

Jeżeli jestem winny, muszę odpokutować winę. Proszę mi wytłumaczyć, 

jak to mam zrobić. Czy odpokutować za to, że świat bawi 

się mną jak dziecko chrabąszczem? A może najlepiej byłoby zapomnieć 

o wszystkim? Zapomnieć? Przecież zakończyłbym życie, gdybym 

zapomniał, bo co to za życie - wraz z ukochaną utraciłem cześć 

i dumę, i to w taki sposób, że nikt nie wie, jak to się stało. Dlatego 

nigdy nie potrafię ich odzyskać. Mam dać się wypchnąć tak, jak 

zostałem w to wepchnięty, wcale tego nie pragnąc? 

W lepszej sytuacji ode mnie jest więzień, żywiący się chlebem 

i wodą. Moje myśli są bowiem, biorąc rzecz po ludzku, najchudszą 

dietą, jaką można sobie wyobrazić. A przecież znajduję w tym zadowolenie: 

mikrokosmicznej sytuacji bronię tak makrokosmicznie, jak 

to tylko możliwe 143 . 

Z ludźmi nie rozmawiam. By zupełnie nie zerwać komunikacji 

i by nie dawać okazji do plotek - zebrałem garść wierszy, ważkich 

uwag, przysłów i krótkich sentencji autorstwa owych nieśmiertelnych 

Greków i Rzymian, których podziwiać będziemy po wszystkie 

143 Chodzi o to, że autor wpisuje „zwykłe", „mikrokosmiczne" zdarzenie, 

jakim jest miłość dwojga ludzi, w kontekst greckiej mitologii i filozofii, 

europejskiej literatury, a przede wszystkim - Biblii i stworzenia ziemi 

i nieba. 

108

czasy. Do antologii dodałem wiele cytatów z podręcznika Ballego 

144 , wydanego, dzięki posiadanemu przywilejowi, przez vajsenhusowskie 

145 sierocińce. 

Gdy ktoś zada mi pytanie, jestem gotów. Cytuję klasykę równie 

dobrze jak Peer Degn 146 . Przytaczam także podręcznik Ballego: 

„Choćbyśmy osiągnęli sławę, o jakiej marzymy, nie powinniśmy dać 

się ponieść samozadowoleniu ani zadzierać nosa" 147 . Naprawdę tak 

napisał, nie oszukuję. Ilu jest takich, którzy zawsze potrafią powiedzieć 

prawdę lub użyć zwięzłej sentencji? „Pod pojęciem świata rozumiemy 

zazwyczaj niebo i ziemię, ze wszystkim, co się między nimi 

znajduje". 148 

Co pomoże wyznanie, skoro nikt mnie nie rozumie? Mój ból 

i cierpienie są bezimienne jak i ja. Lecz chociaż nie mam imienia, 

może dla Pana zawsze będę kimś? W każdym razie chciałbym pozostać 

w Pańskiej pamięci jako 

oddany Panu. 

144 Nicolai Edinger Balie (1744-1816), duński teolog i profesor teologii, 

biskup Zelandii. Wraz z Christianem Bastholmem wydał w Kopenhadze 

w 1791 r. podręcznik do nauki religii Lcerebog i den Evangelisk-Christelige 

Religion, indrettet til Brug i de danske Skoler. Wprowadzony do wszystkich 

szkół, podręcznik ów nazwany został przez uczniów Balles Lcerebog 

(Podręcznik Ballego). Kierkegaard posiadał w swej bibliotece wydanie 

zl824r.(ASKB183). 

145 Słowo Vajsenhus (niem. Waisenhaus) oznacza dom dla osieroconych 

dzieci, instytucję znaną już w średniowiecznej Europie. W Danii została 

ona powołana do życia w 1727 roku dekretem Fryderyka IV, który jednocześnie 

nadał jej przywilej wydawania i sprzedaży książek o charakterze 

religijnym. 

146 Peer Degn to postać z komedii L. Holberga Erasmus Montanus ellerRasmus 

Berg (1731). Podczas dyskusji z przybyłym z zagranicznych wojaży 

studentem Rasmusem Bergiem Degn ujawnia całkowitą nieznajomość 

łaciny i autorów starożytnych. W duńskiej tradycji literackiej Peer Degn 

symbolizuje arogancką niewiedzę, pociągającą za sobą śmieszność. 

147 Jest to cytat z Balles Lcerebog, 6, III, § 2b („Om Pligterne" - „O obowiązkach"). 

148 Cytat z Balles Lcerebog, 1,1, § 2 („Om Gud og Hans Egenskaber" - „O Bogu 

ijego właściwościach"). 

109

15 listopada 


Gdybym nie miał Hioba! Nie potrafię drobiazgowo opisać, jakie 

znaczenie, jak wielkie znaczenie on dla mnie posiada. Nie czytam 

jego historii oczyma, jak zwykłej książki, lecz kładę ją na sercu 

i czytam okiem duszy. Jak w clairuoyance [fr. jasnowidzeniu] widzę 

proste rzeczy na różne sposoby. Nocą biorę Księgę Hioba do łóżka, 

niczym dziecko, które odrabia lekcje, wkładając podręcznik pod 

poduszkę, by wszystko umieć, gdy obudzi się rano. Każde słowo jest 

pokarmem, okryciem i lekiem dla udręczonej duszy. Jeden wyraz 

potrafi mnie zbudzić z letargu - wtedy zrywam się ogarnięty niepokojem 

- lub uspokoić bezowocny gniew w mym wnętrzu. Przerażenie 

znajduje wówczas przystań w cichym skurczu cierpienia. Pan 

czytał Księgę Hioba, prawda? Proszę przeczytaćjąjeszcze raz - ijeszcze 

- i jeszcze raz. Nie mam odwagi przytoczyć w liście nawet jednego 

zdania z Księgi Hioba, choć przepisywanie po duńsku i po łacinie 

149 tego, co powiedział, czasem dużymi, a czasem małymi literami, 

ogromnie mnie raduje. Każde przepisane słowo jest jak plaster 

położony boską ręką 150 , grzejący obolałe serce. A komu, jak nie 

149 W czasach Kierkegaarda teksty duńskie i niemieckie pisano i drukowano 

pismem „gotyckim", a teksty romańskie czcionką łacińską. 

150 W oryginale: Gudshaandsplaster (dosłownie: „plaster boskiej dłoni"), 

plaster leczniczy, używany wówczas między innymi przeciw przeziębieniu. 

110

Hiobowi, Bóg podał rękę? Lecz cytować go, nie, tego nie potrafię. 

Znaczyłoby to, że chcę przywłaszczyć sobie jego słowa w obecności 

innych. Robię to, gdy jestem sam - wtedy przywłaszczam wszystko. 

Lecz gdy obok jest ktoś... Zbyt dobrze wiem, co przystoi młodemu 

człowiekowi, gdy rozmawiają starsi. 

Poza Hiobem w Starym Testamencie nie ma nikogo, do kogo 

człowiek może się uciec z większym zaufaniem, szczerością i wiarą. 

Wszystko jest w nim tak ludzkie, znajduje się bowiem na confinium 

[łac. obszarze granicznym] 151 poezji. Nigdzie na świecie cierpienie 

nie znalazło takiego wyrazu. Kimjest Filoktet 152 ze swymi skargami, 

czepiającymi się ziemi i nie sięgającymi bogów? Czym położenie 

Filokteta, zestawione z Hiobowym, gdzie Ideajest w ciągłym ruchu? 

Proszę wybaczyć, że opowiadam o wszystkim naraz; ale przecież 

jest Pan moim powiernikiem - i nie może mi Pan odpowiedzieć. 

Bardzo bym się zaniepokoił, gdyby ktoś się przypadkiem dowiedział 

o mym stanie. Nocami każę palić światło w pokojach, 

oświetlam cały dom. Wstaję, czytam na głos, prawie krzyczę urywki 

z Księgi Hioba. Lub otwieram okno i wykrzykuję światu jego słowa. 

Nawet jeżeli Hiob był poetycką imaginacją, jeżeli nikt nie mówił 

w ten sposób, i wówczas jego słowa pozostaną moimi: chcę za nie 

odpowiadać. Inaczej nie potrafię. Któż inny bowiem posiada taki 

dar słowa, kto potrafi lepiej to wyrazić? 

Choć czytam Księgę kolejny raz - i raz jeszcze - każde słowo 

jest nowe. Rodzi się od początku lub od nowa powstaje w mej duszy. 

Odurzam się, jak pijak, każdym łykiem cierpienia, by prawie utracić 

zmysły po tak powolnym piciu. Z drugiej strony pragnę tego z nieopisaną 

niecierpliwością. Wystarczy pół słowa i już moja dusza bieg- 

151 Łacińskie wyrażenie confinium oznaczało także „obszar graniczny" między 

dwiema najlepszymi ocenami uniwersyteckimi, zatem stan niepochwytny 

za pomocą liczb. 

152 W mitologii greckiej przyjaciel Heraklesa, podczas wyprawy na Troję 

ugryziony w nogę przez węża. Filoktet skarżył się tak natarczywie, a rana 

wydawała woń tak nieprzyjemną, że Grecy pozostawili go samego na 

wyspie Lemnos. Filoktet znany jest z tragedii Sofoklesa pod tymże tytułem. 

111

nie ku jego myślom i żalom i znajduje je szybciej, niż sonda okrętowa 

dotyka dna morza, prędzej, niż błyskawica trafia w piorunochron. 

Moja dusza spieszy się, by tam przybyć. 

Czasami się uspokajam. Nie czytam wówczas, ale siedzę pochylony 

jak stare ruiny i obserwuję wszystko. Jakbym był małym dzieckiem, 

raczkującym w pokoju lub siedzącym w kącie z zabawkami. 

Dziwnie wtedy się czuję. Nie potrafię zrozumieć, dlaczego cierpią 

dorośli. Nie umiem pojąć, dlaczego walczą ze sobą, a przecież nie 

potrafię zatkać uszu. Wtedy myślę, że źli ludzie przysporzyli Hiobowi 

cierpień, że zawinili jego przyjaciele, którzy siedzą tuż obok i obrażają 

go. Wybucham wtedy głośnym płaczem. Trudny do określenia 

strach przed światem, życiem, ludźmi, przed wszystkim - dławi 

moją duszę. 

Budzę się i znowu zaczynam czytać na głos, z całej mocy i z całego 

serca. Raptem milknę, nic nie widzę, niczego nie dostrzegam, 

poza odległym kształtem. Rozpoznaję w nim Hioba siedzącego przy 

ognisku z przyjaciółmi. Nikt nie mówi ani słowa 153 , lecz ta cisza kryje 

w sobie cierpienie, jak tajemnica, której nikt nie śmie wyjawić. 

Wtem pryska cisza 154 i cierpiąca dusza Hioba wybucha ogromnym 

krzykiem. Rozumiem go. Biorę jego słowa za swoje. W tej samej 

chwili odczuwam paradoks i śmieję się z siebie, jak śmiejemy się 

z małego dziecka, które włożyło ojcowskie ubranie. Bo czy nie należy 

się śmiać, gdy ktoś inny niż Hiob zapyta: Czy człowiek powinien 

tak prawować się z Bogiem 155 , jak ludzkie dziecię kłóci się z rówieś- 

153 Aluzja do Księgi Hioba, 2, 13: „I siedzieli przy nim na ziemi siedem dni 

i siedem nocy, i żaden nie przemówił do niego ani słowa, gdyż wiedzieli, 

że jego ból był bardzo wielki". 

154 Aluzja do Księgi Hioba 3, 1: „Nareszcie otworzył Hiob usta swoje i przeklął 

dzień swój". 

155 W oryginale: „O, kunde en Mandgaae i Rette med Gud...". Przywołane już 

wcześniej słowo/rdzeń ret (por. przyp. 17 i 104) wyznacza w duńszczyźnie 

przeogromny obszar semantyczny. Przypomnijmy, że Kierkegaard 

korzystał z duńskiej Biblii z 1740 r., gdzie pytanie: „O, czy człowiek powinien 

prawować się z Bogiem", kończą słowa: ,jak ludzkie dziecię ze 

swym bliźnim?" („O, kunde en Man gaae i rette med Gud, som et Mennen- 

112

nikami? Ogarnął mnie lęk (któregojeszcze nie pojmuję, lecz na pewno 

kiedyś go zrozumiem), że już teraz czyhają na mnie owe straszliwe, 

opisane w Księdze rzeczy i że je przejmę, czytając o nich, tak jak 

można doświadczyć symptomów choroby, o której się czyta. 

skes Barn medsinNceste", GT-1740, Job 16, 21). W tłumaczeniu Miłosza 

brzmi to inaczej: „Niech On [Bóg] rozsądzi między człowiekiem i Bogiem 

jak między synem Adama i bliźnim jego"; Księga Hioba, 16, 21. 

W polskim przekładzie została osłabiona fundamentalna, partnerska relacja 

człowieka z Bogiem, a niezakończone, procesualne „prawowanie 

się", które jest podstawą tego związku, zastąpił (jednorazowy?) akt osądu, 

nie podlegający apelacji. Autorowi Powtórzenia udało się znaleźć 

w duńszczyźnie odpowiednik i, być może, rozwinięcie starotestamentowego 

związku między wiarą i prawem, umożliwiającego stały dialog człowieka 

z Bogiem. To dlatego Hiob powtarza, że Bóg nie może obejść się 

bez ludzkiej racji, którajest repliką Bożego słowa („Niechaj mnie zważy 

na wadze sprawiedliwej, a pozna Bóg niewinność moją", Księga Hioba 

31,6). 

113

14 grudnia 


Wszystko ma swój czas. Szał gorączki ustąpił, czuję się rekonwalescentem. 

Oto tajemnica Hioba, jego siła, nerw i idea: Hiob ma 

rację. Pomimo wszystko. Za pomocą tego twierdzenia protestuje on 

przeciw wszystkim ludzkim wyjaśnieniom, a ta wytrzymałość i siła 

przekonują do jego siły i wiedzy. Każde ludzkie wyjaśnienie jest dlań 

jedynie nieporozumieniem. Cierpienie, jakiego doznaje, jest w obliczu 

Boga tylko sofizmatem, którego sam nie potrafi rozwiązać, pocieszając 

się, że uczyni to Bóg. Każde istniejące na świecie argumentum 

ad hominem [łac. argument o charakterze osobistym] zostało 

użyte przeciw niemu, lecz on śmiało potwierdza swe przekonania. 

Twierdzi, że jest w dobrym porozumieniu z Bogiem i że jest niewinny 

oraz czysty w głębi swego serca, co wie razem z Bogiem, choćby 

świat temu zaprzeczał. Oto wielkość Hioba! Jego pragnienie wolności 

nie gaśnie ani nie wiotczeje w niewłaściwych słowach. Zazwyczaj 

człowiek tłumi potrzebę wolności, gdyż brak mu odwagi. Zła bojaźń 

skłania go do przekonania, że cierpi za sprawą swych grzechów 

- choćby był niewinny. Nie posiada dość hartu w duszy, by przeprowadzić 

rzecz po swojej myśli, na przekór światu, który mu nieustannie 

wymyśla. Jeżeli jednostka sądzi, że dotyka jej nieszczęście z powodu 

grzechu, wówczas okazuje (być może) piękno, prawdę i pokorę 

duszy, ale ujawnia także, że pojmuje Bogajako odległego tyrana. 

114

Człowiek wyraża tę myśl niezbyt sensownie, poprzez pragnienie 

podporządkowania Boga zasadom etycznym. 156 

Hiob nie był wcale demoniczny. Na przykład człowiek chętnie 

przyzna Bogu rację, nawet gdy sądzi, że ją sam posiada. Bardzo chce 

dowieść, że kocha Boga, nawet gdy Bóg wystawia kochanka na pokuszenie. 

A gdy Bóg nie chce odmienić świata wedle życzeń człowieka, 

ten pozostaje na tyle arogancki, by nadal Go kochać. Ta całkowicie 

demoniczna pasja w pierwszym rzędzie zasługuje na kurację psychologiczną, 

niezależnie od tego, czy humorem powstrzymuje zwadę 

(chcąc uniknąć dalszych przerw), czy też kulminuje w samolubnym 

sprzeciwie wobec siły własnych uczuć. 

Hiob powtarza stwierdzenie: mam rację. Poświadcza w ten 

sposób szlachetność ludzkiej wolności, która wie, kim jest człowiek. 

Jest wiotkim i szybko więdnącym kwiatem 157 , który staje się wspaniały, 

dążąc ku wolności. Zdobywa świadomość, której nawet Bóg 

nie może mu odebrać, chociaż Bóg mu ją dał. Hiob powtarza to 

zdanie tak, że widzisz jego miłość i zaufanie, przesycone pewnością, 

że Bóg da sobie ze wszystkim radę, jeżeli tylko człowiek skłoni 

Go do rozmowy. 

Przyjaciele nieustannie zadręczają Hioba, a zwada z nimi jest 

ogniem piekielnym, w którym hartuje się przekonanie: „przecież 

mam rację". Kiedy zaczyna mu nie dostawać siły i wyobraźni, kiedy 

obawia się, że pominie głos duszy i sumienia, kiedy wyczerpuje się 

fantazja, dzięki której boi się o siebie samego i o to, by nie rozgościły 

się w nim wygodnie wina i grzech - wtedy przyjaciele pomagają 

mu wyraźnymi wskazówkami i obraźliwymi uwagami, które jak 

156 Jest to polemika z Kantem, który, zdaniem Kierkegaarda, pragnął podporządkować 

religię etycznemu kryterium „imperatywu kategorycznego". 

W bibliotece Kierkegaarda stały Kantowskie: Kritik der Urteilskraft, 

wyd. II, Berlin 1793 (ASKB 594), oraz Kritik derreinen Vernunft, wyd. IV, 

Ryga 1794 (ASKB 595). 

157 Aluzja do Księgi Izajasza 40, 6-8: „Wszelkie ciało to jakby trawa, a cały 

wdzięk jego jest niby kwiat polny. Trawa usycha, więdnie kwiat, gdy na 

nie wiatr Pana powieje. (Prawdziwie, trawą jest naród.) Trawa usycha, 

więdnie kwiat, lecz słowo Boga naszego trwa na niebie". 

115

zazdrosne widełki różdżkarza wskazują to, co dotąd było głęboko 

ukryte. Ich koronnym argumentem jest jego nieszczęście. Dla nich 

wszystko jest jasne: albo Hiob utraci rozsądek, albo, wyczerpany, 

utonie w nędzy i cierpieniu, bezwarunkowo skapituluje. Elifaz, Bildad, 

Sofar, a nade wszystko Elihu 158 , który jest integer [łac. niezmożony], 

gdy inni są zmęczeni, omawiają ten sam temat 159 : nieszczęście 

Hioba jako karę. Hiob musi odpokutować, poprosić o przebaczenie, 

a wówczas wszystko będzie dobrze. 

Ale Hiob powtarza swoje. Jego twierdzenie jest przepustką, 

dzięki której opuszcza świat i ludzi, jest ludzkim wekslem, oddanym 

do protestu, a jednak Hiob nie zostanie unicestwiony. Chwyta się 

wszystkich środków, aby wzruszyć przyjaciół. Na przemian odwołuje 

się do ich współczucia („miejcie litość nade mną" 160 ) i oskarża 

(„dopuszczacie się kłamstwa" 161 ). Na próżno. Jego okrzyki bólu stają 

się jeszcze silniejsze. Wtórują im Hiobowe wyznania, które odrzucone 

przez przyjaciół, wybrały cierpienie za towarzysza. To jednak 

wcale przyjaciół nie porusza. Nie o to im idzie. Chętnie przyznaliby 

mu rację: tak, cierpi i ma powody, by krzyczeć. Czy „nie ryczy dziki 

osioł, gdy brak mu trawy"? 162 Żądająjednak, by ujrzał w tym karę. 

Jak więc wytłumaczyć Hiobowy upór? Tak: to jest próba. Jednak 

to tłumaczenie pociąga za sobą nową trudność, którą pragnę 

opisać w następujący sposób. Nauka roztrząsa i wyjaśnia życie, 

a w życiu związek człowieka z Bogiem. Czy istnieje nauka tak stworzona, 

by było w niej miejsce dla stosunku, który został określonyjako 

próba? Próba bynajmniej nie rozumiana abstrakcyjnie, lecz jako 

próbajednostki. Taka nauka nie istnieje i istnieć nie może. Do tego 

należy dodać pytanie, w jaki sposób człowiek dowiaduje się, że jest 

158 Imiona biblijnych przyjaciół Hioba. 

159 Aluzja do mowy Elihu, Księga Hioba, 32, 6-37, 24. 

160 „Miejcie litość, miejcie litość nade mną, wy, przyjaciele moi, bo ręka Boska 

mnie dotknęła" (Księga Hioba, 19, 21). 

161 „Wy jesteście pobielacze kłamstwa, oszukańczy lekarze z was wszystkich" 


162 „Czy ryczy dziki osioł na zielonej trawie albo wół u pełnego żłobu?" 

(Księga Hioba, 6, 5). 

116

to próba. Ktoś, kto ma nikłe pojęcie o idei egzystencji i o istnieniu 

świadomości, od razu spostrzeże, że łatwiej to powiedzieć niż zrobić, 

łatwiej powiedzieć niż pominąć, łatwiej powiedzieć niż dotrzymać. 

Należy zacząć od oczyszczenia zdarzenia z kosmicznego związku, 

następnieje ochrzcić i nadać mu święte imię. Później idziemy na 

badanie do etyka, by na koniec powiedzieć: oto próba. Zanim to 

nastąpi, człowiek nie egzystujejakojednostka myśląca. Każde wyjaśnienie 

jest dla niego możliwe, a ruch namiętności nieograniczony. 

Tylko ci, którzy wcale nie mają lub mająjedynie mdłe pojęcie o duchowej 

egzystencji, są zawsze gotowi pocieszyć się półgodzinną lekturą. 

Podobnie wielu czeladników filozofii proponuje pośpiesznie 

zrobione produkty. 

Nie w tym wielkość Hioba, że powiedział: Pan dał, Pan wziął, 

niech będzie imię Pańskie błogosławione, co zresztą powiedział na 

początku i więcej nie powtórzył. Znaczenie Hioba polega na tym, że 

zakończył rozgrywane w sobie graniczne potyczki z wiarą i ukazał 

związany z tym niecodzienny wybuch dzikich i wojowniczych namiętności. 

Dlatego Hiob nie uspokaja jak bohater wiary 163 , lecz koi tylko 

na chwilę. Hiob jest po prostu bogatą w znaczenia wypowiedzią 

człowieka w jego wielkim prawowaniu się z Bogiem, w tym długim 

i przerażającym procesie, który się zaczął, gdy Szatan położył zło 

między Bogiem a Hiobem, a który zakończy się zapewnieniem: to 

wszystko jest próbą. 

Kategoria próby nie jest ani estetyczna, ani etyczna, ani dogmatyczna; 

jest transcendentna. Wiedza o próbie, o tym, żejest ona 

próbą, powinna znaleźć swe miejsce w teologicznej dogmatyce. 

Lecz gdy ta wiedza zostanie upowszechniona, elastyczność próby 

osłabnie i zacznie ona oznaczać coś innego. Kategoria próby jest 

absolutnie transcendentna i stawia człowieka w sytuacji osobistego 

163 Bohaterem wiary nazywa autor Abrahama, centralną postać książki 

Kierkegaarda / Johannesa de Silentio Bojaiń i drżenie, wydanej równocześnie 

z Powtórzeniem (por. S0ren Kierkegaard, Bojaiń i drżenie. Choroba 

na śmierć, tł.J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1969). 

117

antagonizmu wobec Boga, w sytuacji, gdy człowiek nie może zadowolić 

się żadnym wyjaśnieniem z drugiej ręki. 

Istnieją ludzie, którzy chętnie i szybko wyciągają to pojęcie 

przy każdej nadarzającej się okazji - na przykład, gdy tylko kasza 

zacznie się im przypalać 164 , co świadczy o tym, że go wcale nie rozumieją. 

Ten, kto posiada rozwiniętą świadomość świata, mocno się 

napracuje, zanim je znajdzie. Tak właśnie jest z Hiobem, który ukazuje 

głębię swej świadomości przez niezłomność, z jaką unika gładkich 

póz etycznych i podstępnych ataków 165 . Hiob nie jest bohaterem 

wiary. Rodzi kategorię „próby", a czyni to w wielkich bólach, bo 

jako człowiek dojrzały nie może rzeczy dokonać z bezpośredniością 

dziecka. 

Dobrze zdaję sobie sprawę, że pojęcie próby może zapragnąć 

odrzucić rzeczywistość, określając tę ostatnią jako próbę wobec 

wieczności. Ale ta świadomość nie zyskała władzy nade mną, gdyż 

próba jest kategorią ograniczoną, zatem eo ipso zdefiniowaną wobec 

czasu, czyli możnajej z czasem zaniechać. 

164 W oryginale: „biot Gr0den bliver sveden\ dosłownie: „gdy kasza się przypala". 

W kierkegaardowskiej Danii kasza i jej pochodne stanowiły podstawę 

posiłków. Jeszcze duńskie książki kucharskie z przełomu XIX i XX 

wieku zaczynają się od opisu zaletgr0den (por. Fr0kenjensen Kogebog, Kopenhaga 

1901). Być może nieco światła na rolę kaszy wśród kierkegaardowskich 

kulinariów rzuci następujący fragment z wydanego przez Victora 

Eremitę Albo-albo (1843): „Pamiętam z czasów szkolnych, że w środę 

zawsze była kasza gryczana. Przypominam sobie, jak rozgotowana do 

białości była ta kasza, jak masło pachniało mi pod nosem, jakie ciepło 

ogarniało, kiedy się spoglądało na tę kaszę, jaki byłem głodny i jak niecierpliwie 

oczekiwałem, by móc zacząć. Taki talerz gryczanej kaszy! Oddałbym 

zań więcej niż prawo pierworództwa" (S. Kierkegaard, Albo-albo, 

„Diapsalmata", tł. J. Iwaszkiewicz - tutaj tłumaczenie nieco zmienione 

przeze mnie, 1.1, s. 28, Warszawa 1982). Hong mówi w swym tłumaczeniu 

o „przypalonej kaszy" (op. cit., s. 210), podobnie Duńczyk Hansen 

w rosyjskim przekładzie {op. cit, s. 101). Szwedzki tłumacz pomija to wyrażenie 

(op. cit., s. 85). 

165 Por. List do Efezjan 6,11: „Obleczcie pełną zbroję Bożą, byście mogli się 

ostać wobec podstępnych zakusów diabła". 

118

Tyle wiem. Pozwalam sobie we wszystko Pana wtajemniczyć, 

pisząc bowiem do Pana, czynię to także dla siebie. Od Pana zaś, jak 

Pan wie, nie żądam niczego, prócz tego, bym mógł pozostać 

oddanym mu. 

119

13 stycznia 


Sztorm ucichł - burza przeminęła - Hiob stanął przed sądem 

ludzkości. Pan Bóg i Hiob porozumieli się i pogodzili, i jak za dawnych 

lat Bóg osłania Hiobowy namiot 166 . Ludzie także zrozumieli 

Hioba i przychodzą, by jeść z nim chleb i pocieszać go ze współczuciem. 

Jego bracia i siostry przynoszą podarki: każdy daje mu grosz 

i złoty pierścień 167 . Hiob został błogosławiony i wszystko otrzymał 

podwójnie. - To się nazywa powtórzenie. 

Ile dobrego czyni burza! Jakie to szczęście być skarconym 

przez Boga! Zazwyczaj skarcony człowiek staje się jeszcze bardziej 

hardy, lecz gdzie Bóg sądzi, tam słabnie człowiek. Zapomina o bólu 

w miłości, którajest nauczycielem. 

Kto wymyślił takie zakończenie? A przecież żadne inne nie jest 

do pomyślenia; podobnie jak i to zresztą. Gdy wszystko zastyga, gdy 

zamiera myśl, gdy mowa cichnie, a pełne rozpaczy wyjaśnienie 

166 , Jak wtedy, w dniach mojej pełni, gdy Bóg czuwał nad moim namiotem" 


167 „I Pan odmienił los Hioba, kiedy wstawiał się za swoimi przyjaciółmi. 

Rozmnożył Pan wszystko, co posiadał Hiob, w dwójnasób. Przyszli do 

niego wszyscy bracia i wszystkie siostry, i wszyscy, którzy go znali dawniej, 

i jedli z nim chleb w jego domu, i żałowali go, i pocieszali z powodu 

całego nieszczęścia, które sprowadził Pan na niego. A każdy z nich dał 

mu po grudce srebra i po złotym pierścieniu" (Księga Hioba, 42,10,11). 

120

powraca do domu - wówczas potrzeba burzy. Kto to potrafi pojąć? 

I kto zdecyduje się na coś innego? 

A może Hiob nie miał racji? 168 To prawda. Stracił ją na zawsze, 

bo nie mógł apelować wyżej niż do tego sądu, który go skazał. Czy 

Hiob miał rację? Tak. Zdobył ją na zawsze, gdyż nie miał jej wobec 

Boga. 

Tak wygląda powtórzenie. Kiedy przychodzi? Hm, być może 

nie należy o tym mówić w żadnym ludzkim języku. Kiedy powtórzenie 

spotkało Hioba? Wtedy gdy zaistniała największa, dająca się pomyśleć 

pewność i prawdopodobieństwo zajścia tego, co niemożliwe. 

Powoli Hiob traci wszystko. Stopniowo zanika nadzieja, gdyż nieubłagana 

rzeczywistość występuje przeciw niemu z coraz cięższymi 

zarzutami. Na pierwszy rzut oka wszystko jest stracone. Przyjaciele, 

przede wszystkim Bildad, widzą tylko jedno wyjście: Hiob powinien 

zaakceptować karę, a wtedy może mieć nadzieję na powtórzenie 

swego dostatku 169 . Ale Hiob nie chce tego. Wówczas węzeł komplikacji 

zostaje mocno zaciągnięty i tylko błyskawica może go przeciąć. 

To opowiadanie niesie nieopisaną pociechę. Jakie to szczęście, 

że nie postąpiłem wedle Pańskiego zachwycającego i sprytnego planu. 

Być może, biorąc rzecz po ludzku, było to tchórzostwem z mojej 

strony... ale może teraz Opatrzność szybciej pospieszy mi na 

pomoc? 

Jednego tylko żałuję: że nie poprosiłem dziewczyny, aby dała 

mi wolność. Jestem przekonany, że by to zrobiła. Kto jest w stanie 

pojąć dziewczęcą wielkoduszność? Choć nie żałuję tego aż tak bardzo, 

bo wiem, że zrobiłem tak, będąc dumny - z niej właśnie! 

O, gdybym nie miał Hioba! Więcej już nie powiem, by nie przeciążać 

Pana monotonną pieśnią. 

Oddany Panu 

168 W swych notach pisze Kierkegaard: „Choćby człowiek miał całkowitą rację, 

to Bogu powinien powiedzieć: nie mam racji. Bo żaden człowiek nie 

potrafi absolutnie pojąć swej świadomości" (Pap. IV A 256). 

169 Jeśli będziesz niewinny i prawy, czuwać będzie nad tobą i domostwo 

twoje sprawiedliwe odnowi" (Księga Hioba, 8, 6). 

121

17 lutego 


Siedzę. Za niewinność, jak to się mówi wjęzyku opryszków, czy 

z łaski króla? 170 Tego nie wiem. Wiem tylko, że siedzę i że nie mogę 

ruszyć się z miejsca. Stoję. Na palcach czy na całej stopie? Nie wiem. 

Wiem tylko, że stoję już cały miesiąc suspenso gradu [łac. bez ruchu], 

nie poruszając stopą i nie robiąc żadnego gestu. 

Czekam na burzę - i na powtórzenie. Będę zadowolony, gdy 

nadejdzie burza, o, wprost szczęśliwy, choćby wyrok brzmiał: powtórzenie 

jest niemożliwe. 

Co ma sprawić ta burza? Ma uczynić mnie zdolnym do bycia 

małżonkiem, choć to zniszczy moją osobowość. Będę wtedy niczym, 

stanę się nierozpoznawalny dla siebie samego, ale nic nie zachwieje 

mej decyzji, choć stoję na jednej nodze. Moja cześć będzie ocalona, 

duma zachowana i niezależnie od tego, jak bardzo mnie zmieni ten 

krok, mam nadzieję, że wspomnienie pozostanie ze mnąjak niewyczerpana 

pociecha. Pozostanie nawet wtedy, gdy zdarzy się to, czego 

obawiam się bardziej od samobójstwa, a co też będzie przeszkodą, 

choć według innej miary. Jeżeli nie nadejdzie burza, wymyślę krętactwo: 

nie umrę, lecz udam, że umarłem, by krewni i przyjaciele 

170 Wedle starego duńskiego zwyczaju człowiek skazany na dożywocie mógł 

„z łaski króla" zostać umieszczony w domu poprawczym, a następnie - 

w niektórych wypadkach - całkowicie uwolniony. 

122

mogli mnie pochować. Gdy złożą mnie do trumny, w ciszy przytulę 

do siebie oczekiwanie. Nigdy się o tym nie dowiedzą, w przeciwnym 

razie będą mieć się na baczności, by nie pochować człowieka, w którym 

wciąż mieszka życie. 

Poza tym robię wszystko, co w mej mocy, by stać się mężem. 

Siadam, by przyciąć włosy. Odrzucam wszystko, co nieporównywalne, 

by móc się z nim porównać. Co rano odrzucam niecierpliwość 

i nieskończoną tęsknotę duszy, ale to nie pomaga, skoro powracają 

za chwilę. Co rano dokładnie golę brodę z moich dziwactw, ale to 

nie pomaga. Następnego dnia broda jest równie długa. Wycofuję 

się, jak bankier, który wycofuje z obiegu banknoty, by wprowadzić 

nowe, chociaż rzadko mu się to udaje. Zamieniam cały majątek idei 

i jej listy zastawne na małżeńskie kieszonkowe. Jak niewiele dostanę 

w tej walucie! 

Piszę krótko, bo moja pozycja i sytuacja nie pozwalają na wiele 

słów. 

Oddany Panu 

123

Choć od dawna odsunąłem się od świata i uciszyłem skłonność 

do teoretyzowania, nie mogę zaprzeczyć, że chłopiec wytrącił mnie 

nieco z wahadłowej równowagi i przyciągnął ku sobie. Tym bardziej 

że jasno pojąłem, jak wielkim nieporozumieniem byłajego sytuacja. 

Cierpiał na przedwczesną, melancholijną wielkoduszność, która poza 

sercem poety zawsze jest bezdomna. Czekał na burzę, by przemieniła 

go w męża. A może na zapaść nerwową (to przecież zupełnie 

inna sprawa)? Był z tych, co mówią: batalion, rozejść się!, chociaż 

należało odejść samemu, co także można tak ująć: powinna 

odejść dziewczyna. Gdybym nie był taki stary, z przyjemnością zająłbym 

się nią, po prostu, by pomóc człowiekowi. 

Chłopiec się cieszy, że nie wykonał mego „sprytnego" planu. 

To do niego podobne. Nawet teraz nie dostrzega, że to właśnie było 

jak najbardziej właściwe. Układać się z nim jest -jak widać - rzeczą 

niemożliwą. Szczęśliwie, nie pragnie odpowiedzi. Byłoby bowiem 

śmieszne korespondować z człowiekiem, który w ręku trzyma burzę 

jako atut. O, gdyby miał moje doświadczenie! Nic więcej nie powiem. 

Czy wtedy gdy nastąpił fakt, na który liczył, zapragnął nadać 

mu religijny wymiar? O tym sam musi zdecydować; ja niczego dodać 

nie potrafię. Lecz zawsze jest dobrze zrobić, co przepisze ludzki 

rozum. Gdybym był na jego miejscu, lepiej potrafiłbym pomóc 

dziewczynie. Bo niewykluczone, że teraz będzie jej jeszcze trudniej 

go zapomnieć. Nie krzyczała, że to nieszczęście. Należy krzyczeć, bo 

dobrze, gdy z rany cieknie krew. Pozwólcie krzyczeć dziewczynie. 

Gdy się wykrzyczy, szybko zapomni o wszystkim. 

124

Nie posłuchał mych rad, więc teraz dziewczyna najpewniej 

cierpi. Owszem, chętnie się zgodzę: dla niego jest to wyjątkowo fatalna 

sytuacja. Gdyby gdzieś żyła podobna dziewczyna, która byłaby 

mi wierna - wówczas obawiałbym się jej ponad wszystko w świecie, 

bardziej niż bojownik o wolność boi się tyrana. Przerażałaby mnie. 

Odczuwałbym jej obecność jak ból zęba. 

Przerażałaby mnie, gdyż byłaby ideałem. Ja zaś jestem zbyt 

dumny, by tolerować fakt, że istnieje człowiek, który mocniej i wytrwałej 

ode mnie okazuje uczucia. Gdyby pozostała na szczycie ideału, 

musiałbym zaakceptować, że moje życie stanęło in pausa [łac. 

w oczekiwaniu], zamiast posuwać się do przodu. Może znajdzie się 

ktoś, kto nie potrafi się powstrzymać od okazania jej bolesnego 

zachwytu i kto będzie o nią tak zazdrosny, że chwyci się każdego 

sposobu, by ją zgubić, to znaczy: poślubić. 

Gdyby dziewczyna powiedziała to, co się tak często mówi, pisze, 

drukuje, czyta, zapomina i znowu powtarza: „kochałam cię, teraz 

mogę to wyznać" („teraz", jakby przedtem nie mówiła tych słów 

setki razy), „kochałam ciebie bardziej od Boga" (a powiedzieć tak to 

wcale niemało... nawet w naszych czasach, w których bojaźń Boża 

jest coraz rzadszym fenomenem) - to także nie wprowadziłoby zamieszania 

do jego życia. Ideałem jest nie umrzeć z rozpaczy, lecz zachować 

(o ile to możliwe) dobre zdrowie i uśmiech - ocalając jednocześnie 

uczucie. Szukanie wtedy innego partnera jest wyrazem małości 

i słabości, prostackiej i plebejskiej wirtuozerii, którajednocześnie 

wprawia w ruch system alarmowy mieszczucha. Każdy, kto potrafi 

oglądać życie okiem artysty, łatwo zauważy, że takie poszukiwania 

są niewybaczalnym błędem, którego nie można naprawić nawet 

siedmiokrotnym małżeństwem. 

Choć chłopiec kaja się za to, że nie poprosił dziewczyny, by 

zwróciła mu wolność, równie dobrze może tego zaniechać. To wcale 

by mu nie pomogło, gdyż według wszelkiego ludzkiego prawdopodobieństwa 

zwróciłby dziewczynę przeciw sobie. Gdyż prosić dziewczynę, 

by dała ci wolność, jest czymś innym niż przysłużenie się jej 

wyjaśnieniem, że była twą muzą. Ponownie widzimy, że jest poetą. 

Poeta jest wyśmienitym obiektem dziewczęcych drwin. Gdy dziew- 

125

czyna śmieje mu się prosto w twarz, on myśli, że jest wielkoduszna. 

Powinien się cieszyć, że nie zaczęła od tego. Wówczas naprawdę by 

się sparzył. 

Jego dziewczyna powtarzała bowiem nie tylko tabliczkę erotycznego 

mnożenia, co jest dopuszczalne i gdzie jest w swym prawie 

171 , ale także reguły małżeńskiego potęgowania. Wzywała Boga 

na świadka ślubu i zaklinała się na wszystko, co święte, włączając 

w to drogie wspomnienia, które mieszkały w jego duszy 172 . W ten 

sposób wiele dziewcząt, o ile tylko nadarzy się okazja, bezwstydnie 

pozwala sobie na kłamstwo, na które by sobie nie pozwolił nawet 

uwodziciel. Ten, kto w sprawach erotycznych opiera się na Bogu 

i pragnie miłości ze względu na Boga, zatraca się w chęci bycia mocniejszym 

od nieba i znaczniejszym od indywidualnego, wiecznego 

zbawienia. - 173 

Wyobraźmy sobie, że dziewczyna chciała dać mu w ten sposób 

nauczkę, której miał nigdy nie zapomnieć ani nie przezwyciężyć, był 

bowiem na tyle rycerski, by nie wsłuchiwać się w moje rady, biorąc 

za to sobie do serca każde westchnienie dziewczyny i przechowując 

jejako wieczną prawdę. Wyobraźmy sobie, że niebawem pojął, iż była 

to przesada, niewielkie liryczne impromptu [fr. improwizacja], czułe 

divertissement [fr. rozrywka]... O, być może i tutaj pomogło mu pojęcie 

wielkoduszności. 

171 W oryginale znowu pojawia się pojęcie ret: „det er lovligt} og hun i Retten..."', 

odnoszące się zarówno do subiektywnej racji zakochanej dziewczyny, 

jak i do tego, że ma prawo po swej stronie (por. przyp. 155). 

172 W rękopisie Powtórzenia znajdziemy pominiętą w druku notatkę, rozwijającą 

tę myśl: „Dziewczyna mogłaby osiągnąć nieopisane, podtrzymująceją 

przez długi okres zadowolenie, wiele dając mężczyźnie - oddając go 

samemu sobie! Jednak wybierają to tylko wyjątki. Najczęściej dziewczyna 

wybiera doszczętne zniszczenie człowieka, a potemjest gotowa pocieszyć 

go swym uściskiem i gromadką dzieci" (Pap. IV B, 97:12). 

173 W rękopisie Powtórzenia notatka pominięta w druku: „Zbawienie. Zbawienie. 

Ze względu na dobro młodych ludzi taka dziewczyna powinna 

być rozpoznawalna nie tylko przez posiadanie czarnego zęba, o nie, 

powinna mieć zieloną twarz. Być może, żądam za wiele. Wówczas byłoby 

tyle zielonych dziewcząt!" (Pap. IV B, 97:24). 

126

Mój przyjaciel jest poetą, a poetę cechuje zauroczenie wiarą 

w kobietę. Ja zaś jestem - z całym szacunkiem - prozaikiem. Mam 

swoje zdanie na temat płci odmiennej, a właściwie nie mam żadnego 

zdania, jako że nader rzadko widziałem dziewczęta, których życie 

można by opisać za pomocą jasnego pojęcia. Najczęściej kobiecie 

brakuje konsekwencji, która jest konieczna, by człowiek stał się 

przedmiotem podziwu lub pogardy. Bo kobieta, nimjeszcze zacznie 

oszukiwać innych, zostaje oszukana przez samą siebie - stąd trudno 

przyłożyć do niej jakąś stałą miarę. 

Mój przyjaciel doczeka się teraz. Nie pokładałem wielkiej nadziei 

wjego pragnieniu burzy i sądzę, że nie wyszedłby źle na przyjęciu 

mojej rady. W miłości chłopca żyła idea. Dlatego zainteresował 

mnie tak bardzo. Według mego planu idea miała stać się wzorcem, 

a wzorzec to najpewniejsza rzecz na świecie. Ten, kto troszczy się 

o wzorzec w życiu, będzie miał za błazna każdego, kto pragnie go 

oszukać. Idea się ujawniła. Był ją winien ukochanej - i sobie. Gdyby 

dziewczyna potrafiła żyć w sposób, który wcale nie wymagał specjalnych 

zdolności, a jedynie wewnętrznej żarliwości, to powiedziałaby 

w chwili, w której została opuszczona: „Nie mam z nim nic więcej 

wspólnego, niezależnie od tego, czy jest oszustem, czy nie, czy wróci 

do mnie, czy też nie. Zachowam jedynie ideał mojej miłości i jej czci 

bronić będę najlepiej, jak potrafię". Gdyby tak zrobiła, sytuacja 

chłopca stałaby się nieprzyjemna, gdyż na zawsze pozostałby pogrążony 

w bólu i w nieszczęściu współczucia. A przecież któż nie wybrałby 

właśnie tego, by móc -jak on - na dnie rozpaczy z radością 

podziwiać ukochaną! Jego życie zostałoby wówczas zatrzymane 

(i jej także), lecz zatrzymane jak strumień, zaczarowany potęgą muzyki. 

-Jeżeli dziewczyna nie potrafi zamienić idei w regulator życia, 

to chłopiec nie powinien swym bólem utrudniać jej wyboru innego 

zobowiązania. 

127

31 maja 


Wyszła za mąż! Za kogo? Nie wiem, gdyż czytając o tym, odczułem 

ból jak od uderzenia i wypuściłem gazetę z ręki, a potem nie 

miałem cierpliwości, by się zagłębiać w detale. Znowu jestem sobą: 

oto powtórzenie. Rozumiem wszystko, życie wydaje mi się piękniejsze 

niż przedtem. To nadbiegło także jak burza 174 , choć jej wielkoduszności 

zawdzięczam, że tak się właśnie skończyło. Kogokolwiek 

wybrała, by nie powiedzieć: upodobała sobie, bo gdy chodzi o cnoty 

małżeńskie, każdy bije mnie na głowę, okazała mi wielkoduszność. 

Nawet gdyby on był najpiękniejszym mężczyzną na świecie, uosobie- 

174 Ta burza bynajmniej nie jest identyczna z burzą i sztormem przywołanymi 

w kontekście dramatu Hioba i opisanymi w liście młodego człowieka 

z 13 stycznia. Biografia Hioba należy do historii ludzkości, jest więc częścią 

egzystencji każdego człowieka. Opuszczenie młodzieńca przez 

dziewczynę jest - z tej perspektywy - zdarzeniem przypadkowym. Rozjaśnia 

tę myśl notatka Kierkegaarda z 1841 r.: „I każdy, kto ufunduje swe 

życie na czymś przypadkowym, a czymś takim jest piękno, bogactwo, pochodzenie, 

nauka, sztuka, krótko mówiąc: na tym wszystkim, co nie jest 

częścią losu każdego człowieka, zbuduje «egzystencję złodziejską» [r0verexistents\. 

A gdyby nawet ci się to powiodło... gdyby ktoś młodszy zwrócił 

się do ciebie z całym zaufaniem i prawem młodości, gdyż nie możesz odmówić 

młodszemu prawa do zadania ci pytania: na czym zbudowałeś 

swoje życie? - czy nie stanąłbyś wówczas zawstydzony, nie potrafiąc wtajemniczyć 

młodszego w swój spryt i podstęp?" (Pap. III A 135). 

128

niem męskiego uroku, potrafiącym oczarować każdą dziewczynę, 

i gdyby ona, dając mu swą rękę, pogrążyła w rozpaczy wszystkie kobiety 

- także wówczas postąpiłaby nader wielkodusznie, choćby dlatego 

że zupełnie o mnie zapomniała. Cóż piękniejszego od kobiecej 

wielkoduszności! Niech zszarzeje ziemski urok kobiety, niechaj jej 

oczy utracą blask, a gibkie plecy pochylą się z wiekiem, niechaj loki, 

pokornie schowane pod chustą, stracą czarodziejską władzę, a królewskie 

spojrzenie, niegdyś rządzące światem, z matczyną miłością 

skupi się na drobnej, pod jej opiekę oddanej gromadce! Nigdy nie 

zestarzeje się dziewczyna, która okazała taką wielkoduszność! Niechaj 

życie odpłaci jej tym, co zdobyła, niech dajej to, co najmocniej 

pokochała. Ja także zostałem wynagrodzony przez życie tym, co kocham 

najbardziej: powróciłem do siebie. Tak uczyniło życie, dzięki 

jej wielkoduszności. Znowu jestem sobą. Znowu posiadam owego 

„siebie", do którego nikt by nie podszedł na wiejskim gościńcu. Rozdarcie, 

które trapiło mą duszę - uleczone. Znowu jestem jednością. 

Sympatyczne obawy, które żywiły się dotąd moją dumą, zaniechały 

wysiłków rozdzielania i izolacji. 

Czy to nie jest powtórzenie? Czyż nie dostałem podwójnie 

wszystkiego? Czy nie otrzymałem z powrotem siebie - w taki sposób, 

że odczuwam to podwójnie? I czym jest podwojenie ziemskich 

dóbr, nic niewartych dla ducha, wobec takiego powtórzenia? Jedynie 

dzieci nie dostał Hiob w podwójnej ilości, gdyż istnień ludzkich 

nie można podwoić w ten sposób. Tylko powtórzenie ducha jest 

możliwe, choć i on w doczesności nie będzie tak doskonały jak 

w wieczności, którajest prawdziwym powtórzeniem. 

Znowujestem sobą. Maszynajest w ruchu. Zniszczony został powab 

iluzji, w którą byłem owinięty. Złamane czarodziejskie zaklęcie, 

które nie pozwalało mi powrócić do siebie. Już nikt ku mnie nie wyciąga 

rąk. Moje wyzwolenie jest pewne. Urodziłem się dla siebie, gdyż 

dopóty Ilithyia 175 krzyżowała dłonie, rodząca nie mogła urodzić. 

175 Ilithyia (właściwie Ejlejtyja), „ta, która przyszła w potrzebie" (por. Z. Kubiak, 

Mitologia Greków i Rzymian, s. 178-179), była grecką boginią płodności, 

często pomagającą przy porodach mitologicznych bohaterów. Zarówno 

Homer w Iliadzie (pieśń 19, w. 103-105), jak i Owidiusz w Meta- 

129

To wszystko już za mną. Mam wspaniałą łódź. Za chwilę będę 

tam, dokąd kieruje mnie pragnienie duszy i gdzie idee rozpryskują 

się za sprawą rozgniewanych żywiołów, a nieokiełznane myśli kłębią 

jak narody podczas wędrówki ludów... tam, gdzie w następnej chwili 

panuje cisza głębokajak milczenie południowych mórz, można więc 

usłyszeć własne słowa o tym, że ruch istnieje tylko w duszy człowieka, 

gdzie co chwila ryzykuje się życie, traci je - i odzyskuje na nowo. 

Należę do idei. Gdy skinie na mnie, podążam za nią. Gdy wyznaczy 

mi spotkanie - czekam dni i noce, podczas których nikt mnie nie 

woła na obiad i nikt nie czeka z kolacją. Gdy idea wzywa, pozostawiam 

wszystko, a raczej: nie mam nic do pozostawienia. Nikogo nie zdradzam, 

nikogo nie zwodzę, jej tylko będąc wierny. Nikogo nie dręczę, 

więc moja duszajest wolna od udręki. A gdy wracam do domu, nikt 

nie próbuje zgadywać z mej twarzy, nikt nie chce czytać z moich gestów. 

Nikt nie domaga się wyjaśnień, których zresztą nie potrafiłbym 

udzielić. Czy czuję się zbawiony tym szczęściem? Czyjestem pogrążony 

w rozpaczy? Czy odzyskałem życie? Czyje straciłem? 

Znowu podano mi do ręki upajający kielich. Już wdychamjego 

aromat i przeczuwam smak. Już rozpoznaję jego perlącą się muzykę 

- lecz najpierw toast: za tę, która uwolniła moją duszę, zamkniętą 

w samotności rozpaczy! Chwalmy kobiecą wielkoduszność! Niechaj 

żyje ucieczka myśli! Niech żyje zagrożenie życia w służbie idei! Niech 

żyją trudy walki! Niech żyje karnawałowy zgiełk zwycięstwa! Niechaj 

żyje taniec w chaosie nieskończoności! Niech żyje ruch fal, niosących 

mnie w przepaść! Niechaj żyje ruch fal, wznoszących mnie ku 

gwiazdom! 

morfozach (pieśń 9, w. 281) mówią o bogini o tym imieniu. Kierkegaard 

posiadał w swej bibliotece dwutomowe wydanie Neues mythologisches 

Wórterbuch F. A. Nitscha (wyd. II, Lipsk-Sorau 1821, t. II, s. 27; ASKB 

1944-1945), gdzie Ejlejtyja opisana jest jako bogini nie stroniąca bynajmniej 

od czarów. Siadając przy rodzącej, potrafiła opóźnić poród przez 

założenie nogi na nogę i skrzyżowanie dłoni. 

130

1> 

^r- 

Z żki. 

z sią 

3 M 

ci 'F 

OH 

#rH 

0 £ 

S o 

V 

c 

o !s "a; 

N 4-> 

T3 >^ N 

O 

Ui 

P 3 

Kopenhaga, w sierpniu 1843 roku 

Drogi Czytelniku! 

Wybacz, że zwracam się do ciebie tak poufale, ale wszak rozmawiamy 

unteruns [niem. sam na sam]. Chociaż jesteś literacką figurą, 

jesteś przecież jednostką. Nie jesteś dla mnie wielokrotnością, ale 

kimś jedynym. Jesteśmy razem: Ty i ja. 

Jeżeli zgodzimy się, że nieodpowiednim czytelnikiem jest ten, 

kto czyta książki z przypadkowego, wcale z nimi nie związanego powodu, 

to pozostanie na tej ziemi niewielu właściwych czytelników - 

nawet dla tych autorów, którzy mają ich wielu. Komu bowiem wpadnie 

dzisiaj do głowy, by tracić czas na rozważenie pokrętnej idei, głoszącej 

, że być dobrym czytelnikiem to sztuka, która także wymaga czasu. 

Ta pożałowania godna okoliczność wpływa oczywiście na autora, 

który wedle mego zdania najlepiej uczyni, pisząc tak jak Klemens 

Aleksandryjski 177 , mianowicie, by heretycy nic z tego nie pojęli. 

177 Klemens z Aleksandrii (właśc. Titus Flavius Clemens, ok. 150-ok. 215), 

jeden z greckojęzycznych ojców Kościoła. W dziele Stromateis, 5,9, przypomina 

czytelnikom, że tworzy alegorie dla wtajemniczonych (czyli 

chrześcijan) z obawy, by nie sprofanować świętych prawd Ewangelii, co 

mogłoby się stać, gdyby dotarły one do uszu pogan. W czasach Klemensa 

chrześcijaństwo nie było religią oficjalną. Warto także poznać zdanie 

Kierkegaarda o Klemensie: „To zabawne, że Klemens z Aleksandrii zachęcał 

do budowania alegorii, których poganie nie potrafili zrozumieć" 

(Pap. III B 5). 

132

Ciekawska czytelniczka, która czyta zakończenie każdej leżącej 

na nocnym stoliku książki, by się dowiedzieć, czy kochankowie zwiążą 

się ze sobą, będzie rozczarowana. Bo owszem, kochankowie się ze 

sobą zwiążą, lecz mój przyjaciel, który takżejest mężczyzną, pozostanie 

samotny. A że nie można tego jednocześnie uzasadnić bagatelnym 

przypadkiem, sprawa wygląda naprawdę poważnie dla goniących 

za małżeństwem dziewcząt, które gdy tylko muszą wykreślić 

z planów jakiegoś mężczyznę, zmniejszają prawdopodobieństwo 

swej „przyszłości". - Być może zatroskany ojciec zacznie się obawiać, 

by jego syn nie wkroczył na drogę, którą idzie mój przyjaciel. 

Stwierdzi zatem, że książka nie pozostawia wrażenia harmonii i że 

nie jest wykończonym rynsztunkiem, pasującym na każdego muszkietera. 

- Geniusz jednego sezonu uzna, że opisany w książce wyjątek 

stwarza zbyt wiele problemów i bierze sprawę zbyt poważnie. - 

Miły przyjaciel domu na próżno będzie tu szukał objaśnienia codziennych 

rytuałów lub uświęcenia wróżb z herbacianych fusów. - 

Rzetelny obrońca rzeczywistości dojdzie zapewne do wniosku, że to 

wszystko jest o niczym. - Doświadczona swatka znajdzie książkę chybioną, 

bo najciekawsze jest przecież to, co ma zrobić dziewczyna, 

„by uczynić mężczyznę szczęśliwym". A że taka dziewczyna istnieje, 

a w najgorszym razie kiedyś istniała, nasza swatka jest święcie przekonana 

i opowiada o tym w bardzo przyjemny sposób. -Jego Ekscelencja 

skonstatuje, że książka jest zbyt filozoficzna. Myśl Jego Świątobliwości 

na próżno będzie szukała tego, czego masy dzisiaj tak bardzo 

łakną, mianowicie idei spekulatywnych. - Drogi Czytelniku! 

Długo możemy o tym mówić unter uns, gdyż z pewnością potrafisz 

zrozumieć, że wcale nie jest moim celem, by te głosy zjawiły się 

w rzeczywistości. Książka nie zyska przecież wielu czytelników. 

Zwykłemu recenzentowi dostarczy upragnionej okazji, by precyzyjnie 

objaśnić, że nie jest ani komedią, ani tragedią, ani powieścią, 

eposem, epigramem ni nowelą, a także iż niewybaczalnym błędem 

są bezowocne próby powiedzenia: raz, dwa, trzy 178 . Nie zrozu- 

178 Chodzi najprawdopodobniej o heglowskie kategorie tezy, antytezy 

i syntezy. Zawarte w tekście Powtórzenia krytyczne aluzje do Hegla i duń- 

133

mie porządku książki, bo nie pojmie, że jest pisana na wspak. Zamysł 

książki również nic mu nie powie, gdyż recenzent na ogół objaśnia 

egzystencję w taki sposób, że uśmierca zarówno ogół, jak 

i jednostkę. Lecz wymagać od przeciętnego recenzenta, by zainteresował 

się dialektycznym bojem, gdzie wyjątek staje przeciw ogółowi, 

tymi wielkimi i skomplikowanymi procedurami, w których wyjątek 

szturmuje i wykazuje swe uprawnienia - nieuprawniony wyjątek bowiem 

po tym można poznać, że obchodzi ogół z daleka - to zapewne 

żądać zbyt wiele. 179 Taki pojedynek jest bardzo dialektyczny i zniuansowany 

i zakłada absolutną biegłość w dialektyce ogólnej. Wymaga 

również zręczności w parowaniu pchnięć -jednym słowem,jest 

równie trudny jak pragnienie, by zabić człowieka i jednocześnie 

pozostawić go przy życiu. Po jednej stronie stoi wyjątek, po drugiej 

ogół. Ich pojedynek jest niezwykłym konfliktem między gniewem 

i niecierpliwością ogółu wobec kłopotu, jaki sprawia wyjątek - 

a upodobaniem ogółu do wyjątkowości. Gdyż w końcu ogół raduje 

się z istnienia wyjątku równie mocno jak niebo z istnienia nawróconego 

grzesznika, który jest mu milszy niż dziewięćdziesięciu dziewięciu 

sprawiedliwych 180 . Po drugiej stronie staje zacięcie i upór wyjątku, 

wraz z jego słabością i chorobą. W owych zapasach ogół zmaga 

się z wyjątkiem, zmaga się w walce, a ten pojedynek wzmacnia siły 

wyjątku. Jeżeli wyjątek nie potrafi wytrzymać nacisku, to i ogół mu 

nie pomoże, tak jak niebo nie może pomóc grzesznikowi, który nie 

skich heglistów są ściśle związane z podziałem Constantiusowej noweli 

na trzy części, jako ironiczną dekonstrukcją heglowskiej „triady". Także 

w ten sposób autor Powtórzenia pragnął wykpić „bezowocne" (tak 

brzmiał wcześniejszy podtytuł pracy) wysiłki niemieckiego filozofa ijego 

zwolenników. 

179 Autor książki polemizuje tu ze stanowiskiem heglowskim, zakładającym 

wyższość tego, co ogólne, uniwersalne, nad tym, co jednostkowe, wyjątkowe. 

180 Jest to aluzja do Ewangelii wg św. Łukasza 15,7: „Powiadam wam. Tak 

samo w niebie większa będzie radość z jednego grzesznika, który się 

nawraca, niż z dziewięćdziesięciu dziewięciu sprawiedliwych, którzy 

nie potrzebują nawrócenia". 

134

wytrzymuje cierpień pokuty. Zwyciężyć zaś może tylko energiczny 

i konsekwentny wyjątek, który, walcząc z ogółem, zakwita jednocześnie 

jak kwiat na jego łodydze. Dzieje się to tak: rozmyślając 

nad własną sytuacją, wyjątek objaśnia zarówno siebie, jak i ogół. 

Zmieniając siebie, działa dla dobra ogółu. Objaśniając siebie samego, 

wyjaśnia to, co ogólne. Wyjątek rozpatruje zarówno ogół, jak 

i siebie, i gdy ktoś pragnie studiować ogół, wystarczy, by wziął pod 

uwagę uprawniony wyjątek 181 , który z większą wyrazistością niż 

ogół ujawni wszystko. Uprawniony wyjątek żyje w zgodzie z ogółem, 

ale ogół jest z gruntu polemicznie nastawiony wobec wyjątku. Bo 

ogół nie pragnie ujawnić aprobaty dla wyjątku, o ile wyjątek nie 

zmusi go do tego. Jeżeli zaś wyjątek nie potrafi tego dokonać, oznacza 

to, że jest wyjątkiem nieuprawnionym - stąd mądry ogół nie 

spieszy się z uznaniem każdego wyjątku. Jeżeli niebo raduje się bardziej 

z jednego nawróconego grzesznika niż z dziewięćdziesięciu 

dziewięciu sprawiedliwych, to przecież grzesznik nie wie o tym od 

samego początku. Odwrotnie, na początku odczuwa tylko gniew 

niebios i dopiero na końcu potrafi je skłonić, by oznajmiły dobrą 

nowinę. 

Z biegiem czasu jest się znużonym wieczną gadaniną o ogóle, 

która powtarza się jak najnudniejszy banał. Zajmijmy się zatem wyjątkami. 

Jeżeli nie uda ich się wyjaśnić, będzie to oznaczało, że nie 

umiemy także wyjaśnić spraw ogólnych. Na ogół nie zdajemy sobie 

sprawy z tych trudności, gdyż nikt nie myśli o ogóle z zaangażowaniem, 

lecz wyłącznie płytko i lekko. Wyjątek zaś myśli o ogóle intensywnie 

i z energią. 

Jeżeli postąpimy jak nasz wyjątek, uzyskamy nową tabelę 

rang 182 , a opuszczony wyjątek, o ile jest chłopcem do rzeczy, odzys- 

181 Pytanie o uprawniony wyjątek i jego izolację od tego, co ogólne, zostało 

postawione w wydanym jednocześnie z Powtórzeniem dziele Bojaźń i drżenie 

(por. „Problemat I: Czy może istnieć teleologiczne zawieszenie etyki?", 

w: S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie, tł. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 

1969, s. 55-71). 

182 Patrz przyp. 8. 

135

ka cześć i honor, podobnie jak zaniedbana przez złą macochę dziewczynka 

z bajki. 

Poeta jest takim wyjątkiem. Wskazuje drogę do naprawdę 

arystokratycznych wyjątków: do wyjątków religijnych. Poeta jest 

w ogóle wyjątkiem. Poetę i jego dokonania spotyka zazwyczaj aprobata. 

Sądziłem, że jest rzeczą wartą zachodu powołać go do życia. 

Młodzieniec, którego przedstawiłem, jest poetą. Więcej nie potrafię 

uczynić. Bo choć umiem - z wielkim wysiłkiem - wyobrazić sobie 

poetę i utrwalić go na papierze, sam nie jestem poetą, moje zainteresowania 

są ulokowane gdzie indziej. 

Moje zadanie pociąga mnie wyłącznie z powodów estetycznych 

i psychologicznych. Owszem, ja także wystąpiłem w książce, 

lecz gdy spojrzysz uważnie, drogi Czytelniku, łatwo zauważysz, że byłem 

wyłącznie dobrym, pomocnym duchem, zupełnie wobec chłopca 

obojętnym i nader odległym od tej postaci, której się obawiał. To 

była pomyłka i sam ją spowodowałem - by w ten sposób móc go lepiej 

przedstawić. Każdy ruch, jaki zrobiłem, był skierowany w jego 

stronę, tylko jego miałem in mente [łac. na uwadze], każde moje słowo 

było albo dźwiękiem brzuchomówcy, albo związane było z nim. 

Nawet kiepskie żarty i dowcipy powstawały ze względu na niego. Nawet 

te fragmenty, które kończą się melancholijnie, wskazują na niego 

i na jego przeżycia. W ten sposób mamy do czynienia z ruchem 

czysto lirycznym. Należy w nim widzieć to, co mówię, choć niezbyt 

jasno. Dopiero dzięki moim słowom można go lepiej zrozumieć. 

Zrobiłem dla niego, co mogłem, podobniejak teraz służę tobie, drogi 

Czytelniku, znowu będąc kim innym. 

Walka z egzystencją rozpoczyna życie poety. Stawką jest znalezienie 

spokoju lub uzasadnienia, poeta bowiem zawsze musi przegrać 

pierwszy pojedynek, a jeżeli chce wygrać od razu, ujawnia, że 

nie ma uzasadnienia. Mój poeta znalazł uzasadnienie dzięki temu, 

że w momencie, w którym zapragnął siebie zniszczyć, uniewinniła 

go rzeczywistość. Jego dusza wzbogaciła się o religijny ton, który go 

unosi, choć nigdy nie doprowadzi do przełomu. Przykładem tego 

jest dytyrambiczna radość ostatniego listu, radość bez wątpienia 

zbudowana na religijnym nastroju, który pozostanie wewnętrzną 

136

żarliwością. Zachował ten nastrój dla siebie. Jak tajemnicę, której 

nie potrafi wytłumaczyć, choć tajemnica może poetycko objaśnić 

rzeczywistość. Tłumaczy więc to, co ogólne, jako powtórzenie, choć 

sam rozumie powtórzenie w inny sposób. Choćby rzeczywistość stała 

się powtórzeniem, dla niego właściwym powtórzeniem będzie dopiero 

spotęgowana świadomość. 

Był zakochany, jak przystało poecie. Ale zakochanie było 

dwuznaczne: szczęśliwe i nieszczęśliwe, komiczne i tragiczne. Jeśli 

chodzi o dziewczynę, rzecz była komiczna: na początku był poruszony 

sympatią, potem cierpiał, bo ukochana cierpiała. Jeżeli myli się, 

jego śmieszność stanie przed nami w całej okazałości. Jeżeli zaś przypatrzy 

się sam sobie, zbliży się do tragedii, także gdy weźmie, w innym 

znaczeniu, swą miłość za ideał. Zachowa wspomnienie miłości 

idealnej i potrafi je wyrazić, ale wyłącznie jako nastrój, gdyż zabraknie 

mu faktów. Posiada świadomość faktów, a raczej nie ma świadomości, 

jedynie dialektyczną elastyczność, która czyni go producentem 

nastrojów. Ale ta produkcja jest tylko zewnętrznym zajęciem. 

Naprawdę interesuje go trudna do określenia religijność. Ruch 

w pierwszych listach, przynajmniej niektórych, był już bliski religijnego 

wyjścia, lecz w momencie gdy ustąpiło chwilowe zawieszenie 

183 , otrzymał siebie z powrotem -jako poetę, religijność zaś spoczęła 

w ziemi, a raczej stała się niewyrażalnym fundamentem. 

Nie zostałby poetą, gdyby miał mocniejsze podstawy religijne. 

Wówczas wszystko otrzymałoby sens religijny. Wydarzenie, w które 

został uwikłany, miało dla niego znaczenie, lecz gdyby sprzeciw nadszedł 

z góry, osiągnąłby inną siłę, nawet gdyby ją zdobył za cenę bolesnego 

cierpienia. Wówczas zacząłby działać z nową, żelazną konsekwencją 

i niezłomnością i zdobyłby stopień świadomości, którego 

by nie porzucił. Nowa świadomość nie byłaby dwuznaczna, lecz 

przejrzyście poważna, gdyż zdobyta przez niego - wobec Boga. 

W tym momencie wielki problem skończoności okazałby się nieważny, 

a najistotniejsza (w głębszym znaczeniu tego słowa) rzeczy- 

183 W Bojaini i drżeniu opisane jest teleologiczne zawieszenie etyki. Tutaj 

chodzi o zawieszenie poetyckiej aktywności bohatera Powtórzeńia. 

137

wistość nie wzruszyłaby go wcale. W sensie religijnym wyczerpałby 

wszystkie straszliwe konsekwencje, jakie mógł znaleźć w tym wydarzeniu. 

Gdyby rzeczywistość okazała się inna, wcale by się nie zmienił. 

Podobnie by było, gdyby nastąpiło najgorsze, coś, co mogłoby 

wzmóc jego przerażenie jeszcze bardziej niż to, co dotąd się stało. 

Wówczas z religijną bojaźnią i drżeniem 184 - ale także z wiarą i zaufaniem 

- pojąłby, co czynił od samego początku, a zatem, do czego 

się w konsekwencji zobowiązał, chociaż to zobowiązanie prowadzić 

miało do dziwnych rzeczy. Dla młodzieńca, który był poetą, jest charakterystyczne, 

że nie osiągnąłjasnego wizerunku swojego uczynku, 

właśnie dlatego że zarówno chciał go zobaczyć, jak i nie pragnął tego 

w sferze zewnętrznej i widzialnej, a zatem zarówno chciał, jak 

i nie chciał widzieć. Natomiast jednostka religijna w sobie znajduje 

odpoczynek i odrzuca dziecinne żarty rzeczywistości. 

Mój drogi Czytelniku! Widzisz teraz, że cała sprawa dotyczy 

młodego człowieka, wobec którego jestem jedynie skromną postacią, 

podobnie jak położna wobec dziecka, co właśnie przyszło na 

świat. Tak jest: prawie go urodziłem, przemawiam zatem jako starszy. 

Moja osobowość była tylko psychologiczną przesłanką, umożliwiającą 

mu dojście tam, gdzie nigdy sam by nie dotarł. Drugim elementem 

była naturalność, z jaką się poruszał. Był zatem od początku 

w dobrych rękach, a drażniłem się z nim jedynie dlatego, 

by miał się okazję pokazać. Od pierwszego spojrzenia uznałem, że 

jest poetą, choćby dlatego że wydarzenie, które nie naruszyłoby spokoju 

i ładu bardziej pospolitego człowieka i nie stałoby się dla niego 

niczym szczególnym - dla młodzieńca nabrało wręcz globalnego 

znaczenia. 

Chociaż to ja wypowiadam się najczęściej na tych stronicach, 

zechciej, drogi Czytelniku (gdyż Ty rozumiesz wewnętrzny stan 

184 Jest to aluzja do wspomnianej problematyki teleologicznego zawieszenia 

etyki w Bojaini i drżeniu. Por. także Pawłowy List do Filipian 2,12: 

„A przeto, umiłowani moi, skoro zawsze byliście posłuszni, zabiegajcie 

o własne zbawienie z bojaźnią i drżeniem nie tylko w mojej obecności, 

lecz jeszcze bardziej teraz, gdy mnie nie ma". 

138

i poruszenia duszy - i dlatego nazywam Ciebie „drogim"), przede 

wszystkim młodzieńca zaszczycić swą uwagą. Z pewnością dobrze 

zrozumiesz wielokształtność jego przemiany i choć czasem poczujesz 

się nieswojo, nieco oszołomiony nagłym zanurzeniem w nastroju, 

przekonasz się w końcu, że wszystko zostało tu zmyślnie dopasowane 

jedno do drugiego, a każdy nastrój jest na swoim miejscu. 

To główna sprawa, gdyż tak ważnajest tutaj liryka. Być może od czasu 

do czasu jakiś kiepski dowcip czy rozwlekły spór przeszkodzi Ci 

w uważnej lekturze, lecz po chwili zapewne i z tym się pogodzisz. 

Oddany Ci 

Constantin Constantius

O Roku astronomicznym 

Johana Lućhdga Heiberga 

Polemika i dialog były ulubionymi chwytami Kierkegaarda. 

Jego twórczość ma charakter intertekstualny. Jest bogato inkrustowana 

cytatami z greckiej mitologii i Biblii, zawiera aluzje do europejskiej 

literatury - niemieckiej, włoskiej, angielskiej i, oczywiście, 

duńskiej. Aby w pełni zrozumieć pisarstwo Duńczyka, należy poznać 

teksty tych, przeciw którym pisał. Jego ulubionymi przeciwnikami 

byli duńscy hegliści, szczególnie Johan Ludvig Heiberg. Zamieszczony 

w piśmie „Urania" krytykujący Powtórzenie tekst Heiberga 

stał się przedmiotem ataku Kierkegaarda: skłonił go do napisania 

Listu otwartego Constantina Constantiusa do Pana Profesora Heiberga 

i Przedmów. 

Rodzice Johana Ludviga Heiberga (1791-1860) zajmowali się 

twórczością literacką. Ojciec, Peter Andreas, pozostawał pod wpływem 

Woltera i rewolucji francuskiej. W swych pismach i dramatach 

„szydził z króla i arystokracji". Za „obrazę majestatu", czyli naruszenie 

ustaleń cenzury, został w roku 1800 dożywotnio wydalony 

„z ziem i prowincji królestwa Danii". (Dodajmy, że w 1999 roku 

duński PEN-Club ustanowił nagrodę dla duńskiego intelektualisty- 

-nonkonformisty i nadał jej imię właśnie Petera Andreasa Heiberga.) 

Matka Heiberga, Thomasine Gyllembourg-Ehrensvard, pisała 

opowiadania, a w jej słynnym salonie artystycznym zbierali się intelektualiści, 

aktorzy i poeci. Johan Ludvigjako młody człowiek interesował 

się Molierem, Dantem, Tieckiem i Calderonem. Odbył 

141

podróże do Sztokholmu, Paryża i Londynu. W 1822 roku objął stanowisko 

nauczyciela języka duńskiego w Kolonii. Dwa lata później 

podczas berlińskich wakacji poznał Hegla. Pod wpływem lektur niemieckiego 

filozofa powstała książka O ludzkiej wolności {Om den Menneskelige 

Frihed, 1824), pierwsza prezentacja Hegla w Danii. Odtąd 

pozostaje wierny ideom Niemca, łącząc filozofię z działalnością poetycką, 

zainteresowanie astronomią z pisaniem krotochwil, a posadę 

profesora logiki w wyższej szkole wojskowej ze stanowiskiem dyrektora 

i cenzora teatru królewskiego - oraz redaktora wielu czasopism. 

Dzięki swojej pozycji mógł Heiberg narzucać Duńczykom mody 

intelektualne lub usuwać z centrum życia kulturalnego tych, którzy 

-jak Kierkegaard - nie przypadli mu do gustu. 

Wydana przez Heiberga „Urania, rocznik 1844" (Kopenhaga 

1843) ma 285 drukowanych na czerpanym papierze stronic i zawiera 

następujące pozycje: Kalendarz nieba na rok 1844, dla orientacji 

w obrotach i pozycjach ciał niebieskich pióra wydawcy i tegoż Rok astronomiczny. 

Następnie znajdziemy tu Rok kościelny autorstwa duńskiego 

heglisty, teologa Hansa Martensena, utwór Plejady elfów (Idylla) 

napisany przez Christiana Winthera, a także Kastora i Polluksa. 

Nowelę napisaną przez autorkę,, Codziennej historii" - ową autorką była 

matka Heiberga. Każda stronica rocznika była ujęta w czarną 

ramkę, a ongi biała, dziś przyżółcona okładka obficie zdobiona złotem. 

Wszystkie utwory wypełniające rocznik mają coś wspólnego 

z gwiazdami. 

Rok astronomiczny zawiera krytyczne omówienie Powtórzenia. 

Autor Roku głosi pochwałę harmonii, rytmiczności natury i dopasowanego 

do niej ziemskiego życia. Kładzie nacisk na analogię między 

grecką mitologią a astronomią. Wykładając własną kosmogonię, 

idzie śladami Kanta i Hegla. Zakłada, że wszechświat jest zbudowany 

apriorycznie i systemicznie. W Allgemeine Naturgeschichte und 

Theorie des Himmels (1775) twierdzi Kant, że dalekie planety albo już 

są zamieszkane przez istoty rozumne, albo też kiedyś będą przez nie 

zamieszkane. Tę myśl przeniósł do swego eseju Heiberg. Nawiązanie 

do Filozofii przyrody czyni także z Hegla sprzymierzeńca Heiberga. 

Aprioryczności i systemiczności trzech myślicieli przeciwstawił 

142

Kierkegaard egzystencjalny eksperyment psychologiczny, gdzie nic 

nie jest dane z góry, jedynie to, że wynik będzie niepewny. 

W jednym z artykułów Heiberg określił „Uranię" jako „prezent 

noworoczny". Pojęcie dzieła literackiego jako „noworocznego 

podarunku" przyszło do Danii z Niemiec, gdzie było „chwytem reklamowym" 

młodych, walczących o uznanie romantyków. Książka 

potraktowana jako „prezent pod choinkę" miała ułatwić wprowadzenie 

do Danii (a może tylko do Kopenhagi?) francuskich i niemieckich 

idei i umożliwić propagandę europejskiej estetyki wśród 

„estetycznie wykształconych" czytelników. Takim pretekstem posłużył 

się na przykład Henrik Hertz, przedstawiciel „złotego wieku" 

kultury duńskiej, publikując Anonym Nytaarsgavefor 1832 {Anonimowy 

prezent noworoczny na rok 1832). W mającym poetycką formę 

utworze wyraził poparcie dla Heiberga w jego walce ze „stojącą na 

klasycznych pozycjach stroną Oehlenschlagera". Kolejny utwór 

Hertza, Foraarets Nytaarsgavefor 1833 {Wiosenny prezent noworoczny 

na rok 1833) jest romantyczną próbą przeciwstawienia natury - religii. 

W roku 1836 wydał kolejny „prezent noworoczny", zatytułowany 

Kjcerligheds Veje. Nytaarsgavefor 1836 {Drogi miłości. Prezent noworoczny 

na rok 1836). 

Także inni pisarze nie gardzili „podarunkami noworocznymi". 

Przyjaciel Kierkegaarda poeta Hans Peter Holst wydawał własne 

Nytaarsgaver i nie kto inny, jak „H. Ch. Andersen wzbogacał w latach 

1835, 1836 i 1837 «prezenty noworoczne» [Holsta], dając mu 

po 2-3 wiersze do każdego numeru..." (jak pisze Henning Fenger 

w Kierkegaard-Myter og Kierkegaard-Kilder, Odense 1976, s. 238). 

Heiberg bardzo ucieszył się z Hertzowego Anonimowego prezentu 

noworocznego na rok 1832. Obaj panowie H. uznali ten gatunek za 

doskonałą metodę kształtowania estetycznego smaku czytelników. 

Umacniał bowiem pozycję nadawcy - czytelnikowi narzucał postawę 

wyznawczą, naśladowczą, w istocie konserwatywną. Nie mogło 

to ujść uwagi Kierkegaarda.

Johan Ludvig Heiberg 

jako krytyk Kierkegaarda 

Rok astronomiczny

Czym jest rok, wszyscy wiedzą. Nie jest przecież od rzeczy głębiej 

zbadać jego znaczenie. Gdy powiadamy: „rok to określenie 365 

lub 366 dni", ustalamy jego długość. Nie mówimy wtedy nic o roku 

jako takim. Rok bowiem nie tylko oznacza liczbę dni, ale także ich 

jakość. Sam w sobie wzbudza zainteresowanie nie tylko ową liczbą, 

ale także zamkniętym obiegiem okresowych przemian, które - przynosząc 

zmiany - nadają wartość dniom. W najogólniejszym znaczeniu 

rok, łacińskie annus, oznacza okres, w którym każde pojęcie 

stopniowo osiąga zamierzoną postać i dobiega końca. 1 W ten sposób 

powraca do swych początków, by od nowa rozpocząć proces 

ewolucji. 

Kształty roku są zmienne. Wszystko zależy od jego znaczenia. 

Tak zwany rok platoński wynosi 25 tysięcy lat. 2 W tym czasie Zwierzyniec 

Niebieski czyni pełny obrót, by wrócić do pozycji, z której 

wyszedł - powrócić do siebie. Poeta Henrik Hertz 3 mówi o „wiosennym 

dniu noworocznym", łączy więc coroczne odrodzenie z epoką 

prawdziwszą niż ta, której początek zaznaczamy datą 1 stycznia 4 . Każ- 

1 Podczas tworzenia swojej kosmologii Heiberg był wyraźnie inspirowany 

systemiczną dialektyką heglowską. 

2 Obecnie uważa się, że pełny cykl znaków Zodiaku trwa prawie 26 tysięcy 

łat. 

3 Henrik Hertz (1798-1870), poeta, prozaik i dramaturg pozostający pod 

wpływem m.in. Arystofanesa, Bellmana i - Heiberga. 

4 Hertz w wydanym w Kopenhadze w 1833 roku tomie poezji pod tytułem 

ForaaretsNytaarsgavefor 1833 {Wiosenny prezent noworoczny na rok 1833) 

147

dy, kto uważnie śledzi decydujące daty własnego rozwoju, z pewnością 

uznaje za „prawdziwe dni nowego roku". Okres, który przebiega 

między takimi dwoma „dniami noworocznymi", czas, który je jednocześnie 

dzieli i łączy, będzie dlań prawdziwym rokiem. Przecież 

w wyniku własnego rozwoju doszedł do czegoś w ciągu tego roku. 

Zakreślił koło, a otrzymany wynik stał się dlań nowym punktem wyjścia 

do działań skierowanych w stronę nowych obrotów i nowej sfery. 

Jakościowo rzecz biorąc, każdy człowiek ma własną miarę i na 

własną rękę określa czas. Także ludzkość zna swoją miarę: za każdym 

razem, gdy w rzeczywistym „dniu noworocznym" na scenie historii 

pojawi się nowa idea i stopniowo zacznie realizować własne 

przeznaczenie, by w końcu całkowicie zamknąć swój obrót, mówimy 

o przebiegu roku historycznego na scenie świata. Nie dającym 

się zetrzeć pismem zapisał on tablicę ludzkich wspomnień, a zrobił 

to o wiele lepiej niż przypadkowe rocznice, bezskutecznie skłaniające 

naszą pamięć do zachowania ich w umyśle. 

Lecz pomińmy teraz nieskończone zróżnicowanie treści, sprawiające, 

że ludzkość ijednostka posiadają odrębne kalendarze, które 

tak różnie mówią o przeszłości i o tym, że lata raz są długie, raz krótkie. 

Zgódźmy się, że istnieje jeden rok, wspólny dla wszystkich: rok 

astronomiczny, zwany krócej rokiem. Prostą i naturalną tego przyczynąjest 

fakt, że by zrozumieć odmienne rachuby czasu, trzeba się 

zgodzić, że nie można tego dokonać bez zredukowania ich dojednej, 

neutralnej i pozbawionej jakichkolwiek cech jakościowych liczby. 

już w tytule określił wiosnę jako „prawdziwy" początek roku, związany 

z ożywieniem w przyrodzie. „Wiosna" kontra dzień noworoczny (obchodzony 

według chrześcijańskiego kalendarza) to przeciwstawienie 

natury - wierze, a szerzej - kulturze chrześcijańskiej. Ten sam wątek 

podjął w 1852 roku Hans Christian Andersen, pisząc Aarets Historie 

(Dzieje roku). Bohater utworu, stary wróbel „z białym czubem" (jest to 

prawdopodobnie aluzja do Heiberga lub Hertza), powiada: „Tak, tak, 

[ludzie] na pewno się omylili! [...] Mają teraz coś takiego, co nazywają kalendarzem, 

to ich własny wynalazek i według tego wszystko ma się odbywać, 

ale tak nie jest; rok zaczyna się, kiedy przychodzi wiosna, to jest naturalny 

bieg przyrody i według tego zawsze wszystko obliczam!" (H. Ch. 

Andersen, Baśnie, tł. S. Beylin ij. Iwaszkiewicz, Poznań 1999, s. 5). 

148

Gdyjakiś człowiek chce opowiedzieć komuś o pewnym zdarzeniu, 

o wiele prościej jest powiedzieć na przykład tak: miało to miejsce 

„12 czerwca 1843 roku, o godzinie 6 po południu", choćby pragnęło 

się powiedzieć, że zdarzyło się to „tego i tego dnia, w owej chwili, 

gdy ukochana zgodziła się wyjść za mnie, otwierając nową epokę 

w moim życiu". Lecz wiążąca nas konieczność określenia czasu na 

zawsze pozostanie zewnętrzną i prozaiczną stroną sprawy, nawet 

wtedy gdy pragnie opisać sprawy wyższe od owych ściśle prywatnych 

- na przykład historię powszechną. Niejest to bynajmniej jedyny 

punkt widzenia, z którego można obserwować rok astronomiczny. 

Obok niego istnieje inne, głębsze uzasadnienie. 

Rok bowiem, jak już zauważyliśmy, jest nie tylko zwykłym 

oznaczeniem pewnej liczby dni, ale określa także ich jakość. Nie 

można temu zaprzeczyć ani w wypadku roku astronomicznego, ani 

roku kalendarzowego. To określenie jakości jest wspólne wszystkim 

i wszystkich obowiązuje - a zatem musi mieć bardziej abstrakcyjny 

charakter niż określenia obowiązujące grupy i jednostki, w których 

ulega przemieszczeniu i indywidualizacji. Cykl pór rok u jakościowo 

określa rok astronomiczny, i to niezależnie od tego, czy odnosi się 

do przemian ziemskich (myślę o okresach wegetacji oraz rzeczach 

nieskończenie większych, które wegetacja za sobą pociąga, a które 

odnoszą się do życia moralnego i fizycznego) - czy też określamy 

cykl pór roku szerzej, bardziej kosmicznie, mając na myśli takie niebieskie 

fenomeny, jak różne pozycje Słońca wobec Ziemi i gwiazd 

stałych 5 . 

W obu przypadkach rok tworzy naturalny odcinek, gdyż pory 

roku, odniesione zarówno do Ziemi, jak i do Kosmosu, kończą swój 

obrót wewnątrz określonych granic. Przy końcu roku możnaje znaleźć 

w punkcie wyjścia, przygotowane do tego, by wszystko w następnym 

roku mogło się powtórzyć. Rok polega więc zarówno na 

przemianie, jak i na. powtórzeniu. 

5 Stellae fbcae świecą własnym światłem, podczas gdy planety odbijają 

światło słoneczne. W starożytności uważano gwiazdy stałe za złote gwoździe, 

solidnie przybite do niebieskiego firmamentu. 

149

Przemiany zachodzą w ciągu jednego roku. Pory roku wcale 

siebie nie przypominają, ba, każdy dzień, każda godzina różnią się 

od siebie w szczegółach. Każda chwila posuwa wegetację o krok 

naprzód, zarówno wtedy, gdy przyroda się budzi, jak i kiedy zamiera. 

Każda chwila ukazuje nam Słońce i gwiazdy w nowym położeniu. 

Nieustanna przemiana jest co roku identyczna; przemiana staje się 

więc powtórzeniem. Ale w ciągu jednego roku trudno zobaczyć 

powtórzenie. Ukazuje się ono w nieskończonym ciągu lat, gdyjeden 

okres po prostu powtarza drugi. A przecież wydaje się, że nie istnieje 

powtórzenie w ścisłym znaczeniu tego słowa. Ziemskie przemiany 

pór roku podlegają bezwyjątkowej regule: nigdy się nie zdarza, by 

drzewa zazieleniły się zimą, a zasnęły latem. Jedno lato nigdy nie 

przypomina innego pod względem temperatury lub łagodności powietrza. 

Podobniejest z zimą. Meteorologia zna przeogromne zmiany. 

Przecież nigdy nie można stwierdzić z pewnością, jaka będzie 

jutro pogoda, a nawet jaka będzie za godzinę. 

Te przemiany ^przypadkowe - przynajmniej my takje odbieramy. 

Nie tworzą żadnego cyklu, nie zakreślają koła, podczas którego 

konkretna zmiana stopniowo przechodzi wszystkie fazy. Taka przemiana 

unika spojrzenia rozsądku. Brakjej spokoju, który regularna 

zmiana zsyła psychice. Dlatego przemiana owa zasługuje raczej na 

nazwę niepokoju niż zmiany. Te ostatnie zakładają istnienie reguł. 

Co roku można napotkać niepokój i towarzyszącą mu niepewność. 

Jedynym powtórzeniem stają się wówczas - niepokój i niepewność. 

Prawdziwa przemiana się nie pojawia, nawet gdybyśmy sądzili, że 

jest towarzyszem powtórzenia. 

Inaczej dzieje się przecież, gdy spojrzymy z kosmosu na pory 

roku, choćby nawet końcowy rezultat miał pozostać ten sam. Tutaj 

jesteśmy poza meteorologią. Przypadek zupełnie zniknął. Z tego 

punktu widzenia rokjest w pewnym sensie powtórzeniem, a w pewnym 

- przemianą, którą można nazwać zmianą, gdyż przebiega według 

określonych praw i można ją przewidzieć z całkowitą pewnością. 

Powtórzenie pojawia się w relacji Ziemi, Słońca i gwiazd stałych, 

których pozycje wobec siebie pozostają takie same każdego roku 

o tej samej porze. W każdym razie zmiany zachodzące z roku na rok 

150

są tak małe, że nie można ich zauważyć gołym okiem. Nie mają zatem 

wpływu ani na pojmowanie, ani na przeżywanie roku. Sekunda, 

w której Słońce lub stała gwiazda wstaje co roku o tej samej porze, 

jest tą samą sekundą, jaka istniała rok wcześniej i jaka za rok nadejdzie 

- chociaż widzimy, jak ciała niebieskie wschodzą i zachodzą na 

kopenhaskim horyzoncie. Nieznaczne przemiany będą widoczne 

dopiero po długim czasie. Temu właśnie spróbowano zaradzić, tworząc 

co cztery lata rok przestępny, w którym wszystko powraca do 

poprzedniego stanu, jeszcze zanim ktoś odczuł różnicę. Obliczając 

dłuższe okresy, unikamy roku przestępnego, by zapobiec mniejszemu 

błędowi, gdyż regularnie powtarzający się rok przestępny to, 

prawdę mówiąc, zbyt wiele. 

Dzięki temu niewielkie zmiany w pozycji Słońca, mierzone 

o tej samej porze w ciągu wielu lat, nigdy nie urosną do takiej wielkości, 

która by w jakikolwiek, choćby najmniejszy sposób mogła 

wpłynąć na nasze przeżywanie roku. Jeżeli chodzi natomiast o zmiany 

w pozycji gwiazd stałych, trzeba czekać tysiące lat, nim zostaną 

zauważone przez kogoś, kto nie jest astronomem. Tymi gwiazdami 

kieruje powtórzenie. 

Zmiana jest cechą Księżyca i planet, żeby już nie wspomnieć 

o kometach. Ze względu na istnienie tych ciał niebieskich żaden rok 

nie przypomina innego. Wciąż obiegamy Księżyc, ale prawie nigdy 

nie zdarza się to tego samego dnia w ciągu następujących po sobie 

lat. Ten sam miesiąc zaczyna się w jakimś roku w nowiu, a w innym 

- w pełni, i tak dalej. Ta okoliczność nie pozostaje bez wpływu na interesującą 

zmianę oblicza różnych lat. Inaczej wygląda zrównanie 

dnia z nocą, gdy krótka noc zostaje oświetlona przez osłabiony 

dziennym światłem Księżyc, jeszcze inaczej, gdy czarna północ sama 

zamienia się w przyjazny przedświt, którego czerwony blask łączy się 

z niebieskim niebem za pomocą tęczy, bogatej w barwę pomarańczową, 

żółtą i zieloną. Wiadomo, jak bardzo chwalimy Księżyc we 

wrześniu, kiedy jego pełnia przypada na początek miesiąca, jeszcze 

za panowania lata. Noce są wciąż gorące. To wszystko znika pod koniec 

miesiąca, gdyż zimajest temu niechętna. 

151

Jeszcze większe zmiany powodują planety. Przez wiele lat Jupiter 

upiększa nasze letnie noce. Blednące gwiazdy stałe są ledwo o tej 

porze dostrzegalne. Jupiter błyszczy jak Król Nocy, osobiście nagradzający 

poddanych. Gdy pojawi się zimą, sprawia o wiele mniejsze 

wrażenie. Po pierwsze dlatego, że nie jest już absolutnym władcą 

nieba, gdyż Syriusz i inne gwiazdy stałe sąjego rywalami, po drugie, 

gdyż ludzie zwracają w okresie zimy mniejszą uwagę na naturę 

i mniej sąjej przyjaźni. 

Niekiedy planeta potrafi tkwić wysoko na niebie i błyszczeć 

mocnym światłem przez całą noc. Kiedy indziej jakby nas unikała. 

Niezauważona, szybko się oddala za horyzontem, zupełnie zakryta 

mgłą. W tym roku Wenus pojawi się w środku maja jako gwiazda 

wieczorna na zachodniej półkuli nieba, i to tak wysoko, że zajdzie 

dopiero po północy - taki fenomen nie zdarzył się w ciągu wielu 

poprzednich lat. Jednocześnie zbliży się do niej Mars. Podobnie 

uczynią piękni bliźniacy, Kastor i Polluks. Ta konstelacja przypomina 

naszyjnik: Mars jest rubinem, Wenus - szafirem, a Kastor 

i Polluks - brylantami. Nieobecność Księżyca podwoi światło 

konstelacji, a noc wiosenna uczyni widok jeszcze piękniejszym. Jeśli 

ktoś w tym roku zaniedba przypatrzenia się owemu rzadkiemu 

widowisku, niechaj nie sądzi, że spektakl zostanie powtórzony za 

jego życia. 

Nie trzeba nawet mówić o zmianie, którą przynosi nagłe i z reguły 

nieoczekiwane pojawianie się i znikanie komet. Doskonale jest 

wszystkim znana. To, co powiedziano powyżej, wystarcza, by stwierdzić, 

że w królestwie Księżyca, planet i komet każdy rok jest inny. 

Zachodzą tu szybkie przemiany; zupełnie inaczej jest w sferach słonecznych 

i gwiezdnych. 

A przecież przy dokładniejszym zbadaniu okaże się, że te przemiany 

są jedynie iluzją. Powstały one stąd, że przypadkowo uznaliśmy 

rok słoneczny za okres, za pomocą którego możemy je mierzyć. 

Rok słoneczny jest jednak przydatny tylko w przypadku obliczania 

ruchu Słońca i gwiazd stałych, które zmieniają pozycje pod 

wpływem działalności Słońca. Nie nadaje się on natomiast do bada- 

152

nia tych ciał niebieskich, które nie są rządzone cyklem słonecznym 

i które - właśnie dlatego - nie mogą zająć wszystkich pozycji wobec 

Słońca i Ziemi, czyli uczynić pełnego obrotu w ciągu roku słonecznego. 

Rok słoneczny nie jest ich rokiem. Posiadają inny czas, podczas 

którego rozpoczynają swój, pełen zmian, obrót. Wynika stąd, 

że zmiany w istocie są powtórzeniem - choć trwają dłuższy okres niż 

ten, którego potrzebuje Słońce i gwiazdy stałe. Żyjący w piątym wieku 

przed Chrystusem grecki astronom Meton nazwał ten okres „złotą 

liczbą". Określił bieg Księżyca na dziewiętnaście lat. W tym czasie 

Księżyc powtarza swoje pozycje wobec Słońca i Ziemi w taki sposób, 

że nów i pełnia przypadają na te same dni roku. Także zaćmienia 

Księżyca ów porządek naśladują. 

Oczywiście, i tutaj mogą pojawić się drobne błędy, które 

zmniejszymy, wydłużając okres powtórzenia. Okres metonskijest 

tak dokładny, że pragnąc ustalić ruchy i pozycje Księżyca w roku 

obecnym, równie dobrze możemy użyć w tym celu dziewiętnastoletniego, 

jak i tegorocznego kalendarza. Jak długo sądzono, że Księżyc 

ma wpływ na pogodę, było rzeczą naturalną, że kalendarzowe przepowiednie 

nie były niczym innym niż opisem zbadanej dziewiętnaście 

lat temu pogody. Sądzono, że musi się ona powtórzyć, skoro - 

o czym wiedziano - powtarzają się fazy Księżyca. Innymi ciałami 

niebieskimi rządzą inne okresy, często bardzo długie. Im więcej ciał 

niebieskich pragniemy zobaczyć tego samego dnia, o tej samej godzinie 

i na tych samych pozycjach - tym większe okresy wchodzą 

w grę. Z łatwością mogą osiągnąć setki i tysiące lat. Liczba możliwych 

kombinacji, zachodzących pomiędzy większością ciał niebieskich 

lub między wszystkimi ciałami, może skłonić do postawienia 

pytania, czy te możliwości zostały zrealizowane w okresie dotychczasowego 

istnienia Ziemi, czy też ich czas dopiero nadejdzie. 

Ruch nieba w ścisłym znaczeniu tego słowa - to powtórzenie. 

Nie należy tutaj oczekiwać czegoś absolutnie nowego. Możliwe jest 

pojawienie się nowo powstałej komety lub innych gwiazd, czy też ich 

zniknięcie na zawsze. Ale nawet wtedy nie można być pewnym, że 

zdarzyło się coś zupełnie nowego. 

153

Pewnego wieczora, gdy Tycho de Brahe 6 przechodził przez 

dziedziniec Uraniborgu, nieoczekiwanie zobaczył wielką i jasną 

gwiazdę. Kilka sekund wcześniej nie było jej na niebie. W ciągu niewielu 

tygodni jej światło i objętość stały się jeszcze większe, nawet 

większe odjupitera. Była widoczna także w dzień. Następnie zaczęła 

się zmniejszać, by w ciągu kilku miesięcy zniknąć zupełnie. Chociaż 

Brahe napisał o niej książkę De Stella Nova, nie wiadomo, czy istotnie 

była „nowa", czy naprawdę pojawiła się po raz pierwszy i ostatni 

podczas jego życia, czyjuż nigdy nie powtórzyła swej wizyty. Być może, 

zjawiała się wcześniej, wcale nie będąc zauważona. Być może, jej 

okres jest tak wielki, że owo pojawienie się rzeczywiście było pierwszym. 

Być może, po raz drugi pojawi się dopiero za wiele tysięcy lat. 

Z drugiej strony nie można zaprzeczyć, że powtórzenia, które 

następują w ciągu tak długiego okresu, jakim jest życie człowieka 

lub jego znaczna część (nie chcę mówić o tysiącach lat), nie mogą 

mieć takich nudnych cech, jakie charakteryzują jedno powtórzenie. 

Przedstawiają się one naszej świadomości bardziej jako przemiany 

niżjako powtórzenia. Dotyczy to także wyżej omówionego dziewiętnastoletniego 

okresu księżycowego. Lecz z innego, ważniejszego 

punktu widzenia można odwrócić omawianą relację, by zapytać: czy 

6 Tycho de Brahe (1546-1601; łacińska forma imienia, Tycho, pochodzi 

od duńskiego Tyge), astronom i alchemik duński. Wieczorem 11 listopada 

1572 roku przechadzał się po dziedzińcu dworu w Herrisvad. 

Ujrzał wówczas na niebie nieznaną gwiazdę w gwiazdozbiorze Kasjopei. 

W ciągu roku gwiazda malała coraz bardziej, by wreszcie zniknąć zupełnie. 

Odkrycie to zostało opisane przez astronoma w sprawozdaniu De 

nova Stella anni 1572, wydanym w następnym roku w Kopenhadze. Cztery 

lata później, w 1576 r., Brahe otrzymał od króla Fryderyka II wyspę 

Hvin, leżącą między Zelandią a Skaane (obecnie należy ona do Szwecji). 

Na tej wyspie stworzył swoje „państwo" - Uraniborg, gdzie posiadał nawet 

własną drukarnię. Pokładając całą nadzieję w pomiarach, odrzucił 

naukę Kopernika, której nie potrafił udowodnić za pomocą używanych 

wówczas instrumentów. Heiberg był zafascynowany postacią Tycho de 

Brahe, tłumaczył na duńskijego łacińskie wiersze, a swemu pismu nadał 

tytuł „Urania". 

154

zmiana zostaje wchłonięta przez powtórzenie? Niezależnie od tego, 

jak wielka jest zmiana pozycji ciał niebieskich ijak znaczny jest jej 

wpływ na obraz nieba, żyjący w naszej barwnej i estetycznej wizji 

natury, zmiennej w różnych epokach i różnych okolicznościach, 

nie należy zapominać, że owa różnica dotyczy jedynie wzajemnego 

położenia i związku tych ciał. One wciąż pozostają te same, choć 

zmieniają położenie i pozwalają zaistnieć różnicy. Zmiana (lub przemiana) 

jest zatem taka sama, jaką widzimy w kalejdoskopie, gdzie 

liczba zmian jest nieskończona, a przecież monotonna i męcząca, 

gdyż wszystkie należą do tej samej sfery zewnętrznych powiązań. 

Choć są one posłuszne koniecznym i konkretnym prawom natury, 

nie grają w naszej świadomości innej roli niż ta, którą przypisujemy 

przypadkowi. 

Nie wahamy się nazwać przypadkiem tego, że dwaj ludzie spotykają 

się na ulicy, bynajmniej nie umawiając się ze sobą. W istocie 

należałoby to nazwać koniecznością, skoro każdy z nich szedł tą samą 

drogą - i w tym samym czasie - choć w przeciwnym kierunku. 

Podobnie możemy określić drogę ciał niebieskich jako konieczność. 

Jest ona zamkniętą w sobie orbitą. Pozostaniejednak przypadkiem, 

że dwie z nich (lub więcej) znajdują się w takiej lub innej pozycji 

wobec siebie. Relacja nie dotyczy bowiem praw rządzących pojedynczą 

orbitą, chociaż bezwarunkowo wywodzi się z tych praw. 

To, co w świecie ducha nazywamy przemianą, nie jest określeniem 

ścisłym. W zbiorach wierszy, które różnie przedstawiają te same 

idee, na przykład w sonetach Petrarki do Laury, napotykamy 

pewną monotonię. Zmianę ujrzymy u poetów, którzy niczego nie 

powtarzają, lecz w każdym utworze ukazują czytelnikowi nowy 

punkt widzenia. Tak jest na przykład u Goethego. Oczywiście, zarówno 

w świecie ducha, jak i natury spotkamy większe lub mniejsze 

okresy, wewnątrz których jakiś obrót zostanie zakończony - by zacząć 

się jeszcze raz. Nowy okres będzie czymś więcej niż jedynie 

powtórzeniem poprzedniego. To, co przy końcu wcześniejszego było 

rezultatem, teraz stanie się początkiem przyszłego okresu, który 

będzie bogatszy od swego poprzednika. Jego przebieg i zakończenie 

będą zasadniczo odmienne od poprzedniego okresu, choć sam 

obieg możemy uznać za powtórzenie. 

155

Kiedy kupiec zrywa dawne kontakty i z uzbieranym kapitałem 

rozpoczyna nowe życie w obcym kraju - wówczas otwiera nowy 

okres, który w całości i in abstracto [łac. ogólnie] charakteryzuje się 

tymi samymi fazami, jakie posiadało jego dawne życie: spotkamy tu 

ten sam prymitywizm początku, te same starania o zdobycie kredytu, 

o otworzenie interesu i tak dalej. Jednak zarówno posiadany 

kapitał, który kupiec znowu wprowadza do obrotu, jak i poprzednio 

uzyskane doświadczenie tworzą zupełnie inny początek niż 

wówczas, kiedy nie miał nic lub całkiem niewiele. Nowy, bogatszy 

początek wpłynie decydująco na przebieg nowego okresu. Innymi 

słowy: prawdziwa przemiana składa się z rozwoju, a to oznacza, że 

staje się ona nowością dzięki powtórzeniu. Za każdym razem reprodukuje 

swoją substancję. To, co w poprzednim rozwoju spoczywało 

niczym kiełek, teraz w rezultacie powtórzenia otrzymuje własną 

egzystencję. 

Takiego rozwoju nie znajdziemy w przyrodzie, której przedmioty, 

niezależnie od tego, jak bardzo różnią się w szczegółach, pozostają 

(gdy rozważamyjejako całości) na tej samej pozycji. Oczywiście, 

także w świecie organicznym istnieje rozwój. Ziarno jest kiełkiem, 

przechodzi różne stadia, nim rozwinie się w kwiat i owoc. 

Ziarna, które zawiera tenże owoc, są takie same jak te, które pobudziły 

roślinę do życia. Nowe pokolenia roślin po prostu powtarzają 

to, co już zaszło. W świecie ducha każde nowe pokolenie prześciga 

poprzedników i z ich osiągnięć buduje rzeczywiście nowy początek 

- taki, który prowadzi ku temu, co nowe. Należy zatem przyznać, że 

zmiany, które zachodzą w przyrodzie, nie zasługują na miano przemian. 

W istocie rządzi nimi prawo powtórzenia. Dotyczy to szczególnie 

ruchu ciał niebieskich. Tu zmiany zachodzą w zmiennych 

i przypadkowych kombinacjach zewnętrznych, a przyroda organiczna 

powstaje z immanentnego rozwoju pierwszych kiełków. 

Powtórzenie jest zatem pojęciem nadrzędnym. Określa ono rok 

astronomiczny, pomimo zachodzących w tym okresie przemian, 

które bądź zakończyły swój obrót, bądź też są fragmentami innych 

okresów, niezależnych od roku słonecznego, choć znajdują się 

pod jego wpływem. Czy możemy w związku z tym stwierdzić (co już 

156

zostało powiedziane o powtórzeniu), że okresowe, coroczne zmiany 

są nudne i monotonne? Postąpimy wówczas niesprawiedliwie, opisując 

naturę za pomocą określeń należących do sfery ducha, pojęć, 

które nie są dla niej odpowiednie. Nudzi, oczywiście, zwykłe powtórzenie, 

które nie odnawia swojej zawartości. W świecie ducha, którego 

zasadąjest rozwój, brak rozwoju określić należyjako nieistnienie 

ducha. Wówczas powtórzenie znika ze świata ducha. Lecz nie 

wynika z tego bynajmniej, że powtórzenie, które w świecie ducha 

wywołało wrażenie pustki, osiągnie podobny efekt w sferze przyrody. 

Wobec przyrody nie zgłaszamy tych samych żądań i oczekiwań, 

jakie mamy wobec świata ducha. Przeciwnie. Duch imponuje niepowstrzymanym 

rozwojem, przyroda zaś niepowstrzymanym powtórzeniem, 

którym rządzą bezwyjątkowe prawa. Jedynie dla tego, 

kto przeprowadza empiryczne obserwacje, regularność natury jawi 

się jako powtórzenie. Z punktu widzenia idei jest oczywiste, że regularnościąjest 

to, co się powtarza. Gdyby nie było ono regularnością, 

a zatem nie miało pozostawać takie samo, myślący obserwator 

natury musiałby mocniej zaakcentować bycie fenomenu w niezmiennej 

idei, niż przybycie tego samego fenomenu dzięki okresowemu 

powtórzeniu. 

I w przyrodzie, i w świecie ducha należy uznać powtórzenie za 

coś więcej niż to, co się zazwyczaj określa tym mianem. W obu sferach 

powtórzenie różni się od siebie. W świecie ducha obserwujemy 

rozwój', który powtórzenie prowadzi za sobą i który w pewnym sensie 

likwiduje powtórzenie. W przyrodzie natomiast obserwujemy odpoczywającą 

wieczność (czyli ścisłość, pewność i bezbłędność), która 

pozwala powtórzeniu zaistnieć i dzięki temu może odsłonić własną 

egzystencję. 

W niedawno wydanej książce, zatytułowanej nawet Powtórzenie* 

7 , można znaleźć piękne i celne myśli o tym pojęciu. Autor nie 

7* Gjentagelsen. Et Fors0g i den experimenterendepsychologi. AfConstantin Con 

stantins (Kopenhaga 1843) [przypis Heiberga]. Jak widać, Heiberg nie 

próbował rozszyfrować pseudonimu, choć z pewnością domyślał się lub 

wiedział o związku Constantiusa z Kierkegaardem. 

157

potrafił jednak odróżnić fundamentalnego znaczenia, jakie powtórzenie 

posiada w sferze natury, od jego wpływu na sferę ducha. 

Wskutek tego popadł w takie zamieszanie, że nakazał powtórzeniu 

grać w przyszłej filozofii tę rolę, jaką dzisiaj gra to, „co przez pomyłkę 

nazwano mediacją" 8 . Owszem, można powiedzieć o naturze, że 

dzięki regularnym powtórzeniom stwarza własną mediację. Jednak, 

co zaznaczono powyżej, w sferze ducha mediacja zakłada coś więcej 

niż zwykłe powtórzenie. Wydaje się, że autor, przypisując powtórzeniu 

to właśnie znaczenie, miał na oku kategorie przyrodnicze 

i - sam nawet o tym nie wiedząc - rozszerzył owo pojęcie poza ich 

granice. Można tak sądzić dlatego, że łączy on powtórzenie z terminem 

pochodzącym z obszaru filozofii przyrody - z ruchem. Powiada, 

że powtórzenie może pogodzić eleatów z Heraklitem 9 , czyli dwie 

przeciwne sobie szkoły. Jedna z nich zaprzecza istnieniu ruchu, 

a druga wszystko w ruch wprawia. Nie tylko w tej książce, ale i w innych, 

które niewątpliwie wyszły spod tego samego pióra 10 , autor 

idzie w kierunku, który można nazwać filozofią życia. Zgodne współżycie 

z przyrodą ma dla takiej filozofii fundamentalne znaczenie. 

Ale zgoda na przyrodęjest nie na miejscu, gdy się nie ceni jej powtórzeń. 

Pamiętając o tym, przytoczę kilka zdań z książki, odnoszących 

się do omawianego pojęcia rozwoju: 

„Powtórzenie odpowiada w pewnym sensie temu, co Grecy 

nazywali «wspomnieniem». Uczyli oni, że wiedza jest wspomnieniem, 

nowa filozofia zaś twierdzi, że całe życie to powtórzenie. [...] 

Powtórzenie i wspomnienie to ten sam ruch, lecz skierowany 

8 S. Kierkegaard, Powtórzenie, por. obecne wydanie, s. 37. Następne zdanie 

Kierkegaarda brzmi tak: „Wprost nie do wiary, jak wiele szumu zrobiono 

wokół mediacji w heglowskiej filozofii i jak wiele zwariowanego 

gadulstwa zyskało cześć i honor pod tym szyldem". Te zdania nie mogły 

przypaść Heibergowi do gustu. 

9 Tamże. 

10 Wcześniej Kierkegaard opublikował Z papierów jeszcze tyjącego (1838), 

O pojęciu ironii (praca magisterska, 1841), Albo-albo (1843). Wraz 

z Powtórzeniem ukazały się 16 października 1843 roku Bojaźń i drżenie 

oraz Trzy mowy budujące. 

158

w przeciwne strony, gdyż co się wspomina -już było, powtarza się 

więc «do tyłu». A właściwe powtórzenie to wspomnienie zwrócone 

ku przyszłości. [...] To, co dawne, wcale nie nuży i czyni cię szczęśliwym 

- dzięki powtórzeniu. Zupełnie szczęśliwy może być tylko ten, 

kto nie oszukuje siebie wmówieniem, że powtórzenie jest czymś nowym, 

bo właśnie nowość nuży. [...] Lecz ten, kto nie rozumie, że życiejest 

powtórzeniem i że na tym polega piękno życia, sam siebie karze 

i nie zasługuje na nic lepszego niż to, co mu się przydarzy - na 

własny koniec. Gdy nadzieja jest kuszącym owocem, który nie syci, 

a wspomnienie garścią nic niewartych pordzewiałych monet, powtórzenie 

jest chlebem codziennym, który syci i niesie błogosławieństwo. 

Dopiero gdy ktoś okrążył swoje życie, może stwierdzić, 

czy posiada odwagę zrozumienia, że życie jest powtórzeniem - i czy 

go to cieszy. [...] Gdyby Bóg nie zapragnął powtórzenia, nie powstałby 

świat. Bóg wybrałby wówczas łatwe plany nadziei lub odwołał 

wszystko, zachowując wspomnienie. Nie zrobił tego: dlatego istnieje 

świat. Istnieje, bo jest powtórzeniem" 11 . 

„Dialektyka powtórzeniajest łatwa, bo to, co się powtarza -już 

było, w przeciwnym razie powtórzeniejest niemożliwe. Właśnie dlatego, 

że było - powtórzenie staje się nowością. Kiedy Grecy twierdzili, 

że poznanie jest wspomnieniem, mówili w istocie, że obecna 

egzystencja istniała kiedyś. Gdy my twierdzimy, że życie jest powtórzeniem, 

mówimy: egzystencja, która już była, teraz się staje. Gdy 

brak pojęć wspomnienia i powtórzenia, życie rozprasza się w pustym 

i beztreściwym zgiełku. Wspomnieniejest «etnicznym» ujęciem 

życia, powtórzenie - współczesnym". 12 

Jest to powiedziane pięknie i prawdziwie - o ile opatrzymy to 

odpowiednimi zastrzeżeniami. Trzeba bowiem pamiętać, że mó- 

11 S. Kierkegaard, Powtórzenie, s. 16-19. 

12 Tamże, s. 38-39. Greckie („etniczne", czyli pogańskie) wspomnienie 

oznaczało (na przykład u Platona), że pamiętamy pewne idee z poprzedniego 

życia; dlatego wiedza o ideach jest statycznym wspomnieniem. 

Kierkegaard przeciwstawił temu stałe, dynamiczne, „powtarzalne" stwarzanie 

idei przezjednostki. 

159

wiąc o powtórzeniu, celujemy dalej i wyżej niż w samo pojęcie. Ten, 

kto nie ma zmysłu powtórzenia, stracił życie. Nie dostanie mu odwagi, 

by rozpocząć od nowa - ani w krytycznych chwilach, które otrzyma 

na ziemi, ani w nowej postaci po śmierci. A przecież w powtórzeniu 

nie tyle kuszące jest ono samo, ile to, co z nim robi człowiek. 

Właśnie tutaj znajduje swoje miejsce mediacja. Autor niesłusznie sądzi, 

że należy podporządkować ją powtórzeniu. Przecież powtórzenie 

jest bezduszne i nudne w swej abstrakcyjnej, czysto obiektywnej 

postaci, nieprzemienionej przez zmediatyzowaną subiektywność 

w coś od siebie wyższego. Kto miałby chęć powtórzyć swoje życie 

w tej samej postaci, od kolebki po grób? Powtórzyć wszystkie błędy 

i nieporozumienia, wszystkie zmartwienia i nieszczęścia? Nawet radości 

i szczęścia nie chciałoby się powtórzyć bez żadnej zmiany, 

gdyż one wcale wtedy nie byłyby sobą. Za pierwszym razem przyjemności 

robią na nas wielkie wrażenie. Za drugim o wiele mniejsze. 

Mówi o tym przysłowie: „nie jedź tam, gdzie kiedyś było ci dobrze". 

Autor, który szuka powtórzenia, nie powinien znowu jechać 

do Berlina 13 . Za to powtórna lektura książki lub ponowne obejrzenie 

obrazu podnosi i w pewien sposób przewyższa pierwsze wrażenie, 

gdyż dzięki temu można się lepiej zagłębić w przedmiot i żarliwiej 

go sobie przyswoić. Nie w powtórzeniu zatem znajdziemy to, co 

przyjemne, ale w tym, co powtórzenie ze sobą niesie - lub w co człowiek 

zamienia powtórzenie. To samo dotyczy oglądu przyrody, 

przede wszystkim roku naturalnego i astronomicznego. Przyroda 

zawsze mówi uniwersalnym głosem powtórzenia, szczególnie 

w swych okresowych cyklach pozwala je zauważyć. Powtórzenie 

brzmi jak głos zegarowego wahadła, które co sekunda donosi 

o zmianie, nie będącej przecież niczym innym, jak potwierdzonym 

przez siebie powtórzeniem. Co nam daje przyroda? Nic poza powtórzeniem. 

Od nas zależy, czy nadamy mu postać nowej idei. Przyroda 

jest bowiem jedynie podłożem dla kamieni szlachetnych naszej dzia- 

13 Tak właśnie uczynił bohater Powtórzenia, raz jeszcze udając się do Berlina, 

by zbadać, czy „powtórzenie jest możliwe i co ono znaczy" (por. 

S. Kierkegaard, Poiotórzenie, s. 41 i nn.). 

160

łalności. Według pięknego porównania Calderona, temu, kto się raduje, 

przyroda daje podwójną radość, temu zaś, kto się smuci, niesie 

podwójny smutek. Przecież pszczoła wysysa nektar także z kwiatu, 

w którym pająk znajduje truciznę. Sympatia wobec przyrody, która 

pozwala zamienić jej powtórzenie w nowość i odmienność - oto 

klucz do prawdziwej mądrości życia. Jest to podstawa wszelkich porad, 

jak cieszyć się życiem i jak pomimo dojrzałego wieku zachować 

młodość. 

Nikt tego lepiej nie wiedział niż Goethe. Nie tylko jego życie 

zostało ułożone zgodnie z tą zasadą. Gdy jego epoka przyniosła fenomen 

choroby moralnej, Goethe ujrzał w nim brak duchowego 

słuchu na regularny odgłos wahadła przyrody. W Werterze interesująco 

mówi o przyczynie tego stanu rzeczy. Powszechny upadek ducha, 

apatyczne niezadowolenie z życia, jakie dotąd można było znaleźć 

jedynie w angielskim spleenie, a w nowszych czasach w arogancji 

Francuzów, dotknęło wówczas wielu, szczególnie młodych - i to 

w samym centrum niemieckiej jowialności. Nawet Goethe nie 

ustrzegł się tej choroby. Kiedy pewien młodzieniec (jeden z tych 

najbardziej zagrożonych zarazkiem) popełnił samobójstwo wskutek 

nieszczęśliwej miłości, poeta uznał to za naturalny rezultat choroby. 

Bo ten, kto powtórzenie idei samoodradzającego się i zobowiązującego 

daru życia uzna za trud tylko i nic więcej, chętnie będzie szukał 

sposobów, by życie odrzucić. Goethe napisał Wertera poruszony 

nastrojem żalu i jasną wiedzą o jego przyczynach i skutkach. Dzięki 

temu rozpoznał kryzys w świecie pojęć (kryzys, który inni już zdążyli 

poznać na własnej skórze) - i został z niego wyleczony. Powrócił do 

poprzedniej równowagi, do dawnego poglądu na przyrodę i do 

dawnej radości życia. Szczegółowo to opisuje w sławnej autobiografii, 

między innymi w takich klasycznych frazach: 

„Rozczarowanie do życia ma przyczyny fizyczne i obyczajowe. 

Te pierwsze pozostawmy lekarzom, te ostatnie - moralistom. 

Wskażmy jedynie główne miejsce, gdzie jest najlepiej widoczny 

przejaw tej tak dobrze przebadanej materii. Wszelka radość życia zależy 

od regularnego powtarzania się rzeczy przychodzących z zewnątrz. 

Zmiany dnia i nocy, pór roku, kwitnienie i owocowanie, i ty- 

161

le innych, w każdym okresie nowych objawów, którymi możemy 

i powinniśmy się cieszyć, oto właściwe sprężyny ziemskiego bytowania. 

Im bardziej jesteśmy otwarci na te radości, tym bardziej jesteśmy 

szczęśliwi. Jeśli jednak różnorodność zjawisk przewija się przed 

naszymi oczami bez naszego udziału, jeśli jesteśmy obojętni na te 

dary niebios, wtedy spada na nas największa bieda, najcięższa choroba: 

życie staje się dla nas odrażającym ciężarem. Opowiadają o pewnym 

Angliku, że powiesił się, by uniknąć codziennego wkładania 

i zdejmowania ubrania. Znam dzielnego ogrodnika, zawiadującego 

wielkim parkiem miejskim, który wykrzyknął kiedyś w złości: «Czyż 

zawsze, od rana do wieczora, mam tylko patrzeć na te przeciągające 

deszczowe chmury!» O jednym z naszych najbardziej zasłużonych 

mężów opowiadają, że z przykrością obserwował wiosenną zieleń, 

życząc sobie, by choć raz dla odmiany przybrała barwę czerwoną. To 

właśnie są objawy przesytu życiowego, który nierzadko kończy się 

samobójstwem, a zdarza się częściej, niż przypuszczamy, u ludzi oddających 

się rozmyślaniom i zagłębionych w sobie. Nic jednak gwałtowniej 

nie wywołuje tego przesytu niż powtórne przeżycie miłości. 

Pierwsza miłość jest, jak słusznie mówią, jedyną: w drugiej bowiem 

i za jej sprawą ginie najgłębszy sens miłości. Znika pojęcie 

wieczności i nieskończoności, które w istocie unosi i wypełnia miłość. 

Ona sama staje się równie znikomajak wszystkie powtarzające 

się zjawiska. 

[...] Każdy młodzieniec przekonuje się szybko, jeśli nie wprost 

na sobie, to dzięki obserwacji innych, że epoki moralne zmieniają 

się tak samo jak pory roku. Wszystko podlega zmianom: przychylność 

wielkich, łaska możnych, pomoc protektorów, pochlebstwa 

tłumu, miłość ludzka, wszystkie te czynniki wirują dokoła nas i nie 

dają się schwycić, tak jak nie można pochwycić Słońca, Księżyca czy 

gwiazd; a jednak nie są to tylko zwykłe zjawiska przyrody. Utraciliśmyje 

na skutek własnej lub cudzej winy, przez przypadek czy zrządzenie 

losu, przy tym są one zmienne i nigdy nie możemy ich być 

pewni. 

Wrażliwy młodzieniec jeszcze bardziej obawia się nieuchronnego 

powtórzenia ludzkich błędów, gdyż poniewczasie pojmujemy, 

162

że kształcąc cnoty, kultywujemy błędy. Pierwsze związane są wspólnym 

korzeniem z ostatnimi, a ukryte sploty są równie mocne i liczne 

jak te, które roślina pokazuje nad ziemią, w świetle jasnego dnia. 

Podczas gdy cnoty uprawia się zwykle z własnej woli i z pełną świadomością, 

błędy czynimy nieświadomie i dlatego nas zaskakują. 

Przeto pierwsze rzadko przysparzają nam radości, drugie natomiast 

stają się dla nas męczarnią i udręką. Oto najtrudniejsze miejsce samopoznania, 

które je niemalże udaremnia. Dodajmy do tego kipiącą 

w żyłach młodzieńczą krew, wyobraźnię dającą się w niektórych 

okolicznościach łatwo obezwładnić, chwiejną równowagę dnia powszedniego, 

a nie zdziwi nas niecierpliwa chęć uwolnienia się z takiej 

opresji."* 14 

Następnie Goethe pyta: co wywoływało w owym czasie nasycony 

hipochondrią nastrój? Przyczyną było czytanie przez Niemców 

melancholijnej angielskiej literatury. Goethe wymienia przede 

wszystkim Younga (autora Nocnych rozmyślań o życiu), Graya, Miltona 

i Osjana. Ten ostatni gra niepoślednią rolę w Werterze. 

Przytoczone złote myśli zawierają całą dialektykę powtórzenia. 

Często słyszymy skargi, że powtórzenie jest nudne, gdyż nieprzerwanie 

przynosi nam to samo... Równie często można usłyszeć, że 

powtórzenie jest czymś płynnym i zanikającym, jest zatem idealnym 

sposobem osiągnięcia rzeczy nowych i odrzucenia starych. A przecież 

owo przeciwieństwo leży w naturze powtórzenia. Znika to, co 

ono przynosi, gdyż inaczej nie mogłoby zostać powtórzone. Jednocześnie 

musi być niezniszczalne, gdyż w przeciwnym razie nowość, 

którą przynosi, nie mogłaby przypominać tego, co już dawno zostało 

dane. 

Ten, kto ma skłonność do obserwowania rzeczy w świetle 

hipochondrii, może, za sprawą natury, zarówno cierpieć (skoro 

14* Aus meinem Leben, Wahrheit und Dichtung, 3-ter Theil, 13-tes Buch [przypi 

Heiberga]. J. W. Goethe, Z mojego życia. Zmyślenie i prawda, tł. A. Guttry, 

Warszawa 1957, tom II, s. 154-156 (tłumaczenie nieco zmienione; szkoda 

bowiem, że tłumacz, naśladując osiemnasto- i dziewiętnastowieczną 

polszczyznę, nadał myślom Goethego patynę, a odebrał energię i aktualność). 

163

wszystko się zmienia), jak i gniewać się, że wszystko pozostaje bez 

zmian. W ten sposób pozwoli, by zmiana i stałość oddzieliły się od 

siebie we wnioskowaniu, by zaistniałyjakojednostki niezależne, nie 

posiadające na siebie wpływu. Istotnie, wówczas zasadnie cierpimy 

z pierwszego powodu i gniewamy się z drugiego. Troska o zdrowy 

stan moralny raczej każe nam zbliżyć do siebie przeciwne strony tego 

samego pojęcia. Otrzymamy wówczas wystarczający powód, by 

cieszyć się oboma. Bo gdy się dowiemy, że powróci to, co zniknęło, 

wówczas łatwiej zniesiemy samo zniknięcie. Gdy nauczymy się, że 

to, co niezmienne, przechodzi przez cykl przemian, zamiast pozostawać 

w stanie wiecznego spokoju, nie poczujemy nudy spowodowanej 

jednostajnością. Ale najważniejsze jest (co już zostało powiedziane), 

by obiektywne powtarzanie się natury spotkało się z subiektywnym 

rozumieniem. To ono przekształca powtórzenie w coś 

nowego. To, co natura nam dajejest talizmanem znanym ze starych 

baśni i posiadającym cudowne właściwości. Talizman nie zależy od 

moralności i dlatego może stać się błogosławieństwem wjednej dłoni, 

a przekleństwem w innej. Jednostkowy los opłakuje zazwyczaj 

skutki powtórzenia: oto gwiazdy powracają do punktu wyjścia, 

a człowiek znajduje się już w innej pozycji i w innym nastroju. 

Wszystko staje się czymś nowym. 

Opisany przez Goethego mężczyzna, który życzył sobie, by 

wiosna choć raz przybrała czerwoną barwę, zapewne przez długi 

czas znajdował się w przykrym nastroju, którego monotonię przypisał 

porom roku. Gdyby ten człowiek wziął ślub wiosną, a pochował 

swoją żonę następnej wiosny, jego oko użyczyłoby wówczas obu 

wiosnom odmiennych barw. Nie potrzebowałby prosić natury, by 

uczyniła to zamiast niego. 

Wszystkim wiadomo, że ludzie, których natura jest silnie zaznaczona 

spleenem, zostają wyleczeni w chwili wielkiego nieszczęścia. 

Ono uczy ich widzieć nic dotąd nie znaczące przedmioty w zupełnie 

nowym świetle. Wtedy ustępuje monotonny nastrój, który 

rządził ich światem. Lecz porzućmy teraz rozważania o nagłej zmianie, 

jaką jest zamiana szczęścia w tragedię. Przecież każdy człowiek 

doświadczył na własnej skórze, że nie ma takiej pory roku, nie ma 

164

nawet takiej godziny, która niosłaby ze sobą dokładnie ten sam nastrój, 

taki jaki odczuwał wtedy, gdy gwiazdy rozpoczynały swój obrót. 

Im bardziej się przekonujemy, że różnice nastroju nie zawsze 

mająjakiś ważny powód, wprost przeciwnie, często są przypadkowe, 

a w każdym razie niezależne od naszej woli - tym częściej pocieszy 

nas i doda nam sił stwierdzenie, że powtarzająca swe dary natura nie 

podlega takim humorom i że przyroda, choćby została przez nas odtrącona, 

wnet powróci i znowu ofiaruje swe dary, które przedtem 

dawały nam radość i pocieszenie i które wciąż potrafią to uczynić. 

Natura bowiem jest zawsze taka sama - niezależnie od tego, czy człowiek 

pragnie być sobą, czy też kimś innym. 

Tym, co powinno nas pouczyć, że coroczne powtórzenia należy 

oglądać w świetle przemian, jest nawet nie tyle zmiana naszych 

nastrojów, wywołana przez zewnętrzne okoliczności (nad którymi, 

w miarę możności, powinniśmy panować), lecz arogancja, z jaką nasza 

świadoma, wolna wola czyni z obrotów natury wielokształtne kamienie 

milowe, wyznaczające drogę naszego rozwoju. Tutaj rządzi 

powiedzenie: nulla dies sine linea [łac. ani jednego dnia bez linijki], 

ani jednego dnia bez zapisania czegoś, bez dowiedzenia się czegoś 

nowego o sztuce, nauce, życiu towarzyskim lub wewnętrznych przeżyciach, 

choćby nawet niewiele to znaczyło. Od skromnych odcinków 

czasu nie można żądać zbyt wiele. Gdyjednak nie dowiadujemy 

się niczego nowego w dłuższych okresach, jeżeli na przykład sądzimy, 

że pozostaliśmy w tym samym miejscu rozwoju, w którym znajdowaliśmy 

się w zeszłym roku o tej samej porze - wówczas mamy 

powody, by się nudzić i sprzeciwić powtórzeniu. A przecież nie chodzi 

tu o powtórzenie natury, ale tylko o to, że nie poszliśmy dalej 

w duchowym rozwoju. W takim razie niechaj rok stanie się zegarem, 

którego wskazówki uczynią nam wyrzuty, dokładnie odliczając 

stracony czas. 

Przywykliśmy uważać kalendarzowe wskazówki za coś w istocie 

rzeczy nieważnego. Ich wartość ma się zmieścić w tym, że są potrzebne 

do przeprowadzenia działań w życiu zewnętrznym, empirycznym. 

Jeżelijednak udało się nam udowodnić, że empatyczne przeży- 

165

wanie zachodzących w przyrodzie okresowych przemian i powtórzeń 

ma wielkie znaczenie dla wewnętrznego i refleksyjnego wyobrażenia 

o praktycznym życiu, to przyznajmy, że nie wystarczy zasięgnąć 

porady u przyrody, by dowiedzieć się, kiedy napisać list, 

spłacić długi itd. Dla własnego dobra człowiek powinien obdarzyć te 

przemiany głęboką uwagą, szczególnie gdy pragnie za pomocą 

swych oczu i myśli śledzić ruchy ciał niebieskich i ich zmienne pozycje 

wobec Ziemi. 

Nie znaczy to jednak, że jesteśmy już w stanie studiować astronomię. 

Nie można tego wymagać od każdego. Można natomiast doradzić, 

by każdy, kto nie potrafi odsłonić sekretów natury, spróbował 

zobaczyć to, co natura dobrowolnie nam daje, zanim dzięki rzetelnym, 

naukowym badaniom skłonimy ją, by odkryła to, co przed 

nami skrywa. Z punktu widzenia etyki i estetyki rzeczą ważniejszą 

jest otworzyć oczy i umysł na to, co jest faktem i przejawem natury, 

niż stać się widzem wtajemniczonym w misteria natury rozgrywające 

się w zamkniętej pracowni. Ale nie wystarczy zadowolić się 

abstrakcyjnym wrażeniem, płynącym z uznania piękna natury, by 

otworzyć oczy i umysł. Nie wystarczy poetycka frazeologia, by opowiedzieć 

o zielonym lesie, niebieskim niebie, srebrnym księżycu 

i błyszczących gwiazdach. Te frazesy są bowiem tak znane, że nawet 

ślepcy mogą je powtórzyć. Należy umieć dostrzec różnice wśród 

mgły rzeczywistości i docenić wagę szczegółów. 

Jeżeli zauważa się drzewa w lesie i widzi ich odmienność, nadającą 

lasowi niezwykły, estetyczny charakter, wówczas współuczestnictwo 

obserwatora obdarzy sympatią także rozgwieżdżone niebo. 

Nie wsadzi on gwiazd do jednego worka, lecz oddzieli je od siebie. 

Zwróci uwagę na indywidualne różnice wyglądu i ruchu gwiazd, 

z powodu których zajmują odmienne pozycje wobec swego ziemskiego 

świadka. Romantyczne widzenie natury zatrzymało się na 

mglistym wrażeniu spowodowanym światłemjakiejś jasnej gwiazdy. 

Głębsze rozumowanie romantyczne powinno wziąć pod uwagę indywidualne 

różnice. Wrażenie bowiem otrzymane od „jakiejś gwiazdy" 

różni się od obserwacji konkretnej gwiazdy, która na skutek swe- 

166

go położenia wobec Ziemi i z powodu nazwy przywołującej prastare 

mity i historyczne opowieści nawiązuje do uznanych idei, czyli indywidualizuje 

mgliste wrażenia. 

Nie zaszkodziłoby powrócić do praktykowanej przez dawnych 

Greków zdrowej filozofii życia. Kiedy Homer powiada, że Odyseusz 

kierował okrętem według gwiazd, nie wymienia ich jedynie in abstracto, 

lecz wyraźnie stwierdza, że Odyseusz miał oczy przyklejone 

do Plejad, do Bootesa [Wolarza] i Niedźwiedzicy 15 , która „nigdy się 

nie kąpała w wodach Okeanosa" 16 (co oznacza, że Niedźwiedzica 

nawet w Grecji nie zachodzi). Kalipso 17 doradziła Odyseuszowi, by 

bacznie wypatrywał Niedźwiedzicy, jej znak zawsze powinien mieć 

z lewej strony.* 18 Dana przez Kalipso rada, a także jej późniejsza 

uwaga dotycząca Niedźwiedzicy, która nieprzerwanie śledzi Oriona 

(być może dlatego, że Orionjest myśliwym), to dowód niemałej wiedzy 

o pozycjach gwiazdozbiorów wobec siebie i wobec Ziemi. Można 

z tego wyciągnąć także inną naukę, mianowicie tę, że należąca do 

Kalipso wyspa leżała na zachód od Itaki. Gdyby było inaczej, Odyseusz 

nie mógłby mieć Wielkiej Niedźwiedzicy z lewej, północnej 

strony. Natomiast z porządku, w jaki układa gwiazdy nowa poezja, 

nie można niczego wnioskować o ich położeniu. Można by powiedzieć, 

co zresztą nie jest całkowicie prawdziwe, że nie o to poezji 

15 Wolarz albo Bootes, czasami nazywany Arctophylax, Niedźwiednik, od 

arctos (gr.) - niedźwiedź. Arktur to gwiazda w gwiazdozbiorze Wolarza, 

na niebie północnym, nieopodal gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. 

W mitologii greckiej istnieje podanie o nimfie Kallisto, pożądanej 

przez Zeusa i z tego powodu znienawidzonej przez Herę, która zamieniła 

ją w niedźwiedzicę. Zeus umieścił Kallisto na niebie jako Ursa 

Maior. Jej syn, Arkas (lub Ikaros), podąża za matką jako „niedźwiednik". 

16 Okeanos, syn Uranosa i Gai. W mitologii greckiej jest bogiem żywiołu 

wodnego i ojcem Okeanid. 

17 Kalipso to nimfa wodna, która o siedem lat opóźniła podróż Odyseusza. 

Zakochana, zatrzymała go na wyspie Ogygia, prawdopodobnie będącej 

półwyspem Ceuta, położonym na wprost Gibraltaru, na afrykańskim 

brzegu Cieśniny Gibraltarskiej. 

18* Odyseja, V, 270 i następne [przypis Heiberga]. 

167

chodzi. Nie można jednak zaprzeczyć, że i poezji chodzi o to, by intuicja 

pozostała żywa. 

Kiedy Homer opisuje nową broń, przygotowaną przez Hefajstosa 

dla Achillesa 19 , nie zadowala się stwierdzeniem, że także ziemia, 

morze, niebo, słońce, księżyc i gwiazdy zostały stworzone. Homer 

wymienia Plejady, Hiady 20 , Oriona i Niedźwiedzicę, o której 

ponownie mówi (i w tych samych słowach), że nieprzerwanie śledzi 

Oriona i nigdy nie kąpała się w wodach Okeanosa* 21 . U Anakreona 

można znaleźć sławny wiersz o Erosie, który przybrał postać chłopca. 

Zmoczony deszczem i zmożony chłodem, puka do drzwi poety. 

Zostaje wpuszczony, ogrzany, wytarty i nakarmiony. Czym odpłaca 

gościnnemu gospodarzowi? Strzałą w serce. Wiersz zaczyna się od 

krótkiego opisu tej nocnej chwili. Współczesny poeta powiedziałby 

zapewne w tym miejscu, że rzecz działa się w nocy lub o północy. 

O gwiazdach w najlepszym razie napisałby, że są za mgłą, gdyż akurat 

padało. Choćby potrafił je opisać, ujrzane w przejrzystym powietrzu, 

z pewnością nie rzekłby nic ponad to, że - świeciły na niebie. 

Natomiast Anakreon pisze tak: „To było o północy, gdy Niedźwiedzica 

została zawrócona Bootesową dłonią"* 22 . Przedstawiano 

bowiem Bootesa pędzącego przed sobą Niedźwiedzicę (skoro Bootes 

narodził się tuż po niej według gwiezdnego kalendarza), Niedźwiedzica 

zaś, lub Wóz, jakjąjuż Homer określa, zmienia co godzinę 

pozycję na horyzoncie. Zwróćmy szczególnie uwagę na dyszel Wo- 

19 Achilles wyruszył pod Troję razem z innymi herosami greckimi, Nestorem 

i Odyseuszem. Opuścił Greków, gdy Agamemnon odebrał mu ukochaną 

brankę Bryzejdę. Powrócił, by pomścić śmierć swego przyjaciela 

Patroklesa. W cudownej zbroi, ukutej przez Hefajstosa, boga ognia i kowali, 

stanął naprzeciw trojańskiego Hektora. 

20 Hiady albo Płaczki, w mitologii greckiej nimfy, siostry Plejad. Umarły 

z rozpaczy po śmierci brata Hiasa i zostały przeniesione między gwiazdy 

w gwiazdozbiorze Byka. 

21* Iliada, XVIII, 486 i nast. [przypis Heiberga]. 

22* Anakreon. Carm. 3 [przypis Heiberga]. Anakreon zTeos (ur. 570 p.n.e.), 

poeta grecki, autor pieśni biesiadnych i miłosnych. 

168

zu, raz skierowany w górę, raz w dół, niekiedy przesunięty w prawo, 

by zaraz potem znaleźć się po lewej stronie. Można by go wziąć na 

wskazówki zegara, odmierzające godziny. Natomiast pory roku 

potrafimy, jak wiadomo, przewidzieć, nie posługując się tą miarą. 

Choć na opisywanym przez Anakreona niebie nie można było 

ujrzeć gwiazd, opowiada on, że Niedźwiedzica „już" się odwróciła, 

mianowicie opuściła pozycję, jaką zajmowała na początku nocy. 

Podobnie za pomocą niezbyt ściśle podanej godziny można ustalić 

porę nocy, choćby nocny mrok uniemożliwiał rzut oka na własny 

zegarek. 

Omawiany wiersz został pięknie przetłumaczony na włoski. 

Jego pierwsza zwrotka mówi właśnie o nocy. Brzmi tak: 

Fra l 'orror notturno oscuro, 

Quando Uorsa intorno intorno 

Alla man de l pigro Artur o 

Tarda vedesi girar, 

E sopiti in dolce obblio 

Stanno i miseri mortali, 

Le gid languide da mali 

Stanche membra a ristorar. 

[Ciemności przerażają w nocy. 

Niedźwiedzica, posłuszna dłoni, 

Swoje ciało powoli toczy, 

Uchodząc przed gnuśnym Arkturem. 

O, wy biedni śmiertelni, 

Słodkim snem odurzeni, 

Wzmacniacie członki, zmęczeni 

zwyczajnym, ludzkim bólem.] 

Zamiast nazwy „Bootes" przywołuje się tutaj Arktura, największą 

gwiazdę w zbiorze Wolarza. Arktur może bez wątpienia reprezentować 

cały gwiazdozbiór, którego grecka nazwa oznacza „niedźwiednika". 

Arktura nazywa się dalej pigro, gnuśnym, bo Bootes, będąc 

gwiazdozbiorem nieba północnego, porusza się powoli, a podobnie 

czyni Niedźwiedzica. Właśnie te malownicze szczegóły 

zostały odrzucone przez współczesną poezję. Ponadto dla Greków 

169

świetlisty wschód Plejad (gdy pokazują się po raz pierwszy na 

wschodnim niebie, tuż przed wschodem słońca) oznaczał początek 

wiosny. Już Hedozjusz o tym mówi. Był to znak dla rolnika, że powinien 

orać i siać. Podobnie jest z Syriuszem. Gdy po raz pierwszy pojawił 

się przed słońcem, oznaczał dla Egipcjan początek użyźniających 

wylewów Nilu. 

Choć miało to jedynie znaczenie lokalne, dla Egipcjan, to przecież 

świetlisty wschód Syriusza uzyskał trwałe znaczenie dla kalendarza 

używanego na całym świecie. To on wyznacza okres „psich 

dni" 23 i nadaje im imię. Można powiedzieć, że nasi przodkowie szukali 

kalendarza na pokrytym gwiezdnym pismem niebie. Byli także 

o wiele bardziej od nas otwarci na naturę. My zawieszamy kalendarz 

na ścianie i rzucamy nań wzrokiem przy okazji prozaicznych życiowych 

czynności. Chociaż za pomocą alfabetu możemy sporządzić 

precyzyjny opis zmiennych pór roku, nie należy zapominać, że litera 

kalendarza jest jedynie suchą i niedoskonałą kopią żywego pisma, 

którym posługuje się natura. Należy więc porównać martwą literę 

z żywą i zbliżyć je do siebie. Dopiero wówczas ta pierwsza ożyje, ajej 

waga wzrośnie. Jeszcze u Rzymian można znaleźć zainteresowanie 

żywym kalendarzem, nawet wówczas, gdy kalendarz miejski stał się 

bardziej precyzyjny. Mówi o tym Owidiuszowy poemat Fasti. Jego 

tytuł oznacza: roczniki rzymskie 24 . Ten poemat jest, rzec można, 

rzymskim kalendarzem, rozpisanym na wiersze i upiększonym poetyckimi 

ornamentami. Opisuje zarówno miejskie święta i ich historyczne 

lub mitologiczne pochodzenie, jak i prawa astronomii - o ile 

mogą stać się przedmiotem poetyckiej obróbki - i czyni to, dbając 

o szczegóły, których nie znajdziemy we współczesnych almana- 

23 „Psie dni" to okres między 22 lipca a 23 sierpnia, gdy Słońce znajduje się 

w pobliżu Syriusza (Canicula), najjaśniejszej gwiazdy nieba południowego, 

z gwiazdozbioru Wielkiego Psa (Canis Maior). W mitologii greckiej 

Syriusz to pies Oriona, wraz z nim przeniesiony między gwiazdy. 

24 Owidiusz (Publius Ovidius Naso, 43 p.n.e.-18 n.e.), wybitny liryk rzymski, 

autor m.in. Kalendarza (Fasti), zawierającego opis świąt i rocznic 

rzymskich. 

170

chach. Co znaczy, że wówczas było jeszcze żywe odczuwanie fenomenów 

natury. Mówi się tu o kosmicznych, stałych i świetlistych 

wschodach i zachodach najważniejszych gwiazd, wjakiej porze roku 

wschodzą i zachodzą, i czy czynią to w związku ze wschodem słońca, 

czyjego zachodem. Czy nieco wyprzedzają jego pojawienie się, czy 

też przepuszczają przodem zachodzące słońce. 

Wschody i zachody zawsze grały wielką rolę w astronomii. 

Dawniej nie można było precyzyjnie oznaczyć, a zatem i pojąć wagi 

kulminacji 25 , która ma nieskończenie większe znaczenie od wschodów 

i zachodów i która zależy, by tak rzec, od każdego uczynionego 

na Ziemi kroku. Dlatego Owidiusz, spełniając żądania astronomów 

swych czasów, wymienia wschody i zachody najważniejszych 

gwiazd. Nie podaje sucho godziny, ale omawia jakościowy związek 

gwiazd ze wschodami i zachodami słońca. Jednocześnie nie boi się 

opiewać mitów, które mówią o powstaniu gwiazd. Ten dziwny poemat 

składa się w dwunastu ksiąg, a każda z nich omawia jeden miesiąc. 

Ostatnich sześć ksiąg nie zachowało się, mamy zatem dostępjedynie 

do połowy dzieła. 

Oto fakt, którego nie można podważyć: obecne pokolenie nie 

czuje się szczęśliwe. Niech już będzie, że jego cierpienia zostały spowodowane 

bólami porodowymi, na które nie ma lepszego lekarstwa 

niż sam poród. Porodu przecież nie można przyspieszyć. On 

także ma swój czas. W naszym interesie leży pozostanie cierpliwym 

w owym czasie, aby doczekać się początku nowej epoki. W ten sposób 

oddamy z nawiązką niezadowolenie, z którym nasze pokolenie 

idzie przez życie. Ma ono oczy zamknięte na wszystko, co piękne 

i przyjemne, i co życie ofiaruje nam niezależnie od okoliczności. To 

dlatego owo pokolenie tak bardzo zwraca się w stronę niewyraźnych 

celów, których nigdy nie może osiągnąć - a na pewno nie w taki 

sposób, w jaki tego pragnie. Często sięga ono po pustą rozrywkę 

dla zabicia czasu. 

25 W astronomii „kulminacja" oznacza osiągnięcie najwyższego punktu na 

horyzoncie obserwatora. 

171

Jest faktem, że religia utraciła dar uspokajania namiętności. 

Podobnie stało się z poezją i sztukami pięknymi, niezależnie od tego, 

jak bardzo są chwalone przez „ducha czasu". Mimo że są onejedynym 

świętem pośród codziennego, prywatnego i politycznego 

pośpiechu, w żaden sposób nie potrafią odpędzić demona powszedniego 

niezadowolenia ani obdarować czytelników treścią, która potrafi 

odbudować stabilną moralność pod skorupą naszej zewnętrzności. 

W takich okolicznościach należy zalecić wewnętrzne współżycie 

z naturą jako środek uspokajający, uśmierzający i stabilizujący. 

Mam nadzieję, że nikt nie powie mi, iż współżycie z naturąjest 

możliwe jedynie dla kogoś, kto żyje na wsi, i że mieszkańcy dużych 

miast są z tego wyłączeni. Jest bowiem oczywiste, że naturę spotykamy 

i w mieście, i na wsi i że nie istnieje takie miejsce, gdzie człowiek 

mógłby się od niej całkowicie uwolnić. To bardzo ograniczony 

punkt widzenia - utożsamiać naturę jedynie z zielonym lasem. 

Wówczas kopenhażanie mogliby jeszcze bardziej ograniczyć owo 

pojęcie i stwierdzić, że natura znajduje się tylko w Charlottenlund 

i w Dyrehaven 2b . Ale naturąjest wszędzie i wszędzie znajdziemy jej 

pobudzającą siłę i piękno. W powietrzu, którym nieprzerwanie oddychamy, 

wśród świateł oraz na niebie, którego nie umie zamknąć 

najwęższa ulica, a którym potrafimy się cieszyć nawet w najgęściej 

zabudowanych miastach. Fenomeny nieba są dla każdego. Od nich 

zależy nasze współżycie z naturą, dzięki nim natura ujawnia swe życie 

- wielkie, kosmiczne, ogólne i kierowane bezwarunkowym, wolnym 

od wszelkich przypadkowości prawem. Dzięki ich obserwacji 

budzi się w nas przeczucie tego, co wieczne i niezmienne. 

To stwierdzenie ma wagę najwyższą. W ciągu niespokojnego 

ziemskiego bytowania dążymy do uspokojenia umysłu i do nadania 

mu równowagi wśród pędzącego strumienia czasu. Wiadomo, że 

można wyleczyć szaleńców i obłąkanych, zmuszając ich do prze- 

26 W połowie XIX wieku były to zalesione okolice na północ od Kopenhagi, 

ulubione miejsce wycieczek mieszkańców stolicy, wśród nich Heiberga 

i Kierkegaarda, zdążających na „łono natury". Obecnie te strony zostały 

włączone w obręb stolicy. 

172

strzegania surowego porządku wśród codziennych, powtarzających 

się czynności. Więcej: ci z nich, którzy opanowali instrumenty, potrafią 

z dobrym skutkiem zagrać kwartety i symfonie. Rygorystyczne 

podporządkowanie się taktom skłania umysł do uznania nadrzędnych 

reguł, od których tylko obłąkany chce uciec. Jedynie dobrowolne 

podporządkowanie się regułom może stworzyć rytm życia 

- czyli jego piękno i wypływającą zeń radość. 

Fenomeny niebieskie posiadają swój rytm. Nieprzypadkowo 

pitagorejczycy mówili o muzyce i harmonii sfer niebieskich. Niech 

nikt nie wyciąga z mych słów wniosku, że uważam nasz czas za szalony. 

Sądzęjedynie, żejest pełen melancholii, pomimo swej rzeczywistej 

i pozornej lekkomyślności. Sądzę, że większość ludzi jest niezadowolona, 

i to nie tylko z tego, co dzieje się w polityce, ale także 

z własnego położenia. Dążą do zmiany, zgodnie z myślą, że każda 

zmiana wyjdzie im na dobre. Pragną zwiększyć środki utrzymania, 

chcą więcej rozrywki. Lecz ci, co wreszcie osiągnęli cel, są równie 

niezadowoleni jak czekający na spełnienie swych nadziei. Ich melancholia 

graniczy ze słabością umysłu. Sądzę, że leki zapobiegawcze 

i leki uzdrawiające znaleźć można w tej samej kąpieli, w której świat 

antyczny znalazł godną podziwu równowagę i spokój ducha. 

Planety są niebieskim zegarem, na którym my, ziemianie, musimy 

odczytać czas. Na Ziemi nie znamy sposobu, aby go inaczej 

określić. Czas jest nam przepisany przez świat istniejący poza nami, 

o którego właściwościach nic prawie nie wiemy, ale którego prawa 

musimy uznać bezwarunkowo - dla naszego własnego dobra. Niebiańskie 

przeznaczenie jest prawdziwym sednem astrologii. Nie 

musimy zwiększać jej znaczenia, przypisując gwiazdom bajeczny 

wpływ na los i temperament człowieka. Ich rzeczywisty wpływ jest 

wystarczająco silny, skoro wyznaczają nasz czas. Bez nich stalibyśmy 

się bezbronni. Czas jest empiryczną formą ducha i duszy - podobnie 

jak przestrzeń jest formą materii i ciała. Czas jest świecką formą, 

zawierającą subiektywność. Nasze najgłębsze ja, nasz nieskrępowany 

rozwój jest zatem - żyjemy przecież w świecie - uzależniony od obiektywnego 

prawa, któremu musimy być posłuszni, nawet gdyby sta- 

173

wiający te wymagania świat nie był nasz, ale obcy i nieosiągalny. 

Gwiazdy zatem słusznie pozostają wzorem estetycznego pojmowania 

natury i nie będzie zupełnie od rzeczy porównanie ich pod tym 

względem z wagą, jaką przypisujemy innym elementom natury. 

Poezja widzi w naturze odblask ludzkiego ja, które poszukuje 

i odnajduje swą postać w odległym świecie, tam gdzie zmysły posiadają 

swe odpowiedniki w ponadzmysłowych stanach i zachowaniach. 

Dotyczy to, oczywiście, nie tylko gwiazd, ale całej natury. Natura 

otrzyma idealne cechy, gdy uznamy ją za zewnętrzny refleks 

człowieka, widzącego w sobie absolutne centrum. Napotkamy tu 

jednak ważną różnicę, związaną z istnieniem przedmiotów naturalnych. 

Możemy ją wywieść drogą dedukcji a priori [łac. z założenia, 

intuicyjnie] nawet wtedy, gdybyśmy nie napotkali jej w poezji. Chodzi 

o różnicę między naturą ziemi i nieba. Pierwsza jest symbolem 

przemijania, druga - tego, co piękne i co nie przemija. Obserwując 

kwiaty, las, ptaki, świst wiatru, szum potoku, blask słońca i księżyca, 

kształty chmur i tęczy oraz inne fenomeny meteorologiczne, przekonujemy 

się, że te wrażenia estetyczne są przemijające, że wprost 

umykają przed nami. Spieszmy się, jeżeli chcemy się nimi nacieszyć. 

Obserwując z kolei ciała niebieskie, czujemy, że ich piękno jest 

wieczne, że mamy dość czasu, by się nimi cieszyć, i że nie rozczarują 

nas, umykając gdzieś w chwili, gdy ich szukamy. Dlatego gwiazdy nie 

są obiektem zainteresowania malarzy. Zadaniem sztuki jest bowiem 

uwieczniać to, co przemijające. Nawet Słońce i Księżyc nie stały się 

tematem obrazów lub też widnieją na płótnach, które nas wcale nie 

przyciągają. Natomiast ich zmieniające się światło jest wyzwaniem 

dla sztuki. O pięknie ziemskiej natury tak mówi Goethe: 

Warum bin ich yerganglich, o Zeus? so fragte die Schónheit. 

Macht' ich doch, sagte der Gott, nur das Vergdngliche schón. 

[Zeusie, czemu przemijam'? - zapytało Piękno. 

Bóg odpowiedział: Jedynie przemijanie mogę uczynićpięknym.^- 1 

27 Dystych ten należy do bloku tzw. Xenien, pisanych wspólnie przez 

Schillera i Goethego. Badacze są zgodni, iż powyższy cytat wyszedł spod 

174

Piękno nieba zasługuje na równie wspaniały dystych o przeciwnej 

treści. Romantyzm już na początku zacierał tę różnicę. Dlatego 

Calderon 28 mógł powtarzać, że gwiazdy są niebiańskim kwieciem, 

kwiaty zaś - ziemskimi gwiazdami. Tę metodę pedantycznie 

rozwinął w dwu słynnych sonetach zamieszczonych w El principe 

constante. W znakomitym niemieckim tłumaczeniu A. W. Schlegla 29 

dzieło to nosi tytuł DerstandhaftePrinz [KsiążęNiezłomny]. Tutaj analogia 

posunięta zastała bardzo daleko: gwiazdy będą przemijać jak 

kwiaty, gdyż gwiazdy rozkwitają najedną noc, kwiaty najeden dzień. 

Romantyzm nie bierze pod uwagę, że chodzi o te same gwiazdy i że 

wkrótce ujrzymy je ponownie, podczas gdy kwiaty zawsze będą inne. 

Subiektywnie zainteresowany sobą romantyzm pozwala zaniknąć 

różnicom obiektywnym. Gdyby zwrócił się ku pojęciu jedności, 

zobaczyłby wszędzie zarówno stałość, jak i zmienność. Przecież nowe 

kwiaty mają tę samą istotę, co dawne. Jednak romantyzm woli 

przeciwnika tej myśli. Kontempluje nieskończoność, zatem to, co 

skończone, musi stać się zmienne i wyblakłe. 

Inni poeci zachowują omawianą różnicę. Szczególnie jest ona 

widoczna w poezji antycznej, skąd przeszła do nowszej, gdzie utrzymała 

się z pewnymi modyfikacjami. Elementy antyczne nie zostały 

jednak przyswojone przez romantyzm, który z poetycką obojętnością 

związał ze sobą indywidualne postacie starożytności. Grecka wyobraźnia 

zaludniła naturę żywymi istotami, utworzonymi na podobieństwo 

ludzkich. Ale czy istoty zamieszkujące ziemię nie różniły 

się od mieszkańców nieba? Ziemię zaludniły nimfy 30 : góry, lasy, 

pióra Goethego, który opublikował go kilka razy, m.in. pod tytułem Klage 

der Schónheit. Dwuwiersz został po raz pierwszy wydrukowany w Musen-Almanach 

z 1797 roku. Nowe wydanie dzieł Goethego, tzw. monachijskie, 

przedrukowuje go aż trzy razy (patrzMunchner Ausgabe, t. IV, 1). 

28 Pedro Calderon de la Barca (1600-1681), dramaturg hiszpański. Heiberg 

tłumaczył go na duński. 

29 August Wilhelm Schlegel (1767-1845), niemiecki poeta, krytyk i teoretyk 

romantyzmu. Znanyjako tłumacz Calderona i Szekspira. 

30 Nimfy były córkami Zeusa. Piękne, długowieczne i śmiertelne, reprezentowały 

przyrodę; zamieszkiwały pola i lasy (driady), góry (oready), 

morza (nereidy), źródła i rzeki (najady), oraz oceany (okeanidy). 

175

źródła i morze były siedzibami oread, driad, najad i nereid - istot, 

które w całości zawdzięczały swe życie wyobraźni i które kąpały się 

w nieokreślonej, nieosobistej potoczności, gdyż każda driada, każda 

najada była dokładnie taka sama jak inne driady i najady. Nie były 

niczym innym niż egzemplarzami tego samego gatunku. Natomiast 

na niebie umieszczono Herkulesa, Perseusza i inne postacie, które 

choć mitologiczne, są także historyczne, i to bynajmniej nie dlatego, 

że kiedyś naprawdę żyły, lecz dlatego, że żyły w tradycji. W niej zostały 

obdarzone rzeczywistym, historycznym bytem. Zatem dla greckiej 

wyobraźni ziemia była obszarem fikcji, niebo - rzeczywistości. 

Ziemia to nieokreślona zwyczajność i substancjalność, niebo to królestwo 

osobowości. 

Wynika stąd, że ziemia stwarza piękno, które przemija, niebo 

zaś piękno, które wiecznie trwa. To przekonanie było równie oczywiste 

dla Greków, jakjest dla nas. Nie oddali oni w lekkomyślny sposób 

królestwa wieczności wspomnianym postaciom, a podległą 

zmianom ziemię - pozbawionym osobowości, substancjalnym siłom. 

My także rozważamy niekiedy, czy odległe planety nie są zamieszkane 

przez istoty posiadające osobowość, chociaż nikt już nie 

wierzy, że gwiazdozbiory są postaciami. Ale i Grecy w to nie wierzyli. 

Wiedzieli bardzo dobrze, że ani Herkules, ani Perseusz nie znajdowali 

się na nieboskłonie w postaci dwu kolosalnych gwiazdozbiorów. 

W tej fantazji zawarty był przecież sens idei, którą i my poważamy. 

Jak długo uważano Ziemię za centrum, niebo zaś za obracającą 

się wokół Ziemi kulę, nie można było inaczej wyrazić przeczucia, że 

planety są królestwem osobowości. Dopiero po przewrocie kopernikańskim 

i po uznaniu go przez cały cywilizowany świat musiała 

ustąpić pierwsza forma owego przeczucia, by zrobić miejsce dla innej, 

bardziej adekwatnej. 

Poezja romantyczna czerpała (a może i wciąż czerpie) z mitologii 

antycznej. Greckie nimfy stały się elfami, wodnikami, skrzatami, 

krasnalami itd. Jednakże romantycy ograniczyli się jedynie do zaludnienia 

ziemi tymi mitycznymi postaciami. Niebo pozostawili niezaludnione, 

nie licząc całkiem zwyczajnego, bynajmniej nie astronomicznego 

uznania go za siedlisko Boga, aniołów i świętych. Niewy- 

176

kluczone przecież, że wnikliwsze zbadanie romantycznych mitów 

wykaże, iż co najmniej od czasu do czasu znajdziemy w nich przeczucie 

przyszłej nauki o gwiazdach jako miejscach przeznaczonych dla 

ludzi. Jako przykład chciałbym przywołać opowieść o Matce Boga, 

Marii, umieszczoną w baśniach braci Grimm 31 . Matka Boska unosi 

pewną dziewczynę na Księżyc, gdzie w pałacu o wielu komnatach 

mieszka Trójca Święta. Baśń zakłada zatem, że Księżyc nie jest jedynie 

świecącą kulką, i to tak małą, że możnają wziąć do ręki, lecz przeciwnie 

- podobnie jak Ziemia zajmuje on ogromny obszar i może 

stać się zarówno siedliskiem ludzi, jak i istot wyższych. 

Pytanie o mieszkańców gwiazd zawsze budzi wątpliwości. Nie 

można go jednak zaniechać w artykule, którego zadaniem jest zwrócenie 

uwagi na etyczne i estetyczne znaczenie roku astronomicznego 

oraz pozyskanie dla naszej myśli więcej zwolenników, niż ich 

obecnie posiada. Gdy uznamy, że niezliczone planety mogą być 

mieszkaniem dla myślących, należących do naszego gatunku istot, 

wówczas gwiazdy z pewnością będą miały dla nas inne znaczenie niż 

wtedy, gdy nie potrafimy w nich ujrzeć nic poza kosztownym wybrykiem 

natury. Odrzucenie tego pytania nie odpowiada zatem intencjom 

naszego artykułu. Jednak rozstrzygnięcie problemu wymaga 

wielkiej rozwagi. Tani sceptycyzm, który daje się słyszeć z różnych 

stron, a którego ostrze skierowane jest przeciw odpowiedzi pozytywnej, 

stanowi przedmiot uwagi autora następnego artykułu 32 . 

Chcę jedynie zaznaczyć, że nawet antynomie, którymi kwituje się 

przypuszczenie o istnieniu życia na planetach, nie dają nam prawa 

do odrzucenia takiej myśli. Podobnie jak sprzeczność, którą Zenon 

33 znalazł w istnieniu ruchu, nie uprawnia nas do negowania 

istnienia ruchu. Przeciwnie, skłania nas raczej do rozwiązania węzła 

sprzeczności. 

31 Najprawdopodobniej chodzi tu o Kinder- und Haus-Mdhrchen, gesammelt 

von die Briider Grimm, wyd. II, Berlin 1819-1822. 

32 Mowa tu o artykule teologa Hansa Martensena Kirke-aaret (Rok kościelny), 

zamieszczonym w „Uranii 1844" tuż po artykule Heiberga. 

33 Patrz przyp. 2 do tekstu Powtórzenia zamieszczonego w niniejszej publikacji. 

177

Nie jest żadnym argumentem fakt, że dzisiaj każdy ma własne 

zdanie o tym, czy na planetach istnieje czy też nie istnieje życie, i że 

stało się to prawie sprawą wiary. Szczególnie gdy weźmiemy pod 

uwagę tak liczne związane z tym wyobrażenia, na przykład, że na innych 

planetach człowiek otrzymuje nowe ciało po śmierci. Lepiej 

odrzucić te nierozsądne mrzonki i uwierzyć, że choć zmarli należą 

do przestrzeni kosmicznej, pozostają jednak na ziemi i zachowują 

ciało, które dla zmysłów ludzi żyjących stało się nieuchwytne. Pomińmy 

jednak owe wyobrażenia, będące zdaniem większości o tej 

sprawie. Większość powinna raczej zwrócić uwagę na inny, mocniejszy 

dowód istnienia współzależności między antycznymi i współczesnymi 

poglądami. 

Zainteresowanie, którym zarówno dawni, jak i nowi poeci obdarzają 

gwiazdy, wydaje się trudne do wytłumaczenia. Chyba że 

stwierdzimy, iż bierze ono początek w niejasnym przeczuciu, że 

gwiazdy są zamieszkane przez ród nie różniący się w istocie od tego, 

który zaludnia Ziemię. Dlatego możemy odczuwać doń sympatię, 

chociaż w świecie zewnętrznym jesteśmy od niego nieodwołalnie 

oddaleni. Z podobną sympatią bracia myślą o sobie, choćby los już 

od urodzenia ich rozłączył, i to w taki sposób, że nie wiedzą ani 

nawet nie przeczuwają, czy się spotkają kiedykolwiek. 

Mógłby ktoś teraz powiedzieć, że poezja zawsze interesowała 

się fenomenami ziemskiej natury, takimi jak światło słońca i księżyca, 

las, woda, chmury itd., bynajmniej nie znając owego uczucia. Czy 

nie powinna obdarzyć gwiazd takim samym zainteresowaniem? 

Uznać ich za elementy tego samego, naturalnego piękna? Tej uwadze 

przeciwstawię to, co zostało powiedziane wyżej: istnieje ważna 

różnica między sposobem, w jaki odbieramy piękno ziemi i urok 

nieba. Pierwsze łączymy z przemijaniem, drugie z trwaniem. Pierwsze 

wzbudza ciekawość dzięki swej malowniczej naturze, drugie na 

skutek estetycznej transcendencji. 

Gdy zbadamy te dwa odmienne rodzaje piękna, znajdziemy 

dwa przeciwstawne wyobrażenia, które, być może niezbyt świadomie, 

opisują odmienne wrażenia estetyczne. Z jednej strony mamy 

do czynienia z wyobrażeniem malowniczego piękna ziemskiej natu- 

178

y jako refleksu powstającego za sprawą obserwującego podmiotu, 

jak to jest w Fichteańskim obiektywizmie 34 , który stawia na ,ja", by 

się wzmocnić i móc cieszyć sobą. Z drugiej strony chodzi o wyobrażenie 

świata, które bynajmniej nie stawia jedynie na jednostkowe 

,ja", lecz które widzi rzeczywistość i jej cel. Właśnie to wyobrażenie 

stwierdza, że gwiazdy są gniazdami ludzi. 

Niezależnie od tego, skąd wyjdziemy, zawsze zdążamy ku owemu 

stwierdzeniu, zawierającemu mniej lub bardziej świadome, potwierdzone 

poezją przeczucie. Choć zazwyczaj budzi wątpliwości 

wnioskowanie oparte na intuicji i zmierzające ku rzeczywistości, to 

przecież nasz wniosek zachowa ważność dla obszaru estetyki, gdzie 

właśnie wyobrażenie jest prawdziwą substancją idei. 

Gdy porzucimy estetykę i zwrócimy się ku filozofii przyrody, 

musimy - o ile nadal chcemy odpowiedzieć na nasze pytanie - 

uznać istnienie teleologii przyrody. W tym celu należy skorzystać 

z wnioskowania indukcyjnego i przez analogię, które, co prawda, 

nie dadzą nam całkowitej pewności, są jednak jedynymi rodzajami 

wnioskowania umiejącymi poprowadzić w kierunku istotnie nowych 

i nieznanych prawd. Owszem, można nadużyć takiego rodzaju 

wnioskowania, szczególnie gdy posłużymy się nim jednostronnie. 

To dlatego (i nie bez związku z naszym tematem) omawia Hegel 

w swej Logice^ przykład fałszywej analogii: Ziemiajest zamieszkana, 

na Księżycu jest ziemia, a zatem Księżyc jest zamieszkany. Wnioskowanie 

jest fałszywe, gdyż mamy do czynienia zarówno z nader niekonkretną 

analogią, utrzymującą, że „na Księżycu jest ziemia", i ze 

zbyt szczegółowym celem naszego rozumowania: że właśnie ta, a nie 

inna planeta, w tym wypadku Księżyc, jest zamieszkana. Jest to pytanie 

tak szczegółowe, że w żaden sposób nie może go rozstrzygnąć 

analogia o charakterze uniwersalnym. Otrzymaliśmy przecież nie- 

34 Johann G. Fichte (1762-1814), filozof niemiecki. Estetyka Fichtego 

zakładała, że rzeczy są przedstawieniem, „refleksem" jaźni. Wywarł on 

znaczny wpływ na Hegla. 

35 Heiberg ma najprawdopodobniej na myśli przykład podany przez Hegla 

w Die Logik, Stuttgart 1964, § 190, s. 396. 

179

łahą lekcję: potrafimy pojąć plany natury, nie umiemy jednak 

w każdym konkretnym wypadku rozstrzygnąć, w jaki sposób natura 

te plany zrealizuje. Natura jest ograniczona zarówno czasem (nie 

należy zatem oczekiwać, by w każdej chwili była z tym lub owym całkowicie 

gotowa), jak i własną ułomnością. Od czasu do czasu rodzi 

bowiem ziarno, które nigdy nie wypuści pędów, oraz rzeczy ułomne 

i kalekie, będące w oczywistej sprzeczności z jej planami. 

Analogia opowiada o wewnętrznej budowie ludzkiego ciała, 

choć wcale nie przebadano każdego człowieka, alejedynie kilku. Ponieważjednak 

poznaliśmy teleologię ludzkiego ciała, nic nie ryzykujemy, 

przenosząc na wszystkich wiedzę nabytą podczas badania nielicznych. 

Nie musimy otwierać ciał żyjących, by upewnić się, że są 

oni podobnie zbudowani. Z drugiej strony, jeżeli ktoś cierpi, gdyż 

nie jest zupełnie normalny, nie dowiemy się o tym za sprawą uniwersalnej 

analogii. Wtedy należy się uciec do specjalnych kryteriów. 

Podobnie jest, gdy poznajemy kosmiczną teleologię natury. 

Nasza wiedza powie nam jedynie o planach natury dotyczących planet. 

Nie dowiemy się niczego o kwestiach związanych z konkretnymi 

planetami. Która z nich zrealizowała swój plan? A może dopiero 

jest w trakcie jego spełniania? Czy nigdy nie osiągnie swego celu? 

Czy dobrze wypełnia własne przeznaczenie? Te szczegółowe pytania 

można postawić jedynie w szczęśliwych wypadkach, gdy posiadamy 

konkretne dane. Natomiast punkt wyjścia i pierwszy stopień kosmicznej 

teleologii możemy zobaczyć bez trudu. Planety widać gołym 

okiem; szybko się przekonamy, że wszystkie podporządkowane 

są tym samym kosmicznym warunkom. Mają kształt kuli, poruszają 

się zgodnie z prawem grawitacji i - o ile nie są centralnie położone 

- podlegają okresowej przemienności dnia i nocy oraz pór roku 

(podobnie jak to jest na Ziemi), chociaż pory roku mogą mieć różną 

długość. Jeżeli pozna się lepiej planety, można stwierdzić, że mają te 

same podstawowe formy co Ziemia: są tam zarówno ciała stałe, jak 

i stworzone z wodnych kropli oraz z powietrza. Jeżeli już pierwszy 

rzut oka wskazuje na podobieństwa, możemy stąd wnioskować, że 

i cel musi być podobny. Celem istnienia Ziemi z pewnością jest 

stworzenie człowieka, górującego nad naturą, która go spłodziła. 

180

Nic ponad niego natura nie może wymyślić; człowiek jest zatem Telos, 

czyli celem ostatecznym. Stąd można wnioskować, że inne planety 

otrzymają podobne przeznaczenie. Nasze wnioskowanie polega 

na przeskoczeniu od pierwszego stopnia do ostatniego; jest to jednak 

skok zupełnie naturalny. Można go usprawiedliwić, mówiąc, że 

w teleologii ostatni stopień zawsze zawiera w sobie pierwszy. Zrealizowany 

cel nie zawiera niczego, czego nie byłoby w planach. Między 

nimi znajdują się środki, które wiążą plan z realizacją, a których nie 

można ujrzeć gołym okiem, lecz dopiero po przeprowadzeniu drobiazgowych 

badań. Nie zrobiliśmy tego, pozwalamy sobie zatem pozostawić 

kolejne kroki naszego dowodzenia in suspenso [lac. w zawieszeniu], 

nie odważając się objąć ich wspomnianą analogią. 

Bo chociaż natura używa w zasadzie tych samych środków do 

osiągnięcia tego samego celu, w niektórych wypadkach porusza się 

różnymi drogami. Możemy stwierdzić, że podobnie musi być na Ziemi 

i na innych planetach. I tam roślinna i zwierzęca natura musi być 

pośrednikiem między pierwszą fazą, nieorganiczną, a człowiekiem. 

Nie chcemy stwierdzić, że owa roślinność i świat zwierzęcy są wszędzie 

takie same, na przykład, że Jupiter posiada te same gatunki roślin 

i zwierząt co Ziemia. Przeciwnie, należy raczej sądzić, że odmienne 

warunki klimatyczne na różnych planetach doprowadziły do 

powstania odmiennej fauny i flory. 

Skoro owe pierwsze, organiczne warunki bytu są wszędzie takie 

same, musi to także dotyczyć najwyższego celu natury; ludzie 

wszędzie bowiem przypominają siebie, z wyłączeniem tych odmieńców, 

którzy dopiero dążą do tego celu. Nawet bowiem wariacje, które 

można napotkać wśród tworów natury, są podporządkowane teleologicznemu 

celowi. W świecie roślin i zwierząt teleologia ma postać 

skończoną - stąd mamy do czynienia z ogromnym bogactwem 

odmian. Gdy jednak mówimy o inteligentnym produkcie natury, 

człowieku, to twierdzimy, że teleologia przyjmuje tutaj postać nieskończoną 

- i dlatego jest jedna. 

Powróćmy obecnie do estetyki. Niechże stanie się naszą nicią 

przewodnią w labiryncie, gdzie tak łatwo ryzykujemy zagubienie 

drogi. Estetyczny punkt widzenia utrzymuje, że to, co zewnętrzne, 

181

odpowiada temu, co wewnętrzne, że jest zmysłowym odpowiednikiem 

tego ostatniego 36 . Bez tego przekonania sztuka jest niemożliwa, 

a piękno staje się tylko wmówieniem. Wiele jest twarzy natury. 

Dlatego i rośliny, i zwierzęta mogą przybierać najdziwniejsze kształty. 

Inteligencjajest przecieżjedna - stąd istoty inteligentne znają tylko 

jedną postać - inteligentny ideał piękna, najlepiej przedstawiony 

w malarstwie i rzeźbie. 

Gdyby na innych planetach żyli ludzie o sześciu nogach, przypominający 

insekty, lub byli tacy, jak to zostało opisane w Niebie Klimie 

37 , czy po prostu tacy, jakich może sobie przedstawić najdziwniejsza 

wyobraźnia - wówczas ideał piękna zostałby unicestwiony. Sztuki 

piękne i nauka przestałyby istnieć. Lecz przecież sztuka, nauka 

i religia nie mogą być iluzją! Nie, tego nie możemy przyjąć! Już ra- 

36 Wydane w 1843 roku Albo-albo otwiera słynne zdanie: „Czasami, kochany 

czytelniku, zapewne wątpiłeś nieco o prawdziwości znanej filozoficznej 

tezy, że to, co jest zewnętrzne, jest wewnętrzne, a to, co wewnętrzne, 

jest zewnętrzne" (tł.J. Iwaszkiewicza). W Nauce logiki (Wissenschaft der Logik, 

Jub. Ausgabe, tom IV, s. 655-661) omawia Hegel dialektykę tego, co 

wewnętrzne (istoty) i tego, co zewnętrzne (fenomenu) i uznaje rzeczywistość 

za odpowiedniość istniejącą między oboma stanami. Heiberg 

zajmował się tym tematem m.in. w wykładach wygłoszonych w Szkole 

Wojskowej w latach 1831-1832 (por.J. L. Heiberg, Ledetraad ved Forelcesningerne 

over Philosophiens Philosophie eller den speculative Logik ved den 

kongelige militaire fi0iskole, Kopenhaga 1831-1832, II C, § 112—§ 115, 

s. 68-71). Także współczesny Kierkegaardowi i Heibergowi duński heglista 

A.P. Adler zajmował się tym problemem. Pisał m.in.: „Prawdą 

jest, że to, co wewnętrzne, i to, co zewnętrzne, istnieją w sobie. Właśnie 

dlatego są rzeczywiste; posiadają bowiem własne przeciwieństwa" (A. P. 

Adler, Populaire Foredrag over Hegels objective Logik, Kopenhaga 1842, 

§27,s. 158). 

37 Powieść Niels Klims underjordiske Rejse (Podziemna podróż Nielsa Klima), 

pióra Ludviga Holberga, ukazała się anonimowo, po łacinie, w Lipsku 

w 1741 roku, ale już w następnym roku została przetłumaczona na 

duński. Stanowiła nieznaną w Danii mieszankę fantastycznej opowieści, 

satyry społecznej i utopii naukowej, która kontynuowała Robinsona Crusoe 

Defoe (1719), Listy perskie Montesquieu (1721) oraz Podróże Guliwera 

Swifta (1726). 

182

czej zgódźmy się, że z wyjątkiem Ziemi kosmos jest niezamieszkany. 

Takie przypuszczenie jest bardziej ludzkie niż poprzednie. Nie potrzebujemy 

przecież żadnego z tych domniemań, gdy bronimy idei 

jedności ludzkiego losu. Musimy ją podkreślić, i to nie tylko w sensie 

abstrakcyjnym, ale i w najmniejszym szczególe - o ile szczegół 

nie kłóci się z ideałem. Każde odstępstwo prowadzi do deformacji, 

nawet nieznacznych, na przykład do wyobrażenia sobie ludzi posiadających 

cztery lub sześć palców u rąk. Podobnie jest z wymyślaniem 

nowych i nieznanych organów zmysłowych. Zdrowe rozumowanie 

powinno trzymać się od tego z dala. Jeżeli ktoś pragnie wyobrazić 

sobie istotę mającą szlachetniejsze i bardziej wysublimowane 

od nas zmysły, powinien zacząć od wzmocnienia znanych, już 

istniejących organów, od wysublimowania ich struktury wewnętrznej. 

W żadnym wypadku nie należy wyobrażać sobie nowych organów, 

gdyż zniszczyłoby to nasz ideał piękna. 

Inaczej dzieje się z anatomią człowieka. W tej ciemnej, pozbawionej 

piękna strukturze znaleźć można niezliczone deformacje, 

spowodowane warunkami życia. Tutaj natura pracuje w swoim tajnym, 

pozbawionym inteligencji królestwie, podporządkowanym teleologii 

skonczonosci. Nie znajdziemy tu żadnego ideału. Ale nawet 

tutaj mamy do czynienia z jednością, ponieważ kształty zewnętrzne 

harmonijnie odpowiadają wewnętrznym, niewidocznym organom. 

Choćby nie wiem jak różne były warunki życia na planetach, muszą 

one, niezależnie od różnic anatomicznych, mieć jakiś wspólny mianownik. 

Wszędzie głowa musi zawierać mózg, piersi - narządy układu 

oddechowego, a brzuch - trawiennego. 

Ktoś zapyta: czy na innych planetach nie mieszkają ludzie obdarzeni 

skrzydłami? Odpowiedź brzmi: nic nie stoi temu na przeszkodzie. 

Skrzydła są przecież zgodne z ludzkim ideałem piękna. 

Sztuka wiąże je z postaciami aniołów i geniuszy. 

Skoro ideał ludzkiego piękna jest wszędzie taki sam, dotyczyć 

to musi także innych wyobrażeń idealnych. Dlatego jest czczą 

mrzonką przypuszczenie, że na innych planetach istnieje wiedza 

większa i głębsza od ziemskiej. Jeżeli sztuka, religia i filozofia są 

prawdziwe, to światło prawdy jest takie samo na naszej i na innych 

183

planetach. Przecież Bóg nie ukrywa się przed mieszkańcami Ziemi 

po to, by objawić się w innych miejscach kosmosu. Kiedy chwalimy 

Boga, uznajemy to, co najwyższe. Nasze poznanie nie może być niczym 

osłabione. Z drugiej strony nawet najwyższe poznanie zawiera 

wiele stopni, a zatem i rozwój. Po tej samej drodze jakiś człowiek zaszedł 

nieco dalej od innego. Przecież wszyscy jesteśmy przeznaczeni 

do osiągnięcia tego samego celu. Dzieli nas tylko niewiele znacząca 

różnica czasu. Wielu z nas marzy o podróżach na inne planety. 

Niektórzy chcą tego dokonać już teraz, inni po śmierci. Takie marzenie 

jest niewiernością, niewdzięcznością wobec Matki-Ziemi, 

która nas wykarmiła i do której należymy! To jej należy się cześć, 

podobnie jak domowej kolebce i temu, z czym czujemy się związani 

w naszym nieśmiertelnym królestwie. Złożenie przelotnej wizyty na 

obcej planecie, po to jedynie, by zobaczyć, jak ona wygląda, służy tej 

samej ciekawości, jaka skłania nas do poznawania rzeczy obcych 

i nieznanych. Nie ma tu nic do zdobycia w najgłębszym znaczeniu 

tego słowa. Nie ma tu nic dla Nauki 38 . Z pewnością natomiast byłoby 

to interesujące z punktu widzenia nauk szczegółowych, szczególnie 

empirycznych. Botanik, fizjolog, a nawet empirycznie zorientowany 

historyk mieliby podczas takiej wizyty pełne ręce roboty. Jednak 

dla kogoś, kto żyje w wyższych, a może nawet najwyższych kręgach 

idei, taka wizyta jest zupełnie zbyteczna. 

Po przedstawieniu zasad, jakimi się kierujemy, przejdźmy do 

spraw szczegółowych, związanych z naszym tematem. Co widzimy 

na niebie? Po pierwsze, nasz własny system słoneczny, a przede 

wszystkim Słońce, Ziemię i pewną liczbę innych planet. Po drugie, 

niezliczoną liczbę tak zwanych gwiazd stałych, które znajdują się poza 

systemem słonecznym, ale o których wiemy z całkowitą pewnością, 

że są ciałami świecącymi, podobniejak nasze Słońce. Nie dająca 

się odrzucić analogia podpowie nam, że te niezliczone słońca muszą 

mieć to samo przeznaczenie, mianowicie, że są świecącym centrum 

38 Heiberg przeciwstawia tu heglowską filozofię rozumianą jako Nauka 

i posługującą się pojęciami a priori - naukom empirycznym, do których 

zalicza między innymi botanikę, fizjologię i „empiryczną historię". 

184

innych, krążących wokół nich planet. Zgoda, niktjeszcze nie widział 

tych planet, znajdują się bowiem w znacznej od nas odległości. Żaden 

rozsądny i co nieco znający się na astronomii człowiek nie wątpi 

w ich istnienie. Nie należy także tracić nadziei, że pewnego dnia nasze 

przypuszczenia zostaną potwierdzone dzięki badaniom empirycznym. 

Astronomia już teraz, a szczególnie w ostatnim okresie, 

odniosła liczne tryumfy na dotąd nieosiągalnych obszarach. Odkryła 

na przykład, że obowiązujące w naszym systemie prawa grawitacji 

rozciągają się także na tak zwane gwiazdy podwójne (czyli gwiazdy 

stałe), które widzimy gołym okiem jako pojedyncze, a dzięki instrumentom 

jako dwie gwiazdy. Są one zbliżone do siebie i w długich 

okresach obiegają siebie zgodnie z prawem Keplera 39 . 

Żadnej z nich nie można uznać za zwykłą planetę. Obie są słońcami 

tego samego systemu, co sprawia, że planety, sukcesywnie 

oświetlane przez dwa słońca, nabierają niezwykłych właściwości. 

Zmieniają barwy. Na przykład jedna jest czerwona, druga zielona. 

Nawet zwykła luneta pozwoli nam dojrzeć piękno barw Andromedy. 

Najważniejszy jest przecież fakt, że i tutaj obowiązuje prawo 

grawitacji. Przekonują nas do tego dane empiryczne. Rachunek 

prawdopodobieństwa określa położenie gwiazd zmiennych, 

które w dłuższych lub krótszych, ale zawsze dokładnie odmierzonych 

okresach, świecą silniej lub słabiej, a nawet potrafią zniknąć na 

jakiś czas. Można to zapewne wytłumaczyć w ten sposób, że planeta 

obiegająca pojedyncze ciało znajduje się w takim położeniu wobec 

Ziemi, że niekiedy odbija, a kiedy indziej przesłania światło gwiazd 

stałych. Chyba nie powiemy za dużo, twierdząc, że w każdym systemie 

znajdują się -jak i u nas - słońca i planety. Także u nas znajdziemy 

aspekt lunearny i komety. Pierwszy jest wyrażony przez satelity. 

Nie pragną one słońca, przesuwają się jedynie ku centrum. Komety 

zaś poruszają się wokół słońca. 

Jeżeli spytamy, czy księżyce i komety można znaleźć także w innych 

systemach, powinniśmy otrzymać taką odpowiedź: jest nader 

39 Johannes Kepler (1571-1630), niemiecki astronom i matematyk. Sformułował 

prawa dotyczące obiegu planet wokół Słońca. 

185

prawdopodobne, że natura, która tak bardzo upodobała sobie powtórzenie, 

powtarza się także w innych systemach, przynajmniej od 

czasu do czasu. Czyjest tu posłuszna wewnętrznej konieczności? Tego 

nie śmiemy twierdzić, gdyż przypadek istnieje nawet wśród satelitów 

naszego systemu. Jak wiemy, nie wszystkie planety mają satelity, 

komety zaś zdają się miećjeszcze bardziej przypadkową egzystencję. 

W wypadku planet wnioskowanie przez analogię zakłada o wiele 

więcej. Planety i słońce gwarantują bowiem wzajemne istnienie. 

Żadne ciało stałe nie może być planetą, nie mając swego słońca. 

I odwrotnie: żadna gwiazda nie może być słońcem (lub gwiazdą stałą), 

nie posiadając planet. Zresztą, zajmowanie się tymi szczegółami 

nie ma dla naszego pytania większego znaczenia. Najlepiej je oświetlimy, 

rozważając związek między badanymi aspektami w systemach 

słonecznych. 

Zróbmy to, wychodząc od naszego systemu i przez analogię 

rozszerzając naszą wiedzę na inne planety. Ziemia jest planetą w naszym 

systemie i jest zamieszkana przez ludzi. Czy nie powinniśmy 

się spodziewać, że także inne planety naszego systemu są podporządkowane 

temu samemu przeznaczeniu? Nie jest to bynajmniej 

fałszywa analogia, podobna do tej, którą przytoczyliśmy poprzednio. 

Nie mówimy przecież tak: nasza planetajest zamieszkana, Jupiter 

jest planetą, zatem Jupiter jest zamieszkany przez ludzi. Nie 

twierdzimy o żadnej konkretnej planecie, że jest zamieszkana. Powiadamy 

jedynie, że przeznaczeniem planet jest bycie ludzkim 

mieszkaniem, bez rozważenia, które planetyjuż spełniły, a które dopiero 

zamierzają spełnić to przeznaczenie. Nasza analogia ma znaczenie 

o wiele głębsze. W systemie słonecznym planety mają konkretną 

egzystencję indywidualnego organizmu. Słońce, owo przeciwieństwo 

planet, majedynie byt abstrakcyjny. Żyje dla planet, służy 

im, chociaż jego masa i rozmiary są od nich większe. Słońce jest 

źródłem odnowy planet - a przecież samo nie jest odbiorcą swej 

dobroczynnej siły! Nie zna ani przemian dnia i nocy, ani pór roku. 

Nie opisuje żadnej drogi, obracając się wokół własnej osi. Brakuje 

mu życiodajnego pulsu i rytmu. Już z tego powodu jest oczywiste, że 

Słońce w równym stopniu może być zamieszkane i niezamieszkane, 

186

a z pewnością stronią od niego istoty rozumne. Wiemy zbyt mało 

o jego budowie, by stwierdzić coś z pewnością. Wszelkie pro et contra 

[łac. za i przeciw] muszą być równie przypadkowe. Niektórzy chcą, 

by Słońce było zamieszkane. Jest ono przecież największym, najwspanialszym 

i najbardziej niezależnym elementem naszego systemu 

- chociaż te właściwości zostały stworzone, by służyły naszej planecie. 

Inni są przeciwnego zdania. Dla nich Słońcejest wiecznie płonącą, 

a co najmniej niesłychanie gorącą planetą. A przecież i ogień, 

i nadmierne ciepło, którego się obawiają, zostało dosłownie wzięte 

z powietrza. Ciepło produkowane przez Słońcejest raczej rezultatem 

ziemskiej reakcji na światło: ciepło jest tworzone w takim samym 

stopniu przez Słońce, jak i przez Ziemię. Wiadomo, że ciepło 

słoneczne jest tym słabsze, im wyżej jesteśmy w górach. Na górskich 

wierzchołkach nawet latem nie jest w stanie stopić leżących tam 

śniegów. 

Jeżeli uznamy nasze Słońce za nieprzydatne do rozwiązania interesującego 

nas problemu, to podobnie musimy uczynić ze słońcami 

znajdującymi się w innych systemach. Nie mówimy teraz o gwiazdach 

stałych, o tych nieprzeliczonych gwiazdozbiorach, które odkrywa 

przed nami przejrzysta noc, ale o niewidocznych dla oka planetach, 

obiegających gwiazdy stałe. Porównując każdy z tych niezliczonych 

lśniących punktów z liczbą ludzi, stwierdzimy, że każdy 

punkt nieskończonego kosmosu może być ludzkim siedliskiem. 

Ten argument posiada większe znaczenie niż argumenty odnoszące 

się do naszego systemu słonecznego. Oglądając bowiem 

planety naszego systemu, możemy całkiem dorzecznie dojść do 

przekonania, że jedynie Ziemia jest zaludniona. A jeżeli natura tylko 

na jednej planecie zrealizowała swe przeznaczenie, oznaczać to 

musi, że zbłądziła na innych. Jednak wniosek, że miałaby pobłądzić 

niezliczoną ilość razy na tylu planetach, należących do innych systemów, 

jest sprzeczny z istniejącymi analogiami przyrodniczymi, 

a także z poglądami estetycznymi. Niezależnie od tego, co myślimy 

o planetach naszego systemu, wiemy przecież na pewno, że Ziemia 

zajmuje wśród nich miejsce szczególne. Inne planety nie mają warunków 

koniecznych do powstania inteligentnego życia. Łatwo 

187

można tu znaleźć tę czy inną właściwość, której inne nie mają, ale 

trudno rozstrzygnąć, która z tych właściwości sprzyja życiu. Chwalimy 

Jupitera za to, że ma cztery księżyce, Saturna zaś za to, że ma ich 

aż siedem, i w dodatku lśniący, podwójny pierścień. Zapewne nie 

jest to zbyt wygodne dla mieszkańców Jupitera i Saturna. Utrudnia 

im obserwację gwiazd stałych. Podobna trudność powstaje i u nas, 

gdy znika Księżyc. Mógłby ktoś powiedzieć, że nadzwyczaj ostre 

światło Merkurego pozwalajego mieszkańcom widzieć lepiej i dalej. 

Z równą racją można to powiedzieć o Uranusie, którego światło jest 

najsłabsze i dlatego najmniej oślepia. Jak widać, takie gadanie to 

zwykła paplanina. 

By uznać korzystną pozycję Ziemi w naszym systemie, wystarczy 

zwrócić uwagę, że zawsze potrafi ona znaleźć „złoty środek" pomiędzy 

przeciwstawnymi skrajnościami. Z pewnością należy się jej 

centralne miejsce w systemie słonecznym. Nie jest ani najmniejsza, 

ani największa. Nie zbliża się zanadto do Słońca i nie ucieka odeń 

zbyt daleko. Jej pory roku odnawiają wegetację, co z pewnością 

wpływa na ludzkie działanie i energię. A teraz weźmy Jupitera. Jego 

pory roku prawie niczym nie różnią się od siebie. Gęstość jego 

atmosfery łagodzi różnicę między ciepłem i zimnem. Nie ma on tylu 

księżyców co Uranus czy Saturn. Nie jest jednak zupełnie pozbawiony 

księżyca, jak Mars, Wenus czy Merkury. To wszystko dowodzi, że 

nie możemy uznać Ziemi za planetę gorzej przystosowaną do ochrony 

inteligentnego życia niż inne planety naszego systemu. Jest raczej 

przeciwnie. Ziemiajest od nich doskonalsza. 

Poza napięciem między aspektem słonecznym i planetarnym 

znajdziemy w naszym systemie jeszcze jedno: pomiędzy księżycami 

i kometami. O kometach należy powiedzieć, że ekscentryczność 

ich orbit wskazuje, że bynajmniej nie są zorganizowane w jakieś systemy. 

To przeświadczenie zostanie wzmocnione, gdy zwrócimy 

uwagę na ich niezwykłe właściwości. Są bowiem agregatami pełnymi 

wody i pyłu, przez które można zobaczyć obiegające je gwiazdy. 

Owszem, mają zaczątki stałej formy, tak zwane jądro, które jednak 

nie występuje u wszystkich komet. Komety nie mogą stać się ziemią 

ani dla człowieka, ani dla zwierząt. Co najwyżej, mogą dać życie naj- 

188

niższym formom zwierząt wodnych i roślin. Czy komety są przyszłymi 

planetami, które stopniowo konsolidują się i naśladują orbity 

planet? Czy ich przeznaczeniejest identyczne z przeznaczeniem planet? 

Czy zostały w nich zawarte najstarsze dzieje planet? Te wszystkie 

pytania pozostawmy do rozważenia naszym potomkom. 

Inaczej jest w sferze lunearnej. Tutaj, jak już stwierdziliśmy, za 

punkt wyjścia musimy obrać nasz Księżyc. Znamy go tak dobrze, ze 

względu na jego bliskość, że mapa Księżyca jest o wiele bardziej 

szczegółowa i wzbudza o wiele większe zaufanie niż znane nam mapy 

środkowej Afryki. Pomyślcie: dobra luneta astronomiczna może 

tak bardzo przybliżyć Księżyc, jakby znajdował się w Paryżu czy 

w Hamburgu. Teleskop Herschla 40 potrafi zbliżyć go na odległość 

ośmiu lub dziesięciu mil duńskich 41 . Znamy starą legendę o Kirke 

42 , która potrafiła sprowadzić Księżyc na ziemię. Co o nim wiemy? 

Po pierwsze, jest obszarem wulkanicznym, poddanym działaniu 

bezlitosnych zmian przyrody. Po drugie, nie ma na nim ani wody, 

ani atmosfery, nie posiada zatem żadnej wegetacji. To wystarczy, 

by stwierdzić, że Księżyc nie jest zamieszkany przez ludzi. Można 

oczywiście trywialnie fantazjować o ludziach mających odmienne 

od nas właściwości i potrafiących obyć się bez powietrza, wody i roślin, 

ale my włóżmy to między bajki. Księżyc jest upostaciowaną suszą. 

Jest jak przeogromna bryła, kryształ węgla, który najmniejsza 

iskra może podpalić - o ile znajdzie się powietrze dla podtrzymania 

ognia. 

40 Herschel to nazwisko rodziny astronomów brytyjskich. William Herschel 

(1738-1822) był nadwornym astronomem króla Jerzego III, odkrył 

Uranusa w 1781 r. W badaniach pomagała mu siostra, Karolina 

(1750-1848), autorka katalogu gwiazd. Syn Williama, John Frederick 

William Herschel (1792-1871), kontynuował prace swego ojca. Tekst 

Heiberga najprawdopodobniej wskazuje na najstarszego z nich. 

41 Mila duńska wynosi około 7,5 kilometra. Jako miara została oficjalnie 

zniesiona w 1907 roku. 

42 Kirke, córka Heliosa i okeanidy Perseis, była czarodziejką. Potrafiła 

ściągać gwiazdy z nieba, przyrządzać trucizny i napoje miłosne, zdolne 

przemieniać ludzi w zwierzęta. Spotkało to towarzyszy Odyseusza, zamienionych 

przez Kirke w wieprze. 

189

Czy można uogólnić opis Księżyca na inne satelity naszych planet, 

chociaż nie potrafimy zbadać ich właściwości ze względu na odległość 

od Ziemi? Nie można tego zakwestionować, jeżeli weźmiemy 

pod uwagę relację istniejącą między satelitami i kometami (momentami 

wtórnymi naszego systemu słonecznego) a planetami i Słońcem 

(momentami głównymi). Tę relację najlepiej ujął Hegel w Filozofii 

przyrody 42 . Planeta jest bowiem konkretnym, indywidualnym 

ciałem. Jako takie, jest zamkniętą w sobie, względną całością, zarówno 

autonomiczną, jak i zależną. Jest zależna od Słońca, wokół którego 

zakreśla swą coroczną pętlę. Jest autonomiczna, gdyż obraca się 

wokół własnej osi, a zatem sama tworzy dzień i noc. Natomiast o satelitach 

wiemy tyle, że ich autonomiajest mocno ograniczona wskutek 

ich uzależnienia od planet. Satelity bowiem, zataczając okrąg 

wokół planety (podobniejak planeta wokół Słońca), nie obracają się 

wokół własnej osi, a w każdym razie nie tak, jak to czynią planety. 

Zakreślają okrąg wokół planety, pozostając w tej samej, niezmiennej 

pozycji, wciąż zwracając ku niej tę samą stronę. Planeta zatem nigdy 

nie zobaczy innej strony satelity i odwrotnie: inne obszary satelity 

nigdy nie ujrzą planety. W rzeczywistości ma tu miejsce obrót wokół 

własnej osi lub rotacja, którą równie dobrze można nazwać bezruchem, 

gdyżjest to ruch wymuszony przez obrót wokół planety, ruch 

pozbawiony własnej woli i mocy. Rotacja satelity nie różni się od jego 

ruchu wokół planety. Jego doba, zawierająca dzień i noc, jest tej 

samej długości co obrót wokół planety. Na naszym Księżycu doba 

trwa od 29 do 30 ziemskich dni. Jest to czas potrzebny do całkowitego 

obrotu Księżyca wokół Ziemi. Satelita reprezentuje zatem to, co 

stałe i nieruchome - o ile taka właściwość może w ogóle istnieć 

w systemie złożonym z sił będących w ciągłym ruchu. Natomiast 

ekscentryczne, niezdyscyplinowane, często w ogóle niepowracające 

komety reprezentują miękki i niezdecydowany ruch - o ile coś takiego 

może pojawić się w systemie kierowanym surowymi prawami. 

43 Por. G. W. F. Hegel, Die Naturphilosophie, Stuttgart 1965, § 274-279, 

s. 154-180. 

190

Zależność i autonomia planet łączą się w konkretną jedność. 

Gdzie indziej żyją one z dala od siebie, jako abstrakcyjne, jednostronne 

pojęcia; zależność istnieje w satelitach, autonomia w kometach. 

Wnioskowanie indukcyjne i poprzez analogię powinno teraz 

wzbogacić opisywaną sprzeczność o niedostrzegalny gołym okiem 

element. Jest on częścią całości, jaką tworzy przeciwieństwo. To, co 

stałe i niezmienne, jest suche; to, co jest w ruchu, jest płynne. O kometach 

wiemy, że są złożone z wody i powietrza, o Księżycu zaś, że 

jest suchym kryształem, pozbawionym powietrza i wody. Stąd 

wnioskować możemy, że w naszym systemie wszystkie satelity są takimi 

suchymi kryształami, bez wody i powietrza. Brak im tego, co 

posiadają komety. Mają za to coś, czego brak kometom. W ten sposób 

wzajemnie uzupełniają swoje połowiczne żywoty, które jednocześnie 

mają charakter abstrakcji. Dzielą między sobą to, co stałe, 

i to, co płynne, a zatem rzeczy, które na konkretnych planetach łączą 

się ze sobą, jako różne elementy tego samego organizmu. Dlatego 

na nasze wcześniejsze pytanie, czy satelity są zaludnione, możliwa 

jest tylko odpowiedź: nie. I to samo powiemy o pierścieniach 

Saturna, które nie są niczym innym jak swoistą formacją satelity. 

Długo można rozwodzić się nad tymi szczegółami. Można je 

także, jeżeli wolicie, zupełnie pominąć. Przyznajcie jednak, że rzecz 

w ogólnych zarysach tak się majak to zostało przedstawione. Wypada 

dodać, że podobne przeczucie zawiera antyczne porównanie 

gwiaździstego nieba z herosami Panteonu 44 . Przyznajcie, że owe stare, 

czcigodne konstelacje, już przedtem obdarzone bogactwem idei, 

staną się obecnie jeszcze bardziej interesujące. A przecież te złote 

wskazówki na wiecznym zegarze wieków nie potrzebują takich środków, 

by wzbudzić sympatię poetycznie nastrojonego obserwatora. 

Gwiazdozbiory są bowiem, jak to już stwierdziłem przy innej okazji, 

„prawdziwymi obrazami, które starożytność zawiesiła w ogromnej 

galerii, by wszyscy ludzie mogli je oglądać. Tutaj można zobaczyć, że 

niebo wcale nie jest obce ziemi. Jest raczej odblaskiem ziemskich lo- 

44 Panteon (gr. Pantheion), tu: miejsce zgromadzeń bogów i herosów greckich. 

191

sów, myśli i snów. Należy uznać rozgwieżdżone niebo za wspaniale 

ilustrowane wydanie mitologii greckiej w niespotykanym dotąd formacie. 

Należyje oglądać oczyma starożytnych poetów. Nawet jeżeli 

ktoś zauważy, że poeci starożytności, takjak my, nie widzieli bogów 

i herosów z bliska, a jedynie ich odblask, musi się przecież zgodzić, 

że dzielimy ich intuicję, niebo zaś stało się żywym komentarzem do 

dzieł tych poetów, ich bezpośrednim interpretatorem"* 45 . 

Oto grecka nauka o bogach, oto ich mityczna historia. Stworzyła 

ona niebiańskie gwiazdozbiory w formach, jakie znamy obecnie, 

i pod nazwami, które wciąż obowiązują. Niektóre z nich mają 

jeszcze starsze, chaldejskie i egipskie pochodzenie, które zostało zapamiętane. 

Dotyczy to choćby Wielkiego Psa, Syriusza, sprowadzającego 

wylewy Nilu. Ta ostatnia nazwa ma związek z Ozyrysem, 

gwiazdozbiorem o egipskim imieniu. Z Syrii przyszła nazwa Ryby 

południowej, matki dwudziestu Ryb ze Zwierzyńca Niebieskiego. 

Grecy mieli zwyczaj przyswajania sobie starszych kultur. Zmodyfikowali 

egipskie i inne nazwy gwiazdozbiorów, nadając im imiona występujące 

w greckich legendach. Od Egipcjan przejęli Syriusza - 

Wielkiego Psa, i nazwali go psem Aurory, gdyż biegnie przed swoją 

panią i zwiastuje wschód słońca - takjak to czyni Syriusz. Byk, który 

u Egipcjan zapowiada początek żniw, jest dla Greków przebraniem 

Jupitera, porywającego Europę. 

Konstelacje są niezmiernie wiekowe, nawet w tej formie, jaką 

nadali im Grecy. Widać to z omawiających je cyklicznych mitów, 

przede wszystkim o wyprawie Argonautów bądź jeszcze starszych. 

Nie dotykają ich zaś Homerowe legendy. Co dowodzi, że już przed 

wojną trojańską gwiazdozbiory były nazwane i uporządkowane. 

W przeciwnym razie bohaterowie spod Troi z pewnością zażądaliby 

45* „Intelligensblade", tom II, s. 41 [przyp. Heiberga]. Od marca 1842 do 

marca 1844 Heiberg wydawał czasopismo „Intelligensblade", gdzie 

najchętniej drukował własne artykuły. Ukazały się cztery roczniki pisma, 

które nie miało tak filozoficzno-naukowego charakteru, jak poprzedzającyje 

„Perseusz. Pismo poświęcone idei spekulatywnej" (wydawany 

w latach 1837-1838). Głównymi tematami „Intelligensblade" były literatura 

i teatr, choć nie stroniono tam także od polityki i astronomii. 

192

miejsca na niebie. Ale nie było już wolnego miejsca ani dla Achillesa, 

ani dla Hektora, ani dla Agamemnona, ani też dla Ulissesa. Do 

Homera odnosi się mniej ważna i nowsza tradycja. Tak zwanego 

Małego Psa z gwiazdą Procjon nazywa się niekiedy psem pięknej 

Heleny, gdyż miała go zgubić podczas ucieczki z Parysem. Mówi się 

również o Plejadach, że początkowo powstały z sześciu gwiazd, siódma 

zaś, od której wzięły swą nazwę, zrodziła się po pożarze Troi. 

Sens tego podania znajdziemy u Owidiusza, który opowiada, jak 

Elektra 46 , owa siódma gwiazda, ukryła się, a raczej „zakryła oczy dłonią", 

by nie widzieć pożaru miasta* 47 . Była matką Dardanosa, nie 

mogła więc być obojętna. (W nawiasie należy dodać, że nie ma zgody 

co do liczby gwiazd w konstelacji Plejad. Niektórzy widzą całą 

konstelację jako mgławicę, inni zaś widzą jedną gwiazdę, dwie lub 

więcej. Przez teleskop można nawet zobaczyć ich ponad dwieście.) 

Prawie całe niebo zostało zaludnione dzięki wyprawom Argonautów, 

którzy nadali mu postać klasyczną. Na niebie południowym 

błyszczy okręt Argo, którym płynęli. W naszym regionie ta 

wspaniała konstelacja jest zupełnie niewidoczna. Jedynie szczyt 

okrętowego masztu można zobaczyć na horyzoncie w zimową noc, 

gdy Regulus znajduje się pod znakiem Lwa. Następnie Baran rozkłada 

złotą skórę, którą Argonauci zdobyli w Kolchidzie, co było celem 

ich wyprawy. Dziwne, że żaden gwiazdozbiór nie przypomina nam 

Jazona, za to nikt inny nie został zapomniany. Herkules ma własną 

konstelację. Do niego są przypisani: Smok, który stróżował w hesperyjskim 

sadzie 48 , Strzała, którą Herkules zabił Sępa, Wąz Wodny, czyli 

wąż lernejski, Lew, który był lwem nemejskim, wreszcie Rak, którego 

Herkules przygniótł stopą podczas walki z wężem lernejskim. 

Nawet Droga Mleczna ma swe miejsce w micie Herkulesa. Przedstawia 

ona mleko rozlane przezJunonę podczas karmienia piersią Her- 

46 Elektra była, wedle jednego z przekazów mitologii greckiej, córką Atlasa 

i Plejone. Ze związku z Zeusem urodziła Dardanosa, władcę Troi. 

47* Fasti IV, 169 i nast. [przypis Heiberga]. Patrz przyp. 24. 

48 Trzy Hesperydy strzegły zaczarowanego ogrodu z pomocą smoka Ladona. 

W ogrodzie rosły złote jabłka. Pozostałe nazwy astronomiczne nawiązują 

do słynnych dwunastu prac Herkulesa. 

193

kulesa. (Oczywiste jest, że i tym, i innym gwiazdozbiorom przypisuje 

się niekiedy odmienne znaczenie.) Obok Herkulesa także Kastor 

i Polluks zostali uwiecznieni w gwiazdozbiorze Bliźniąt. Do historii 

Kastora należy Źrebię, mały koń znajdujący się obok Pegaza. Powiada 

się o tym gwiazdozbiorze, że jest identyczny z koniem Cyllarisem, 

którego Merkury podarował Kastorowi. Jeden z Argonautów, 

Eskulap, jest przedstawiony jako poskramiacz węży, gdyż wąż symbolizuje 

kunszt lekarski. Tezeusz został umieszczony w Północnej Koronie, 

wieńcu Ariadny. Orfeusz, który dzięki swym strunom przebłagał 

złe siły przyrody, grożące zatopieniem okrętu, mieszka na niebie 

w Lirze i w Łabędziu, w którego został zamieniony po śmierci. 

Jeszcze starszy cykl heroiczny zajmuje nie mniej zaszczytne 

miejsce na niebie. Chodzi o mit Perseusza. Jest on przedstawiony 

w Perseuszu, w Głowie Meduzy, którą heros trzyma w dłoni, w Wielorybie, 

któryjuż ma połknąć Andromedę, by w ostatniej chwili, gdy Perseusz 

pokaże mu głowę Meduzy, zamienić się w kamień, wreszcie 

w samej Andromedzie i jej rodzicach - Kefeusie i Kasjopei. 

Pewne wątki heroicznej lub historycznej mitologii zachowane 

są w Delfinie, który uratował śpiewającego Ariona od śmierci z rąk 

złodziejaszków, i w Przewoźniku, czyli w królu Erichtoniuszu, wynalazcy 

wozu. Kapella, jasna gwiazda Przewoźnika, ma czysto mityczne 

znaczenie. Przypomina nimfę Amalteę, która na Krecie karmiła 

Jupitera koźlim mlekiem. 

Inne gwiazdozbiory najczęściej mają mityczne pochodzenie, 

do którego trudno dopasować daty historyczne. W tym miejscu skupiam 

się na zdarzeniach historycznych lub związanych z epoką herosów. 

Jedne i drugie określają czas, w których powstały nazwy konstelacji. 

Na ich początek wskazują wyprawy Argonautów, które odbywały 

się około 1260 roku przed Chrystusem. Greckie gwiazdozbiory 

są zatem niezmiennie od ponad trzech tysięcy lat godnymi zaufania 

wskazówkami, dzięki którym nieskończone zastępy ludzi mogą odczytać 

czas na niebieskim zegarze. Nie potrafię lepiej zakończyć moich 

rozważań, niż cytując słowa, które w jednym z moich wierszy 

włożyłem w usta postaci uosabiającej rozgwieżdżone niebo: 

194

Jeżeli chcesz zaznać spokoju, 

Nie pragnąc już marnego zgiełku, 

Tu się wznieś! Niechaj cię ukoi 

Wolny rytm, nie znający lęku. 

Dotknięty głosów skłóceniem, 

Tłumów harmidrem i wyciem, 

Wzmocnij się wody milczeniem: 

Chrzest przyjmij na nowe życie. 

Gwiazdy na swoich orbitach 

Milczą dźwiękami swej ciszy. 

Tę pieśń ulotną myśl chwyta, 

Ucho niczego nie słyszy. 

Żyjesz, choć oko twe zgasło, 

Równy herosom i bogom, 

Wiedziony już baśnią jasną 

Po lśniącej orbity drodze. 

Tu spotkasz królów i królowe, 

Dziwy, smoki, a także węże. 

Ich imiona wcale nienowe, 

Dźwięczą w pieśniach od lat tysięcy. 

O, człowieku! Dar odrzuciłeś, 

Choć jam twa piastunka! Daremnie 

Co noc ci szeptałam baśń miłą, 

Abyś roił marzenia senne. 49 

49 Cytowane zwrotki zamykają, w nieco zmienionej postaci, utwór zatytułowany 

Charlottenlund, wchodzący w skład zbioru Danske Lokaliteter 

(Duńskie miejscowości). Por./ L. Heibergs Samlede Skrifter, tom VIII, Kopenhaga 

1862, s. 204-218.

O Liście otwartym Constantina Constantiusa 


Od roku 1834 do 1855, daty swej śmierci, S0ren Kierkegaard 

pisał journaler - dzienniki, opublikowane później pod tytułem Papirer. 

Luźne refleksje, aforyzmy i uwagi inspirowane lekturą obcych 

autorów przeplatał wersjami własnych dzieł. Ale nie było tu nic z tego, 

co charakteryzowało modny wówczas, romantyczny journal intime, 

któremu autor powierzał „sekrety" obyczajowe i towarzyskie. 

U Kierkegaarda nie ma plotek ani intryg; niekonwencjonalnyjest tu 

jedynie intelekt i ortografia. Dzienniki traktował nie tyle jako warsztatowe 

próbki, pole intelektualnego falstartu, lecz jako najważniejszy 

obszar swego trudu. Tutaj mógł być pisarzem - i człowiekiem 

- autentycznym. Dzienniki chroniły go przed sprawami szkodliwymi 

dla twórczości: szybkim poklaskiem (lub takąż naganą) publiczności, 

krytyką niechętnych mu „znawców". Podział twórczości 

na dwie części nie był jego wynalazkiem, ale korzystał z niego przez 

całe twórcze życie. Część „jawna" to były dzieła opublikowane, które 

z kolei dzieliły się na utwory pseudonimowe bądź polionimiczne - 

oraz wydawane pod własnym nazwiskiem. Część „ukryta" to właśnie 

dzienniki. Obie dopełniają się i razem tworzą korpus twórczości 

Kierkegaarda. 

O stosunku obu części do siebie pisał - właśnie w dziennikach 

- w 1837 roku, uciekając od „literackiej czkawki i mdłości", spowodowanych 

pokusą publikacji: 

197

„Sądzę, że zamiast tego lepsze byłyby częste zapisy [w dziennikach], 

udzielenie myślom zezwolenia, by - o ile to możliwe - ujawniły 

pępowinę pierwszego nastroju, zapomnienie o jakimkolwiek 

możliwym zastosowaniu tych myśli, by w ten sposób uzyskać giętkość 

pióra, łatwość artykulacji w piśmie podobną do tej, jaką częściowo 

posiadam w mowie... Takie ćwiczenia za kulisami z pewnością 

są konieczne..." {Pap. IIA 118). 

Dzisiaj, gdy wysoko cenimy autentyczność pisarskiej intuicji, 

ujawniającej „pępowinę pierwszego nastroju", gdy ujmuje nas styl 

fragmentaryczny i aforystyczny, znaczenia jego dzienników nie 

można podważyć. Sam zresztą nadawał temu gatunkowi wysoką 

rangę - przykładem choćby włączenie do Albo-albo części zatytułowanej 

„Dziennik uwodziciela". A zresztą... czy jest lekkomyślnością 

stwierdzenie, że jego dzieła polionimiczne to swoiste - „dzienniki 

pseudonimów", dążących ku autentyczności? 

Dlatego warto się uważnie pochylić nad wpisanym do dzienników 

Listem otwartym Constantina Constantinsa do Pana Profesora Heiberga 

{Pap. IV B 110-118). Nie został on nigdy przeczytany przez adresata. 

Czy taka była od początku intencja autora, czy też w ostatniej 

chwili wycofał się z publicznej krytyki szanowanego wówczas autorytetu? 

Nie zawsze wygładzony styl oraz częste uwagi na marginesie 

zdają się przemawiać na korzyść pierwszego domysłu. Ale choć ten 

styl sprawia tłumaczowi dodatkowe trudności, jednocześnie ukazuje 

myśl Duńczyka w chwili, nim „pępowina pierwszego nastroju" 

została przecięta.



List otwarty 

Constantina Constantiusa 

do Pana Profesora Heiberga, 

kawalera orderu Dannebrog 1

l Patrz informacja oj. H. Heibergu w niniejszej książce, s. 141-142. Order 

Dannebrog, który Heiberg otrzymał, to jedno z najstarszych i najwyższych 

odznaczeń duńskich.

Czcigodny Panie Profesorze! 

Skoro wydałem książkę, w której ustanawiam wiarę w powtórzenie, 

musiałbym, właśnie, musiałbym urodzić się pod ciemną 

gwiazdą, gdybym bez oznak radości przyjął znaczne uznanie, okazane 

mi w tak pochlebny sposób. Czyż bowiem to, co nieborak z niskiej 

sfery zamieścił w odstręczająco wyglądającej książce i co tak bardzo 

zyskało na wartości dzięki powtórzeniu w postaci eleganckiego 

i wyszukanego prezentu noworocznego, podarowanego przez słynnego 

Profesora Heiberga, nie skłoni niedowiarków do wiary w powtórzenie? 

Wszak zostało ono wyniesione aż w rozgwieżdżone 

niebo, ono zaś - o tym wszyscy są przekonani - jest strefą najwyższą! 

Jedynie Arv i ekonom Jesper sądzą, że wyżej sięga niebo 

kryształowe 2 . 

Jakże mam nie czuć się zaszczycony, widząc moje biedne myśli, 

lśniące jak gwiazdy na Pańskim niebie? Przyznaję: nie poznałem ich 

od razu, gdy je zobaczyłem wydrukowane ślicznymi literami we 

wspaniałej księdze! A rozpoznawszyje, wzruszyłem się, jak wzruszają 

się ubodzy rodzice, gdy widzą, że ich dzieci do czegoś doszły - 

i jednocześnie, jak owi rodzice, zwątpiłem (czy mogę pozwolić sobie 

na wyznanie?). 

2 Arv i Jesper to postaci występujące w komediach Kolberga Jule-Stue 

(sc. 12) i Erasmus Montanus (a. III, sc. 5). WJule-Stue rozmawiają między 

innymi o tym, jak wysoko znajduje się niebo gwiaździste w stosunku do 

nieba kryształowego. 

201

Powtórzenie w głębszym sensie ujawnia tutaj swoje znaczenie. 

To, co powiedziałem niezbyt jasno 3 , stało się jasne dzięki Pańskim, 

Panie Prof., poprawkom. Bo chociaż to, co powiedziałem, jest naprawdę 

piękne i celne 4 , dzięki Pańskiej poprawce stało się prawdziwie 

celne i piękne. - Nie potrafię lepiej określić, jak bardzo piękne 

jest to wszystko. W artykule Stjernehimlen [Rozgwieżdżone niebo] 5 , którym 

Pan zakwasił swój kwaśny noworoczny prezent w związku z Powtórzeniem, 

znajduje się wspomniana korekta tego, co powiedziałem 

o powtórzeniu. Artykuł ma znaczną objętość, mnie na szczęście dotyczy 

niewielka część. Tę niewielką część potrafię jako tako zrozumieć 

i jak sądzę, posiadam (na szczęście) wystarczające zdolności, by powiedzieć 

o niej kilka słów. Powiadam: na szczęście, gdyż byłbym nędzną 

figurą, gdybym zapragnął wypowiedzieć się o większej części artykułu, 

o owych tabelach na 60. stronicy. 6 Gdy zakupiłem książkę 

i otworzyłemją, ujrzałem tabelę na pierwszej stronie. Otworzyłem na 

drugiej stronicy i ujrzałem tabelę. Przerzucałem strona za stroną, ale 

nie dotarłem dalej niż do 30. stronicy: straciłem przytomność, widząc 

7 niezliczoną ilość liczb, jak i przedstawiając sobie ogrom Pańskiej, 

Panie Profesorze, wiedzy. Na liczbach nigdy się szczególnie 

dobrze nie znałem, ajeżeli nawet mogę mówić ojakimś zrozumieniu, 

to nie starcza mi ono na wiele. Przynajmniej tyle zrozumiałem, z czym 

zgodził się także mój fryzjer, przywołany w związku z utratą przytomności, 

że nie chodzi tutaj o reguła Detri s , niezależnie od tego, czy rzecz 

3 [Na marginesie przypis Kierkegaarda:] i co skłaniało do błądzenia. 

4 Tak określił Heiberg idee Powtórzenia na początku swego omówienia 

w Roku astronomicznym, zamieszczonym w niniejszej publikacji. 

5 Kierkegaardowi / Constantiusowi chodzi o artykuł Heiberga Rok astronomiczny 

z „Uranii [...] 1843". W Heibergowskich „Intelligensblade" nr 

14 (z 1 października 1842) został zamieszczony artykuł Stjernehimłen, 

który także dotyczył astronomii. 

6 Chodzi tu nie o wspomniany artykuł Heiberga, ale o inny, rozpoczynający 

„Uranię. Rocznik astronomiczny na 1844 rok", gdzie na stronicach 

4-60 przedstawione były pozycje i ruchy ciał niebieskich. 

7 [Na marginesie przypis Kierkegaarda]: i oglądając powtórnie. 

8 Reguła de tribus, zwana także reguła de tri, określa arytmetyczne stosunki 

proporcji. Wyrażenie Reguła Petri (reguła Piotrowa) nie ma sensu, poza, 

202

idzie o reguła Petri, czy o coś zupełnie innego. Powiadam: na szczęście, 

gdyż ostatnia część dysertacji jest bardziej zrozumiała, a przecież 

zakłada ona (by zostać zrozumianą, nie mówiącjuż o możliwości bycia 

zakwestionowaną) tak wielostronną wiedzę astronomiczną, że taki 

studentjakja, który miał na świadectwie tylko trójkę z astronomii, 

później nigdy się tą nauką nie zajmował i zawsze wiedział tak mało, 

dopiero teraz wie, jak bardzo zaniedbał swą wiedzę. Potrafi zatem 

czytać o niej, zmusić siebie do pewnegojej zrozumienia, lecz nigdy do 

tego, by być pewnym, że potrafiją pojąć, ajuż na pewno nie do tego, 

by zuchwale twierdzić, że potrafi stworzyć sobie o niej jakieś pojęcie. 

Na szczęście nie potrzebuję być nikim innym niż czytelnikiem, co 

właśnie pro virili [łac. zgodnie z możliwościami] pragnę osiągnąć. 

Dawniej sądziłem, Panie Prof., że potrafię zrozumieć Pańskie dokonania, 

i czerpałem radość z tego zrozumienia, by następnie spocząć 

w ramionach zachwytu. Moje obecne uwielbienie wobec Pańskich 

późniejszych osiągnięć się nie zmniejszyło, ale przybrało inną postać, 

niewytłumaczalną, kobiecą, entuzjastyczną, jaką z pewnością dzielę 

z wieloma współczesnymi, którzyjakja w napięciu oczekująjakiegoś 

rezultatu, chociaż, jakja, z szacunkiem pozostawiają ekspertom sąd 

o tym, czy aktualne Pańskie studia astronomiczne, astrologiczne, chiromantyczne, 

nekromantyczne, talizmatyczne, chronologiczne, horoskopiczne 

i mataskopiczne służą nauce i ludzkości. 9 Do nich należy 

sąd o tym, jak dalece za pomocą tych sztuk i nauk udało się Panu 

uzdrowić melancholię naszego czasu. Czy udało się Panu znaleźć tę 

organizację, której Pan poszukiwał w ostatnim wierszu 10 , zwracając 

oczy ku górze, ku niebu, gdzie Pan sam, jak ów niebiański radca stanu 

1 l , świeci przykładem? 

być może, pragnieniem przedrzeźnienia retoryki Holbergowego Erasmusa 

Montanusa. 

9 Kierkegaard lubił takie wyliczanki. Ta sama wyliczanka powtarza się 

w „Przedmowie IV", zamieszczonej w niniejszej publikacji. 

10 Chodzi o sztukę Heiberga En Sjcel e/ter D0den {Dusza po śmierci komedia 

apokaliptyczna), opublikowaną w Nye Digte, Kopenhaga 1841. 

li Najprawdopodobniej aluzja do nazwiska radcy stanu Rasmusa Stiernholma 

(stierne - gwiazda), przedstawiciela organizacji filantropijnej Det 

Forenede VelgJ0renhedsselskab. 

203

[Ciąg dalszy, yyPap." B 110:] 

Ale spieszę do rzeczy, do sprostowania, którym mnie Pan uraczył 

w swym artykule. By sprawa była jasna i nie wzbudzała wątpliwości, 

opiszę najpierw Pańskie pojmowanie powtórzenia, tak jak 

zostało ono przedstawione 12 , a także w jaki sposób wiąże je Pan ze 

mną, by potem przejść do myśli wyłożonych w mojej książeczce. 

Czytelnika proszę o wybaczenie dłużyzn. 

A. Pańskie pojmowanie 

Powtórzenie należy do królestwa fenomenów natury i jest błędem 

umieszczanie go w świecie ducha. Stąd miałem najprawdopodobniej 

„na oku kategorie przyrodnicze i - sam nawet o tym nie wiedząc 

- rozszerzyłem je poza granice przyrody" 13 . W świecie fenomenów 

naturyjest miejsce dla powtórzenia, zachowującego sięjak prawo 

- ten punkt widzenia jest idealny dla powtórzenia. Gdy bliżej 

rozważymy, w jakim związku pojawia się duch ostateczny i jak może 

się związać z powtórzeniem, wówczas wyjaśnienie tego stanie się 

tożsame z prawie całą zawartością Pańskiej dysertacji. Jeżeli dobrze 

Pana rozumiem, chodzi tu o otworzenie ludzkich oczu i zmysłów na 

powtórzenie jako fenomen natury, o przepełnienie ich serc sympatią 

do powtórzenia. Pod tym względem zasługa jest wyłącznie po 

Pańskiej stronie; ja nic o tym nie mówiłem w mojej książeczce i zapewne 

nikt chętniej ode mnie wśród całej ludzkości nie przyzna 

Panu tej zasługi. 

Gdy moje oczy i serce zostaną kiedyś otworzone na boskie rozważania, 

gdy moja dusza naprawdę zrozumie cudowny entuzjazm 

wobec natury - a także skierowany do góry, do nieba, wówczas po- 

12 [Na marginesie:] Tak jak to jest wyjaśnione ze względu na naturę i „wystarczająco 

podkreślone ze względu na istnienie ducha" (s. 98, w. 1). 

[Paginacja odnosi się tu do „Uranii [...] 1844"; chociaż cytaty z niej nie 

zawsze są wiernie przez Constantiusa przytoczone.] 

13 Jest to nieco zmieniony cytat z Heibergowskiego Roku astronomicznego, 

zamieszczonego w niniejszym tomie. 

204

zbędę się wątpliwości, że właśnie owa dysertacja rozbudziła we mnie 

to wszystko. 

Za to w królestwie ducha powtórzenie nie istnieje. Tujesteśmy 

świadkami rozwoju, który powtórzenie zapoczątkowało - i który 

w pewnym sensie wyklucza powtórzenie. „Taki rozwój obcy jest 

naturze 14 , w świecie ducha każde nowe pokolenie prześciga poprzedników 

i z ich osiągnięć buduje rzeczywiście nowy początek, taki, 

który prowadzi ku temu, co nowe" 15 . 

Od świata przyrody przechodzimy tutaj do królestwa ducha. 

Zgoda. Lecz czy dobra ducha nie leżą powyżej dziejów historii, 

o których dzisiaj tak wohlfeil [niem., tu: lekko] mówimy 16 : Tutaj każde 

pokolenie prześciga swych poprzedników i tam zaczyna, gdzie 

oni skończyli? Więc wcale nie ma duchowej egzystencji \Existents] 

jednostki? Czy także tutaj powtórzenie nie powinno być problemem, 

nie takim oczywiście, by powtórzenie nie istniało w porządku 

natury poza jednostką, ale dlatego, że jednostka pozostaje w stanie 

kontemplacji i zupełnej beztroski, pozwalając czasowi przepływać? 

Czyż nie byłby Pan łaskaw pomóc autorowi, który próbuje sił na polu 

psychologii eksperymentalnej, oświecając go w tak ważnym 

względzie? 

Bo bardzo niewiele w Pańskim obszernym artykule o obecności 

powtórzenia w świecie ducha. To niewiele zaś to zbyt mało, by starczyło 

za wyjaśnienie, a zbyt wiele na prostą konstatację, Panie Prof. 

Oto obszar naszego sporu, gdzie piętrzą się trudności i gdzie 

powstaje nieporozumienie. Pańskie spostrzeżenia są zawsze wspaniałe: 

albo niebo, albo historia świata. Owszem, niech jednostka pobiera 

u Pana lekcje, jak oglądać niebo 17 i czcić to, co czcić należy, 

lecz poza niebem i historią świata istnieje jeszcze inna historia: jednostki. 

Czy nie interesuje ona Pana? Nie zostało to dobrze pokazane 

14 [Na marginesie:] „Urania 1844", Kopenhaga 1843, s. 94, środek. 

15 [Na marginesie:] „Urania", s. 95, góra. 

16 [Na marginesie:] Co także każdy nędznik, który oblał egzamin, potrafi 

roztrąbić. 

17 [Na marginesie:] Co bynajmniej nie jest zadaniem wolności, lecz sentymentalizmu 

bądź przypadku. 

205

w tej niewielkiej, w dodatku niejasnej, części dysertacji, wyraźnie za 

to wynika z głównych wniosków pracy. Nasze czasy, powiada Pan, są 

nostalgiczne, ale i płodne. Rzeczywiście, ma Pan rację, twierdząc, że 

napisałem także inne książki prócz niewielkiego Powtórzenia, na 

przykład oskarżając mnie o napisanie Albo-albo, którego druga część 

właśnie o tym mówi. Co rodzi nasz czas, powiada Pan dalej, tego 

nikt nie wie, spróbujmy zatem miło spędzić czas - a jak Pan sam 

twierdzi, najmilej spędza się czas, studiując astronomię. Dobrze, 

pozwólmy czasowi być czasem, niech nawet przy pomocy astronomii 

spędzi nienarodzony płód, jeżeli czasem tak zechce. Lecz jednostka? 

Przecież odbieramy jej zadanie wolności, proponując wyłącznie 

astronomię. 

Gdy jednak zwiążemy jednostki z wolnością, na co chyba może 

pozwolić sobie psycholog chowający w zanadrzu religijne pojęcia, 

wówczas -jako psycholog - odwróci on naszą uwagę od rzeczy 

wielkich i głośnych, takich jak niebo i historia świata, by zwrócić ją 

ku sprawom mniejszym, ku niewyczerpanemu i błogosławionemu 

przedmiotowi jednostkowej troski: ku temu, jakie znaczenie ma 

powtórzenie dla królestwa ducha - gdyż każda jednostka jest także 

bytem duchowym, a duch posiada własną historię. Ponownie spotykamy 

tu nasz problem i pytanie brzmi: jakie znaczenie otrzyma tu 

powtórzenie? To pytanie o stosunek wolności do fenomenów ducha, 

w którego kontekście jednostki żyją, gdyż historia jednostki 

rozwija się jako kontynuacjajej przeszłości i otaczającego człowieka 

małego świata jednostki. Jest to pytanie o powtórzenie wewnątrz 

jednostkowych granic, powtórzenie w życiu człowieka. Z pewnością 

wzbudzi podziw odkrycie całego ruchu historii i konstatacja, że każde 

nowe pokolenie zaczyna u końca drogi swych poprzedników. 

A moje odkrycia są błahe i bez znaczenia. Nie dziwi zatem, że Pan 

Profesor je przeoczył. Ale nasz problem zjawi się nieraz, gdy ta sama 

jednostka w ciągu swej historii raz po raz będzie od nowa otwierać 

życie. Powstanie także pytanie, czyjednostka potrafi to uczynić, czy 

też wystartowała za późno - i czy jest w stanie stratę nadrobić. Jednostka 

nie odnosi się bynajmniej kontemplująco do powtórzenia, 

206

gdyż te fenomeny, które towarzyszą powtórzeniu, są fenomenami 

ducha, lecz odnosi się do nich w swej wolności. Dlatego trzeba zadać 

inne, według mnie trudniejsze, ale i o wiele ważniejsze pytanie. Tylko 

o tym mówię w mojej małej książeczce, a zrobiłem tak chyba dlatego, 

że jestem psychologiem. 

Na pytanie o stosunek powtórzenia do jednostki pojętej jako 

duch szukający wolności nie ma prawie miejsca w Pańskim „wyczerpującym" 

omówieniu. Pan widzi jednostkę bądź jako kontemplującą 

świat, bądź jako estetycznie dwuznaczną 18 . Powtórzenie istnieje, 

to zdaje się być zupełnie pewne. Zajmuje Pana pytanie, jak pomóc 

jednostce w odkryciu powtórzenia? Najważniejszy zaś problem wolności: 

czy istnieje powtórzenie? - pozostaje u Pana nietknięty. Aleja 

o nim przede wszystkim mówię i dlatego moja książka nosi tytuł 

Powtórzenie. Oczywiście, ujęcie jednostki jako estetycznie dwuznacznej 

może dać powód do powiedzenia tego i owego o powtórzeniu - 

lecz gdy się tę rzecz przeoczy, pozostawia się jedynie zamieszanie, 

nawet gdy udało się powiedzieć coś dobrego. 

Pańską pomyłkę dobrze ilustrują „złote myśli Goethego", które 

- cytowane przez Pana - pozostały szczerozłote, lecz odebrały wolności 

życie. Przywołuje Pan słowa Goethego, by zaznaczyć swą aprobatę 

dla świata przyrody. Cytat jest długi. Zaczyna się od wyrażenia 

sympatii dla natury, w której istnieje powtórzenie, co się zupełnie nie 

wiąże z wolnościąjednostki. Ale tutaj cytat się nie kończy. Proszę popatrzeć, 

nagle cytat mówi coś nowego. Prowadzi ku stwierdzeniu, że 

akceptując powtórzenie w świecie przyrody, „wrażliwy młodzieniec 

obawia się nieuchronnego powtórzenia ludzkich błędów, gdyż poniewczasie 

pojmujemy, że kształcąc cnoty, kultywujemy błędy" 19 . 

Powtórzenie należy zarówno do fenomenów natury, jak i ducha. Na 

tym ostatnim obszarze powtórzenie oznacza powtórzenie naszych 

błędów i cnót; i jednych, i drugich. Tutaj istnieje powtórzenie i pytamyjedynie, 

wjaki sposóbjednostka możeje odkryć. 

18 Kierkegaard używa pojęcia „ cesthetisk tvetydig". 

19 [Na marginesie:] s. 106. 

207

To stwierdzenie nie daje jednostkom wolności, a przecież z tego 

cytatu wyprowadza Pan dialektykę powtórzenia, tak jak Pan ją 

znajduje w „złotych myślach" poety. Przedtem zwraca Pan uwagę, iż 

Goethe łączy hipochondrię młodego człowieka i jego brak zainteresowania 

światem przyrody z lekturą angielskich autorów. Łatwo 

można spostrzec, iż hipochondria jest skutkiem obaw wrażliwego 

młodzieńca, bojącego się, że powtórzy własne błędy. Gdyby został 

zaznajomiony z dialektyką powtórzenia i pouczony, że powtórzenie 

żyje zarówno w świecie ducha, jak i w królestwie przyrody, oraz że 

dobro i zło powtarzają się jak dzień i noc, a także iż najważniejszym 

zadaniem jednostki jest zaakceptować owe przemiany, pozostając 

wrażliwym wobec nich - wówczas nie byłby hipochondrykiem. 

Powtórzenie istnieje tak wśród fenomenów przyrody, jak i ducha. 

Jednostka nie jest stworzonajako duch szukający wolności, ma 

estetycznie dwuznaczny stosunek do powtórzenia i sama powinna 

zostać określona wobec swego obiektu, którego nie może zmienić. 

Powtórzenie fenomenów przyrody nie pozwala zmienić się jednostce. 

Powtórzenie fenomenów ducha należy potraktować w ten sam 

sposób, a wszystko stanie się tak, jak Pan tego sobie życzy. Znaczenie 

powtórzenia w świecie ducha zależy od tego, co powtórzenie przynosi 

ze sobą lub co jednostka z nim zrobi. 20 Fakt, że dobro i zło się 

powtarza, należy potraktować w ten sam sposób jak to, że powtarzają 

się obroty gwiazd. Według kontemplującego i skończonego ducha 

nie ma żadnej różnicy między znaczeniem powtórzenia dla 

duchowej egzystencji jednostki i jego występowaniem w świecie 

przyrody, co wyraźnie wynika z uwag, kontynuujących cytowane słowa: 

„To samo dotyczy obserwacji natury, zarówno lat ziemskich, jak 

i gwiezdnych. Przyroda zawsze mówi uniwersalnym językiem powtórzenia. 

- Co nam daje przyroda, nie jest niczym innym niż powtórzeniem, 

i od nas zależy, czy potrafimy objąć rozumem fakt, że 

to, co absolutne, jest dla nas ciągle nowe". 21 

20 [Na marginesie:] s. 102, początek; s. 101, początek: „Pociągające w powtórzeniu 

niejest ono samo, ale to, co człowiek z nim zrobi". 


208

Rzecz zależy od indywidualnej wynalazczości nastroju. Podobnie 

jest ze stosunkiem jednostkowego ducha do powtórzenia fenomenów 

duchowych: im większe zmiany napotkamy, tym lepiej. 

Powtórzenie jest bowiem faktem, a jednostka może jedynie się 

z tym pogodzić - sentymentalnie lub dowcipnie, drwiąco albo wzruszająco, 

lekkomyślnie lub melancholijnie, itd. Nie majednak mowy 

o tym, by mogła uniknąć powtórzenia. 

Tylko w jednym miejscu napotkamy, całkiem niespodziewanie, 

inny komentarz. W świetle zmian zostaniemy pouczeni (s. 110), 

że to, co nam mówi wiedza o rokrocznych powtórzeniach, zapewne 

jest „arogancją, z jaką nasza świadoma, wolna wola czyni z obrotów 

natury wielokształtne kamienie milowe, wyznaczające drogę naszego 

rozwoju" 22 . Jeżeli jednak zechcemy to poważnie zrozumieć 

i uniknąć pochlebstw, na co zdaje się wskazywać ciąg dalszy („ani 

jednego dnia bez zapisania czegoś, bez dowiedzenia się czegoś nowego 

o sztuce, nauce, życiu towarzyskim lub wewnętrznych przeżyciach" 

23 ) - to, jak sądzę, jednostka będzie miała tyle trudu z rozwojem 

świadomej, wolnej woli, że zechce uniknąć straty czasu na uczucie 

sympatii do natury. Gdy jednostka to zrozumie, w tej samej chwili 

Pańska propozycja (by zastosować astronomię jako medium) stanie 

się niepotrzebna, gdyż w tej samej chwili jednostka otrzyma aż 

zbyt wiele roboty. Właśnie w tej samej chwili pojawi się interesujący 

mnie problem. Gdy mówimy o rozwoju świadomej, wolnej woli, 

22 [Na marginesie:] Tutaj w najwyższym stopniu staje się ważne motto nulladiessine 

linea. 

23 [Na marginesie:] s. 110. [Tuż obok drugi dopisek na marginesie:] Ponieważ 

Pan nie pojmuje rozwoju jednostki jako produkowania w ścisłym 

znaczeniu, leczjako rozwój, w którymjednostka pozostaje wewnątrz siebie, 

napotka ona tę trudność, że z królestwa wewnętrznego rozwoju, 

podobnie jak ze świata towarzyskiego lub sztuki i nauki prześle sobie 

wiadomości, których przyswojenie jest równoznaczne z jej rozwojem 

wewnętrznym, a które w najściślejszym znaczeniu należy rozumieć jako 

dalszą produkcję (za pomocą pióra i atramentu). Dlatego nie wydaje 

się, by owo motto nulla diessine linea mogło tutaj „otrzymać głębsze znaczenie". 

209

powtórzenie nie może pozostać czymś mgławicowym, powstaje bowiem 

pytanie o możliwość zakwestionowania takiego powtórzenia, 

w którym przejawia się zło, i ustanowienie takiego powtórzenia, 

w którym pojawi się dobro. Problemem nie jest stosunek do powtórzenia, 

lecz pytanie, czy da się ono zrealizować tak, jak o to pytamy 

w interesie rozwoju wolnego ducha. Na próżno będziemy szukać 

wyjaśnienia. W Pańskiej argumentacji jest niezmiennie założone, iż 

powtórzenie zawsze istnieje. Ono po prostu jest. 

Powtórzenie istnieje w świecie natury. Oznacza to, że wieczny 

duch zachowuje się kontemplująco, sympatyzując z własnym powtarzającym 

się ruchem. Te rozważania zajmują Pańską uwagę w całej 

dysertacji. Nie potrafię ocenić tego, co Pan stwierdził, powołując się 

na swoją astronomiczną wiedzę. Spróbuję za to z ogólniejszego punktu 

widzenia ocenić to, co Pan ogólnie twierdzi. Pan podkreśla sympatię 

do natury jako -jeżeli dobrze zrozumiałem - stosunek sentymentalny. 

Według mnie jest to jednostronne ujęcie. Powaga istnieje 

jedynie w stosunku wolności do zadań wolności, a poza tym wszędzie 

tam, gdzie duch ustosunkowuje się do siebie jako innego. To 

„inne" nie jest wolnością; tak komiczne stwierdzenie jest równie 

uprawnione jak owo sentymentalne. Ten, w kim przebudziła się namiętność 

wolności, zazwyczaj mało się troszczy o naturę. Uznają za 

nieważną. Dlatego, jak już zauważyłem, dziwnie brzmi w dysertacji, 

która pragnie pochwalić dobroczynny wpływ obserwacji natury na 

umysł, takie ujęcie dość izolowanej uwagi (o świadomej, wolnej woli, 

spieszącej po drodze rozwoju), które ma przydać głębszego znaczenia 

mottu nulla dies sine linea. Dlatego jest dziwne ujrzeć owo 

dość izolowane wyrażenie w dysertacji, która nie wyklucza czasu, 

lecz jedynie myśli o tym, jak dobrze spędzić czas, lub o środkach, za 

pomocą których można wyleczyć tę, dochodzącą prawie do szaleństwa, 

melancholię. 

Istotnie, w fenomenach ducha znajdziemy powtórzenie. Estetycznie 

i dwuznacznie zdefiniowana jednostka ma, jako swe jedyne 

zadanie, oswoić się z nim, zaaprobować je i uzyskać z niego coś nowego. 

W mojej książeczce wiąże się z tym wiele komentarzy (później 

wyjaśnię, jak je należy rozumieć). Jeżeli tak rzecz ujmiemy, mądrość 

210

stanie się jedyną władczynią, która spróbuje nam pomóc, jak tylko 

będzie mogła, a doświadczenie wypowie się zarówno pro und contra 

[łac.-niem. - za i przeciw] w tej sprawie. Jako przykład mądrej nauki 

przytoczę, co Pan mówi: że nie powinienem był jechać do Berlina. 

Fakt bowiem, że wiele miłych wrażeń za drugim razem czyni doznanie 

o wiele słabszym, został powszechnie uznany w przysłowiu: nie 

jedź tam, gdzie już byłeś. 24 

Doświadczenie może jednak powiedzieć coś przeciwnego. Zazwyczaj 

tylko Cyganie i wędrowni linoskoczkowie albo złodzieje mówią 

to, co zresztą przywódca Cyganów powiada w Precjozie 25 : „nie 

jedź tam, gdzie już byłeś", bo tym razem ludzie najprawdopodobniej 

lepiej zabezpieczą swe pieniądze i własność, lub też za drugim 

razem nie będzie nic, co by warto było ukraść. Ma Pan w ten sposób 

rację, Panie Profesorze. A przecież mówi się zazwyczaj, że odwiedziny 

jakiegoś miejsca po raz drugi są przyjemniejsze niż za pierwszym 

razem, opór nowości bowiem, który za pierwszym razem nie 

pozwolił nasycić się przyjemnością i dopiero stopniowo został 

przezwyciężony, na początku drugiego razu jest przezwyciężony 

całkowicie. Ponadto, ponieważ pociągające w powtórzeniu nie jest 

ono samo, „lecz to, co ludzie z nim zrobią", nie wymaga ostrości 

umysłu obserwacja, że ten, kto podróżuje, zyskuje pewność, że 

powtórzenie zamieni podróż w coś innego. Można w ten sposób 

długo uprawiać dialektykę. Czynię to jedynie, by pokazać (co 

później pokażę jeszcze lepiej), że dla mnie jest to tylko żart (który 

został u Pana potraktowany zupełnie poważnie), gdyż mam o wiele 

poważniejszy problem in mente [łac. na myśli]. - Pan ciągnie dalej: 

„Za to powtórna lektura książki lub ponowne obejrzenie obrazu 

podnosi i w pewien sposób przewyższa pierwsze wrażenie, gdyż 

dzięki temu można się lepiej zagłębić w przedmiot i żarliwiej go 


25 Chodzi o sztukę Piusa Aleksandra Wolffa Preciosa. Przetłumaczona na 

duński przez C. J. Boye (Kopenhaga 1822), została wystawiona przez 

Teatr Królewski w Kopenhadze w 1843 r. 

211

sobie przyswoić" 26 . Czy tak wielkie miasto jak Berlin można 

porównać z książką i obrazem? 27 Wówczas można by mówić o jeszcze 

większym nasyceniu się powtórzeniem, a gdy sieje odnalazło, 

nie należy bynajmniej sądzić, by (biorąc pod uwagę wielkość miasta 

i różnorodność miejskiego życia) przyczyna leżała w tym, iż za 

pierwszym razem czytało się lub oglądało nieuważnie. Można w ten 

sposób - ponownie - długo uprawiać dialektykę. To właśnie jest 

zabawne w powtórzeniu, i tego nigdy nie należy pojmować poważnie, 

czego zresztą nie zrobiłem w mojej książeczce, podczas gdy 

dla Pana wszystko, co dotyczy powtórzenia, jest równie ważne. 

Powtórnego przeczytania książki i nasycenia się obrazem 

wcale nie można uznać za właściwe powtórzenie. Tu wciąż występuje 

dialektyczna dwuznaczność, żart w powtórzeniu, na co 

zwróciłem uwagę, ponieważ zwracam uwagę na powagę. Istnieje 

tylko jedno właściwe powtórzenie - powtórzenie własnej indywidualności 

w wyższej potędze. Tego powtórzenia wcale nie wymienia 

się u Pana, chociaż jest to powtórzenie sensu eminentori [łac. tu: 

w najgłębszym znaczeniu] i najgłębszy interes wolności. Jedynie 

dwa razy powtórzenie jest przywoływane do życia, za każdym razem 

przez młodego człowieka, którego uczyniłem przedmiotem moich 

myśli. Raz, opowiadając, w jaki sposób Hiob wszystko otrzymał 

podwójnie, zawoła: „Oto, co się zwie powtórzeniem!" 28 , podobnie 

za drugim razem, gdy dzięki pomocy Opatrzności uwolni się od 

komplikacji nieszczęśliwej miłości. I wtedy woła: „Czyż nie jest to 

powtórzenie? Czy nie dostałem podwójnie wszystkiego? Czy nie 

otrzymałem z powrotem siebie - w taki sposób, że odczuwam to 

podwójnie?" 29 

W załączonym liście powiadam, że młodzieniec objaśnia 

powtórzenie, które go spotkało, jako zaistnienie świadomości do 


27 [Na marginesie:] Szczególnie gdy powtarza się także przyjemność 

płynącą z odwiedzania teatrów. 

28 [Na marginesie:] Powtórzenie, s. 130. 


212

drugiej potęgi. W następnej części mojej książeczki, która tym się 

wyróżnia, że słowo „powtórzenie" zostało tu znowu użyte jako tytuł 

części, znajduje się właściwe rozumienie powtórzenia. 30 Na ten 

temat nie ma u Pana ani jednego cytatu. Pańskie cytaty nie 

wychodzą poza stronicę 40. 31 Gdyby nie chodziło o Pana, Panie 

Profesorze, to przypuściłbym, że nie czytał Pan drugiej części 

książki. Sądząc tak, potrafiłbym w istocie wyjaśnić wszystko. Jedynie 

ten, kto przeczyta całą książkę, potrafi ją tak zrozumieć, jak ją 

rozumieć należy, podczas gdy czytana we fragmentach, owszem, 

poddaje się rozumieniu, ale jest ono inne niż to, które ja posiadam. 

Jeżeli coś takiego przydarzy się takiemu mężczyźnie jak Prof. H., 

to z pewnością, ze względu na piękno zawarte w pojedynczych 

wyrażeniach, chętnie pomoże on autorowi wywikłać się z nieporozumienia, 

w które sam go wplątał. Żaden autor nie może żądać 

więcej. Jestem, co prawda, na tyle nierozsądny, by odrzucić pomoc 

i po prostu zażądać, by książka została przeczytana w całości. Jednak 

nie sądzę, by Pan potrafił tak właśnie czytać książki. Tylko ta 

hipoteza potrafi wszystko wyjaśnić. Objaśnia, dlaczego Pan podaje 

lekturę książek jako przykład zdwojonego powtórzenia (przeciwstawiając 

to mojej podróży do Berlina), pomimo że druga część 

mojej książeczki wskazuje jedyny prawdziwy przykład - powtórzenie 

indywidualności. Wyjaśnia, czemu Pan może zakrzyknąć, 

obcując z moją książką: „Kto miałby chęć powtórzyć swoje życie 

w tej samej postaci? Tak, nawet radości i szczęścia nie chciałoby się 

powtórzyć bez żadnej zmiany" 32 , podczas gdy druga część powiada: 

powtórzenie dóbr ziemskich jest obojętne w porównaniu z takim 

powtórzeniem (czyli powtórzeniem indywidualności w drugiej 

potędze) i według zaleceń ducha. 33 To wyjaśnia, dlaczego chce mnie 

Pan pouczyć, że istnieje coś „więcej" niż powtórzenie, które niesie 

30 [Na marginesie:] Podczas gdy sam kończę pierwszą część, wątpiąc 

w możliwość powtórzenia. 

31 [Na marginesie:] A tam nie ma nic o powtórzeniu, poza żartobliwymi lub 

zdesperowanymi wypowiedziami dotyczącymi jego możliwości. 


33 [Na marginesie]: Powtórzenie, s. 142. 

213

ze sobą rozwój ducha. W drugiej części jest o tym o wiele lepiej 

powiedziane niż we wszystkim, co Pan dotąd napisał. 

Pomińmyjednak ową drugą część i udajmy, że nikt z nas jej nie 

przeczytał. Spróbujmy przy Pańskiej pomocy zrozumieć te cytaty, 

które znalazły miejsce w Pańskim „prezencie noworocznym". 

Pańskie sprostowanie głosi, że to, co powiedziałem, odnosi się do 

związku powtórzenia istniejącego w naturze, moje wypowiedzi zaś 

(tak zrozumiane) są i piękne, i celne. Aleja czuję się wobec własnych 

tak cytowanych słów, jak (co już stwierdziłem) ubodzy rodzice 

wobec wyróżniających się dzieci - nie wiem, czy mogę pozwolić 

sobie na dawną poufałość? W dawnych czasach rozumieliśmy się 

nawzajem, lecz teraz słowa zaczęły nas różnić i nie potrafię ich 

zrozumieć. By jednak nie męczyć czytelnika przedstawieniem 

każdego z nich, zacznę od pierwszego, przypominającego fatalność 

mego położenia. Muszę jednocześnie podziękować Prof. Heibergowi 

za udzieloną mi pomoc, jak i - z drugiej strony - zgotować 

czytelnikowi nową trudność, by ujrzał sens w tym, co już kiedyś, być 

może, miało dla niego sens. „Powtórzenie odpowiada w pewnym 

sensie temu, co Grecy nazywali «wspomnieniem». Mówili oni, że 

wiedzajest wspomnieniem, a nowa filozofia twierdzi, że całe życie to 

powtórzenie". 34 W ustach Pana Prof. Heiberga te słowa służą 

rozważeniu powtórzenia fenomenów natury. Spróbujmy zatem 

znaleźć ich znaczenie. Co w ogóle znaczy różnica między światem 

antycznym i współczesnym dla zaistnienia powtórzenia w świecie 

natury? W tej samej części dysertacji Prof. H. zaleca greckie obserwacje 

dotyczące istnienia powtórzenia w świecie natury. Jednak 

w całej mojej książce nigdzie nie dyskutuję powtórzenia w świecie 

natury. Mówiłem o powtórzeniu wobec problemu wolności. Znaczy 

to tyle, że grecka wolność nie jest ustanowiona jako wolność. Stąd 

owo pierwsze wyrażenie: wspomnienie. Jedynie we wspomnieniu 

można posiąść wieczne życie, a współczesne pojęcie popycha 

określenie wolności „do przodu" - na tym polega powtórzenie. 

34 [Na marginesie:] Por. Powtórzenie, s. 91, u dołu. 

214

Co spotkało ten cytat, spotkało i inne; straciły sens, przywołane 

przez rektora literatury, Prof. H., poprawione et encomio 

publico omati [łac. i zaszczycone publicznym uznaniem]. Jeden 

przykład powinien wystarczyć. Nie chcę pozbawić życia ani czytelnika, 

ani siebie (co stałoby się w wyniku uczynienia przedmiotem 

szerokiej dyskusji kilku moich wypowiedzi, które dla mnie są proste, 

naturalne i pozbawione wszelkich pretensji), jedynie dlatego, że 

Prof. H. spodobało się skorygować moje poglądy i przez to, co 

zupełnie naturalne, uczynić je czymś niezwykłym. Gdybym mógł 

sobie wyobrazić, że cytaty chodzą na własnych nogach, i podejrzewał, 

że uwiedzione i oczarowane pragnieniem światowego życia, 

zapragnęły pochlebić Prof. H., by dostać się do wnętrza jego pozłoconego 

prezentu noworocznego, potraktowałbym je jak synów 

marnotrawnych. Ale wiem, że są niewinne. Przebaczam im i proszę 

także czytelnika mojej książki, by im wybaczył, kiedy je napotka (co 

przedtem także mnie spotkało) nie jako skromne i niczego nie 

żądające, lecz wyróżnione i pomimo wyróżnienia nic nie mówiące. 

Lecz spójrzmy teraz na rezultat rozumowania Prof. Heiberga, na 

jego odpowiedź. Dowiadujemy się, że powtórzenie istnieje w naturze 

i że powtórzenie jest procesem w historii powszechnej. Co do 

znaczenia powtórzenia w świecie duchowych wartości, nie dowiemy 

się niczego, oprócz kilku luźnych uwag. Na końcu okaże się, że 

równieżja powiedziałem coś pięknego i celnego, dzięki poprawkom 

Profesora. 35 Oto summa summarum. Gdyby nawet Prof. H. nic nie 

napisał, to naturalnie należało założyć, że jak każdy człowiek 

wykształcony, wie wiele, o ile nie więcej, o powtórzeniu. Jednak 

obecnie jesteśmy skłonni uwierzyć, że znamy maksimum jego wiedzy, 

w którą należy wtajemniczyć czytelników. Gdy pozwoliłem sobie 

wydać małą książeczkę o powtórzeniu, zachowałem się nieco 

inaczej. Nie chciałem wydać eleganckiej i błyszczącej książki, przeznaczonej 

dla dzieci lub pod choinkę, a szczególnie przydatnej 

35 [Na marginesie:] Jak ważna jest ta wiedza w oczach Pana Profesora, 

dowiadujemy się stąd, że dla niego owa wiedza oznacza, iż poprawił 

moje wypowiedzi i pomógł mi powiedzieć coś pięknego i celnego. 

215

w roli pełnego smaku prezentu. Założyłem u każdego czytelnika 

wiedzę, którą Pan Prof. głosi i z której korzysta - także do 

poprawiania moich wypowiedzi. W tym samym czasie stwierdziłem, 

że powtórzenie ma o wiele większe znaczenie w indywidualnej 

sferze życia. Ta myśl skłoniła mnie do pisania. Inne myśli i refleksje 

nad powtórzeniem sprowadziłem do postaci żartu. W ten sposób 

uniknąłem śmieszności w oczach czytelników, bynajmniej nie 

pouczając ich z powagą o tym, co każdy z nich dobrze wie. Główną 

myśl ukryłem w zawikłanym żarcie, aby uniemożliwić heretykom 36 

zrozumienie książki. W ten sposób wydałem książkę pozbawioną 

ważności i pretensji. Tak myślałem o stosunku czytelnika do książki: 

odkryje on główną myśl i niezależnie od tego, czy przyzna jej rację, 

czy też nie przyzna, będzie musiał przyznać, że dotąd jej nie znał. 

Przyzna więc, że dobrze się stało, iż rzecz została napisana. 

Zrozumie i żart (i zabawi się nim), i moją uprzejmość - to, że nie 

chciałem pisać banałów pouczającym tonem, lecz że oddałem je 

żartowi, gdyż założyłem, że są dobrze znane. 

Niewielki wkład Constantina Constantiusa, 

autora Powtórzenia? 1 

Gdy Sokrates wyszedł poza bramy Aten, okazało się, że nic 

nie wie o okolicy. Fajdros 38 zdziwił się, że musi prowadzić tego 

dziwnego człowieka tak, jakby był obcym, na co Sokrates odpowiedział: 

„Wybacz mi, mój drogi. Jestem bardzo ciekaw wiedzy, lecz 

krajobrazy i drzewa niczego mnie nie uczą. Czynią to zaś ludzie 

w mieście". Tę wypowiedź starałem się zapamiętać i uczynić jeszcze 

doskonalszą, tak jak nie wyróżniający się człowiek potrafi udoskonalić 

to, co powiedział duch, wyróżniający się w najpiękniejszy 

36 Patrz Powtórzenie, s. 132 niniejszego wydania i przyp. 177 na tejże 

stronie. Klemens z Aleksandrii (właśc. Titus Flavius Clemens, ok. 150ok. 

215) pisał alegorie, by niewtajemniczeni niczego nie pojęli. 

37 Dalszy ciąg: Pap. IV B 112, po zapisach o charakterze korektorskim. 

38 [Na marginesie:] Por. Platon, Fajdros, wyd. Astius, s. 132. 

216

sposób. Dlatego poczytuję sobie za przyjemność uznać siebie za 

ucznia każdego człowieka. Lecz choćbym w ten sposób rozszerzał 

pojęcie ucznia, nie oznacza to przecież, że nie potrafię go znowu 

użyć w węższym znaczeniu, a gdy już mówimy o byciu uczniem 

w węższym znaczeniu, któż nie chciałby być uczniem Prof. Heiberga? 

Lecz chociaż było to moim gorącym życzeniem, wydało mi się 

tak trudne w ostatnim okresie! On zawsze ogarnia spojrzeniem 

sprawy tak wielkie, że nigdy nie potrafiłem za nim nadążyć. 

Niedawno jego spojrzenie zwróciło się w strony odległe, gdzie 

zatopiony w sobie geniusz, proroczo patrząc przed siebie, ujrzał system, 

realizację od dawna obmyślanych planów. 39 W ciągu ostatnich 

dni jego spojrzenie zwróciło się ku górze, w stronę spraw niebieskich. 

Tam bada ruchy gwiazd 40 , temu zaś, kto zaniepokojony zapyta 

o rezultaty, odpowie, iż nic nie stoi na przeszkodzie, by na innych 

planetach wyobrazić sobie ludzi obdarowanych w sposób godny 

zazdrości, mianowicie skrzydłami 41 . Gdy na moment zwróci spojrzenie 

na ziemię, spostrzeże nie kraje, nie jednostki, nie części 

świata, lecz całą kulę ziemską. Z tego, zanikającego 42 , punktu widzenia 

pocieszy nas, że posiadając wielką duszę, posiądziemy 

odwagę zrozumienia, że „także w sensie astronomicznym Ziemia 

39 Patrz „Wstęp" do 23. logicznych paragrafów w „Perseuszu" (chodzi 

o wydawane przez J. L. Heiberga pismo „Perseus. Journal for den spekulative 

Idee", nr 2, Kopenhaga 1838):, Au tor pozwala sobie niniejszym 

zgłosić swój pierwszy wkład do realizacji długo obmyślanego planu, 

mianowicie stworzenia systemu logicznego [...] - Ponadto ma na celu, 

poprzez owo stworzenie i jego kontynuację, otworzenie drogi dla takiej 

estetyki, której stworzenie od dawna byłojego życzeniem, lecz której nie 

może wysłać w świat, bez uprzedniego podarowania jej owego logicznego 

punktu widzenia, który byłby dla niej pomocą". (Zob. także 

„Przedmowę I", której zakończenie parodiuje cytowane słowa Heibega.) 

40 [Na marginesie:] i szuka mieszkańców odległych planet. 

41 Por. Prezent noworoczny („Urania 1844"), s. 139: „Ktoś zapyta: czy na innych 

planetach nie mieszkają ludzie, obdarzeni skrzydłami? Odpowiedź 

brzmi: nic nie stoi temu na przeszkodzie" [przypis Kierkegaarda]. 

42 [Na marginesie:] uniwersalnego. 

217

zajmuje wysoce szacowne miejsce na niebie". Obie obserwacje są 

tak wspaniałe! O, nie każdy jest w stanie pobierać lekcje u mistrza! 

Moje spojrzenie nie sięga tak daleko. Jest nie tylko przywiązane do 

ziemi i tego, co bliskie, lecz także do jednostek. Dla mnie każdy 

człowiek jest wystarczającym źródłem obserwacji i zadowolenia - 

ktoś na ulicy, na drodze i w domu, sługa nie mniej niż filozof. Tak 

rozumiem i staram się coraz lepiej zrozumieć to, co udoskonalił 

ów grecki mędrzec, który zarzucił sztukę, „kiedy zrozumiał, że 

studiowanie rzeczy fizycznych nie jest naszą sprawą, i zaczął na 

rynku i w warsztatach filozofować o rzeczach etycznych" (por. 

Diogenes Laertius, [Żywoty filozofów] księga II, rozdz. 5, § 21: o Sokratesie). 

[Ciąg dalszy, „Pap. " IVB 112:] 

Do książki o Powtórzeniu jest dołączony list „Do właściwego 

czytelnika". Z listu dowiedzieć się można, że ja, jak Klemens Aleksandryjski, 

próbuję pisać w ten sposób, „by heretycy nic z tego nie 

pojęli". 43 

43 [Przyp. Kierkegaarda jako Constantiusa:] Por. Powtórzenie, s.147. 

[Paginacja odnosi się do pierwszego wydania Powtórzenia, z 1843 r.] 

Może się wydać dziwne, żejakiś autor zdecydował się pisać w ten sposób, 

lecz i to można wytłumaczyć. Gdy literatura naszego czasu pokazuje, że 

nic dobrego nie może powstać (z wyjątkiem tego, co dostarcza 

pojedynczy człowiek, któryjest częścią Daniijakojej chwała i sława, lecz 

obecnie, pisząc w obcym języku, czyni to, na co zasłużył: tworzy 

europejską miarę dla swej twórczości [chodzi najprawdopodobniej 

o Johana Nicolaia Madviga (1804-1886), którego pisma krytyczne, 

szczególnie o Cyceronie, zostały dobrze przyjęte w Danii i za granicą]), 

nie można usłyszeć ani słowa z powodu przyrzeczeń, dęcia w trąby, subskrypcyjnych 

okrzyków, toastów, anonsów, zapewnień, komplementów 

itd. Na takich udawanych działaniach mija rok. Około Wigilii zaczyna 

się ruch w literaturze, bo wiele nadzwyczaj eleganckich i błyszczących 

prezentów noworocznych przeznaczonych dla dzieci lub pod 

choinkę rywalizuje ze sobą w „Adresseavisen" [gazecie zamieszczającej 

ogłoszenia], by po zrobieniu furory w ciągu czternastu dni otrzymać 

dzięki uprzejmej krytyce miejsce w jakieś antologii jako przykłady 

218

Pojęcie powtórzenia posiada historię, o ile zastosujemy je do 

sfery indywidualnej wolności, gdyż wolność przebiega wiele 

stadiów, by dotrzeć do samej siebie, (a) Na początku mamy wolność 

jako żądzę lub w żądzy zamieszkałą. Ta wolność boi się powtórzenia, 

gdyż powtórzenie posiada czarodziejską moc uwięzienia wolności, 

gdy po raz pierwszy udało mu sieją posiąść. A przecież powtórzenie 

pojawia się pomimo ogromnej przebiegłości żądzy. Wolność rozpacza 

w objęciach żądzy, a jednocześnie pojawia się w wyższej formie, 

(b) Wolność jest określona jako mądrość. Wolność pozostaje 

jedynie w skończonym stosunku do swego obiektu i jest określona 

jako estetycznie dwuznaczna. Zakłada się istnienie powtórzenia, 

lecz zadaniem wolności jako mądrości jest zagospodarowywanie 

nowych obszarów powtórzenia. To stadium nazwać można, przywołując 

niedawne dzieło (Albo-albo), etapem „płodozmianu" 44 . 

„Płodozmian" pojawił się na moment w Albo-albo, gdzie takie 

wyrażenie okazało się jednocześnie nieuprawnione. Ludzie, którzy 

nie potrafią wzbogacić wolności o wyższy stosunek do idei, chętnie 

domalowują temu oglądowi barwy najwyższej mądrości. Lecz skoro 

powtórzenie rozumiane jako mądrość jest jedynie zdefiniowane 

zachwycające wszystkich estetycznie nastrojonych pisarzy. Bo estetyczny 

styl - to nasze hasło, estetyczny styl jest poważną sprawą, a można się go 

nauczyć, odrzucając idee i myśli. Dla literackiego środowiska jest 

niewytłumaczalne, iż spokojny autor, świadom tego, co czyni, pragnie 

uchylić się od opinii i pozwoli swojej książeczce pojawić się tak skromnie 

i cicho, jak to możliwe. W tym względzie długi okres Trinitatis 

[wielkanocny] jest bardzo dobrą porą roku, jeżeli chcesz się uwolnić od 

zatonięcia w noworocznych zabawach literackich natrętów i gdy bez 

trosk i zmartwień pragniesz oddalić się od rzesz kupujących i czytających. 

Wybieram to nieskończenie chętniej niż natrętne wmuszanie 

eleganckich i błyszczących prezentów, ułożonych w kartonowych pudłach 

i ofiarowywanych na Nowy Rok. 

44 W oryginale: vexeldrift\ patrz Ordbog over det danske sprog, Kopenhaga 

1952, t. XXVI, s. 931. „Płodozmian" sygnalizuje pragnienie nowości 

i zmiany i dlatego nie da się pogodzić z powtórzeniem. Wyrażenie 

„gospodarka przemienna" użyte przez polskiego tłumacza Albo-albo, 

wydaje się mniej szczęśliwą propozycją translatorską. Por. S. Kierkegaard, 

Albo-albo, 1.1, tł.J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1979. 

219

w swej skończoności, musi się ono znowu pojawić - mianowiciejako 

powtórzenie sztuczki, za pomocą której mądrość chce ogłupić 

powtórzenie, aby uczynić je czymś innym. Mądrość rozpacza. 

(c) Teraz wolność przybiera najwspanialszą postać, gdyż jest 

wolnością dla siebie. Wszystko się zmienia. Ukazuje się opozycja 

wobec pierwszego punktu widzenia. Najwyższym interesem wolności 

jest właśnie przywołanie powtórzenia. Obawia sięjedynie, czy 

zmiana nie uzyska władzy i nie zniszczy jej wiecznej istoty. Tutaj 

powtarza się pytanie: Czy powtórzenie jest możliwe? Wolność sama 

staje się powtórzeniem. A gdy wolność jednostki tak bardzo 

uzależni się od rezultatu jej działań wobec otaczającego ją świata, że 

nie potrafi, by tak rzec, powrócić do niej (powtórzyć się), wówczas 

wszystko będzie stracone. Bo wolność nie obawia się powtórzenia, 

lecz zmiany. To, czego pragnie, niejest zmianą, lecz powtórzeniem. 

Gdyby wola powtórzenia była stoicka, sprzeciwiłaby się sobie i skończyła, 

krusząc siebie, choćby miała w ten sposób wzmocnić powtórzenie. 

Byłoby to tym samym, co wyrzucenie jakieś rzeczy, aby ją na 

zawsze zapomnieć. A gdy odrzucimy stoicyzm, pozostanie nam 

tylko działanie religijne 45 jako prawdziwy wyraz powtórzenia, który 

z emocjonalną elokwencją zaangażowanej wolności ujawni jej 

waleczną obecność. W Powtórzeniu chciałem opowiedzieć właśnie 

to, co umieściłem pod (c), jednak nie za pomocą języka nauki, 

a jeszcze mniej w tym naukowym znaczeniu, które każdemu rachmistrzowi 

naszego filozoficznego banku pozwala powiedzieć: raz, 

dwa, trzy... 46 Chodziło mi o psychologiczny i estetyczny opis i obrazowanie. 

Za Grekami chciałem obdarzyć pojęcia indywidualnością 

i sytuacją i poddać je próbie wszelkich możliwych pomyłek. By te 

pomyłki mogły się pojawić, muszą uzyskać śmieszność lub pikanterię 

sytuacji, zróżnicowanie nastroju lub zwrotność ironii jako swą 

legitymację. To, jak sądziłem, byłem winien czytelnikowi i samemu 

45 Kierkegaard używa pojęcia „religi0s beycegelse'". Powtórzenie jako 

„beycegelse" pojawia się w Albo-albo, gdzie oznacza wybór egzystencji 

etyczno-religijnej. 

46 Chodzi tu o ironiczną polemikę z trzema heglowskimi terminami: tezą, 

antytezą i syntezą. 

220

sobie. Chciałem ocalić własną duszę od dusznych kazań wikarego, 

które, jak zakładam, zna każdy od dziecka. Powtórzenie (c) jest 

przedmiotem nieustannych żartów ze strony powtórzenia (a) i (b). 

Czasem bywa w życiu tak, że jakiś piwowar bardzo przypomina króla 

lub inną sławną postać z historii. I jak widok rozczarowanego 

piwowara pobudza do śmiechu nad tym złudzeniem, tak rozczarowują 

powtórzenia (a) i (b) w porównaniu z powtórzeniem (c). Kiedy 

indziej słyszymy przez ułamek sekundy niezmiernie małą część 

popisu samotnego flecisty, ajuż w następnej chwili odgłos powozów 

i zgiełk uliczny zmusza przekupkę z Amageru 47 do podniesienia 

głosu, by „szanowna pani" usłyszała cenę kapusty - i znowu przez 

chwilę cisza, w której można usłyszeć flecistę. Tak słyszymy w pierwszej 

części powtórzenie (c), wciąż przerywane zgiełkiem życia. Bywa 

też, że ktoś potrafi w jednym prostym słowie ukryć głęboką wiedzę 

o życiu. Oto siedzi w jadalni z wieloma ludźmi, z których każdy powtarza 

to słowo, ale on patrzy na usta młodej dziewczyny, ciekaw, co 

zechce nim wyrazić, a potem mówi to ku jej zadowoleniu. Lecz 

dziewczyna wie, że to nieporozumienie, i pilnie baczy, czy w czasie 

przemowy doświadczonego mężczyzny nie zauważy czegoś lisiego 

w jego twarzy 48 . Dziewczyna wie, że to nieporozumienie i że on od 

47 Za życia Kierkegaarda wyspa znajdująca się tuż za fosami stolicy. Dzisiaj 

dzielnica Kopenhagi. 

48 Oto dobry przykład złych chwil, związanych z tłumaczeniem Kierkegaarda/ 

Constantiusa-intertekstualisty. Po duńsku zdanie to brzmi następująco: 

„uagtet hun veed det er en Misforstaaelse, ogseer bag den erfarne 

Mands 0re, hvad han mener, og lader det kommerfrem...". W angielskim, 

dosłownym tłumaczeniu zaś: „although she knows that it is a misunderstanding 

and behind the experienced man *s ear sees what he means and allows it to 

come forth..." (S. Kierkegaard, Fear and Trembling. Repetition, wyd. i tł. 

Howard V. Hong i Edna H. Hong, Princeton 1983, s. 303). Dosłownie 

przełożone wyrażenie „za uszami doświadczonego mężczyzny widać, co 

sądzi..." nie ma sensu, ani po angielsku, ani po polsku. Jest to częsta 

u Kierkegaarda gra słów, zbudowana tutaj na fundamencie 

takich duńskich przysłów i idiomów, jak: „Han haren Rcev bag 0ret" - dosłownie: 

„Ma lisa za uchem", co świadczy o dwulicowości i chytrości 

w ten sposób określonego człowieka, czy „en Skjcelm bag 0ref - 

221

czasu do czasu łączy byle jakie słowo z głębszą refleksją - podobnie 

miesza się w pierwszej części książki powtórzenie (c) z gwarem 

jadalni. 

Włożyłem kostium stoika, by znaleźć się nieco wyżej od (a) i (b) 

i aby in abstracto [łac. ogólnie] wyrazić to, czego in abstracto nie 

można zrealizować. A także, by tak wszystko majeutycznie przygotować, 

aby młody człowiek sam odkrył powtórzenie (c), które 

zdecydowanie pojawia się w drugiej części. W życiu młodzieniecjest 

wyjątkiem 49 i jak powtórzenie (c) toruje sobie drogę przez nieporozumienia. 

Pytanie młodego człowieka brzmi: Czy powtórzenie 

jest możliwe?Już wcześniej sparodiowałem to, wyruszając do Berlina, 

by sprawdzić, czy powtórzenie jest możliwe. Pomyłka polega na 

tym, że najbardziej żarliwe pytanie o możliwość powtórzenia formułujemy 

w sposób „zewnętrzny",jakby powtórzenie, o ilejest możliwe, 

znajdowało się poza jednostką, podczas gdy ono musi być 

wewnątrz niej. Także z tego powodu młodzieniec zachowuje się 

inaczej, pozostając zupełnie spokojny. W rezultacie podróży rozpaczam 

nad niepowodzeniem powtórzenia i ustępuję miejsca młodzieńcowi, 

by odkrył je dzięki instynktowi religijnemu. 

On zaś osiąga to, stopniowo doświadczany przez życie. W tej 

potrzebie spotyka Hioba, który, jak mu się wydaje, przeżył 

powtórzenie, gdyż wszystko otrzymał podwójnie. Najbardziej 

pociąga młodzieńca to, że Hiob ma rację. O to bowiem przede 

wszystkim chodzi. Los wystawił młodzieńca na próbę, uczynił go 

winowajcą. A jeżeli tak, to już nigdy nie będzie sobą. Jego istota 

została rozszczepiona. Pytanie nie dotyczy „zewnętrznego" powtórzenia, 

ale powtórzenia jego wolności. Jest wprost szczęśliwy, gdy 

określenie kogoś, kto pragnie ukryć swe prawdziwe zamiary (por. Dansk 

Ordsprogs-Skat, oprać. E. Mau, Kopenhaga 1879, tom II, s. 202,617). Tak 

też często przymiotnik „lisi" używany jest w polszczyźnie; por. Ballady 

i romanse Mickiewicza: „Słowicze wdzięki w mężczyzny głosie, a w sercu 

lisie zamiary". Nasz „doświadczony mężczyzna" chce prawdopodobnie 

uwieść młodą dziewczynę, nie odkrywając swych kart. 

49 [Na marginesie:] por. Powtórzenie s. 151 i 152. 

222

nadbiega burza, choćby wyrok brzmiał: powtórzenie jest 

niemożliwe" 50 . Burza przynosi mu rację; nie pragnie niczego więcej. 

Teraz Opatrzność nadciąga mu z pomocą, wybawia od komplikacji, 

więc chłopiec krzyczy: „Czy to nie jest powtórzenie? Czy nie dostałem 

wszystkiego podwójnie? Czyż nie otrzymałem z powrotem 

siebie - w taki sposób, że odczuwam to podwójnie? I czym jest podwojenie 

ziemskich dóbr, nic niewartych dla ducha, wobec takiego 

powtórzenia?" 51 W załączonym do książki liście wyjaśniam, że 

„młody człowiek rozumie powtórzenie jako świadomość drugiego 

stopnia . 

To, co najważniejsze, zostało powiedziane w ostatniej części 

Powtórzenia, która zaczyna się na stronicy 79 i, by zwrócić uwagę 

czytelnika, także nosi tytuł „Powtórzenie". To, co zostało przedtem 

powiedziane, jest zatem żartem lub jedynie względną prawdą, co 

wyraźnie zaznaczam, gdy (ja, wypowiadający te słowa) wątpię 

w możliwość powtórzenia. Na stronicy 92 powiadam: nie potrafię 

działać religijnie, jest to sprzeczne z moją naturą. Nie neguję przy 

tym potrzeby takiego działania ani tego, że wiele można się nauczyć 

od młodego człowieka. Piszę dalej w załączonym liście, że przy nim 

„jestem jedynie skromną postacią" 53 , że każdy ruch, jaki zrobiłem, 

miał wyłącznie na celu rzucenie nań strumienia światła 54 ; wszak „od 

początku był w dobrych rękach, a drażniłem się z nim jedynie 

dlatego, by miał się okazję ujawnić". 55 Gdy chce się wyrazić, że 

powtórzenie jest czymś innym w świecie jednostki niż powtórzenie 

w królestwie przyrody albo zwykłe powtórzenie, nie sądzę, że 

można to uczynić lepiej. Jeżeli człowiek pojmuje powtórzenie jako 

transcendentne, religijne działanie, istniejące dzięki temu, co absurdalne 

56 , to osiąga wspaniałą granicę: wieczność jako prawdziwe 

50 [Na marginesie:] por. Powtórzenie, s. 133. 

51 [Na marginesie:] por. Powtórzenie, s. 142. 

52 [Na marginesie:] por. „Powtórzenie II", s. 153. 

53 [Na marginesie:] por. s. 156. 



56 Kierkegaard używa tu pojęcia „i kraft afdet absurde". Jest to parafraza 

223

powtórzenie. Sądzę, że wyrażam się wystarczająco jasno wobec 

właściwego czytelnika książki 57 , którego teraz proszę o wybaczenie, 

że wyjaśnieniem zacieramjej indywidualność, gdyż wyjaśniam to, co 

chętnie skrywa się w sobie i pragnie objawić się tylko właściwemu 

czytelnikowi, dzięki swemu dowcipnemu znaczeniu. Proszę o wybaczenie, 

że podkreślam je dla wielu oczu, choć pragnęło pozostać 

nieznaczące dla wielu (o ile to jest możliwe), by nie mając znaczenia, 

oswobodzić się od wagi sprostowań. 

Wróćmy jednak do profesora Heiberga i owego złoconego 

prezentu gwiazdkowego. Pamiętamy, że jego cytaty nie wykraczają 

poza powtórzenie (c) na stronicy 40 i że nie omawiajego innych postaci. 

Jeżeli niewielkiej książce przypadł w udziale tak nieszczęśliwy 

los, że stała się przedmiotem obszernego sprostowania, to chyba 

powinno ono dotyczyć ostatniej części książki, gdzie zostało 

przedstawione prawdziwe powtórzenie? Wszystko zaś, co przed nim 

umieszczono, jest albo żartem, albo ma względne znaczenie, czasami 

prawdziwe, chociaż prawdziwe jedynie in abstracto - należy je 

zatem odwołać przed realizacją, co wyraźnie czynię, ujawniając 

moje wątpliwości. Owszem, te zróżnicowane wypowiedzi są, jakie 

są, jednak nigdzie, ani w pierwszej, ani w ostatniej części, nie rozważam 

kwestii powtórzenia w przyrodzie. Mówię wyłącznie o znaczeniu 

powtórzenia dla wolnego ducha jednostki, co przecież także 

jest w porządku, gdyż książkajest próbą psychologii eksperymentalnej, 

zgodnie ze swym tytułem. 

określenia wiary przez afrykańskiego Ojca Kościoła Tertuliana (Quintus 

Septimus Florentius Tertullianus, ur. prawd. 160 - zm. między 220 

a 240): „credo, ąuia absurdum (est)" (De carne Christi, 5). Kierkegaard 

używał kategorii „det absurde\ by oddzielić wiedzę od wiary. Wiedza 

pragnie obiektywizmu pozbawionego sprzeczności logicznej, przedmiotem 

wiary zaś jest właśnie absurd jako kategoria myślenia (Pap. X 6 

B79). 

57 „Właściwemu czytelnikowi książki, panu N. N." zadedykowana jest 

ostatnia część Powtórzenia. 

224

Według sformułowania Prof. Heiberga 

powtórzenie jest ciągłe 

Powtórzenie istnieje w przyrodzie i w niej objawia się jako 

prawo; to stwierdzenie zawiera bardzo idealistyczne sformułowanie 

powtórzenia. Gdy spytamy bardziej precyzyjnie, w jakim stosunku 

do powtórzenia pojawia się lub może pojawić skończony duch, 

odpowiedź na to zajmie prawie całą rozprawę P. Profesora. O ile 

dobrze zrozumiałem, pragnie ona otworzyć oczy i zmysły człowieka 

na istnienie powtórzenia wśród fenomenów natury, by dzięki temu 

uczynić jego serce czułym i współczującym. Cała zasługa, jakakolwiek 

by była, niewyrażalna w swej wielkości lub małości (nie śmiem 

się o tym wypowiadać), przypada wyłącznie Prof. Heibergowi. 

W mojej książeczce nie powiedziałem o tym ani słowa i chyba nie 

ma nikogo, kto uczciwiej i uważniej ode mnie się stara, by zasługa 

Pana Profesora dla ludzkości pozostała cała i nienaruszona. Gdyby 

moje oczy i serce zostały kiedyś uwiedzione jego niebiańskimi 

sformułowaniami, o! wówczas nie ulegnę zwątpieniu, że właśnie 

jego rozprawa wzbudziła we mnie to, co jedynie potrzebuje czasu, 

by się lepiej ujawnić. - Do tej chwili zrozumiałem tyle: powaga 

istnieje tylko w związku z wolnością i zadaniem wolności. Wszędzie 

indziej, tam gdzie duch jest związany z czymś innym i w taki sposób, 

którego nie można nazwać wolnością, równie uprawniona jest 

uwaga komiczna, jak i sentymentalna. Właśnie: równie uprawniona. 

Dlatego nic nie zawiera w sobie tak mocnej i jednocześnie tak 

pewnej krytyki elastyczności jednostki, jak moment, w którym jednostka 

uzna (za pomocą obserwacji albo w inny sposób), które 

fenomeny są godne poważnego potraktowania. 

Powtórzenie istnieje w świecie ducha, co znaczy przecież 

więcej niż to, że tutaj „obserwujemy rozwój, który prowadzi powtórzenie 

za sobą i który w pewnym sensie likwiduje powtórzenie" 58 . 

Powtórzenie znajduje się zatem w świecie ducha, gdzie jest roz- 

58 [Na marginesie:] por. Prezent noworoczny („Urania 1844"), s. 97. 

225

wojem. Doszliśmy teraz do poprawki, bo właśnie to miałem 

przeoczyć, według słów Profesora, które chyba nie są tak złote jak 

słowa Goethego, znajdują się przecież w pozłacanej książce, 

zawierając w dodatku poprawkę. Jedynie bezmyślny człowiek może 

przeczytać Powtórzenie, nie odkrywając, że właśnie to jest tu 

zdecydowanie ujawnione, zilustrowane i wyrażone. Dla porządku: 

już wyżej cytowałem w kilku miejscach (do których odsyłam tego, 

kto mógłby o tym zapomnieć), że celem Powtórzenia jest coś więcej 

niż kilka oderwanych wypowiedzi. Tak rzecz brzmi w liście, 

wyjaśniającym wszystko: „Młody człowiek wykłada to jako podniesienie 

świadomości do drugiej potęgi". To powinno wystarczyć 

za najbardziej zdecydowane określenie. Powtórzenie jest rozumiane 

przeze mnie jako rozwój, gdyż świadomość do drugiej potęgi 

nie jest jakimś nic niemówiącym powtórzeniem, lecz powtórzeniem, 

w którym to, co nowe, posiada znaczenie absolutne wobec 

tego, co je poprzedza. Jest od niego jakościowo odrębne. Komu 

zatem chciał Profesor pomóc swoją poprawką? Nie zajmie ona 

wcale tych, którzy książki nie przeczytali. Ci nieliczni, którzy przeczytali 

książkę, wcale jej nie potrzebują. A może to mnie Profesor 

pragnie pomóc? Profesor jest bowiem przeświadczony, że jestem 

winny pomieszania, gdyż nie oddzieliłem znaczenia powtórzenia 

w naturze (czego zupełnie nie poruszałem) od jego znaczenia 

w świecie ducha (o którym to samo powiedziałem i zilustrowałem 

równie zdecydowanie, jak on to uczynił). Gdy profesor Heiberg 

bierze swe opinie z powietrza, nie wypada jedynie wyrazić 

swego przekonania. Należy pójść dalej i wyjaśnić, jak zaistniało 

to, co wcale nie istnieje. To, co należy wyjaśnić, znajduje się na 

księżycu (hrabstwo księżycowe) - nic więc dziwnego, że wyjaśnienie 

dąży tam, gdzie spotka profesorskie pragnienie! Pan Profesor 

tak wyjaśnia nieporozumienie: w mojej pochwale powtórzenia 59 

59 [Na marginesie:] Uwaga. Przyjemnie jest powiadomić czytelnika, że 

Prof. znalazł ową pochwałę na stronicach 2 i 3, a także 34. Za to anijedno 

słowo z ostatniej części książki nie otrzymało prawa, by przeniknąć do tej 

pochwały, którą Profesor pozwolił mi wygłosić. 

226

miałem właściwie na oku kategorie natury. Że tak uczyniłem, 

„można sądzić choćby dlatego, że łączę powtórzenie z terminem 

pochodzącym z obszaru filozofii przyrody, mianowicie z ruchem".^ 

Kiedy wiemy na pewno (a to wykłada nam Pan Prof.), że 

powtórzenie należy zarówno do sfery ducha, jak i natury, chociaż 

w tym pierwszym znaczy coś innego niż w tym drugim, wynika stąd 

eo ipso, że ruch także należy do sfery ducha. W naszych czasach 

zaszliśmy tak daleko, że chcemy nawet wprowadzić ruch do logiki; 

w ten sposób powtórzenie zostało nazwane „mediacją". A przecież 

ruch jest pojęciem, którego logika nie potrafi udźwignąć. Mediację 

należy zatem ująć w związku z immanencją. Tak zrozumianej mediacji 

zupełnie nie da się ponownie użyć w sferze wolności, gdzie 

konsekwencja nigdy nie pojawi się dzięki immanencji, lecz jedynie 

dzięki transcendencji. Słowo „mediacja" stwarza wiele nieporozumień 

na terenie logiki, pozwala bowiem dołączyć do tego pojęcia 

wyobrażenie ruchu. „Mediacja" zaszkodziła sferze wolności, gdyż 

(wywiedziona z logiki) przyczyniła się do ujęcia transcendencji 

ruchu jako iluzji. By uniknąć tego błędu czy dwuznacznego 

kompromisu między logiką a wolnością, uznałem, że powtórzenie 

powinno się związać ze sferą wolności. Zakłada to ruch (zupełnie 

w porządku), co w gruncie rzeczy zostało przyznane przez Prof. 

Heiberga, gdy mówi, że powtórzenie w świecie ducha oznacza coś 

innego niż w naturze. Zatem, jak zostało powyżej stwierdzone, 

powiada on, że powtórzenie występuje w obu miejscach. A przecież 

mówię to po to, by przez chwilę dyskutować e concessis. Gdyby Panu 

Profesorowi spodobało się odwołać, co powiedział, wcale to mnie 

nie dotknie. Odrobina filozoficznego rozumowania, jaką posiadam, 

charakteryzuje się dobrą właściwością: zupełnie nie zależy od 

Prof. Heiberga. Jego wypowiedzi nie są też w stanie powstrzymać 

mego rozwoju. Nie zaniedbałem przecież zapoznania się z niemiecką 

filozofią, chcąc uczyć się od mistrzów tego, czego od nich 

można się nauczyć najlepiej. Ruch nie jest dialektyczny jedynie 

60 [Na marginesie:] Por. Prezent noworoczny („Urania 1844"), s. 98. 

227

w związku z przestrzenią (w tym znaczeniu, w jakim zajmował on 

Heraklita i eleatów, a później był tak bardzo używany i nadużywany 

przez sceptyków), lecz jest także dialektyczny w związku z czasem. 

W obu znaczeniach dialektyka jest taka sama, gdyż punkt i chwila 

odpowiadają sobie. Wymieniam właśnie te szkoły, ponieważ nie 

znam innych, w których dialektyka ruchu i czasu została tak 

zdecydowanie podkreślona, jak to zrobił Heraklit i eleaci w związku 

z przestrzenią. Zyskałem przy tym tyle, że przedsięwzięta przeze 

mnie podróż do Berlina została skąpana w komicznym świetle, 

a dzięki temu ruch stał się grą słów. To przecież dozwolone w książce, 

która w żadnej mierze nie przedstawia siebie jako dzieła naukowego, 

a której autor odczuwa obrzydzenie wobec owego nienaukowego 

sposobu, w jaki głosi się naukowość, i najchętniej pragnie 

pozostać poza owym harmidrem. Odległy od trywialnego pragnienia 

pouczania, znajduje on radość w założeniu możliwie pełnej 

wiedzy u czytelnika. Jeżeli pozwolimy ruchowi związać się z powtórzeniem 

istniejącym w sferze wolności, wówczas rozwój będzie odmienny 

od logicznego rozwoju i zrodzi przejście. W logice przejście 

jest milczeniem ruchu, rodzi się zaś w sferze wolności. Dzięki immanencji 

myśli możliwość określa samą siebie jako rzeczywistość 

w logice. Jedynie poprzez mówienie o ruchu i przejściu można 

przeszkodzić logicznemu procesowi milczącego zamknięcia. W sferze 

wolności zaś możliwość i rzeczywistość występująjako transcendencja. 

Już Arystoteles powiedział, że przejście od możliwości do 

rzeczywistości to kinesis. Nie mówił wtedy o logicznej możliwości 

i rzeczywistości, lecz o wolności - i dlatego miał rację, wprowadzając 

ruch. Podobnie w całej filozofii Schellinga ruch gra wielką rolę, nie 

tylko w filozofii natury stricte sic dicta [łac. w dosłownym znaczeniu], 

lecz także w filozofii ducha, w ogólnym pojęciu wolności. Najwięcej 

kłopotów sprawia właśnie włączenie wolności. Ale i w tym zasługa 

Schellinga, że pragnie ją włączyć, i to niejako frazes, który otrzymał 

miejsce w logice heglowskiej filozofii, by z wnętrza tej logiki ponownie 

siać nieporozumienia, zbyt wiele bowiem znaczy wewnątrz 

logiki i zbyt mało poza nią. 

228

Chętnie przyznam: pozostało tyle problemów, z wdzięcznością 

zatem przyjmę każdą poprawkę, o ile tylko nie chce nic poprawić 

przez prawienie banałów, szczególnie o znaczeniu powtórzenia 

w świecie ducha. Tu mowa sprzeciwia się mowie, a „to więcej" 61 (co 

nie jest ani widzialne, ani słyszalne) prawie anuluje powtórzenie 

i czyni je czymś innym. - Profesor znajduje prawdopodobnym, że 

miałem przede wszystkim na oku pojęcie natury, ponieważ „kieruję 

się w stronę -jak to się mówi -filozofii życia, ajej ważnym aspektem 

jest wrażliwe współżycie z naturą". Zapewne tak jest. Jedynie 

niedojrzały człowiek mógłby temu zaprzeczyć w obecności Prof. 

Heiberga, ponieważ nie zostało bliżej rozważone, czy przez filozofa 

życia rozumie on chaldejskiego pasterza owiec, spoglądającego 

w gwiazdy 62 , i co w ogóle przez to rozumie. Jedyny filozof życia, 

który istnieje w historii powszechnej, to Sokrates. Jak wiadomo, był 

on absolutnie obojętny na „sympatię wobec natury". Gdy pewien 

autor „próbuje swych sił w psychologii eksperymentalnej", jest 

mało prawdopodobne, by to, co go zajmuje, oznaczało sympatię do 

fenomenów natury. Lecz to nieprawdopodobieństwo pasuje (jakby 

było zupełnie „prawdopodobnym" dowodem), do tego, co należy 

wyjaśnić i dowieść, a także do poprawki, która nigdzie nie ma własnego 

miejsca zamieszkania. Mieszka tam, gdzie miejsce i dowód. 

W świecie ducha powtórzenie istnieje (dla Prof. Heiberga). Jednak 

wyrażenie „świat ducha" jest wieloznaczne. Można go użyć 

wobec królestwa ducha na ziemi i wobec ducha indywidualnego. 

W świecie ducha na ziemi powtórzenie istnieje. Profesor powiada 

w związku z tym (by objaśnić odmienność takiego powtórzenia od 

tego, które dotyczy fenomenów natury), że podczas gdy żaden 

rozwój nie następuje w naturze, w świecie ducha każde nowe po- 

61 [Na marginesie:] jednak, jak powiada Profesor, należy je zobaczyć. 

62 [Na marginesie:] albo jakiegoś fantastycznego leniucha, który chciałby 

odtworzyć życie nomadów, albo też jakiegoś potwora, troglodytę - lub 

emerytowanego urzędnika, rezydującego na wsi i życzliwego wobec 

natury. 

229

kolenie przekracza pokolenie poprzednie i wykorzystuje jego rezultaty 

do naprawdę nowych początków, to znaczy do takich, które 

prowadzą do czegoś istotnie nowego. 63 Ta mądrość posiada tę 

niebagatelnie dziwną właściwość, że zawsze nadchodzi „potem" i że 

najlepiej wychodzą na niej te pokolenia, które śpią snem 

błogosławionych. W związku z problematyką wolności absolutnie 

niczego to nie wyjaśnia. Ponadto zdanie sformułowane w takich 

słowach jest znane nawet najmłodszym studentom, przypomina 

dziecięcą wyliczankę, to coś, o czym wie nawet nędznik, który 

oblewa końcowy egzamin teologiczny, bo choć nie rozumie ani 

słowa, zna je dosłownie na pamięć; coś, co nauczyciel opowiada 

najmłodszym uczniom i włącza w najkrótsze streszczenie za jedną 

drachmę 64 . Można przecież (nie stając się winnym karygodnej 

bezmyślności) założyć powszechną wiedzę o tym zdaniu i - unikając 

oskarżenia o przesadne zaufanie do ludzkości, przyjąć, że ten, kto 

od czasu do czasu pisze rzeczy filozoficzne, nie jest zupełnie tego 

zdania nieświadom, a zatem nie należy go bezmyślnie poprawiać, 

powtarzając jakiś frazes. 

A przecież istnieje także świat ducha, który należy do jednostki. 

Czy powtórzenie nie jest także tutaj problemem, i to, proszę 

zauważyć, takim, który powstaje, gdy powtórzenie znajduje się poza 

jednostką - w fenomenach natury lub wydarzeń, jednostka zaś z re- 

63 [Na marginesie:] Por. Prezent noworoczny („Urania 1844"), s. 95. 

64 [Na marginesie:] Por. Platon, Kratylos, jest to wyrażenie Sokratesa. 

[W polskim przekładzie Kratylosa fragment ten brzmi następująco: 

„Stare przysłowie mówi, że «rzeczy piękne są trudne», gdy chce sieje 

poznać. Podobnie niełatwa jest nauka o nazwach. Gdybym był wysłuchał 

u Prodikosa pięćdziesięciodrachmowego wykładu, który, jak on 

twierdzi, pozwala słuchającemu dowiedzieć się o tym, nic nie stałoby na 

przeszkodzie, byś zaraz dowiedział się prawdy o prawidłowości nazw. 

Nie wysłuchałem jednak, jedynie jednodrachmowego, przeto nie wiem, 

jak się ma prawda o tym" (tł. W. Stefański, Wrocław 1990, s. 3). Nieprzyjaźni 

Sokratesowi sofiści, wśród nich Prodikos, sprzedawali swe 

umiejętności oratorskie za pieniądze. Sokrates twierdził zaś, że mądrości 

nie można kupić. Kierkegaard podzielał to stanowisko.] 

230

guły zachowuje się spokojnie wobec tego, co w zasadzie jej nie dotyczy, 

a z czym najwyżej potrafi dobrze spędzić czas? Czy to nie powinno 

być ważne? Czy nie należy właśnie o tym opowiedzieć, 

kiedy się poprawia autora, „który próbuje sił w psychologii eksperymetalnej"? 

W indywidualnym świecie ducha istnieje powtórzenie, 

powiada Prof. Heiberg. Tutaj pojawia się ono, jak i w innych 

miejscach, wobec kontemplującego ducha, lecz nie jako zadanie 

wolności. Teraz wyraźnie widzimy zamieszanie, które spowodował 

Pan Prof., chcąc poprawić to, czego prawdopodobnie (choć to 

całkowicie kłóci się z moim oczekiwaniem) nie miał czasu 

przeczytać, nawet gdy pragnął rzucić okiem na książkę, by ją 

poprawić. Ta książka nigdy nikogo do niczego nie zmuszała, nie 

wysuwała się naprzód, jakby posiadała jakieś znaczenie - o ile je 

posiada jakakolwiek książka w historii duńskiej literatury. Pytanie 

o powtórzenie jest dla Prof. H. pytaniem o znaczenie powtórzenia 

dla kontemplacji. Ono jest wszędzie i znaczy nieco więcej dla świata 

ducha niż natury. Jeżeli nie istnieje w tej chwili, to jednostka musi 

zaczekać, aż nadejdzie - a wówczas ona ponownie będzie w stanie 

zrobić owo „więcej", które istnieje w powtórzeniu. To „więcej", 

w które subiektywność wpisuje powtórzenie, to tyle, co niepowstrzymane 

„więcej" obserwacji - dlatego że owo „więcej" znajduje 

się w powtórzeniu, a obserwacja pragnie „je ujrzeć" (lub już je 

widzi), bądź dlatego że chodzi tu o wyrażenie arbitralności indywidualnej 

obserwacji wobec obserwowanego przedmiotu, o określenie 

jednostki zakwalifikowanej jako estetycznie dwuznaczna. 

Jeżeli zrozumiemy jednostkę w jej wolności, powstanie inne 

pytanie: czy można zrealizować powtórzenie? Powtórzenie w ważnym 

znaczeniu, jako zadanie dla wolności i które samo jest wolnością, 

co wyraża tytuł mojej książeczki. Wolnością, która w mojej 

książeczce została opisana i wyrażona w jednostce i sytuacji, co jest 

głównym zadaniem psychologa i co jest zgodne z jego uprawnieniami 

i chęciami, by estetycznie przedstawić tego, kto, odmiennie 

niż „naukowy" psycholog, precyzyjnie określa siebie mianem 

„eksperymentującego". O tak rozumianym powtórzeniu nie ma ani 

231

słowa u Prof. H. Problem powtórzenia otrzymał, według mnie, 

zupełnie inne sformułowanie: zapewne istnieje w dążeniu do tego, 

co religijne, co na tak wiele sposobów zostało zaznaczone i wystarczająco 

dopowiedziane. Gdybym w mojej książce nie zechciał 

wypowiedzieć się psychologicznie i estetycznie, a jedynie wysłał 

z ukrycia tajny raport do rąk czytelnika, u którego (co zawsze mnie 

cieszyło w związku z czytelnikiem) założyłem tyle wiedzy o nowej 

i starej filozofii oraz o problemach religijnych, ile sam posiadam, 

mógłbym z łatwością wywieść, w jaki sposób porusza się powtórzenie, 

nim zacznie określać pojednanie, które jest najgłębszym 

wyrazem powtórzenia. Ponieważ to miałem in mente, czuwałem, by 

nie pomieszać mediacji z powtórzeniem, gdyż mediacja znajduje się 

w immanencji i dlatego nigdy nie zobaczy przed sobą religijnego 

ruchu transcendencji (tutaj to, co dialektyczne, powstaje jedynie 

w związku z losem i opatrznością), by nie wspomnieć o rzeczywistości 

grzechu, której nie można unieważnić przez jakąkolwiek 

mediację. Że to miałem in mente, jasno wynika z moich definicji 

powtórzenia, które już cytowałem, mianowicie, iżjest ono transcendentnym, 

religijnym działaniem, istniejącym dzięki temu, co absurdalne, 

a powstającym, kiedy zbliżymy się do cudownej granicy, 

gdzie wypowiedzi staną się jedynie hasłami dla tego, kto posiada 

wiedzę - a ja zawsze z przyjemnością zakładam jej istnienie 

u mojego czytelnika - o filozoficznych problemach w różnych 

regionach. 

Jak daleko znajduje się Pan Prof. H. od zrozumienia powtórzenia 

jako zadania wolności, ujawnia bardzo wyraźnie w sposobie, 

wjaki cytuje „złote słowa" Goethego. Cytowane w ten sposób, 

będą mogły, co najwyżej, zostać uznane za pozłacane. Te słowa 

zostały przytoczone, by podkreślić piękną sympatię do powtórzenia 

w naturze. Cytat jest nader długi. Na początku rzeczywiście mówi 

o sympatii do natury. Ale cytat biegnie dalej. I popatrzmy, nagle 

mówi coś innego, między innymi: „Wrażliwy młodzieniec jeszcze 

bardziej obawia się nieuchronnego powtórzenia naszych błędów, 

gdyż poniewczasie pojmujemy, że kształcąc cnoty, kultywujemy 

błędy". Powtórzenie jest zatem i tutaj (w fenomenach wolności, co 

232

znaczy: tutaj nie ma żadnej wolności), podobnie jak jest ono 

w naturze. Pozostaje pytanie, jakie znaczenie może mieć 

powtórzenie dla naszych rozważań, w których próbuje się rozgościć. 

To pytanie nie rozważa bynajmniej jednostki w związku z jej 

wolnością. Jednak tuż za cytatem z Goethego, który przypomina, że 

sam Goethe wyjaśnia brak sympatii do natury i hipochondrię zwyczajem 

czytania angielskich autorów - więc tuż za owym cytatem 

wykłada Prof. swą dialektykę powtórzenia. Łatwo stwierdzić, że 

hipochondria będzie zależała od tego, czy nasz wrażliwy młodzieniec 

obawia się powtórzenia swych błędów. Gdyby został zaznajomiony 

z dialektyką powtórzenia, potrafiłby sympatyzować 

z powtórzeniem. ° 

Zrozumienie powtórzenia w tym znaczeniu, w którym spróbowałem 

je oświetlić, przeciwstawiając żart rozpaczy, pozwoliło mu 

zaistnieć 66 - co nie wpadło Prof. do głowy, choć pozwoliło mu 

poprawić moje rozumowanie. Wszystko znika, Panie Prof., gdy 

tylko zaczniemy myśleć o wolności, poważna wiedza o powtórzeniu 

jest żartem. Chociaż niechętnie opuszczam królestwo jednostki, 

chcę teraz (ponieważ Pan, Panie Prof., znowu zachowuje się w swej 

rozprawie jak zbawiciel i lekarz wszech czasów) przedstawić 

przykład szerszego porządku rzeczy, pokazać, jak daleko sięga 

rozumienie Prof. i jak bardzo potrafi on pomóc naszemu czasowi. 

Gdyby naród grecki przebudził się w tej chwili z letargu, otarł sen 

z powiek i zaczął myśleć o boskim okresie, w którym ludność całego 

świata była sprawiedliwie podzielona na dwie nierówne części: 

na Greków i barbarzyńców, i w którym mała Grecja posiadała 

wszystko, co piękne i wspaniałe, i tym usprawiedliwiała ów podział... 

Mała Grecja wiedziała, jak ma chronić swe posiadłości, czyniąc 

przesmyk termopilski jeszcze węższym, niż go otrzymała z ręki 

natury. Mieczem potrafiła dowieść tego, co dzięki wspaniałym 

65 [Na marginesie:]: Uwaga. Na s. 110 Pan Prof.,jak się wydaje, mówi o tym 

nieco inaczej. 

66 [Na marginesie:] w opisanym i wyrażonym, słyszalnym patosie namiętności. 

233

dowodom duchajuż przedtem zostało dowiedzione: że podział jest 

sprawiedliwy. A gdyby wówczas zadano im pytanie o powtórzenie? 

Wówczas Prof. H. zacząłby pouczać, że w świecie ducha powtórzenie 

oznacza więcej niż w świecie natury, że chodzi tu o obserwację 

rozwoju, każde bowiem pokolenie zaczyna tam, gdzie poprzednie 

skończyło. Jeżeli powtórzenie zostanie zrealizowane, obserwator 

zobaczy w nim owo „więcej", które istniało w związku z ówczesną 

Grecją. Czy mamy teraz szukać pretekstu, by wyjść i oglądać 

gwiazdy, aby nasi poeci mogli dokładnie podać, gdzie stały one na 

niebie w chwili, gdy odrodziła się Grecja, określając to za pomocą 

prostego frazesu, że znowu jest tak, jak było w dawnych czasach: to 

samo niebo i ta sama Grecja? Pozostaje pytanie, czy oglądając gwiazdy, 

odnajdziemy powtórzenie, tak jak znajdujemy fant, grając 

w fanty. 

Ale to jedynie ogólny przykład. W jednostce powtórzenie 

ukazuje się jako zadanie wolności. Staje się pytaniem, jak zbawić 

osobowość od zniknięcia, od tego, aby nie stała się fantem wśród 

zdarzeń. W chwili gdy okaże się, że jednostka może się zagubić 

wśród zdarzeń swego losu, zatracić tak, że nigdy nie przestanie tego 

kontemplować - zagubi się, ajej wolność ulotni w okruchach życia, 

nie pozostawiając żadnej reszty. Wówczas problem nie stanie twarzą 

w twarz wobec wspaniałej wygody kontemplacji, lecz wobec 

zatrwożonej namiętności wolności. Właśnie to jest zadaniem 

psychologicznego opisu i określenia: nie wygłaszać - ponownie - in 

abstracto takiej czy innej tezy, iż wolność jest ubergreifende [niem. 

czymś znacznym], czego Prof. H. ani razu nawet nie podjął, lecz 

uczynić to in concreto, w sporze namiętności, co pojmie ten, kto istotnie 

wiąże powtórzenie z ruchem, nie sądząc, iż ruch jest jakimś trikiem, 

włączonym w streszczenie za jedną drachmę, zum Gebrauch 

[niem. do użytku] tego lub innego wypalonego autora literatury 

pięknej. 

Poprawka, dzięki której Prof. Heiberg ułaskawił mój rozwój, 

jest taka, jak to wyżej pokazano. Łatwo spostrzec, jak dziwne 

światło pada na cytaty z mojej książki, które po porzuceniu 

wcześniejszych błędów i po zahartowaniu się podczas poprawek 

234

odnalazły obecnie 67 honorowe miejsce w pozłacanym prezencie 

noworocznym. Ludzkie serce jest próżne i słabe, szczególnie serce 

autora. Ujrzeć swe nazwisko wymienione, jeżeli nawet nie w księdze 

życia, to choćby w pozłacanym prezencie noworocznym, być 

cytowanym jako ten, kto powiedział coś prawie pięknego i trafnego 

- czegóż więcej może pragnąć autor? Jeżeli ten, kto czyni dobro 

dzięki własnej wspaniałości, pozwoli sobie na małą, niewinną 

wolność bycia równie zdecydowanym w pojmowaniu, jak i w poprawianiu, 

należy porównać to z przyjęciem w poczet błogosławionych 

i następnie wykorzystać jako pochwałę, o ile nie chcesz 

pozostać głuptasem. Czyż Don Basilio nie mówi: Figaro jest głupi, 

skoro nie widzi, że związek hrabiego z Zuzanną może go obdarzyć 

niespodziewaną korzyścią 68 ? Można to porównać z korzyścią, jaką 

może osiągnąć autor, o ile ma tyle szczęścia, że pewien wspaniały 

mężczyzna skusi jego niewinne i nieznaczne myśli, by stały się 

wielkimi w nonszalanckim i oszałamiającym związku. 

Przejdźmy do cytatów. Poprawka brzmi tak: to, co powiedziałem, 

jest związane z powtórzeniem w naturze, i moja tak 

rozumiana wypowiedź jest bardzo piękna i trafna. W dawnych 

czasach rozumieliśmy się nawzajem - słowa i ja, lecz teraz one stały 

się tak wspaniałe, że nie potrafię ich pojąć. By jednak nie męczyć 

czytelnika przywoływaniem każdego z nich, zacznę od pierwszego 

i oddam się fatalnemu losowi, żądającemu ode mnie złożenia Prof. 

Heibergowi podziękowań za poprawki i pochwały, a także skłaniającemu 

mnie do ponownego przeszkodzenia czytelnikowi tym, 

co zawsze uważałem za coś nieznacznego: „Powtórzenie odpowiada 

67 [Na marginesie:] Podczas gdy jednocześnie zostały poddane instruktywnej 

restrykcji specjalnej kontroli policyjnej. [Jest to, być może, aluzja 

do niekwestionowanego autorytetu Heiberga w środowisku kopenhaskich 

intelektualistów.] 

68 Chodzi tu o operę buffo Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756-1791), 

Wesele Figara (La nozze di Figaro, a. IV, sc. 7), z librettem Lorenza da 

Ponte, wg komedii Pierre'a Beaumarchais. Jej premiera odbyła się 

w wiedeńskim Burgtheater w 1786 r. 

235

w pewnym sensie temu, co Grecy nazwali «wspomnieniem». Uczyli 

oni, że wiedza jest wspomnieniem, nowa filozofia zaś twierdzi, że 

całe życie to powtórzenie" 69 . 

W ustach Pana Profesora te słowa określają powtórzenie w fenomenach 

natury - i tam znajdują swój sens. Co to znaczy - uczynić 

taką różnicę między antyczną i współczesną obserwacją powtórzenia 

w naturze? W następnej części rozprawy poleca Pan Prof. 

właśnie grecką obserwację i sympatię Greków do powtórzenia 

w naturze. Przecież w dawnych czasach słowa znaczyły coś innego, 

ale przynajmniej coś znaczyły. W mojej książeczce mówię nieprzerwanie 

o problemach wolności w życiu jednostki. Greckość była 

w jakimś sensie szczęśliwa, lecz gdy to szczęście zostało zatrzymane, 

wspomnienie ukazało się jako pocieszyciel wolności. Wolność 

otrzymała wieczne życie jedynie we wspomnieniu i w ruchu przywracającym 

wspomnienie. Współczesne rozumowanie musi zatem 

szukać wolności przed sobą. Dla greckiej uwagi wieczność (oglądana 

z punktu widzenia chwili) istnieje w przeszłości. Współczesne 

rozumowanie musi, z punktu widzenia chwili, szukać wieczności 

w przyszłości. A gdy szczęście znowu się zatrzyma, gdy nadejdzie 

kryzys, znaczy to, że wolność musi iść naprzód, a nie cofać się. 

Właśnie takie jest jej znaczenie. Na to nie trzeba w istocie żadnego 

dowodu, a przecież istnieje on w mojej książce, o ile czytelnik 

zaszedł tak daleko, że doszedł do stronicy 91, gdzie znajduje się 

uwaga dotycząca tego zdania. 

Życie młodzieńca zostało zatrzymane. Nadszedł kryzys. Młody 

człowiek zderzył się z problemem powtórzenia. Ja zaś w rozpaczy 

zarzuciłem teorię powtórzenia, gdyż i mój punkt widzenia był 

związany z immanencją. Czynię jedynie uwagę, że dobrze robi, nie 

szukając objaśnień w greckiej filozofii, „gdyż Grecy poruszali się 

w przeciwnym kierunku i Grek wybrałby w tym wypadku wspomnienie". 

Kiedy młodzieniec szuka porady i pomocy u Hioba, 

69 Jest to cytat z początku Powtórzenia, patrz s. 16 niniejszej książki. 

236

powtórzenie zapewne zostało już odkryte. Nie jest bynajmniej 

moim zamiarem przeczenie temu, skoro Hiob już jest obecny, 

a przecież właśnie dlatego jest wskazane, by powtórzenie zostało 

odkryte przez nową filozofię. Dlatego bezpośredni ciąg dalszy 

powyższego cytatu (ze strony 91) brzmi: „nowa filozofia nie czyni 

żadnego ruchu, gdyż zazwyczaj potrafi ona jedynie unieważniać 70 , 

a choćby i uczyniła jakiś ruch, będzie on związany z immanencją, 

podczas gdy powtórzenie jest i pozostanie - transcendencją". 

Jeżeli zechce się uznać zawartą w tym myśl, nie pragnąc 

bynajmniej krytykować mnie za to, iż w mym estetycznym i psychologicznym 

opisie nieprzerwanie troszczę się, by opisywana jednostka 

jednocześnie była repliką w swej indywidualności 71 - 

wówczas wszystko jest, jak sądzę, wystarczająco jasne. Kiedy mówi 

się o wolności związanej z immanencją, to kryzys i podobne rzeczy 

są tylko iluzoryczne i dlatego wolność można z łatwością unieważnić. 

Lecz gdy rzecz zostanie podjęta zgodnie z interesem rzeczywistości, 

to pojawi się wyraźna różnica między greckim wspomnieniem 

a powtórzeniem, które przychodzi na skutek rozwinięcia 

kryzysu w ruch, a czyni to dzięki działaniu. To działanie jest 

opisane u Hioba - szczególnie tam, gdzie twierdzi, iż ma rację, gdyż 

namiętna bezsenność wolności oznacza poruszenie ducha (o cielesnym 

nie ma tu wcale mowy). Co przydarzyło się temu cytatowi, 

zdarzyło się i innym, właściwie większości z nich, gdyż zostały 

wywołane przez rektora literatury, Pana Prof. H., aby - przez niego 

poprawione et encomio publico ornati, straciły swe znaczenie. Przecież 

jeden przykład musi wystarczyć. Nie chcę pozbawić życia ani czytel- 

70 W oryginale: ophcevelse, ironiczna kontaminacja heglowskiego terminu 

Auftiebung i duńskiego wyrażenia oznaczającego „robienie głupstw". 

Patrz przypis 111 do Powtórzenia. 

71 Chodzi tu o wyrażenie iyReplik i Individualitet". (Hongowie opuszczają to 

pojęcie całkowicie, patrz: Fear and Trembling. Repetition, s. 318). 

Połączenie repliki z powtórzeniem oznaczać ma zapewne nieimmanentny, 

transcendentny charakter tego ostatniego procesu. Por. także 

Dar, moje posłowie dyskutujące pojęcie repliki. 

237

nika, ani siebie samego, ani tych biednych cytatów w rezultacie tak 

morderczej nudy. 

Moja książeczka zapewne nie oczekiwała takiego losu. Założyłem 

u czytelnika dostateczną wiedzę o różnych sferach filozofii. 

Musiałem ubrać w szatę żartu i śmiechu to, co przyjmuje się za rzeczy 

wszystkim dobrze znane, by (ze skromnością, z jaką przekazuję 

te sprawy) uniknąć w oczach zdolnego czytelnika uchodzenia za 

gbura i niezdarę. Wszystko ułożyłem dowcipnie i starałem się, by 

również tutaj była głębsza myśl. A przecież ani jednym słowem czy 

miną nie dałem do zrozumienia, że pragnę pouczać. Moim zadaniem 

było opisanie i wyrażenie, i dokonałem tego. Związek z czytelnikiem 

wyobrażam sobie następująco. Czytelnik odkrywa główną 

ideę: czy uważają za prawdziwą, czy też nie, przyznaje, że nigdy 

dotąd nie myślał w ten sposób. Zatem uznaje, iż jest w porządku, że 

to napisałem. Pojmie żart i będzie się nim bawił. Zrozumie moją 

uprzejmość, że nie pisałem banałów w pouczającym tonie i że znane 

sprawy oddałem żartowi w tym samym sensie, w jakim dwu filologów 

żartobliwie opowiada sobie, iż amo pochodzi od form czasownikowych 

amavi, amatum, amare 72 , niezależnie od tego, że jest to 

72 Są to cztery podstawowe formy łacińskiego czasownika kochać {amo - kocham). 

Od odmiany tego czasownika rozpoczynano w czasach Kierkegaarda 

naukę łaciny w szkole. Autor Listu otwartego podkreśla w ten sposób 

trywialność nauki „filologów"-heglistów. W „Przedmowie VII", zamieszczonej 

w niniejszym tomie, ponownie napotkamy ten przykład: 

„Lecz choćby to, co powiedział Hegel, było równie pewnejak to, że amo 

pochodzi od form czasownikowych amavi, amatum, amare, nawet gdyby 

było równie oczywiste jak dowód na równanie Pitagorasa, pozostanie 

przecież równie beznadziejne..." (patrz niniejsze wyd., s. 311). Nieco inny 

kontekst tego samego wyrażenia został pośrednio przywołany w Albo- 

-albo, wydanym w 1843 r., przed Powtórzeniem: „Potrafisz się długo rozwodzić 

o tchórzostwie i zniewieściałości tych, którzy kurczowo trzymają 

się tego, co pierwsze. Twierdzisz, że prawda jest w tym, co się zdobywa, 

a nie w tym, co się otrzymuje... Zacząłeś się rozpływać w ironicznych 

pochwałach na temat pierwszej miłości i w ogóle na temat wszystkiego, 

co pierwsze, a nawet «pierwszego lania, jakie jako uczeń otrzymałeś»... 

238

prawda i że zupełnie poważnie mówią to uczniom w szkole. 

Zrozumie moją uprzejmość - nawet wobec tego, co w książce 

znaczące, pozostałem w znacznym stopniu niepewny: czy mogę 

o tym pouczać? W żadnej chwili nie pisałem tak, by czytelnik odczuł 

choćby ślad pouczenia. Pisałem, będąc pewien, i nadal jestem tego 

pewien, że gdzieś znajduje się pojedynczy czytelnik, który doceni 

książkę i jeszcze bardziej doceni to, że właśnie tak ją napisałem - by 

ocalić duszę od nieludzkiej powagi, z jaką dzisiaj cedzi się banały. 

O nic innego nie zabiegam. I gdyby nawet rzeczywistość protestowała, 

czego dotąd nie uczyniła w sposób, który by mnie dotknął, 

nie ma to żadnego znaczenia, gdyż pozostanę, tak, pozostanę 73 wierny 

powtórzeniu. 

Zakończyłeś swe wywody piosenką Christiana Wilstera..." (Albo-albo, 

Warszawa 1982, t. II, tł. K. Toeplitz, s. 48). Warto dodać, że Christian 

Wilster (1797-1840) był filologiem i poetą, który w popularnej pod koniec 

lat dwudziestych XIX w. Studenteruise (Piosence studenckiej) napisał: 

„Pierwsze lanie, jakie w szkole dostałeś/ było za czasownik amare" (por. 

Ch. Wilster, Digtninger, Kopenhaga 1827, s. 38 i n.). 

73 [Na marginesie:] nie kontemplująco, lecz poprzez działanie, będąc 

przekonany, że mam rację i...

O Przedmowach 

17 maja 1839 roku dwudziestosześcioletni Kierkegaard napisał 

w dzienniku: „Tylko jedna myśl przepełnia moją duszę, jedna 

tęsknota, jedno pragnienie - by zagubić się w lirycznym gąszczu 

przedmowy i tam hasać do woli. Jak poeta, który czasami czuje się 

poruszony liryką, a kiedy indziej pobudzony epiką, tak i ja, prozaik, 

odczuwam obecnie nieopisaną radość, że zarzuciłem myślenie 

obiektywne. Teraz mogę szeptem wyrażać życzenia i nadzieje, a wieczorem, 

gdy pojawia się Horacjańskie susurratio [łac. szept] 1 - być 

sam na sam z czytelnikiem. Przedmowę bowiem należy zawsze przyjmować 

w barwach wieczoru, które są bez wątpienia piękniejsze od 

innych. Nie dziwi nas zatem, gdy czytamy, że Bóg spacerował 

w chłodzie wieczoru (Genesis) 2 , w porze, gdy natłok myśli wydaje 

się odległy i napuszony jak śmiech parobka" {Pap. IIA 432). 

W chwili gdy Bóg spacerował „w chłodzie wieczoru", Adam 

i Ewa próbowali ukryć swe nieposłuszeństwo. Tego samego dnia, 

skuszeni obietnicami węża, zjedli owoc z Drzewa Wiadomości Dobrego 

i Złego. Ich postępek był przekroczeniem rajskich norm; ko- 

1 Kierkegaard czytał Horacego w wydaniu Q Horatii Flacci opera, Lipsk 

1828; cytat, do którego tu nawiązuje, znajduje się w owym wyd. na s. 11 

(ASKB 1248). 

2 W niektórych duńskich tłumaczeniach Genesis (Pierwsza Księga Mojżeszowa 

3,8) Bóg chodzi „wieczorem po ogrodzie". W polskich - mowa 

jest o „powiewie dziennym" lub „wietrze dniowym". 

241

ieta i mężczyzna zostali skazani na wygnanie. Kierkegaardowska 

przedmowa jest więc związana z chwilą, w której człowiek na zawsze 

odchodzi od Boga. Jest tedy owocem wiedzy o rozdzieleniu, słowem 

wypędzonego, uchodźcy, emigranta, który nie stał się (jeszcze? 

nigdy?) częścią wspólnoty, a zatem nie chce lub nie potrafi „myśleć 

obiektywnie". Z pór dnia wybierze on wieczór, ze sposobów ekspresji 

- szept, a z form natury - gąszcz. Z tego materiału ulepi przedmowę, 

czyli, wedle późniejszego określenia Kierkegaarda, „sprawę 

nieznaczną". 

W 1844 roku ukazuje się w kopenhaskiej oficynie C. A. Reitzela 

książka zatytułowana Przedmowy. Dla rozweselenia niektórych stanów 

w miarę czasu i możliwości, pióra Nicolausa Notabene, atakująca system 

heglowski i Heiberga. Niewiele osób wiedziało o związkach S0rena 

Kierkegaarda z panem Notabene. Skrót nazwiska tego ostatniego 

mógł oznaczać NB, znak często spotykany w Kierkegaardowskim 

dzienniku, gdy autor chciał zaznaczyć sprzeciw albo zachwyt wobec 

myśli, czynu lub postawy. 

Inicjały imienia i nazwiska autora Przedmów tworzą również inny 

znak - N. N., określenie osoby nieznanej, anonimowej. Oba tropy 

prowadzą w tę samą stronę: Nicolaus Notabene to głos nikomu 

nieznany, pojedynczy, osobny. Sygnalizujący sprzeciw wobec innych. 

Jego przedmowa nie jest „usystematyzowaną syntezą dziejów", 

ale jednostkową emocją, chwilowym pragnieniem, przymrużeniem 

oka... „Przedmowę pisze się tak, jak się ostrzy kosę, jak się 

stroi gitarę,jak się rozmawia z dzieckiem albo -jak się pluje przez 

okno", powie o tych „nieznacznych" czynnościach ten, kto sam jest 

nikim. Nicolaus Notabene wygłasza pochwałę przedmowy jako nowego 

rodzaju literackiego. Bo przedmowa pojawia się przed mową, 

czyli przed wspólnotą. Jest słowem tego, kto unika instytucji, systemów 

i grup ludzkich. Kto zawsze mówi „od siebie" i dlatego pozostanie 

anonimowy. W takim kontekście przedmowa nabiera cech 

nowego i przewrotnego gatunku: jest nie tylko słowem pojawiającym 

się przed ustaloną przez wspólnotę prawdą, ale przede wszystkim 

jest antymową - wciąż podejmowaną próbą mówienia tylko we 

własnym imieniu - i wbrew innym... 

242

Zamieszczona na początku książki przedmowa do Przedmów 

opowiada o genezie tego nowego rodzaju literackiego. Jest ona 

nader prywatna, domowa: Nicolaus Notabene chce zostać pisarzem, 

ale żona obawia się, że ten zamiar zniszczy ich małżeństwo. 

Twórczość jest dla niej manifestem bezwzględnego indywidualizmu. 

Niesie tedy ze sobą śmiertelne zagrożenie dla wszystkich grup 

ludzkich, przede wszystkim dla najmniejszej i najważniejszej z nich: 

rodziny. Pan Notabene porównuje akcję żony z prześladowaniem 

wolności prasy. Ta kobieta - powiada - zachowuje się tak, jakby 

„zapragnęła skonfiskować wszystko, co dotąd napisałem, by użyć 

tego w lepszy sposób, choćby jako podstawki do haftu, jako materiału 

na papiloty itp. [...] A przecież nawet ten, kto podlega specjalnej 

cenzurze, ma nadzieję, że jego książka zostanie w końcu «zwolniona»! 

Moja zaś praca została zdławiona w chwili narodzin". (Jesteśmy 

zatem blisko tematyki Powtórzenia: konfliktu między miłością 

młodzieńca a pojawieniem się u niego poetyckiej weny. W Przedmowach 

jednak usłyszymy także głos kobiety, niesłyszalny w pierwszym 

dziele.) 

Dlaczego żona protestuje? Czy chodzi tu o opozycję między 

kaprysem jednostki a normą społeczną, czyli ujmując to inaczej, 

między „pisaniem" a „płodzeniem"? Przecież często mówi się o autorze: 

o, znowu spłodził dzieło. Czy uczynił to kosztem „obowiązków" 

małżeńskich? Czyżby przedmowa naprawdę była wrogiem 

biologii i konwencjonalnych norm małżeńskich? Mąż broni swojej 

racji. Według niego zasada twórczościjest esencjonalnie indywidualna, 

nie znosi obecności innych. Nawet kochającej żony. Co bynajmniej 

nie znaczy, że pisze przeciwko niej. W odpowiedzi usłyszy, że 

podróże męża do królestwa ducha obdarzają żonę samotnością. Nie 

jest to wymarzony dar dla młodej mężatki... Ale czyją dobrze zrozumiał? 

Czyjej reakcja jest istotnie „dławiąca"? Przecież kobiecy głos 

uznać można za naśladowanie irytującej taktyki Sokratesa, który 

powtarzał słowa przeciwnika jedynie po to, by poprowadzić go 

w stronę wiedzy, a raczej samowiedzy. 

Inne, wewnątrzkulturowe napięcie powstaje między przedmową, 

przedstawionąjako nowy rodzaj literacki, a konwencjonalną ka- 

243

tegorią „całej książki". (Warto dodać w nawiasie, że to napięcie można 

i dzisiaj zauważyć, a raczej usłyszeć. Pewien wydawca oburzył się, 

gdy go zapytałem, czy zechce wydać Kierkegaardowskie Przedmowy. 

- Proszę pana - odrzekł -jesteśmy poważnym wydawnictwem filozoficznym. 

My wydajemy cale książki!) Ta dystynkcja powstała w walce 

z duńskimi heglistami. Określenie „cała książka" wyrażało przecież 

ich skłonność do „całości", do „syntezy" i holistycznego oglądu 

świata i historii. Nicolaus Notabene przeciwstawia temu indywidualny 

apetyt na fragment. Na okruch. Na to, co zaczęte, a niedokończone. 

Co jednostkowe. Co słabe. Twórczość nieskrępowana ani 

konwencją, ani ideologią - oto jakie hasło przyświeca temu tekstowi 

Kierkegaarda i innym, pisanym pod pseudonimem lub pod własnym 

nazwiskiem. Ajednocześnie ta właśnie twórczość została przez 

niego określonajako „mała", „słaba", „nieważna", bagatelna... Spotykamy 

tutaj tak częste u Kierkegaarda związanie pisarskiej wolności 

z tym, co jednostkowe i kruche. Chętnie staje on przeciw władzy, 

autorytetowi i potędze - by bronić tego, co pojedyncze, wątłe, 

nieuznane. 

Zauważmy, że Nicolaus Notabene konsekwentnie używa terminologii 

wojskowej; stosunek męża i żony to walka, to potyczka 

na argumenty. Pytanie, czy - i jaki - kompromis jest możliwy, pozostawmy 

ciekawości czytelnika. Bo tu wszystko dzieje się w horyzoncie 

czytelniczej świadomości. Od czasu do czasu czytelnik zostaje 

przywołany na świadkajednej bądź drugiej strony. Niechże nie sądzi, 

że jego miejsce (w Kierkegaardowskiej komunikacji) jest „wyżej" 

lub „obok"... 

Przedmowy zostały zatem opatrzone autorską przedmową (jakżeby 

inaczej!), wyjaśniającą genezę i budowę tego „odrębnego rodzaju 

literackiego". Po niej następuje osiem przedmów do mniej 

lub bardziej nieistniejących książek. 

„Przedmowa I" otrzymała przewrotny kształt wstępu do książki 

„pisanej z planem" (chciałoby się dodać: z planem heglowskim), 

a nie pod wpływem romantycznego natchnienia. Książki, którą 

w dodatku można zakupić jako „prezent na Gwiazdkę"! Klasycysta 

Heiberg słynął z wydawania wykwintnych książek, które aż się prosi- 

244

ły, by położyć je pod choinkę. Zredukowanie literatury i filozofii do 

roli prezentu, do czegoś wyłącznie „miłego", „przyjemnego" i „pedagogicznego", 

musiało wywołać sprzeciw Notabene / Kierkegaarda. 

Kierkegaard pozostawił w swych dziennikach ślad pracy, która 

miała zadrwić z owego „gwiazdkowego prezentu" i która zgodnie 

z Kierkegaardowskim poczuciem humoru została nazwana „prezentem 

noworocznym". 

„Przedmowa II" rozpoczyna się jako omówienie Czterech nowel 

(1843) duńskiego pisarza Christiana Winthera. Jednocześnie we 

fragmencie, który w drukarni został wykreślony z rękopisu, Kierkegaard 

zwraca uwagę na artykuł Heiberga w „Intelligensblade" nr 35 

z 1843 roku. 

„Przedmowa III" parodiuje Heibergowskie „Posłowie do «Uranii»". 

Rocznik astronomiczny „Urania" miał być „prezentem gwiazdkowym 

dla estetycznie wykształconej publiczności" na Boże Narodzenie 

1843 roku. „Posłowie do «Uranii»" opublikowano w styczniu 

1844. Heibergbawi się w nim słowami „wstęp" i „posłowie": „Urania" 

miała być opatrzona wstępem, ale Heiberg szybko zarzucił ten zamiar 

- przecież książka powinna mówić „sama za siebie". A jednak, 

po dojrzalszym namyśle, konieczne okazało się wyjaśnienie czytelnikom, 

o co w niej chodzi. Stąd posłowie, które Notabene / Kierkegaard 

uznali za prowokację. Na posłowie odpowiedzieli przedmową. 

„Przedmowa IV" kontynuuje ideę przejętą z „Przedmowy I", 

by okres Nowego Roku uczynić komercyjnym „festiwalem literackim", 

okresem, gdy książki „idą". Ponownie ujrzymy w tekście 

wyraźne aluzje do twórczości Heiberga. 

„Przedmowa V" kieruje swą złośliwość przeciw partiom, stowarzyszeniom 

i organizacjom, wypowiadającym się w imieniu jednostki. 

Naśladuje (i parodiuje) oficjalne przemówienie, wygłoszone 

z okazji plenarnego zebrania „Towarzystwa Całkowitej Wstrzemięźliwości". 

„Przedmowa VI" chce być wstępem do pisma wydanego ku zbudowaniu 

ludzi wykształconych. „Inspiracją" dla tego pisma są heglowskie 

Kazania biskupa Jakoba Petera Mynstera z 1823 roku i krytyczne 

omówienie AIbo-albo przez Hansa Petera Kofoed-Hansena. 

245

„Przedmowa VII" krytykuje kompilacyjny, nieosobisty stosunek 

do sztuki i procesu twórczego. Wedle pierwotnego zamysłu 

miała być wstępem do Pojęcia lęku. Prawdopodobnie została usunięta 

w druku, jej polemiczna tonacja bowiem znacznie różni się od poważnego 

tonu tego dzieła. 

„Przedmowa VIII" to wstęp do obmyślanego przez Kierkegaarda 

czasopisma „Philosophiske Overveielser" („Rozważania Filozoficzne"). 

Duńczyk wspomina o nim po raz pierwszy w swych 

dziennikach z 1842 roku, gdy pragnie stworzyć alternatywę dla heglowsko-heibergowskiego 

„pisania systemicznego" (Pap. IV A 2). 

W ten sposób powróciliśmy na teren bitwy rozgrywającej się 

między Kierkegaardem a Heibergiem. Widzieliśmy jej początki. 

Spójrzmy na koniec: czy Kierkegaardowi udało się pokonać Heiberga? 

To naprawdę dziwne i zabawne - autor Przedmów poświęcił tyle 

czasu i energii na zwalczanie, często pod niezwykłymi pseudonimami, 

ulubieńca Kopenhagi! Ale im wspanialej atakował, im celniej argumentował, 

im lepiej uwodził literackim smakiem i erudycją, tym 

gorzej mu się wiodło. Gdyby nie zaczepiał Heiberga, ten banalny 

naśladowca Hegla byłby teraz ze szczętem zapomniany. Jeżeli dzisiaj 

wnikliwie czytamy jego pisma i prace o nim - to właśnie za sprawą 

Kierkegaarda. Był przecieżjego przeciwnikiem!


jako Nicolaus Notabene 

Przedmowy 

Dla rozweselenia niektórych stanów 

w miarę czasu i możliwości, 

pióra 

Nicolausa Notabene

Przedmowa 

Nieraz udało się doświadczalnie stwierdzić, że dzięki sprawom 

nieznacznym, po prostu drobiazgom, a więc: niezamierzonej uwadze, 

wybuchowi, który wymknął się spod kontroli, przypadkiem 

uczynionemu grymasowi i niespodziewanemu gestowi, można 

otworzyć serce drugiego człowieka i odkryć to, co pozostanie ukryte 

przed okiem bardziej ostrożnego obserwatora. 

Ale by ta nieznaczna uwaga nie zmieniła się w świadomą swej 

siły pychę, natychmiast ją porzucam i zdążam do celu. Wobec całej 

książki przedmowa jest sprawą nieznaczną. A przecież, czyż dokładna 

lektura przedmowy nie prowadzi nas wprost do sedna sprawy? 

Nauka uczyniła naprawdę wiele, by uporządkować literaturę: każdej 

książce wskazała odpowiednie miejsce we współczesności, 

współczesności zaś - miejsce w historii. Nikt nie wie, ile byśmy zyskali, 

gdyby udało się nauczyć tego lub innego literata czytania wyłącznie 

przedmów - i niczego więcej. Zacząłby od najdawniejszych 

czasów i biegł naprzód, poprzez stulecia, aż do naszych dni. 

W przedmowach pozostawiają swój ślad przypadki: dialekty, 

idiomy i prowincjonalizmy. Moda rządzi przedmowami inaczej niż 

książkami. Zupełnie jakby zmieniały ubrania. Raz są długie, raz 

krótkie. Czasem aroganckie, kiedy indziej - skromnisie. Tutaj sztywne, 

tam zaś niedbałe. Niekiedy zmartwione, nieledwie okazują skruchę. 

W innym wypadku są pewne siebie, wprost bezczelne. Raz nieomal 

odsłaniają słabe strony książki lub przyznają się do nich przed 

innymi. Kiedy indziej sąjakby porażone całkowitą ślepotą. Czasami 

249

przedmowa daje przedsmak całej produkcji, w innych wypadkach 

zostaje po niej gorzki posmak. 

To wszystko jest sprawą czysto rytualną. Nawet autor, którego 

książka wykracza poza swą epokę, poddaje się -jak nakazuje zwyczaj 

- temu, co nieznaczne: przedmowie, i dzięki niej próbuje sił w komicznym 

dla obserwatora zderzeniu ,jak?" z „dlaczego?". Im więcej 

o tym myślę, tym bardziej przekonuję się o pożytku mojej obserwacji. 

Po prostu należy pomyśleć o stronie przeciwnej, o greckiej 

naiwności, 3 która daje wspaniałą podstawę do przedstawienia rezultatów. 

Lecz muszę zatrzymać mą myśl w pełnym biegu. Bo czy 

nie skieruje mnie na fałszywy trop, skoro wcale nie dysponuję naukową 

aparaturą? 

Nowoczesna nauka zadała przedmowie śmiertelną ranę. 4 

Z naukowego punktu widzenia dawni autorzy godni są pożałowania. 

Naprawdę nie wiadomo, śmiać się tu czy płakać? Nieporadność 

w uchwyceniu sedna rzeczy czyni z nich postaci komiczne, 

a naiwność wzruszające - o ile ktoś jeszcze potrafi się wzruszyć. 

Obecnie taka sytuacja się nie powtórzy. Bo dzisiaj rozpoczyna się 

książki od sedna, a system bierze „z niczego". Co więc pozostało do 

powiedzenia w przedmowie?^ 

Dzięki takiemu biegowi rzeczy pojąłem, że przedmowajest odrębnym 

rodzajem literackim. Skoro przedmowę się odrzuca, najwyższy 

czas, by wyzwoliła się - tak jak to się stało ze wszystkim innym. 

Dopiero wówczas rzecz będzie w porządku. 

3 W Dziennikach Kierkegaarda istnieje następująca uwaga dotycząca tego 

miejsca: „Grecy właściwie nie korzystali z przedmów, ale od razu, już 

w pierwszym zdaniu mówili, o co chodzi w książce" (Pap. V B 74,1). Odnosi 

się to do Homerowej Iliady i Odysei oraz do prac Herodota i Tukidydesa 

- ale nie do Platona czy Arystotelesa. 

4 Chodzi tu zapewne o Heglowskie użycie przedmów, szczególnie 

o przedmowę do Fenomenologii ducha (1807). 

5 We wstępie do Nauki logiki Hegel żąda, by logika zaczęła od „rzeczy samej", 

od „czystego bytu". Duński uczeń Hegla, J. L. Heiberg, ze stwierdzenia, 

iż „system musi zaczynać się z niczego", uczynił hasło obowiązujące 

duńskich heglistów. Por. J. L. Heiberg, Det Logiske System, w: „Perseus. 

Journal for den spekulative Idee", Kopenhaga 1838, nr 2. 

250

W odległych czasach odnotowywano w przedmowach do książek 

sprawy zupełnie niewspółmierne. Obecnie można je znaleźć jedynie 

w przedmowie, która nie pociąga za sobą żadnej książki. 

W ten sposób, jak sądzę, spór został rozstrzygnięty ku obopólnemu 

zadowoleniu. Bo jeżeli przedmowa i książka nie muszą pędzić w tym 

samym zaprzęgu, niechże pierwsza rozwiedzie się z drugą. Nowe 

metody naukowe przekonały mnie, że musi dojść do rozejścia. Moją 

zasługąjest to, że odbędzie się ono w sposób poważny. Owo rozdzielenie 

to jedynie symptom, wskazujący na głębsze przyczyny. 

Każdy estetycznie rozgarnięty pisarz zna chwile, w których 

wcale nie chce napisać książki, a jedynie przedmowę do niej - i to 

niezależnie od tego, czy książka wyszła spodjego, czy obcego pióra. 

Co oznacza, że przedmowa różni się istotnie od książki i że pisanie 

przedmowy jest czymś zgoła odmiennym od pisania książki. 

W przeciwnym razie chęć napisania przedmowy mogłaby pojawić 

się po napisaniu książki albo wówczas, gdy autor tylko myśli o książce 

i zadaje sobie pytanie: czy napisać przedmowę na początku, czy 

na końcu? 

Jeżeli tak właśnie się dzieje, oznacza to, że autor chce załatwić 

jakąś sprawę - lub myśli o jakieś sprawie. Ale jeżeli jest inaczej i autor 

po prostu pragnie napisać przedmowę, to szybko dostrzeże, że 

nie może ona dotyczyć żadnej sprawy. W przeciwnym razie przedmowa 

stanie się całą książką, pytanie zaś o stosunek przedmowy do 

książki zostanie odrzucone. Przedmowa sama w sobie, przedmowa 

wyzwolona nie może mieć żadnej sprawy do załatwienia. Powinna 

raczej mówić o niczym, a tam, gdzie coś ją zajmuje, owo coś powinno 

być jedynie powierzchownym i udawanym działaniem. 

W takim przypadku przedmowa zostanie określona czysto lirycznie 

6 , zgodnie ze swoją naturą, podczas gdy przedmowa w wulgarnym, 

tradycyjnym ujęciu jest wyłącznie konwencjonalnym rytuałem. 

Prawdziwa przedmowa to nastrój. Przedmowę pisze się tak, 

jak się ostrzy kosę, jak się stroi gitarę, jak się rozmawia z dzieckiem 

6 Najprawdopodobniej jest to ironiczna polemika z systemem estetycznym 

Heiberga, gdzie liryka oznaczała stadium bezpośredniości. 

251

albo -jak się pluje przez okno. Nie wiadomo, jak się to robi, ot, po 

prostu przychodzi ochota, by z fantazją dać upust twórczej potrzebie. 

Odczuwasz pragnienie, by napisać przedmowę. Bardzo chcesz 

lenessub noctem susurri [łac. cicho szeptać, gdy zapada noc]. Napisać 

przedmowę to znaczy zadzwonić do drzwi i natychmiast uciec. To 

przejść obok okna dziewczyny, by zbadać uliczny bruk. To ukarać 

wiatr uderzeniem laski. To zdjąć kapelusz, choć nikt nie nadchodzi. 

Napisana przedmowa usprawiedliwia w pewnym stopniu 

pragnienie, by zostać dostrzeżonym - tak jak nieczyste sumienie 

w pewnym stopniu wymaga skrytosci. Przedmowa przypomina 

zwrot w tańcu, choć tancerz pozostaje w bezruchu. Przypomina 

przerzucenie lewej nogi przez siodło, skrócenie cugli po prawej 

stronie, rżenie wierzchowca: prrt, i to uczucie, że ma się w nosie cały 

świat. Napisać przedmowę to jakby bez żadnego ryzyka uczestniczyć 

w czymś wysoce ryzykownym. Jakby się stało na zboczu Valbybakken 

7 i podglądało dzikie gęsi. 

Pisanie przedmowy to jak zajeżdżanie dyliżansem na pierwszy 

postój: siedzisz w ciemnym pudle i przeczuwasz, co się za chwilę 

ukaże - więc najpierw będzie brama, potem otworzy się niebo, a nieco 

niżej pobiegnie przed siebie wiejska droga. Tuż obok wytęsknione 

tajemnice lasu, podniecający kres ścieżki w gęstwinie, dźwięk trąbki 

pocztyliona i przyjazne zaproszenie echa. Słyszy się głośne cmokanie 

woźnicy, niespokojnie powtórzone przez leśne drzewa, i wesołą 

rozmowę podróżnych. 

Przedmowę pisze się tak, jak się przybywa. Już jest się w przytulnych 

pokojach, wita przeczutą postać tęsknoty, siada w fotelu, 

nabija fajkę, zapala - i wciąż ma się sobie nieskończenie wiele do 

opowiedzenia. 

7 Valbybakken to wzgórze w zachodniej części Kopenhagi. Na jego szczycie 

zbudowany został pałac Frederiksberg Slot. W potocznym użyciu 

Valbybakken oznacza także mentalną granicę, „koniec (kopenhaskiego) 

świata"; dzikie gęsi przyleciały zapewne zza tej granicy, symbolizują zatem 

to, co nowe, nieoswojone i niepokojące. 

252

Pisanie przedmowy przypomina przeczucie: o, za chwilę się zakocham. 

Dusza jest w stanie słodkiego niepokoju, zagadka została 

zadana, każde zdarzenie może być wyjaśnieniem. Przedmowę pisze 

się tak, jak odgina się gałęzie jaśminu, by zobaczyć ją, dotąd ukrytą: 

swoją miłość. Tak, właśnie tak pisze się przedmowę... A jak wygląda 

ten, kto ją pisze? 

Jak wczesny kwiat pojawia się między nami i znika, on, zawsze 

uśmiechnięty pędziwiatr, zadowolony z siebie, lekkomyślny, nierób 

- po prostu postać niemoralna! Nie idzie na giełdę, by zarobić pieniądze, 

ale tylko przez nią przechodzi. Nie przemawia na zebraniach 

plenarnych, bo powietrze jest tam nieświeże. Nigdzie nie 

wznosi toastów, skoro wiele dni przedtem trzeba je zgłosić policji. 

Nie służy systemowi, nie spłaca państwowego długu; tak, nawet on 

nie skłoni go do zachowania powagi. Idzie przez życie tak, jak mały 

szewczyk przechodzi przez ulicę: pogwizdując. Wtedy ten, kto czeka 

na swoje kalosze, musi zdobyć się na cierpliwość - dopóki pozostała 

choć jedna niewypróbowana ślizgawka, choć jedna maleńka rzecz, 

którą warto obejrzeć. Oto jak wygląda ten, kto pisze przedmowy. 

Każdy może myśleć o tym, co chce i jak chce. Ze mną jest inaczej. 

Wiąże mnie dana obietnica i skłania obowiązek, bym zajął się 

wyłącznie tym rodzajem produkcji. Od razu wyznam czytelnikowi, 

jak te rzeczy mają się do siebie. Tak, tu jest właściwe miejsce: bo to, 

co należy do przedmowy, jest niczym kawiarniana plotka. 

Choć moje małżeństwo jest tak szczęśliwe, jak to się przytrafia 

nielicznym ijak nieliczni czuję się wdzięczny za moje szczęście, przecież 

poznałem małżeńskie problemy, a poznałem je za sprawą mojej 

żony, bo sam nie przeczuwałem niczego. Było to kilka miesięcy po 

ślubie. Powoli przystosowywałem się do reguł małżeńskiego pożycia, 

gdy znowu pojawiło się pragnienie, które znałem od zawsze 

i któremu, święcie w to wierzę, powinienem się oddać - mianowicie 

chęć zajęcia się jakąś robotą literacką. Wybrałem zatem przedmiot 

pracy, wyłożyłem potrzebne książki - te, które sam posiadałem, i te, 

które pożyczyłem z Biblioteki Królewskiej - uporządkowałem notatki, 

a pióro umoczyłem w kałamarzu. Żona ledwie rozumiała, co 

się święci. Zaczęła uważnie śledzić moje ruchy. Od czasu do czasu 

253

pozwalała sobie na dwuznaczną uwagę, na niejasną aluzję. Bynajmniej 

nie odpowiadały jej moje zajęcia w pracowni, długie tam przebywanie 

i literackie problemy. Aleja się nastroszyłem. Udałem, że 

wcale jej nie rozumiem, co zresztą na początku było prawdą. 

Pewnego dnia zaskoczyła mnie i zmusiła do oficjalnego wyznania: 

więc tak, chcę zostać pisarzem! Dotądjej zachowanie było działaniem 

zwiadowczym. Obecnie stało się bardziej zdecydowane, aż 

w końcu wydała mi wojnę, et ąuidem [łac. i to] tak otwarcie, jakby 

zapragnęła skonfiskować wszystko, co dotąd napisałem, by użyć tego 

w lepszy sposób -jako podstawki do haftu,jako materiału na papiloty 

itp. Żaden pisarz nie znalazł się w gorszej sytuacji. Przecież nawet 

ten, kto podlega specjalnej cenzurze 8 , ma nadzieję, że jego 

książka zostanie w końcu „zwolniona"! Moja zaś praca była zdławiona 

w chwili narodzin. Także coś innego uświadomiło mi, że sytuacja 

jest coraz bardziej rozpaczliwa. Ledwo bowiem odkryłem, że jestem 

przedmiotem ataków skierowanych przeciw wolności prasy, zrozumiałem 

coś, czego przedtem zupełnie nie pojąłem: zaniechanie wydania 

mych prac będzie nieodwracalną stratą dla ludzkości. Cóż 

zatem miałem zrobić? 

Nie mogłem, jak czynią to ocenzurowani autorzy, apelować do 

kancelarii królewskiej, do zgromadzeń stanowych, do czcigodnej 

publiczności lub do pamięci potomnych, skoro wszystko, życie 

i śmierć, zależało od - mojej żony! Znajomi uważają mnie za całkiem 

dobrego, wyćwiczonego dyskutanta. Ale ta umiejętność na nic mi 

się teraz nie zda. Bo choć gotów jestem dyskutować nawet z diabłem, 

nie potrafię dyskutować z żoną. Ona bowiem zna tylko jeden 

sylogizm, a może nawet nie zna żadnego. To, co uczeni nazywają sofistyką, 

ona - wcale nieuczona - nazywa „droczeniem się". Jej sposób 

postępowaniajest zupełnie prosty, to znaczy prosty dla tego, kto 

wie, jak należy postępować. Za każdym razem, gdy mówię, niezależnie 

od tego, czy układam to w formę sylogizmu, czy też nie, w długą 

S W 1814 roku została wprowadzona w Danii cenzura prewencyjna druków 

liczących mniej niż 24 arkusze (384 stronice in octavo), często nazywana 

specjalną. 

254

przemowę czy w krótką uwagę (forma nie ma tu znaczenia), jeżeli 

moja przemowa nie przypada jej do gustu, robi minkę, która jednocześnie 

jest uprzejma, pociągająca, dobra, czarująca, ale także 

tryumfalna i niszczycielska. Mówi wtedy: 

- Droczysz się ze mną! 

Jaki tego skutek? A taki, że moje zdolności dyskutanta okazują 

się artykułem luksusowym, całkowicie zbędnym w gospodarstwie 

domowym. Czyżja, wyćwiczony dialektyk, mogę przemawiać jak na 

procesie sądowym (który, według słów poety, bywa „szczególnie 

długi" 9 ), jeśli moja żona, mówiąc kurz und bundig [niem. krótko 

i zwięźle], przypomina kancelarię królewską? Jedynie tym różni się 

od władzy, że jest uprzejma. Właśnie uprzejmość daje jej władzę, 

z której w każdej chwili potrafi korzystać w czarujący sposób. 

Tak wygląda cała sprawa. Nigdy nie posunąłem się poza wstęp. 

Był to zwykły, według mnie, świetnie sformułowany wstęp. Pomyślałem, 

że gdybym nie był jego autorem, mógłbym rozbawić nim żonę. 

A może udałoby się pozyskać ją dla sprawy, czytając wstęp na 

głos? Byłem przygotowany na jej zręcznie sformułowany protest: 

,Jak to! Więc już do tego doszło, że nie tylko bawię się pisaniem, ale 

zmuszam ją do słuchania odczytu!" 

Omyliłem się. Przyjaźnie przyjęła moją propozycję. Słuchała. 

Śmiała się. Była zachwycona. Mam pewność, że wygrałem. Oto podchodzi 

do stołu, przy którym siedzę, i otacza ramieniem moją szyję. 

Prosi, bym powtórzył pewien fragment. Zaczynam czytać. Trzymam 

rękopis tak wysoko, by mogła zobaczyć moją twarz. Wychodzę ze 

skóry, aby dobrze wypaść. Ale nie wyszedłem jeszcze poza czytany 

fragment, gdy rękopis zaczął się palić. Nie zauważyłem, kiedy pod 

rękopis podsunęła zapaloną świecę! Teraz płomień ma władzę. 

Niczego nie mogę ocalić. 

9 Aluzja do wiersza poety duńskiego Jensa Baggesena, zatytułowanego 

Kallundborgs Kr0nike, eller Censurens Oprindelse (Kronika kallundborska 

albo o pochodzeniu cenzury) z 1786 roku. Por. dwunastotomowe/^n5 BaggesensDanske 

Vcerker, Kopenhaga 1827, t. I, s. 245 (ASKB 1509-1520). 

Duński proces sądowy opiera się na dialektycznym i często długim pojedynku 

oskarżyciela z obrońcą. 

255

Wstęp idzie z ogniem, ku powszechnej radości, gdyż moja żona 

raduje się za nas dwoje. Klaszcze w dłonie jak rozbawione dziecko. 

Następnie rzuca mi się na szyję i ściska z taką namiętnością, jakbyśmy 

przez długi czas byli rozłączeni, a nawet straceni dla siebie. 

Nie potrafię wykrztusić ani słowa. Prosi o wybaczenie: przecież 

w ten sposób walczyła o moją miłość! Prosi tak wzruszająco! Prawie 

uwierzyłem, że czuła się tak, jakby straciła męża. Wyjaśniła, że bardzo 

się zmieniłem i że nie może dłużej tego wytrzymać. 

- Twoje myśli - powiedziała - należą do mnie. Muszą do mnie 

należeć! Twoje spojrzenie jest moim chlebem powszednim. Twoja 

pochwała, twój uśmiech, twój żart są moim życiem, moim zachwytem! 

Pozostaw mije! Nie odbieraj, co słusznie mi się należy! Zrób to 

dla mnie! Dla mojej radości! Bym z radością czyniła to, co mnie 

naprawdę raduje: wciąż myślała o tobie! Bym nadal, dzień i noc, 

z radością mogła zalecać się do ciebie - takjak ty kiedyś zalecałeś się 

do mnie! 

Co upoważniło moją żonę do takiego zachowania? Przecież 

zawsze była taka miła - nie tylko znajomi tak sądzili, ale przede 

wszystkim ja sam. Miła przez cały boży dzień! Jej zdanie było in contento 

[łac. w zarysie] następujące: mąż-pisarz wcale nie jest lepszy od 

męża, który co wieczór siedzi w klubie. O, nawet gorszy. Bo ten, kto 

chodzi co wieczór do klubu, musi przyznać, że jest to wykroczenie. 

Bycie pisarzem zaś to wykwintna forma niewierności, z której nie 

trzeba się spowiadać - chociaż skutki są o wiele gorsze. Ten, kto chodzi 

do klubu, jest tak długo nieobecny, jak długo nie ma go w domu 

- tymczasem pisarz!... 

- Sam tego nie widzisz, ale zaszły w tobie ogromne zmiany! Od 

rana do wieczora skrywasz się szczelnie za zasłoną myśli. Szczególnie 

przy obiedzie. Siedzisz i patrzysz przed siebie, jakbyś był 

duchem albo królem Nebukadnesarem, odczytującym niewidoczne 

pismo 10 . Podobnie się dzieje, gdy robię ci kawę. Stawiam ją na 

10 W Księdze Daniela 2 i 4 opisane są sny króla Nabuchodonozora (Nebukadnesara), 

objaśnione przez Daniela. Niewidoczne pismo wspomniane 

jest w rozdziale 5; pisze je dłoń dostrzeżona przez Baltazara (Belsazara), 

syna Nabuchodonozora. 

256

tacy, staję przed tobą i podaję z radością... Kłaniam ci się, a ty nic. 

O, wtedy ze strachu prawie upuszczam tacę, a przede wszystkim 

opuszcza mnie zadowolenie i radość i już nie umiem skłonić się 

przed tobą. 

Tutaj moja żona zgrabnie umieściła katońskie praeterea censeo 

[łac. ponadto sądzę, że] 11 - podobnie czyniła także przy innych okazjach 

i bynajmniej nie tak monotonnie, jak robił to Katon. Ona 

wszystko potrafi obrócić na swoją korzyść; jej argumentacja przypomina 

zaklinanie natury. 

Gdyby podczas dyskusji mój przeciwnik wygłosił podobną 

przemowę, zapewne odwróciłbym się do niego plecami i powiedział 

o nim to, co mówi Magister u Holberga 12 : Cóż to za ignorant! Nie 

potrafi odróżnić ubi praedicamentale od ubi transcendentale 1 ^. 

Ale z moją żoną jest inaczej: jej argumenty szybko trafiają do 

serca, skąd zresztą wzięły swój początek. W ten sposób wyjaśniła mi, 

jak można stać się katolikiem, słuchając mszy po łacinie, gdyżjej argumentacja 

przypomina łacinę słuchaną przez kogoś, kto wcale nie 

zna tego języka. Argumenty żony zawsze podtrzymują na duchu, 

poruszają oraz wzruszają. 

- Być pisarzem, kiedy jest się mężem - ciągnie - to oczywista 

niewierność, zaprzeczenie tego, co każe kapłan 14 . Bo na tym polega 

związek małżeński, że mąż mocno przywiązuje żonę do siebie. Nic 

ponadto. 

11 Tak kończył Katon Starszy Cenzor (Marcus Portius Cato Maior Censorius, 

234-149 p.n.e.) swe mowy w Senacie. Ostatnie słowa brzmiały: 

„...Carthaginem delendam esse"(„należy zniszczyć Kartaginę"). 

12 Chodzi o komedię Ludviga Holberga/aco6 von Tyboe (1725), gdzie Magister 

Stygotius krytykuje przepełniony „makaronizmami" język akademicki 

- i wyraża swe żale takim właśnie językiem. 

13 Ubi (łac): gdzie? Predykatywne „gdzie?" jest arystotelesowską kategorią 

logiczną, a „gdzie?" transcendentalne - kategorią metafizyczną. Magister 

Stygotius krytykuje mieszanie tych terminów. Oznacza to bowiem 

nieumiejętność odróżnienia logiki od metafizyki. 

14 Aluzja do Ewangelii wg św. Mateusza, 19,5: „Dlatego opuści człowiek 

ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje jednym ciałem". 

257

Odpowiadam, że chyba niezbyt dobrze słyszała słowa kapłana. 

A może wcale ich nie usłyszała? Czy nie powinnajeszcze raz pójść do 

księdza? Przecież małżeństwo jest przede wszystkim szczególnym 

obowiązkiem, właśnie - „niezwykłym" obowiązkiem, gdyż -jeśli się 

nie chce popaść w niewiedzę - wszystkie obowiązki wobec Boga, 

bliźnich i samych siebie należy podzielić na zwykłe i niezwykłe. 

Odpowiedziała mi, że znowu się z nią droczę, a „ponadto 

wcale nie zapomniała, co jest napisane w Podręczniku małżeńskim 15 

o szczególnych obowiązkach męża". Na próżno staram się jej 

wytłumaczyć, że miesza ze sobą pojęcia, że wyraża się nielogicznie 

i niegramatycznie, a także zaprzecza wszelkim zasadom interpretacji. 

Przecież w tym miejscu mówi się jedynie o szczególnych obowiązkach 

męża w małżeństwie, tak jak w następnym rozdziale jest 

mowa o takichże obowiązkach żony. Ale nic z tego. Moja żona 

trzyma się swego zdania, że „być pisarzem, kiedyjest się mężem, to 

najgorszy rodzaj niewierności". Proszę, teraz mówi już o „najgorszym" 

rodzaju! 

Przypominam jej więc, że według praw boskich i ludzkich 

mężczyzna jest panem wszystkiego. W przeciwnym wypadku moja 

pozycja w świecie okaże się nader licha. Stanę się encliticon 1 ^ 

względem niej. - No, powiedz, czy naprawdę tego chcesz? - Ale 

żona wyrzuca mi niezadowolenie: 

- Przecież wiesz dobrze, że niczego od ciebie nie żądam. 

Przeciwnie. Jedynym moim pragnieniemjest być niczym przy tobie. 

15 Jest to aluzja do podręcznika Lcerebog i den Evangelisk-christelige Religion, 

indrettet til Brug i de danske Skoler, pióra N. E. Balie i Ch. Bastholma, 

wydanego w Kopenhadze w roku 1791. Drugie wydanie ukazało się 

w 1824 roku i właśnie ono znajdowało się w bibliotece Kierkegaarda 

(ASKB 183). Podręcznik zawiera podrozdział „Mąż i żona", omawiający 

zasady małżeństwa. W § 2 stwierdza się, że „mąż szczególnie powinien 

kochać żonę, tak jak kocha samego siebie" (s. 87), w § 3 zaś, iż „żona 

szczególnie i z wewnętrznym oddaniem powinna kochać męża" (s. 88). 

Jak widać, daleko było jeszcze do równego traktowania płci (por. przyp. 

144 do Powtórzenia). 

16 Encliticon (gr.) to gramatyczne określenie słowa, które tak ściśle jest 

złączone z poprzednim, że traci samodzielne znaczenie. 

258

Tutaj muszę zaprotestować. Jeżeli już mam być encliticon, to 

lepiej, by ona była raczej wszystkim - o ile jest to możliwe. Bo być 

encliticon względem nicości to prawie znaczy tyle, co „nie być". Ale 

żona spojrzała tylko na mnie i powiedziała: 

- Znowu się ze mną droczysz. 

Mam konsekwentną żonę; nie porzuca swoich idei. Próbowałem 

zagrać na jej ambicji, mówiąc, że przecież przyjemnie widzieć 

moje, nasze nazwisko okryte sławą! Ona zaś jest moją 

zachwycającą Muzą! Nie chciała o tym słyszeć. Ta sława stanie się 

moim największym nieszczęściem i całkowitym upadkiem! O, z całego 

serca pragnie, by krytyka niedwuznacznie odesłała mnie 

z powrotem do domu. W bycie Muzą ani nie wierzy, ani sobie tego 

nie życzy. Prosi w duszy Boga, by nie dopuścił do unicestwienia 

małżeńskiego szczęścia. 

Stała się nader wyniosła. Stwierdziła, że „skoro wszyscy zostali 

wysłuchani" 17 , oto jej summa summarum [łac. rezultat ostateczny]: 

„albo będę prawdziwym mężem, albo... no tak, wtedy wszystko 

stanie się nieważne". 

Prawdopodobnie niejeden czytelnik uzna jej argumentację za 

zbyt słabą; przynajmniej ja tak sądzę. Przecież całkowicie przeoczyła 

sporne kwestie, wywołujące potyczki graniczne między tym, 

co małżeńskie, a tym, co indywidualne. A one potrafią na długo 

zaprzątnąć głowę temu, kto szybko myśli - jak i temu, kto myśli 

precyzyjnie. 

Ale żona miała jeden argument in subsidio [łac. w rezerwie, na 

boku], któremu czytelnik może przyznać nieco więcej racji. Gdy 

pewnego dnia znowu starliśmy się w wiadomej sprawie, potyczka 

zakończyła się redintegratio amoris [łac. odnowa miłości] 18 -jak to 

17 Aluzja do Epilogu Księgi Koheleta (12,13). Jej polski przekład brzmi: 

„Koniec mowy. Wszystkiego tego wysłuchawszy: Boga się bój i przykazań 

jego przestrzegaj, bo cały w tym człowiek!" 

18 Aluzja do komedii Andria pióra rzymskiego poety Publiusza Terencjusza, 

wers 555. W duńskim tłumaczeniu z 1797 r. wers ten otrzymał postać 

odpowiadającą polskiemu wyrażeniu „kto się czubi, ten się lubi". 

W bibliotece Kierkegaarda znajdowały się Terentii P. Comoediae recens, 

Lipsk 1791 (ASKB 1290). 

259

zazwyczaj bywa. Żona wzięła mnie ufnie pod rękę, spojrzała na mnie 

tak czule, jak tylko umiała, i rzekła: 

- Mój drogi, nie chcę atakować bez ostrzeżenia. Miałam 

nadzieję, że w inny sposób potrafię cię skłonić do zaniechania 

literackiego przedsięwzięcia. Sądziłam, że uda mi się oszczędzić ci 

przykrości. Niestety! Dlatego oświadczam z całą otwartością, jakiej 

można żądać od własnej żony: uwierz mi, nie nadajesz się na pisarza! 

Za to - tak, śmiej się ze mnie - za to jako mąż jesteś geniuszem, 

pełnym talentów i niezwykłych możliwości. Będę cię nieprzerwanie 

podziwiała i jednocześnie z radością odczuwała własną nicość. Pozwól 

tylko, by mojej miłości towarzyszyła wdzięczność. 

Nie chciała jednak dłużej tego omawiać. Kiedy zacząłem pytać 

ją o szczegóły, o ,jak?" i „kiedy?", podała nagle zupełnie inne 

powody. Stwierdziła, że „kiedyś pożałuję tego, że byłem jej niewierny, 

zostając pisarzem. Ale wówczas będzie za późno na żale. Pozostanie 

jedynie gorycz". 

Jaki był zatem koniec tej potyczki? Kto wygrał: mój hostis domesticus 

[łac. wróg domowy] - czy pisarz? Wynik nietrudno zgadnąć, 

choć nie przyjdzie to łatwo czytelnikowi tych właśnie słów, skoro je 

czyta i widzi, że zostałem pisarzem. Koniec był bowiem taki, że 

przysiągłem nigdy nie zostać pisarzem. Ale jak wiadomo z uczonych 

dyskusji, właśnie wtedy gdy autor rozbił w puch nasze obiekcje, 

wygłaszamy na koniec jakąś lingwistyczną bagatelę, by ocalić choć 

trochę własnej racji. Podobnie i ja uzyskałem pozwolenie na pisanie 

przedmów - i niczego więcej. By tego dopiąć, wykorzystałem jako 

analogię fakt, że mężowie, którzy obiecują żonom nigdy więcej nie 

zażywać tabaki, otrzymują pozwolenie na posiadanie tylu tabakierek, 

ile tylko zapragną. Żona zgodziła się na moją propozycję, 

zapewne wyobrażając sobie, że nie potrafię napisać przedmowy bez 

napisania całej książki. Bo to po trafią jedynie sławni autorzy, którzy 

piszą przedmowy na zamówienie; w moim wypadku taka rzecz nie 

wchodziła przecież w rachubę. Tyle o moim przyrzeczeniu i zobowiązaniu. 

Owo nic, owe drobiazgi, które tutaj wydaję, piszę salva 

conscientia [łac. z czystym sumieniem]. Nie zważam na to, że żona nic 

o nich nie wie; skorzystałem w tym celu z pobytu na wsi. 

260

Błagam krytyków: bądźcie mi przychylni! Pomyślcie, co się 

stanie, gdy zgodzicie się z moją żoną, że nie nadaję się na pisarza! Co 

stanie się ze mną, gdy wasza bezwzględność przeszyje mi serce! Co 

się stanie, gdy żona dowie się o tym! Na próżno będę wówczas 

szukał oparcia i współczucia u towarzyszki mego życia. 

Najprawdopodobniej ucieszy ją wieść, że dostałem tak dobrą 

szkołę i że wojna nie jest zakończona. Potwierdzi to jej wiarę 

w sprawiedliwość Opatrzności i ogromnie umocni przekonanie, 

że „być pisarzem, kiedy jest się mężem, to najgorszy rodzaj 

niewierności". 

261

I 

Cóż to za radość - napisać książkę! Bo tylko złe i zwodnicze 

słowa oznajmiają (a dlatego, że złe i zwodnicze, rzadko są słyszane 

i jeszcze rzadziej wspierane Głosem Czasu), że najwspanialszy jest 

ruch myśli podczas pracy, uderzenia serca dyktowane niepokojem 

rozważań, rumieniec i bladość człowieka wewnętrznego 19 , 

19 Duńscy komentatorzy Kierkegaarda podpowiadają mi, że Nicolaus 

Notabene czyni tu aluzję do odczytów J. L. Heiberga wygłoszonych 

w Królewskiej Akademii Wojskowej i poświęconych Heglowskiej Logice 

spekulatywnej. Odczyt o „Konieczności" porusza m.in. następujące 

tematy, za Heglem ujęte w paragrafy: „1. Absolutna konieczność, (a) To, 

co wewnętrzne, i to, co zewnętrzne, albo siła i wyraz". Wykłady zostały 

opublikowane w latach 1831-1832. Por. J. L. Heiberg, Samlede 

Skrifter, Kopenhaga 1861, t. I, § 112-115, s. 252-258. Również inny 

duński heglista i przeciwnik Kierkegaarda, Adolph Peter Adler, omawia 

wzajemną zależność tego, co zewnętrzne, i tego, co wewnętrzne, 

w Popularnych wykładach o logice obiektywnej Hegla. Por. A. P. Adler, 

Populaire Foredrag over Hegels Objektive Logik, Kopenhaga 1842, § 27, 

s. 158-160 (ASKB 383). Wydaje się jednak, że pojęcie „człowieka 

wewnętrznego" przejął Nicolaus Notabene przede wszystkim od św. 

Pawła (List św. Pawła do Rzymian, 7,22: „Albowiem wewnętrzny 

człowiek ma upodobanie zgodne z prawem Bożym"; Drugi list św. 

Pawła do Koryntian, 4,16: „Dlatego to nie poddajemy się zwątpieniu, 

chociaż bowiem niszczeje nasz człowiek zewnętrzny, to jednak 

ten, który jest wewnętrzny, odnawia się z dnia na dzień"). Nie należy 

także zapominać o omawiających ten temat Wyznaniach św. Augustyna, 

biskupa Hippony. W bibliotece Kierkegaarda stało osiemnaście 

tomów Augustini Aurelii Opera, Bassani, 1797-1807, zakupionych przez 

262

pojawiające się wśród przeczuć i presji, a wreszcie - szukanie i znajdowanie. 

O, nie! To, co najwspanialsze, to, co stanowi urok i nagrodę, 

nadejdzie dopiero później, wraz ze znaczeniem książki. 

Cóż to za radość - napisać książkę, która nie zrodziła się 

z niewyjaśnionej wewnętrznej potrzeby i dzięki temu nie kłopocze 

się pytaniem, czy pasuje do świata! Książkę, która nie wygląda 

jak skulony i zawstydzony, ambiwalentny świadek grzesznej miłości. 

Książkę, która jest owocem małżeństwa zawartego z rozsądku 

między wydawcą a czytelnikami i która została napisana 

tak, jak chciał wydawca i jak tego wymaga nasz czas 20 . Książkę, której 

pojawienie się przypomina oficjalne powiadomienie o ślubie. 

Książkę, dla której krytyka już dawno znalazła cierpliwą niańkę. 

Książkę, którą wydaje się w odpowiednim momencie, by wynagrodzić 

wszystkich: autora, wydawcę, drukarza, introligatora, recenzenta 

i czytelnika... 

Jeżeli chcesz wydać książkę, pomyśl najpierw, o jakiej porze 

roku powinna się ukazać. Pory są niesłychanie ważne. Z tym zgadzają 

się najlepsi i najmądrzejsi mężowie: najlepsza jest pora 

Nowego Roku. Słowa Holofernesa 21 o wybijaniu taktu na torbach 

z kulami odnoszą się właśnie do książek wydawanych na Nowy Rok; 

bez tego sprawa nie jest warta złamanego grosza. 

Ponadto, jeżeli chcesz wydać książkę, upewnij się, czy jest ona 

potrzebna. Powinieneś o to spytać wydawcę, filozofa, fryzjera lub 

przypadkowego przechodnia. Zapytaj ich: „Czego wymaga nasz 

czas?" Nawet jeżeli niczego nie wymaga, zawsze można znaleźć 

jakieś wymaganie, które jest zgodne z wymaganiem czasu, a o którym 

nie wolno zapomnieć. Nie każdy ma wystarczającą siłę woli, by 

zrozumieć wymagania czasu i nie pogrążyć się w wątpliwościach, czy 

aby czas nie ma zbyt wielu wymagań i czy czas, choć występuje w licz- 

Kierkegaarda 23 maja 1843 r., czyli w czasie pisania Przedmów (ASKB 

117-134). 

20 Pojęcie „wymagania naszego czasu" było często używane przez 

J. L. Heiberga(por. Pap. IV B 101). 

21 W komedii Holberga Ulysses von Ithacia (1725) wódz Holofernes daje 

żołnierzom rozkaz, by podczas marszu wybijali takt na torbach z kulami. 

263

ie pojedynczej, nie mówi wieloma glosami naraz -jak to przydarzyło 

się piastunce Maren 22 . 

Jak napisałem, tak zrobiłem, i dlatego z najwyższym zadowoleniem 

przekazuję czcigodnej publiczności ów pod każdym 

względem elegancki i wykwintny prezent noworoczny 23 . 

Niczego nie zaniedbałem, spodziewam się zatem, że książka 

okaże się potrzebna czytelnikom, a może i każdej rodzinie, która 

obchodzi Nowy Rok i Boże Narodzenie? W takim razie książka będzie 

służyć jako gustowny prezent, który można nawet zawiesić na 

choince, używając jedwabnej wstążki, przymocowanej do futerału. 

Chwileczkę, coś jednak zaniedbałem. To się przecież zdarza, 

a niekiedy bywa jeszcze gorzej; wówczas zapomina się o tym, co 

najważniejsze. Oto w świecie literackim obowiązuje zwyczaj składania 

uroczystych przysiąg. Sam ceremoniał nie jest dokładnie 

opisany. Wiadomo jedynie, że w przeszłości przysięgano na knura 

Freja 24 , że Hamlet przysięgał na pogrzebacz 25 , a Żydzi mieli to 

czynić w sposób nieprzyzwoity 26 . Ale ceremoniał jest nieważny. 

Najważniejszajest przysięga. 

22 W komedii Holberga Barselstuen (a. III, sc. 5), mowajest o piastunce Sire 

potrafiącej mówić dwoma głosami naraz. Piastunka Maren występuje 

natomiast w Hans Mikkelsens 4re Skiemte-Digte Holbergajako „zwierzę, co 

zwie się piastunką Maren". 

23 Niewielkie utwory poetyckie i prozatorskie często bywały wówczas 

wydawane w grudniu jako „prezenty noworoczne". Chętnie robił to 

Heiberg. Nicolaus Notabene czyni tu aluzję do wydanej przez Heiberga 

„Uranii" (por. List otwarty Constantina Constantiusa do Pana Profesora 

Heiberga w niniejszej książce). 

24 Frej (albo Froj, Freir) był w nordyckiej mitologii bogiem płodności. 

Wyobrażano go sobie siedzącego na knurze, który potrafił prześcignąć 

najszybszego rumaka. 

25 Szekspirowski Hamlet przysięga by these pickers and stealers (a. III, sc. 2). 

Może podczas wystawienia Hamleta w Kopenhadze jeden z duńskich 

aktorów trzymał w ręku pogrzebacz, by „ułatwić" zrozumienie tej 

wypowiedzi? 

26 W Księdze Rodzaju 24,9 i 47,29 opisanajest przysięga, której towarzyszy 

położenie dłoni „pod biodrem". Zapewne oznaczało to przysięgę na 

honor całego rodu. 

264

A zatem - przysięgam jak najszybciej zrealizować mój, obmyślany 

od trzydziestu lat, plan 27 wydania drukiem systemu logicznego. 

Ponadto zobowiązuję się jak najszybciej zrealizować 

obietnicę złożoną przed dziesięciu laty i stworzyć system estetyczny. 

Po nim obiecuję system etyczny i dogmatyczny, krótko mówiąc - 

system skończony. Gdy obietnica zostanie spełniona, nasi potomkowie 

nie będą nawet potrzebowali uczyć się pisać, gdyż nie będzie 

już o czym pisać. Pozostanie jedynie czytanie - systemu. 

27 Aluzja do Heibergowskiego planu stworzenia systemu logicznego i estetycznego. 

Plan ten został opisany w 2 numerze „Perseusza. Pisma 

poświęconego idei spekulatywnej" z sierpnia 1838. 

265

II 

Być pisarzem w Danii to równie zawstydzające jak zostać wystawionym 

na widok publiczny, jak być umieszczonym na 

świeczniku; jest to szczególnie bolesne dla lirycznego twórcy, który 

ucieka od wszelkiego hałasu, bo qua [łac. jako] pisarz jest on 

nieco wstydliwy, choć jako człowiek wprost przeciwnie: nieciekaw 

ni pochwał, ni nagan, skrycie oddaje się posilnemu, przyjemnemu 

i słodkiemu marzeniu, że gdzieś tam mieszka czytelnik, 

który otworzy przed nim swoje serce, a raczej, by ująć rzecz 

estetycznie, zamknie za nim drzwi, aby w samotności porozmawiać 

z autorem. 

Jeżeli ktoś sądzi, że w pierwszym zdaniu przesadziłem, niechaj 

zdobędzie się na cierpliwość, by móc rozważyć drugie: być pisarzem 

w Danii z grubsza oznacza pisarza kopenhaskiego (co mniej 

zawstydza niż zasłonięcie twarzy świecznikiem). W Kopenhadze 

została skoncentrowana energia czytelniczego świata, a przecież 

owa koncentracja wcale nie oznacza siły. O, nie - to raczej gwar, 

hałas, pośpiech i chęć, by zająć się czymś innym. 

Ukazanie się książki to wydarzenie, które natychmiast wprawia 

w ruch czytelników. Zazwyczaj jest ktoś, kto wie o książce wcześniej 

od innych. Możemy go nazwać szczęśliwcem. W pośpiechu 

przebiega ulice, jak ów fryzjer, który wydał ostatnie tchnienie, by 

pierwszy opowiedzieć o zwycięstwie pod Maratonem 28 . Wołanie 

28 Jest to konfabulacja dwu anegdot. Jedna została opowiedziana przez 

266

szczęśliwca wzbudza większą sensację niż okrzyk człowieka, który 

zauważył błysk w wodzie i oznajmia wiosce rybackiej: „o, śledzie!" 

Nasz znajomyjest dzieckiem szczęścia, szczęśliwszym od autora, bo 

wszędzie zapraszanym. 

Wydaje się wręcz, że potrafi rzecz niezwykłą: umie dokonać 

zakupów przed otwarciem sklepu. Dzięki temu przypada mu część 

czci, zazwyczaj przeznaczonej dla autora. Krzykacz nie wie zbyt 

dobrze, w czym rzecz. Wie tylko, jak się książka nazywa i o co w niej 

chodzi. Ale to właśnie czyni go drogim dla publiczności. Bo jak 

Muza pobudza poetę, tak pogłoska wprawia w zachwyt czytelników; 

niewiele potrzeba temu, kto pragnie tak mało. 

Zatem książka się ukazała. Świat czytelniczy zbiera się w syna 

godze 29 , by miło spędzić czas: 

- Czy przeczytał pan tę książkę? 

- Nie. Jeszcze nie, ale słyszałem, że to nic wielkiego. 


Plutarcha (ok. 45-120) w „O gadulstwie" (Moralia, 6), gdzie pewien fryzjer 

z Pireusu rozpuszcza wieść o porażce Ateńczyków w wojnie sycylijskiej 

(413 p.n.e.). Ponieważ zapomniał, od kogo się o tym dowiedział, 

skazano go na tortury za rozpuszczanie nieprawdziwych pogłosek. Gdy 

wiadomość okazała się prawdziwa, został uwolniony. Druga anegdota 

jest między innymi u Lukiana (ok. 120-po 180): o biegaczu Filippidesie, 

który pierwszy przybiegł z Maratonu do Aten (42 kilometry) z wieścią 

o zwycięstwie i zaraz potem zmarł z wyczerpania. Kierkegaard czytał 

o tym w czterotomowym wydaniu Luciani Opera, Lipsk 1829 (ASKB 

1131-1134). 

29 Najprawdopodobniej chodzi tu o spotkanie przyjaciół w kawiarni lub 

restauracji (od synagogę - zebranie). Amerykański tłumacz Przedmów 

wymienia znaną i chętnie odwiedzaną przez inteligencję kopenhaską 

Cafe Mimi (por. Prefaces. Writing Sampler, wyd. i tł. Todd W. Nichol, 

Princeton 1997, s. 174-175). Duński badacz Niels j0rgen Cappel0rn 

skłonny jest, jak powiedział w rozmowie ze mną, uznać wyrażenie 

„synagoga" za określenie „heibergowskiej kliki". Johnny Kondrup 

podaje w swoim komentarzu, że „kopenhaska synagoga zbudowana 

została w centrum miasta, na ulicy Krystalgade w 1833 roku" (SKS K4, 

Kopenhaga 1998, s. 580). 

267

- Nie. Ale przejrzałem ją w księgarni Reitzela 30 . Wiem jednak 

co nieco o autorze. 


- Nie, ale chciałbym ją zobaczyć. Obiecano mi ją pożyczyć 

w trzech miejscach. 

Takie i podobne wyrażenia stają się przedmiotem wymiany, 

hałas zaś i gwar rosną. „Dlaczego dzwon dzwoni? Bo wewnątrz jest 

pusty!" Więc i nasza synagoga jest jak dzwon kościelny - pusta głowa 

z wywieszonym językiem. 

Gdy uczynimy jasnym dla oka to, co jest wyraźne dla ucha, 

zobaczymy czytelników tak stłoczonych, jakby stali na placu ćwiczeń. 

Wpadają na siebie w całkowitym zamieszaniu. Przypatrzmy się 

im bliżej: zobaczymy kilka postaci wyróżniających się wśród tłumu. 

Uderzą nas ich badawcze spojrzenia, niepewne zmrużenie powiek, 

wyciągnięte szyje i nadstawione uszy: to recenzenci. Mylisz się, jeżeli 

sądzisz, że recenzenta można nazwać policjantem w służbie dobrego 

smaku. Recenzent jest konspiratorem, czcigodnym członkiem 

Towarzystwa Nieumiarkowania. Kiedy posłyszy, co chciał usłyszeć, 

biegnie do domu. Pusta gadanina mąci mu w głowie: recenzent 

układa recenzję. 

Czternaście dni później ponownie zbiera się ów widzialny 

świat czytelniczy w synagodze (porównaj różnicę między widzialnym 

i niewidzialnym Kościołem 31 ). Zaczynają tam, gdzie skończyli: 

30 Wydawca Carl Andreas Reitzel (1789-1853) otworzył w Kopenhadze 

w 1819 roku oficynę, która istnieje do dzisiaj. Był wydawcą wielu dzieł 

Kierkegaarda. 

31 To ironiczna aluzja do klasycznej dystynkcji teologicznej, podziału na 

„Kościół widzialny" i „niewidzialny". Według św. Augustyna, biskupa 

Hippony (354-430), Kościół widzialny obejmuje zarówno świętych, jak 

i grzeszników. Do Kościoła niewidzialnego należą ci wybrani, którzy są 

istotnie związani z Chrystusem. Dystynkcja ta została zachowana 

w luteranizmie. W czasach Kierkegaarda duński teolog Hans Lassen 

Martensen powiązał ją z różnicą między katolicyzmem a protestantyzmem. 

W recenzji tomu poezji Heiberga Nye Digte Martensen stwierdził 

m.in.: „Przeciwieństwo między Kościołem widzialnym i niewidzialnym 

268

- Czy czytał pan tę znakomitą recenzję? 

-Nie. 

- Musi ją pan przeczytać. Niechże ją pan koniecznie przeczyta. 

Jest napisana tak, jakbym sam ją napisał. 

-Jakie to dziwne! Twierdzę to samo, co napisał ten interesujący 

recenzent, chociaż tylko przejrzałem książkę u Reitzela. 

- Nie, jeszcze jej nie czytałem, ale słyszałem od przyjaciela 

z prowincji, który ma diabelnie dobrą głowę i jest znawcą, że to 

nieudana książka, choć są w niej ładne miejsca. 

Tak to się plącze jedno z drugim. Przyjaciel z prowincji nie 

przeczytał książki. Dostał list ze stolicy od kogoś, kto, co prawda, 

także nie czytał książki, ale przeczytał recenzję, która pisana była 

przez kogoś, kto nie czytał książki, ale (uwaga!) usłyszał, co o niej 

powiedział jakiś godny zaufania człowiek, który przejrzał książkę 

u Reitzela. Summa summarum: bynajmniej nie jest wykluczone, że 

może ukazać się rzecz, która wywoła sensację i pociągnie za sobą 

pochlebne omówienia, podczas gdy książka mogłaby, na dobrą 

sprawę, wcale nie istnieć lub - w najlepszym razie - zostać tak 

oszczędnie sformułowana jak okrzyk naszego biegacza. Gdy tylko 

rozpocznie się gadanina, wszystko będzie w porządku. A czemu nie 

miałaby się zacząć? Czy dlatego, że książkajest zbyt trudna? Przecież 

nie ma tego złego, co by na zdrowie nie wyszło. 

Akceptując sąd widzialnego świata czytelników i zwyczajnych 

recenzentów, można wpaść w najgorsze pomieszanie. Pozwolę 

sobie objaśnić to pomieszanie, odwołując się do banalnego zdarzenia. 

Oto pewien człowiek zapragnął wynająć piwnicę w moim 

domu. Pomimo - ach, jakże oczywistej zacności itd. - nie wypadł 

najlepiej po zważeniu go na złotej wadze właściciela. Należało zatem 

porozmawiać o kaucji. Z całą uprzejmością przedstawiłem swoje 

zastrzeżenia. Lecz on spojrzał na mnie ze śmiechem i rzekł: 

odbija się także w poezji. Poezja protestancka nie znajduje swojej istoty 

w błyszczących, oślepiających barwach, ale w niewidocznej woni ducha; 

nie tyle w zewnętrznym obrazowaniu, ile w uwewnętrznieniu myśli" 

(„Faedrelandet" nr 400,12 stycznia 1841, szpalta 3223). 

269

- Do diabła, co się pan martwisz? Przecież sam jestem 

poręczycielem takiego jednego, co wynajął piwnicę na Strandstraede. 

Musiałem przytrzymać się krzesła. Pociemniało mi w oczach - 

właśnie w momencie, gdy próbowałem zrozumieć, o czym mówi. 

Z pewnością w ten sam sposób recenzenci są poręczycielami 

czytelników. Nawet gdy uznamy recenzenta zajednostkę, będzie on 

daleki od tego, by być sobą. Jak mój podnajemca, chętnie pocieszy 

każdego, kto, zmartwiony, wskaże mu kłopot. Dobrze! Jeżeli kopenhażanie 

lubią tę grę, to powiem Gliick zu [niem. wszystkiego najlepszego], 

bawcie się na zdrowie. 

Kocham ludzkość uczuciem nie do opisania, szczególnie gdy 

wystawia się na śmiech. Jestem bowiem przyjacielem ludzi, ale 

jeszcze bardziej przyjaźnię się ze śmiechem. Oto prawdziwy dowcip, 

na który zwrócił już uwagę jeden z siedmiu mędrców 32 : podczas 

igrzysk walczą ze sobą znawcy sztuki, a oceniają ich ci, którzy wcale 

się na sztuce nie znają 33 . 

Nie żądam bynajmniej, by od razu łamać laskę nad każdym 

sądem subiektywnym. Pytanie brzmi raczej, w jaki sposób ten sąd 

jest przedstawiony. Kiedy jednostka, charakteryzująca się zarówno 

humorem, jak i indolencją 34 , wydaje osobisty i uczuciowy sąd w trybie 

nie podlegającym apelacji - wtedy ma rację. Gdyby ktoś 

powiedział tak: 

- Otworzyłem książkę tylko trzy razy i za każdym razem 

napotkałem słowo „słodki" - oto powód, dla którego jej nie 

przeczytałem; 

32 Chodzi tu zapewne o Anacharsisa, wspomnianego u Diogenesa Laertiosa. 

W bibliotece Kierkegaarda znajdował się Diogenis Laertii De vitis 

philosophorum w dwu tomach, Lipsk 1833 (ASKB 1109). 

33 W Grecji okresu klasycznego regularnie odbywały się igrzyska olimpijskie, 

istmijskie, pytyjskie i nemejskie. Tylko te pierwsze miały czysto 

sportowy charakter, w skład pozostałych wchodziły także konkursy 

śpiewu i tańca. 

34 W dunszczyźnie „indolencja" oznacza m.in. bycie tym, kto „nie poddaje 

się naciskom zewnętrznym, kto słucha własnego głosu" (por. Ordbogover 

det danske sprog, t. IX, Gyldendal, Kopenhaga 1967 (I wyd. 1927). 

270

albo: 

- Spojrzałem jedynie na kartę tytułową i od razu zauważyłem, 

że autor napisał słowo „indolencja" bez „d" 35 . To mi wystarczy; już 

wiem, że autor jest afektowany; 

lub: 

- Kiedy otworzyłem książkę, przeczytałem następujące słowa: 

„Należy wątpić we wszystko" 36 . Od razu odesłałem książkę z powro 

tem. Według mnie, to wstrętne wyrażenie! Wystarczy je wypo 

wiedzieć, by wywołać uczucie przykrości. 

Otóż gdyby ktoś tak powiedział, ujawniłby swą indywidualność 

w całej jej przypadkowości - a to rzecz wcale niebłaha. Taki osąd 

całkowicie odbiega od wspomnianego sądu czytelników. Dlatego 

ani nasz partykularysta 37 , ani jego osąd nie jest lubiany. Bo czytel 

nicy szybko spostrzegą, że jest to - świadome lub nie - satyryczne 

przedstawienie ich osądu. Sąd świata czytelników jest pełen 

35 Jest to najprawdopodobniej aluzja do artykułu Ogsaa en Opfordring til 

Statsgjoeldens Formindskelse ved frivillige Bidrag pióra J. L. Heiberga, 

w którym autor zachęca kolegów po piórze do walki z germanizmami 

wjęzyku duńskim - m.in. przez odrzucenie litery „t" w takich rzeczownikach 

pochodzenia niemieckiego, jak: „substanżs", „residente" i „intelligenżs". 

Program ten został wyłożony w Heibergowskim piśmie, nazwanym 

(właśnie:) „Intelligensblade", nr 2, z 1 kwietnia 1842. Nie był to 

bynajmniej żart primaaprilisowy: Heiberg był frankofilem i poważnie 

traktował swoją antyniemiecką krucjatę. 

36 Aluzja do Kartezjuszowskiego ,JJe omnibus dubitandum esf, często 

cytowanego przez kopenhaskich heglistów. Kierkegaard użył tego 

wyrażenia w tytule szkicujohannes Climacus eller De omnibus dubitandum 

est, pisanego w latach 1842-1843 (por. Pap. IV B 1). 

37 Żartobliwe określenie „partykularysta" przeciwstawia „cały świat 

czytelników" tej szczególnej części, jakąjest pojedynczy czytelnik, jedyny 

autentyczny partner Kierkegaardowskich autorów. Do takiego właśnie 

czytelnikajednostki zwraca się Kierkegaard, nazywając go z reguły 

„drogim czytelnikiem". Duński komentator Przedmów sądzi, że określenie 

„partykularysta" odnosi się do zwolennika partykularyzmu religijnego, 

który głosił, że Chrystus nie umarł dla wszystkich ludzi, lecz 

jedynie dla niektórych - dla wybranych, którzy zostaną zbawieni. 

271

pretensji, jest „ważny", choć posiada ten sam punkt wyjścia, co osąd 

jednostki. 

To oni, ci ortodoksyjni krzykacze, są najgorszymi wrogami 

i zdrajcami autora, który raczej w pojedynczym humoryście 

znajdzie ukrytego przyjaciela, wkładającego w lekturę całą żarliwość. 

Jedynie w ten sposób można ocalić duszę i książkę od 

zetknięcia z pustą gadaniną. 

Aż w końcu los zmiłuje się nad naszym autorem: niebawem 

wyjdzie nowa książka, a on sam powróci do siebie, nieco oszołomiony 

i z obolałą głową, jak kot wybity z beczki 38 . Byle tylko czytelnicy 

mieli karnawał, mniejsza o autora. Ale karnawał musi być. 

Jeżeli brakuje autora, zawsze znajdzie się ktoś podejrzany o to, że 

„właśnie pisze książkę". A zatem - wrzućcie go do beczki! Zaczynamy 

zabawę! Do diabła z autorem, który nie potrafi znaleźć 

w tym skrytej uciechy i nie umie przechytrzyć czytelników! Niechaj 

się cieszą, że mają go w beczce - przecież to nigdy nie jest naprawdę 

on, nigdy jego prawdziwa osobowość! Jest to jedynie osobowość, 

którą chce pokazać - jak noga, którą Morten Frederiksen 39 

podarował sprawiedliwości, uciekając z aresztu w Roskilde. 

Czemu nikt nie napisze Literackiej izby porodowej 40 ? Spo- 

38 „Kot wybity z beczki" - z odpowiadającymi polskiemu karnawałowi 

lutowymi świętami Festelavn związane było „wybijanie kota z beczki". 

Zwyczaj ten, przejęty w XVI wieku z Holandii, polegał na umieszczaniu 

czarnego kota w beczce, zawieszaniu jej na odpowiedniej wysokości 

i uderzaniu kijami w beczkę, aż się rozpadnie. Jeszcze w XIX wieku 

wkładany do beczki kot był żywy, później używano „kota" ze szmat lub 

papieru. 

39 Morten Johan Frederiksen był słynnym rabusiem, zwanym także 

„mistrzem złodziei". W 1812 roku został złapany i osadzony w więzieniu 

w Roskilde. Ręce i szyję miał skutą kajdanami. Jedna noga była 

przymocowana do podłogi. Udało mu się uciec dzięki zrobieniu 

sztucznej nogi z siana i szmat; strażnik przykuł tę właśnie nogę do 

podłogi. 

40 Jest to aluzja do komedii Holberga Barselstuen (Izba porodowa, 1723) 

wyśmiewającej przepisane konwencją grzecznościowe wizyty u młodej 

matki tuż po porodzie. W komedii wizyty te sprawiają więcej kłopotu niż 

272

tkalibyśmy w niej mężczyzn uderzająco podobnych do damulek 

z owej komedii, którzy swoją gadaniną wpędzają nieszczęsnego 

autora do grobu i którzy, przepełnieni zazdrością, cieszą się z niepowodzenia 

innych. Ich język jest bardziej jadowity od mowy 

damulek. Dodajmy, by otrzymać pełny obraz, że rzadko brakuje tu 

wymarzonej roli kobiecej; jak u Holberga, role kobiece grane są 

przez mężczyzn 41 . 

Najwięcej korzyści z tego stanu rzeczy mają recenzenci. 

Podtrzymywani przez publiczność, ze wszystkich sił tworzą żałosne 

nieporozumienie, dotyczące stosunku autora do czytelnika: autor 

jest mianowicie wstrętnym typem, który o niczym nie wie i nic nie 

rozumie, lecz ze strachem i trwogą wypatruje surowego sędziego - 

mądrego i pełnego wiedzy wyroku czcigodnej publiczności. 

Stwierdzenie, że publiczność może się czegoś nauczyć od autora, 

jest, rzecz jasna, takim samym głupstwem jak głoszenie, że profesor 

może się czegoś nauczyć od właśnie egzaminowanego studenta. 

Praca autora bowiem to egzamin pisemny. Nawet gdy wydaje się, że 

autor wypadnie całkiem nieźle, musimy go uznać za niespełna 

rozumu, bo inni poszli o wiele dalej właśnie dzięki temu, że nie 

zajmują się pisaniem! Przecież już stali się integralną częścią 

czcigodnej publiczności. Recenzenci zaś są podczaszymi i doradcami 

publiczności, jej chłopcami na posyłki. W ten sposób dopełnia 

się wspaniałe, wręcz doskonałe szaleństwo. 

sam poród. Pytanie Nicolausa Notabene: „Dlaczego nikt nie napisze 

Literackiej izby porodowej?", zostało szybko zauważone. 26 marca 1845 

roku Teatr Królewski wystawił komedię H. Ch. Andersena Den nye Barselstue 

(Nowa izba porodowa), której tematem jest właśnie „poród 

literacki" i która stała się jednym z największych sukcesów scenicznych 

duńskiego baśniopisarza. Prawdopodobnie sztuka ta była inspirowana 

Kierkegaardowskimi Przedmowami. 

41 Podczas premiery Barselstuen w 1724 roku rolę położnej grał mężczyzna. 

Bynajmniej nie z przyczyn moralnych lub dramatycznych; po prostu 

teatr miał zbyt mało aktorek. Precedens szybko stał się tradycją i aż do 

1827 roku rola położnej była grana przez mężczyzn. 

273

Wystarczy rzucić okiem na pisma literackie, by zobaczyć, co 

nazywa się dzisiaj recenzją. Za nieszczęście uważa się sytuację, 

w której publiczna gadanina nie zostaje opublikowana. Dlatego 

każde pismo zakłada na swoich polach system kanalizacyjny. Recenzent 

otrzymuje stanowisko inspektora instalacji wodnej; pilnuje, by 

kanalizacyjne otwory nie zostały zatkane. W ten sposób wszystko 

idzie doskonale: płyn, którym tryska publiczność, zostaje skierowany 

z powrotem do niej. 

Nie potrzeba żadnego dowodu, że właśnie tak się dzieje. A gdy 

ktoś go zażąda, prawdopodobnie uznam, że to trud niewart 

zachodu. Nawet sam profesor Heiberg, który bez wątpienia jest 

ulubieńcem publiczności i który unika okazywania jej złych 

humorów - nawet on wydaje się zdesperowany i pragnie odtrącić 

marnotrawnych synów publiczności, tak, ich właśnie 42 . Jakiż tego 

rezultat? Kto na tym traci? Przede wszystkim publiczność, szczególnie 

niewinni, którzy muszą cierpieć razem z winnymi. Profesor 

H. już nie chce być tym, kim był zawsze w respublica liłteraria: 

znakomitym ministrem spraw wewnętrznych oraz wspaniale utalentowanym 

ministrem policji i sprawiedliwości. Niezapomniany redaktor 

„Flyveposten" 43 od dawna potrafił bawić się w chowanego. 

42 Odnosi się to prawdopodobnie do biblijnej przypowieści o synu marnotrawnym 

(Łk, 15,11-32), jak i do Heibergowskiego omówienia Albo- 

-albo, zatytułowanego Literackie ziarno zimowe („Intelligensblade" nr 24, 

1 marca 1843, s. 285-292). W recenzji Heiberg stwierdził, że zwykły 

czytelnik jedynie zmarnuje czas. Z powodu objętości książki nie stać go 

będzie na nic innego niż przewertowanie stronic. Wedle Kierkegaarda 

Heiberg zawiódł jako krytyk, którego obowiązkiem powinno być 

przygotowanie czytelnika do lektury Albo-albo. 

43 Pierwsze pismo Heiberga nosiło tytuł „Kj0benhavns flyvende Post" 

(„Kopenhaska Poczta Latająca"). Wychodziło regularnie w latach 1827- 

1828 i ponownie w 1830 roku, nieregularnie zaś w formie „Interimsblade" 

w latach 1834-1837. We „Flyveposten", jak nazywano pismo, 

Heiberg wyłożył swój program estetyczno-filozoficzny, dzięki 

czemu mógł odegrać rolę twórcy nowych, inspirowanych Heglem 

kierunków w estetyce i filozofii. 

274

Wystarczył okrzyk: ciepło, ciepło, gorąco!, by znalazł i wykorzystał 

to, co dotąd było ukryte. Obecnie twórca wodewilów, podziwiany 

tak za dowcip i humor, jak i za lirycznie-muzyczną żarliwość, 

zmęczył się i próbuje się stać, jak by to powiedzieć, zupełnie innym 

człowiekiem. 

Teraz, gdy znowu go potrzebujemy, i to zarówno ci, którzy 

pamiętają jego cięty dowcip, jak i młodsi, którzy nieprzerwanie 

próbują ożywić pamięć owych szczęśliwych czasów i pragną 

przywołać choć jeden dzień chwały - on sam chce jedynie stać się... 

nie, nie powiem, kim pragnie zostać. W „Intelligensblade" jego 

pisarska figura podlega tylu przemianom co chmura, którą Hamlet 

pokazał Poloniuszowi 44 , lub zwierzę z Recensenten ogDyret 45 , w chwili 

gdy pan Klatterup z wylewną służalczością wykorzystuje zachętę 

„Pierwszego Pana". 

Kończę. Trzymam w pogotowiu słomianego chochoła, aby go 

zręcznie wrzucić do beczki. Sam stanę obok i będę cieszyć się zabawą. 

Nie jestem w stanie opanować jej gwałtowności. Mogę 

zaproponować jedynie powołanie komitetu w celu powzięcia decyzji, 

w jaki sposób powściągnąć owo krytyczne zachowanie. To 

byłoby już coś: określić, jaki powinien być krytyk (czego pojedynczy 

wyjątek zupełnie nie jest w stanie zrobić). Mianowicie: krytyk nie 

może być rabusiem, który napastuje niedawno wydaną książkę. Nie 

może być gadułą, który czepia się tekstu, by znaleźć tu miejsce 

44 W Szekspirowskim Hamlecie (a. III, sc. 2) duński królewicz, chcąc 

sprawdzić prawdomówność ojca Ofelii, pokazuje Poloniuszowi 

chmurę, twierdząc, że przybiera ona różne kształty: to wielbłąda, to 

łasicy, to znów wieloryba. 

45 W Heibergowskim wodewilu Recensenten og Dyret (Recenzent i zwierzę), 

z 1836 roku, bohater o nazwisku Trop ma zamiar wydać tragedię u drukarza 

Klatterupa. Zanim jednak stanie się sławny, postanawia zarobić 

nieco pieniędzy na pokazywaniu niezwykłego zwierzęcia. W scenie 27 

Trop znika i drukarz musi uspokoić tłum, opisując na żądanie „Pierwszego 

Pana" zwierzę, którego nigdy nie widział. Por./. L. Heibergs SamledeSkrifter. 

Skuespil, 1.1-VII, Kopenhaga 1833-1841; t. III, 1834, s. 275- 

285 (ASKB 1553-1559). 

275

i posłuch dla własnych uwag. Nie może być królem głupców, który 

w wydanej książce „znajduje powód" do otworzenia ust. 

Recenzent powinien być taki: winien ryzykować honor, by stać 

się usłużnym duchem. Jeżeli zechce nim być, stanie się potrzebny 

publiczności i zadowoli autora, który wówczas bez lęku odda się 

w jego ręce. Obecnie, składając swą osobowość w recenzenckie 

dłonie, czuje się tak podle, jakby pozwolił uczniowi fryzjerskiemu 

obmacywać swą twarz lepkimi palcami. 

Recenzja powinna być błogosławieństwem; obecnie przypomina 

kondolencje. Powinniśmy więc ją odrzucić, gdyż jedynie 

zwiększa, a raczej wywołuje ból. Boli bowiem tego, kto umiejąc się 

cieszyć i radować, wcale nie życzy sobie całkowitej utraty iluzorycznej 

wiary w czytelników. 

276

III 

Sprzedany w ciągu dwu miesięcy nakład tysiąca egzemplarzy - 

czy to nie wystarczający dowód, jak bardzo na czasie 46 jest mój 

noworoczny prezent? Tak szczęśliwy rezultat pochlebia mi i zadziwia 

- tym bardziej że skłania do konkluzji, iż książka była również 

kupowana w nowym roku, a nie jedynie do końca noworocznego 

wieczoru. Nie żyje na próżno autor, który potrafi zadowolić 

publiczność w okresie Wigilii i Nowego Roku. Nie została na próżno 

wydana książka, którą można zakupić podczas świąt. A cóż powiedzieć 

o autorze, który potrafi usatysfakcjonować także w styczniu? 

Co o książce, którą i w styczniu da się sprzedać? 

Pragnę zapewnić czcigodną publiczność, że nie obdarzyła 

swoją dobrą wolą i zainteresowaniem tego, kto jest jej niegodny, 

tego, kto przywłaszcza nie swoje lub podszywa się pod obce imię 

i kto jest inny, niż tego oczekuje publiczność. Moja wiara w okres 

noworoczny jest niezachwiana i mam nadzieję, iż w następnym 

roku już w grudniu - i w porę - przygotuję prezent świąteczny, 

którego elegancji i poczuciu smaku nic nie będzie można zarzucić. 

Już teraz korzystam z okazji, by zapewnić szanowne rodziny, że 

nie powinny szukać innych prezentów ani innych zabawek na 

choinkę. 

46 Najprawdopodobniej jest to aluzja do ulubionego wyrażenia J. L. 

Heiberga, mówiącego o tym, czego „wymaga nasz czas". 

277

Wydanie drugie będzie niezmienione; cena wyniesie śmieszne 

trzy marki lub ósmą część tej ceny, jakiej żądały księgarnie za egzemplarz 

pierwszego wydania 47 . 

W końcu chciałbym podziękować wysoce szanownemu recenzentowi 

za jego nader zajmujące omówienie, które zapewne 

niemało przyczyniło się do niepowstrzymanej sprzedaży książki. 

Gdy literatura i dziennikarstwo działają ręka w rękę - i tak 

wspaniale ze sobą współpracują, o, wtedy przyszłość Danii wydaje 

się zapewniona. 

47 Przedmowy kosztowały u Reitzela 3,5 marki. 

278

IV 

Jak wiadomo, w grudniu zaczyna się noworoczna literacka 

zabawa handlarzy literaturą. Wiele niezwykle interesujących i błyszczących 

książek, przeznaczonych dla dzieci i pod choinkę, a także 

niezawodnie nadających się na pełen smaku prezent, ociera się 

o siebie w ogłoszeniach „Adresseavisen" 48 i innych gazet, by po 

zrobieniu furory w ciągu czternastu dni zostać przez uprzejmą 

krytykę skierowane do jakieś antologii jako inspirująca zachęta dla 

wszystkich estetycznie nastrojonych literatów. Hasłem dnia jest 

bowiem estetyczny styl - a taki styl jest nader poważną sprawą. 

Osiąga się go przez ćwiczenia wykluczające idee i myśli. - O, wielki 

Boże Chińczyków! Przysiągłbym, że w tym roku profesor Heiberg 

zatańczy wokół konia 49 - i miałem rację: uczynił to. Bo gdy posiada 

się taką zbroję, bez wahania można stanąć przed zdziwionym 

tłumem. Nie może iść z nim w zawody Salomon Goldkalb 50 w całej 

48 Pełna nazwa gazety wydawanej w latach 1759-1909 brzmiała: 

„Ki0benhavns Kgl. allene privilegerede Adresse Contoirs Efterretninger". 

Na jej zawartość składały się głównie ogłoszenia, a ponadto 

poezja okolicznościowa, nowinki literackie i artykuły polityczne. 

Począwszy od roku 1800, gazeta wychodziła sześć razy w tygodniu, 

nakład zaś w roku 1841 wynosił 7000 egzemplarzy. 

49 Chodzi tu najprawdopodobniej o klasycystyczny pomnik króla Christiana 

V na koniu, znajdujący się na placu Kongens Nytorv, w środku 

Kopenhagi. Okrzyk „Wielki Boże Chińczyków!" został użyty przez 

Heiberga w wodewilu Kj0ge Huuskors (1831). 

50 Salomon Goldkalb to postać występująca w pierwszym wodewilu 

279

swej wspaniałości, gdyż w naszym wypadku mamy do czynienia 

z czystym złotem. Jeżeli nikt nie kupi tej książki, z pewnością uczyni 

to Izba Sztuki 51 . 

W innych miesiącach można uniknąć wyglądu hajduka, uciec 

przed przykrością i nieporozumieniem. Niestety, nie zostanie się 

już pomylonym z kimś naprawdę znakomitym, za to z drugiej strony, 

toasty, ogłoszenia, komplementy, kłopoty z subskrypcją i wielokrotne 

zapewnienia, że „z pewnością sprawa zostanie załatwiona 

gdzie indziej", nie potrafią zagłuszyć krzyku anachorety 52 , skupionego 

na wielkich dziełach, proroctwach, obietnicach i apokalipsach. 

To wszystko nie może przeszkodzić produkcji lub 

stworzyć nieporozumień; w subtelny sposób pomoże tylko temu, 

kto zechce książkę przeczytać. 

Kto zatem może wypowiedzieć „się" o książce? Mój drogi 

czytelniku, jeżeli nie zostaniesz o tym poinformowany w inny 

sposób, to wiedz, że nasz literacki telegrafista, profesor Heiberg, 

najprawdopodobniej uprzejmie zgodzi się być poborcą podakowym 

i zacznie liczyć głosy, jak to w swoim czasie uczynił z Albo- 

-albo, by następnie ogłosić to w „Intelligensblade" 53 . 

Cóż pan profesor mógłby powiedzieć? Kto jest w stanie 

odgadnąć jego tajemnice, które obecnie stają się coraz bardziej 

zagadkowe? Nie można przecież unikać pracy, gdy czeka nas go- 

Heiberga, Kong Salomon ogj0rgen Hettemager (1825). Jest on żydowskim 

handlarzem z Hamburga, który utracił wszystko, łącznie z ubraniem. 

Pojawia się niespodzianie w Danii odziany w pozłacany, błyszczący strój 

karnawałowy - i zostaje wzięty za bogatego barona Goldkalba z Frankfurtu. 

51 Królewska Izba Sztuki istniała na dworze królewskim w latach 1650- 

1821. W czasach Kierkegaarda uważana była za zbiór bezwartościowych 

artefaktów. 

52 W dziennikach Kierkegaarda znaleźć można następującą uwagę, 

objaśniającą powyższe zdanie: „Profesor H[eiberg] stał się anachoretą" 

(Pap. VB 90). 

53 W artykule Litteraire Vintersced, zamieszczonym w „Intelligensblade" 

24 marca 1843 r., Heiberg ukrywa własne zdanie o Albo-albo za 

stwierdzeniem, że tak „się" tę książkę czyta w Kopenhadze. 

280

dziwa zapłata. Nie należy się męczyć, wyczekująco stojąc na czubkach 

palców, o ile zachowamy wiarę, że wkrótce nadejdzie czas 

przemienienia 54 ; tak wygląda moja nadzieja i tęsknota. 

Już wcześniej mnie to ucieszyło i pozwoliło odpocząć w świątecznym 

nastroju zachwytu - wtedy gdy sądziłem, że po dokonaniu 

odpowiedniego wysiłku potrafię zrozumieć profesora. W późniejszym 

okresie mój podziw dla niego się nie zmniejszył, stał się 

jedynie czymś innym; niewytłumaczalną entuzjastyczną admiracją, 

którą dzielę zapewne z wieloma współczesnymi. Jak ja, z napięciem 

oczekują wyniku, chociaż - podobnie jakja - sąd o tym, czy 

owe astronomiczne, astrologiczne, chiromanckie, nekromantyczne, 

horoskopowe, metoskopiczne i chronologiczne studia pana 

profesora 55 mogą przynieść korzyść nauce i ludzkości, oddadzą 

w ręce fachowców. Sąd o tym, jak dalece za pomocą owych nauk 

i sztuk udało się panu profesorowi uzdrowić „melancholię naszego 

czasu" 56 , jak i sąd o tym, czy udało mu się zgromadzić grupę 

wyznawców, by - świecąc własnym przykładem, zwrócić ich wzrok 

54 Aluzja do nowotestamentowej opowieści o przemienieniu Jezusa, 

znanej z Ewangelii wg św. Mateusza, 17,1-8, św. Łukasza, 9,28-36, i św. 

Marka, 9, 2-8: „Po sześciu dniach Jezus wziął ze sobą Piotra, Jakuba 

i Jana i zaprowadził ich samych osobno na górę wysoką. Tam przemienił 

się wobec nich, jego odzienie stało się lśniąco białe, tak jak żaden 

folusznik na ziemi wybielić nie zdoła". 

55 Powyższa wyliczanka zaczyna się od aluzji do astronomicznych 

zainteresowań Heiberga i parodiuje wypowiedźjednej z postaci Holbergowskiego 

dramatu Den Stundel0se (1731). Żartowniś 01dfux podaje się 

w a. II, sc. 10 za pedantycznego niemieckiego uczonego i wymienia 

swoje zainteresowania: chiromantykę (czytanie z dłoni), nekromantykę 

(wywoływanie zmarłych), wiedzę o horoskopach (czyli o wpływie planet 

na charakter i los jednostki), metoskopię (wnioskowanie o myślach jednostki 

na podstawie rysów twarzy) i chronologię (naukę o czasie). 

56 Zwrot „melancholia naszego czasu" został użyty przez Heiberga w artykule 

Rok astronomiczny, opublikowanym w „Uranii 1844", gdzie m.in. 

jest mowa o tym, że okres obecny jest melancholijny, jako lekarstwo zaś 

zaleca się „ściślejsze współżycie z naturą", szczególnie z rozgwieżdżonym 

niebem. 

281

ku gwiazdom, jak to uczynił ów bynajmniej niezapoznany radca 

stanu 57 . 

A przecież wynik będzie taki, jak należy. Czyż nie jest 

wspaniałe, że możemy oglądać pana profesora, gdy stojąc, profetycznie 

spogląda przed siebie? Może ukaże mu się System i sposoby 

realizacji dawno zaczętych planów? Może zatrzyma wzrok na 

rzeczach niebieskich, jak to się zdarzyło w ciągu ostatnich dni, 

obrachuje ilość gwiazd, policzy ich obroty, rozpocznie poszukiwania 

mieszkańców odległych planet 58 , by - porwany niezwykłym 

odkryciem 59 , iż także w astronomicznym znaczeniu Ziemia zajmuje 

niezwykle wyróżnioną pozycję na nieboskłonie 60 - zapomnieć o Ziemi 

i ojej mieszkańcach, o państwach, królestwach, krajach, społeczeństwach 

i jednostkach. Niezależnie od wyniku, jest i pozostanie 

sprawą najwyższej wagi fakt, że profesor Heiberg zajął się 

astronomią. Czyż nie jest to szczęśliwe rozwiązanie -jeżeli nie dla 

astronomii, to w każdym razie dla teologii? 

Gdy kilka lat temu pan profesor ujawnił w apokaliptycznym 

wierszu 61 tajemnice nieba, a usłużna krytyka i pracowita publiczność 

całkiem wyraźnie dały do zrozumienia, że stał się nowym 

Dantem 62 , zacząłem się bać. Ten, kto wystarczająco troskliwie ob- 

57 Chodzi zapewne o znanego filantropa kopenhaskiego Rasmusa 

Stiernholma (1790-1856); jego nazwisko (słierne - gwiazda) mogło na 

zasadzie asocjacji poprowadzić Kierkegaarda ku ulubionemu hobby 

Heiberga: studiowaniu gwiazd. 

58 W artykule Heiberga Rok astronomiczny (patrz jego przekład w niniejszej 

książce) autor rozważa możliwość istnienia życia na innych planetach 

i odpowiada twierdząco na to pytanie. 

59 Prawdopodobnie jest to aluzja do stwierdzenia pastora, historyka 

i poety Nicolaia Frederika Severina Grundtviga (1783-1872), który 

w 1825 r. sądził, iż dokonał „niezwykłego odkrycia": oto źródłem 

chrześcijaństwa nie miało być „słowo Pisma", tj. Biblia, lecz mówione 

„żywe słowo", poprzez stulecia głoszone w Kościele luterańskim 

i związane z jego liturgią. 

60 To także cytat z Roku astronomicznego Heiberga. 

61 Chodzi o wiersz Heiberga En sjcel efter D0den. En apocalyptisk Comedie, 

zamieszczony w Nye Digte, Kopenhaga 1841. 

62 Przyjaciel Heiberga, teolog Hans Martensen, w omówieniu En sjcel efter 

282

serwuje nasze zwyczaje, musi przyznać, iż obecnie pojawiły się 

fenomeny wskazujące na straszną rzecz: profesor H., który do tej 

pory był wyłącznie filozofem, nagle się przeobraził 63 i ukazuje się 

jako ten, kto przyszedł na świat, by rozwiązać zagadkę teologii. To 

naprawdę dziwne, choć wcale nie jest zgodne z niczyim życzeniem. 

Prof. mógł wybrać - i wybrał: astronomię. Zatem niebezpieczeństwo 

minęło, gdyż nie należy się obawiać, by w przyszłości 

przedmiot badań astronomicznych został wyczerpany. Sposób 

działania jest bardzo prosty i przypomina ten, który Pernille z Holbergowskiego 

Stundesl0se wypróbowała na Vielgeschreyu 64 . Do 

gazet zaczynają napływać skierowane do pana prof. pytania 

dotyczące astronomii. Pewna zagraniczna gazeta zamieszcza jego 

astronomiczną wypowiedź. Gdy nie okaże się to wystarczające, 

pójdziemy aż do końca. Dwaj służący zostaną przebrani za 

przedstawicieli odległej, biegłej w astronomii nacji, którzy przybyli, 

by wyrazić uznanie panu prof., a także by przedłożyć mu astronomiczną 

zagadkę. Jeżeli ją rozwiąże, dowiedzie, iż jest wyczekiwanym 

zbawicielem owego narodu. W tym celu nakazano służącym, 

by natychmiast po otrzymaniu odpowiedzi pana prof. - 

wszystko jedno jakiej - padli na kolana i oddali mu cześć. W tej 

pozycji mają wyjawić sprawę do końca - iż zostali wysłani, by zabrać 

go ze sobą; założę się, że prof. H. porzuci nas i swoją ojczyznę i już 

nigdy nie napisze wodewilu. Powiedzcie, czy nie będzie to 

szczęściem dla teologii? Czy nie powinniśmy na wieki być wdzięczni 

D0den zamieszczonym w gazecie „Faedrelandet" (10-12 stycznia 1841 

roku) porównał Heiberga do Dantego, co sprowokowało Kierkegaarda 

do ironicznej noty w swym dzienniku o „duńskim Dantem" (Danmarks 

Dante, Pap. IV B 46). 

63 Pierwsze przeobrażenie Heiberga nastąpiło w Hamburgu w 1824 r. 

Heiberg stał się wtedy heglistą. Owa metamorfoza miała nieomal 

charakter objawienia; Heiberg w jednej chwili -jak to później opisze - 

zrozumiał zasady heglowskiej filozofii (patrz Dansk poetisk Anthologie, 

red. Ch. Molbech, Kopenhaga 1830-1840, t. III, s. 275). W latach 

późniejszych wzrosło zainteresowanie Heiberga teologią. 

64 W komedii Holberga Den Stundesl0se (1731) Pernille jest służącą, walczącą 

ze swoim panem Yielgeschreyem za pomocą intryg i podstępów. 

283

panu prof. H., który w swym czasie napisał Julesp0g og Nytaarsl0jer 

[Wigilijne żarty i noworoczne zabawy], że obecnie sam żartuje i bawi się 

na Nowy Rok, a robi to tak dobrze, że jest przekonany o własnej 

powadze? 

Mój drogi Czytelniku! Ponieważ nie mam zwyczaju pisania 

przedmów do moich wszystkich dzieł, równie dobrze mogę i tej 

zaniechać. Nie dotyczy ona bowiem książki, która z przedmową lub 

bez niej (choć może zawierać ijedno, i drugie) całkowicie oddaje się 

pod Twoją opiekę. 

284

V 

Pisanie to coś zgoła innego niż mówienie. Siedzenie przy 

biurku i kopiowanie jakiejś wypowiedzi jest tylko niewdzięcznym 

trudem w porównaniu z wystąpieniem na zgromadzeniu, z oglądaniem 

nieprzeliczonych tłumów, zachwyconych tym samym i z tej 

samej przyczyny, z pozwoleniem, by niczym modlitwa przed bitwą 

pojawiła się cisza, z przyzwoleniem, by słowo uderzyło jak odgłos 

walki, z zachwytem nad milczącą uwagą, ze słuchaniem szeptu 

zgody i z dotknięciem krzyku, który przekonaniom głosi „amen". 

Jedynie zgromadzenie plenarne wzbudza prawdziwy zachwyt. 

Szmer tłumu tak pobudza mówcę, jak muzyka wojskowa i świst 

cięciwy wojownika. Stowarzyszenie, którego mam zaszczyt być 

członkiem, stawia przed sobą tak wielkie cele, że i ja spróbuję 

udostępnić przemowę o wódce za pomocą druku. Słowo daję, nie 

żądam za to innej zapłaty niż aplauz, jaki otrzymałem owego wieczora, 

owego pamiętnego wieczora, który dla mnie na zawsze pozostanie 

niezapomniany. Interes stowarzyszenia, do którego należę 

duszą i ciałem, wymaga, bym był aktywnym członkiem. Ów interes 

domaga się, bym przez publikację przemówienia zwrócił uwagę na 

nasze cele i poprosił tych, co znajdują się daleko od nas, aby podeszli 

bliżej. Ten bowiem, kto choć raz uczestniczył w naszym spotkaniu, 

pozostanie nam wierny na wieki. 

Towarzystwo Całkowitej Wstrzemięźliwości 65 na próżno szuka 

65 Kopenhaskie Towarzystwo Całkowitej Wstrzemięźliwości (Total-Afholdenheds-Selskabet) 

powstało w 1843 r. Jego członkowie zobowiązali się 

285

ównych sobie. Może z dumną pewnością stwierdzić, że te poszukiwania 

prowadzą na manowce. Bo co można znaleźć w cząstkowej 

wstrzemięźliwości, która nie jest ani zimna, ani gorąca i którą trzeba 

jedynie wyrzucić z ust 66 ? Jaki jest cel licznych stowarzyszeń, które się 

teraz zakłada, jeżeli potrzeba znajdująca zaspokojenie wyłącznie 

w Towarzystwie Całkowitej Wstrzemięźliwości jest tam całkowicie 

błędnie rozumiana? Oto tworzy się organizację, chce się działać, 

lecz działanie organizacji wydaje się nie mieć żadnego znaczenia dla 

jednostek. Chociaż Społeczność Skandynawska 67 dokonała zdumiewającego 

dzieła, należy wziąć ją pod mikroskop, by odkryć, ile 

zyskała na tym jednostka. Taka stowarzyszona aktywność jest 

równie bezsensowna jak głupota, gdy jednostka, by zadowolić 

siebie, sądzi, że otrzymuje godziwą zapłatę za trud, dokonany 

w pocie czoła. Ale cóż to za zapłata - całkowicie zatracić siebie lub 

stać się samotnym wobec samego siebie! Nie! Niechaj nagrodą 

będzie nam nasze stowarzyszenie, niechaj będzie pochwalone jako 

do unikania wszelkich napojów alkoholowych. W tym samym roku 

powstała organizacja Den Danske Maadeholdsforening (Duński 

Związek Umiarkowanej Wstrzemięźliwości) zakazująca jedynie picia 

wódki i zezwalająca swym członkom na spożywanie wina i piwa. 

66 Por. Apokalipsę św. Jana, 3,16: „A tak, skoro jesteś letni, ani gorący, ani 

zimny, chcę cię wyrzucić z mych ust". 

67 Duńscy i szwedzcy studenci pragnęli założyć w 1843 roku organizację 

pod nazwą Społeczność Skandynawska (Det Skandinaviske Samfund). 

Jej cele nie były polityczne, chodziło przede wszystkim o utrwalenie 

społecznych i kulturalnych więzi między Norwegią, Szwecją i Danią. 

Rząd duński zabronił jednak utworzenia tej organizacji, między innymi 

na skutek ingerencji ambasady rosyjskiej, obawiającej się współpracy 

stowarzyszeń studenckich na Półwyspie Skandynawskim. W odpowiedzi 

na to ludzie kultury i nauki w Danii zawiązali we wrześniu 1843 roku 

Towarzystwo Skandynawskie (Det Skandinaviske Selskab); przewodniczącym 

został teolog i polityk H. N. Clausen, a J. L. Heiberg był 

współzałożycielem i aktywnym działaczem. Jego celem było szerzenie 

wiedzy o krajach skandynawskich przez organizowanie odczytów i pokazów 

teatralnych oraz wydawanie pism okazjonalnych. Towarzystwo 

istniało w latach 1843-1856. Być może „Przedmowa V" czyni aluzję do 

tego właśnie Towarzystwa. 

286

zapłata! Gdy jednostka czyni to, co w zasadzie jest dla niej zupełnie 

obojętne, dopiero wstępując w nasze szeregi, stanie się ważna dla 

wszystkich. Czy nie jest to prawdziwy cud? Czy nie jest to dowód na 

niezwykłe znaczenie naszego Towarzystwa? Gdy ktoś całkowicie 

powstrzymuje się od spożycia mocnych trunków, by zachować 

zdrowie duchowe lub cielesne, i dobrze wie, jaką zapłatę otrzyma - 

czy komuś takiemu wpadnie do głowy, by się tym chwalić? 

Przystępując do naszego Towarzystwa, od razu podkreśli znaczenie 

całej sprawy, o czym dobrze wie każdy, kto jest naszym członkiem. 

Dobrze wie o tym człowiek, który niegdyś był w mocy trunków, 

a obecnie przezwyciężył tę chęć i pragnie całkowitej wstrzemięźliwości. 

W tym jego chwała. Może ktoś wpadnie na myśl, że nie 

powinien się chwalić, chociaż bowiem zwyciężył, nie przezwyciężył 

wstydu, że był wówczas tak słaby. Jest szczęśliwy, że po długiej i smutnej 

podróży udało mu się dojść tam, gdzie jest taki jak inni: może 

cieszyć się trunkami lub od nich powstrzymać, nie odczuwając 

żadnej pokusy ani podczas powstrzymywania się, ani delektowania 

nimi. 

Jeżeli jednak wstąpi do naszego Towarzystwa, stanie się nieskończenie 

ważny dla wszystkich. Być może powinien służyć Towarzystwu, 

pozwalając pokazywać się na targowiskach, by w ten sposób 

zrobić więcej od innych. 

Rzeczy znaczące wiele znaczą; nic w tym dziwnego. Lecz 

sprawienie, by rzeczy nic nieznaczące znaczyły więcej niż owe najbardziej 

znaczące - o, to jest zadanie nie lada. To zadanie nie zostało 

przedtem na świecie rozwiązane, chyba że przypomnimy sobie 

owych doskonałych moralnie mnichów i mniszki, i nigdy nie zostanie 

rozwiązane w sposób, jaki proponuje nasze wciąż rozwijające 

się Towarzystwo Całkowitej Wstrzemięźliwości. Bo gdy mąż jest 

wierny swojej żonie, gdy cieszy się z tego i dzieli radość z żoną - co 

to za nagroda? Gdy Towarzystwo Całkowitej Wstrzemięźliwości 

przejmie także tę stronę życia, to jednostka po wstąpieniu do naszego 

Towarzystwa stanie się nieskończenie ważna (czy to nie jest 

cudowne?), nieskończenie ważna dzięki temu, że zrobi to, co każdy 

mąż zrobić powinien i co robią tłumy, nie wiedząc przecież, że jest 

287

to nieskończenie ważne. Tak dzieje się wszędzie poza Towarzystwem 

Całkowitej Wstrzemięźliwości: tam wciąż podtrzymuje się 

dawne powiedzenie, że człowiek czyniący swą powinność jest marnym 

sługą 68 . W Towarzystwie Całkowitej Wstrzemięźliwości to 

powiedzenie nie istnieje. Bo jak można wzmocnić i podźwignąć 

siły moralne człowieka, gdy wciąż mu powtarzamy, że nie czyni nic 

ponad swoją powinność? Jak daleko można rozciągać siły moralne 

poza to, co powszechne, by gwałtem wziąć Królestwo 69 , gdy poprzez 

czynienie tego, co obojętne, można stać się nieskończenie 

ważniejszym! 

Nie chcę przecież ukrywać, co zresztą niezależnie od wielkości 

nagrody bynajmniej nie jest intencją Towarzystwa, że niebezpieczeństwo 

jest wielorakie, to bowiem, co obojętne, wciąż zachowuje 

skłonność do oporu, stając się nieskończenie ważne dzięki wszechmocnemu 

słowu Towarzystwa. Ponadto i całe Towarzystwo, i każdy 

jego członek są wojowniczy, wojując przeciw niedoskonałemu, 

upadłemu człowieczeństwu. Jeżeli nie wycofamy się jak coenobiter 

[tu: mnich, mieszkaniec klasztoru], jeżeli nie zerwiemy kontaktów 

z każdym, kto pije wódkę lub kieliszek wina (czego nie powinniśmy 

czynić, mając nadzieję na zbawienie innych), wówczas nastąpi 

przerażający wstrząs. Należy jednak wiarę zachować do końca. 

Gdyby jakiś czcigodny starzec zapragnął upiększyć uroczystą chwilę 

spożyciem tego napoju, który, jak się powiada, cieszy ludzkie serce, 

i gdyby postawił przed nami to, co przechowywał latami i przeznaczył 

na tę właśnie okazję, i gdyby nawet otarł łzę, wysuszając stary 

pucharek; gdyby to wszystko dopełniło uroczystego spożycia wina 

w pięknym i natchnionym porozumieniu i gdyby wtedy tylko jednej 

rzeczy żądano ode mnie: bym przytknął kieliszek do ust - to 

68 Patrz Ewangelia wg św. Łukasza, 17,10: „Tak mówcie i wy, gdy uczynicie 

wszystko, co wam polecono: «Słudzy nieużyteczni jesteśmy, wykonaliśmy 

to, co powinniśmy wykonać»". 

69 Patrz Ewangelia wg św. Mateusza, 11, 12: „A od czasu Jana Chrzciciela 

aż dotąd Królestwo niebieskie doznaje gwałtu i ludzie gwałtowni 

zdobywają je". 

288

wolałbym raczej wszystko zniszczyć niż spróbować wina. Wówczas 

starzec, być może ze zdziwieniem, a może nie całkiem dobrze rzecz 

rozumiejąc, usłyszałby o cudownym, założonym w tych dniach 

Towarzystwie i zastanowiłby się nad moralną siłą, którą zapewnia 

ono swoim członkom. 

Gdyby to był młody człowiek i właśnie przeżywał najszczęśliwszy 

dzień swojego życia, w którym otrzymał wszystko, czym 

mógłby się cieszyć przez resztę swych dni - i gdyby zaprosił mnie do 

siebie, jego dusza zaś zapragnęłaby ujrzeć perlące się wino, a nastrój 

uczyniłby jego postać jeszcze piękniejszą, tak jak młodość, która 

czując najlżejszy powiew, zrywa więzy, i gdyby tylko tego chciał ode 

mnie, czego, odurzony radością i niecierpliwym szczęściem, sam 

pragnął: napić się kroplę, nie tracąc trzeźwości, wypić tę rozczarowującą, 

raz tylko rozlaną pianę - to wolałbym raczej to wszystko 

zniszczyć niż spróbować rzeczy zakazanej. Wówczas młody człowiek 

powinien poczuć podziw i, zadowolony ze mnie, być może wstąpiłby 

do Towarzystwa Całkowitej Wstrzemięźliwości. 

Tutaj przerywam przedmowę. Myśl o naszym Towarzystwie 

i jego celach wiedzie mnie daleko, dalej, niż Bachus porwał poetę 70 , 

gdyż każdy członek naszego Towarzystwa może być równie odurzony 

jak pijak, a jednak, zauważcie, proszę, odurzony zachwytem, 

który jest tym cudowniejszy, im mniej go potrzeba, by zostać 

odurzonym. 

70 Jest to aluzja do Pieśni Horacego (ks. III, p. 25, w. 1). 

289

VI 

Literatura duńska nie posiada dotąd dzieła, które oddziałałoby 

budująco na ludzi wykształconych, choć jego brak jest 

wśród nich powszechnie odczuwany 71 . Niechże ta okoliczność 

71 „Przedmowa VI" opowiada o stosunku Kierkegaarda do Kościoła 

duńskiego, który za pomocą racjonalnych argumentów pragnął - 

zdaniem filozofa - „wykształcić" inteligencję duńską. Inspiracją „Przedmowy 

VI" stało się omówienie Albo-albo w czasopiśmie „For Literatur 

og Kritik. Et Fjerdingaarsskrift" wydawanym przez Towarzystwo Literackie 

na wyspie Fyn (Odense 1843, rocznik 1, zeszyt 4, s. 377-405). 

Autor recenzji ukrył się pod sygnaturą K-H. Był nim Hans Peter Kofoed- 

Hansen (1813-1893), teolog, powieściopisarz, używający pseudonimu 

Jean-Pierre. W swej recenzji stwierdził, że „Kościół jeszcze nie dowiódł, 

iż potrafi przeciągnąć na swoją stronę ludzi wykształconych [...] W każdym 

razie jak długo z kazalnicy unoszą się stare morały szewca-partacza 

i codzienne banały, które równie dobrze można sobie opowiedzieć, 

siedząc w domu na kanapie - lub też owe tak często powtarzane zapewnienia, 

do których już straciła zaufanie zmęczona nadzieją, strachem, 

trwogą i rozpaczą dusza, nie należy oczekiwać, by esteci lub ci, tak przecież 

liczni, którzy nie bacząc na trudy, wędrują w regiony refleksji i ironii, 

uznali się za «zbudowanych» i nawrócili na wiarę Kościoła, lub znaleźli 

kroplę pocieszenia dla rozszczepionej osobowości. Tak zwani «rozbudzeni» 

i «święci» mogą mówić, co chcą, jednak wykształconym ludziom 

naszych czasów nie wystarcza już staroświecko pojęte chrześcijaństwo 

lub stara wiara. Pragną, by zostały one przedstawione w nowej, świeżej 

formie, której jedynie łaźnia filozoficzna potrafi dostarczyć". Z wypowiedzią 

Kofoed-Hansena polemizował biskupjakob Peter Mynster w artykule 

Kirkelig Polemik („Intelligensblade", nr 41-42, 1 stycznia 1844, 

290

usprawiedliwi bezczelność, z jaką próbuje się tutaj rozwiązać to 

trudne zadanie; niechże życzy książce „wszystkiego dobrego na 

drogę" oraz powściągliwych ocen ludzi wykształconych, do których 

przecież dzieło jest skierowane. 

Jeżeli chodzi o samą książkę, człowiek wykształcony szybko 

odkryje, że dwadzieścia cztery kazania, z których składa się dzieło, 

ujawniają pewne pragnienie, wiodącą myśl, systematyczną 

tendencję. Samo w sobie pojedyncze kazanie jest niczym i - dla 

siebie - nic nie znaczy, lecz uparcie wskazując poza siebie, prowadzi 

czytelnika w kierunku takiej całości, z której bez wysiłku złożyć 

można człowieka wykształconego. Jest oczywiste, że należy to czytać 

tak, jak zostało napisane, w inny sposób, niż zazwyczaj są pisane 

i czytane teksty budujące. Gdyby ktoś zechciał dla porównania 

wziąć najbardziej dotąd znany tekst budujący, Kazania biskupa 

Mynstera 72 , to w naszym zbiorze nie można dopatrzyć się jakichś 

tendencji. Nie jest naszym pragnieniem poniżyć dzieło, które - 

patrząc z pewnego, podrzędnego punktu widzenia - położyło 

wielkie, a częściowo i usprawiedliwione zasługi. Nie jest naszym 

celem sprowadzić na manowce sąd o czcigodnym autorze, który 

wspaniale wyróżnia się między nami jako kierownik i przywódca 

duńskiego Kościoła, choć jest w podeszłym wieku. Lecz prawdajest 

nam najdroższa: pomimo wszystkich zalet jego praca nas, ludzi 

wykształconych, nie zadowala. Jego antologia tworzy doskonałe 

koło, zaczyna się bowiem od kazania o znaczeniu godzin poświęconych 

modlitwie, kończy zaś kazaniem skierowanym przeciw 

zgorszeniu, lecz na próżno szukałbyś w tym projekcie naukowości. 

s. 97-114). Określenie „wykształcony" lub „kulturalny" (dannede) było 

wówczas chętnie używane zarówno przez liberalnych reformatorów, jak 

i konserwatystów. Autor Przedmów zdaje się tu atakować obie strony. 

72 Chodzi o pracę spowiednika królewskiego i prymasa duńskiego 

Kościoła, biskupaj. P. Mynstera (1775-1854), Prcedikenerpaa alle S0n- og 

hellig-Dage iAaret (Kazania na całoroczne niedziele i święta), t. I-II, Kopenhaga 

1823. Kierkegaard posiadał w swej bibliotece trzecie wydanie 

dzieła, z 1837 r. (ASKB 229-230). W chwili wydania Przedmów Mynster 

miał 68 lat. 

291

Nasz czcigodny autor podarował każdemu świętu jedno kazanie 

i prawie spodziewa się, żejednostka weźmie książkę do ręki w czasie 

świąt, wyzwoli umysł od świeckiej rozrywki, przypomni sobie, że 

godzina modlitwy jest ściśle określona 73 , na głos przeczyta sobie 

(a może także i swym najbliższym?) zalecone kazanie, zostanie podczas 

tej lektury zbudowany, i, być może, nie zapomni jej nawet 

i przez tydzień. Z drugiej strony, po przeczytaniu kazania może 

z rozbawieniem zamknąć książkę, obojętny na to, w jakim związku 

kazanie pozostaje do innych, do całości, bez sprawdzenia i upewnienia 

się dzięki surowemu testowi, czy szanownemu biskupowi 

udało się stworzyć całość i czy w ogóle takie było pragnienie 

szanownego biskupa, mianowicie - stworzenie całości 74 . 

Nie jest naszym zamiarem negowanie, że i tak zawężona lektura 

może mieć znaczenie. Owszem, można znaleźć wiele przykładów 

na to, że ludzie mniej wykształceni przez całe długie życie, 

rok za rokiem wydawali jakąś księgę od nowa, tak iż dla nich i ich 

rodu stała się ona książką, która od zawsze „wychodziła w tym 

roku" 75 . Jednak nasz zbiór świadczy o czymś innym. Cóż bowiem 

wynika zeń dla człowieka wykształconego? Przecież nie będzie on 

czytał w ten sposób, nie zostanie tak łatwo zaspokojony i dzięki 

temu zbudowany. By sposób lektury okazał się właściwy, wpierw 

należy tego człowieka nawrócić, jeszcze zanim zostanie zbudowany. 

Również z innej strony budująca książka wychodzi od 

totalności i zmierza w jej kierunku. Znowu weźmy tu pod uwagę 

zbiór biskupa Mynstera, który przez zawarte w nim sprzeczności 

73 W przedmowie do zbioru kazań napisał Mynster między innymi, że 

„rezultat pojawi się wtedy, gdy czytelnik skorzysta z książki podczas godzin 

modlitwy. Nie została bowiem napisana w celu szybkiego czytania 

w ciągu kilku wolnych chwil". W pierwszym kazaniu zaś powiada, iż 

„regularnie powinniśmy kierować umysł ku modlitwie, [uciekać] od 

hałasu tego świata, by szukać spokoju [w] celu cichego rozważenia tego, 

co święte i wieczne" (J. P. Mynster, Prcedikener..., 1.1, s. 4). 

74 Pragnienie „stworzenia całości" przypisywał Kierkegaard heglistom. 

75 Jest to aluzja do szeroko stosowanego sposobu reklamowania popularnych 

książek i zbiorów piosenek: „Wydane w tym roku!" 

292

najlepiej oświetli wyższy punkt widzenia, odpowiedni dla człowieka 

wykształconego. Zapewne ów zbiór pragnie rozbudzić jednostkę 

i nasycić jej pragnienie poważniejszej, na sobie przeprowadzonej 

próby, pragnienie głębszej troski o siebie i o własne dobro, zbawienie 

i wieczne szczęście. Tak rzecz została przedstawiona. Często 

uniemożliwia to czytelnikowi uniknięcie myśli, że czytany tekst dotyczy 

właśnie jego. Nie chce, by mu przeszkadzano, gdyż pragnie 

zostać zbudowany. Nie chce, by mu przypominano o tym, co małe - 

o pojedynczych ludziach, o nim samym, gdyż właśnie zapomnienie 

jest budujące. Przedmiot uwagi rozważanej książki: życie kongregacji 

76 , wspaniała definicja systemu, to, co czysto ludzkie - nic 

z tego nie skłania jednostki do myślenia o sobie lub do chęci 

ukończenia czegoś, lecz ma ją jedynie zbudować - o ile uda sieją 

skłonić do późniejszego namysłu. Tutaj jest totalność, do której 

się zmierza, człowiek wykształcony bowiem szuka kongregacji - 

jeżeli wolno mi wspomnieć słowa poety 77 , owego zamyślonego prof. 

Heiberga, któremu tyle zawdzięcza omawiane tutaj budujące dzieło, 

a który uczyni mi zaszczyt, pozwalając wskazać na siebie jako 

autorytet oraz pieśniarza wybranego przez ludzi wykształconych. 

Jednocześnie nasze budujące pismo jest chrześcijańskie; to 

rozumie się samo przez się, zwraca się bowiem do ludzi wykształconych, 

a człowiek wykształcony jest, oczywiście, chrześcijaninem. 

To, co chrześcijaństwo próbowało osiągnąć w ciągu osiemnastu 

wieków, to właśnie stworzyć człowieka wykształconego, który jest 

najpiękniejszym kwiatem i najbogatszą pełnią chrześcijańskiego 

życia 78 . To, co chrześcijańskie, nie jest przecież czymś tak his- 

76 Jest to prawdopodobnie polemika z nauką N. F. S. Grundtviga o wspólnocie 

wiernych i ich komunikacji za pomocą „żywego słowa" jako fundamencie 

chrześcijaństwa. 

77 Aluzja do wiersza J. L. Heiberga Gudstjeneste (Nabożeństwo), ze zbioru 

NyeDigte (Kopenhaga 1841), gdzie zdeklarowanie protestancki anioł 

krytykuje poetę wyznającego panteizm. Anioł chce odwrócić uwagę 

poety od natury, mówiąc: „Zwiąż się z kongregacją / A poprzez nią 

z Bogiem". 

78 Chodzi tu zapewne o polemikę z książką Heiberga Om Philosophiens 

Betydning for den nuvcerende Tid, której autor powiada między innymi: 

293

torycznie zamkniętym, byśmy z zazdrością mogli określić, że człowiek 

wykształcony jest chrześcijaninem. Odwrotnie, to człowiek wykształcony 

stanowi taką miarę i jednocześnie wzmacnia uświęcenie 

nauki, która zapewne zaczęła się jako rzecz wiejska (paganizm) 79 , 

lecz teraz, dzięki człowiekowi wykształconemu, otrzymała dostęp 

do kręgów, gdzie ton, maniery, elegancja, żart i duchowość zostały 

pogodzone z przezwyciężonymi sprzecznościami . 

Lecz jeżeli chrześcijaństwo nie zostało zakończone w przeszłości, 

nie jest także zakończone w chwili bieżącej. Jego przyszłość 

jest otwarta i jeszcze może stać się tym, czym stać się powinno. 

Dopiero w tym zdaniu prawda stała się nieskończona - w tym, co 

skończone - podczas gdy na ogół rozumie się prawdę jako coś 

skończonego, coś, co nieruchomo stanęło na wieki. Nie! Człowiek 

wykształcony wie, że wszystko się rusza 81 - lecz z tego powodu nie 

stanie się tchórzem i nie ucieknie. Bezczelnie puści się w ruch. 

Każda pozycja ma swe znaczenie, choćby nowa pozycja miała ją 

przezwyciężyć 82 . Stąd pochodzi ta niesłychana arogancja; żadna 

epoka nie doświadczyła niczego podobnego w przeszłości. 

„Wykształcenie, które jest tak uznane w naszych czasach, tak zwykłe, że 

prawie wydaje się nam wrodzone, musiało raz za razem walczyć z barbarzyństwem 

i ciemnotą wieków. Idea luterańskiej reformacji potrzebowała 

setek lat, by stać się częścią powszechnej świadomości" (Kopenhaga 

1833, s. 49 i n., ASKB 568). 

79 Łacińskie słowo pagus - gmina, wieś, używane było jako określenie 

pogaństwa, w przeciwieństwie do chrześcijaństwa - religii miast. W swej 

krytyce duńskiego chrześcijaństwa Nicolaus Notabene stawia sprawę 

„nagłowię". 

80 Jest to parodystyczne przedstawienie reguły logiki spekulatywnej Hegla, 

gdzie dwa sprzeczne ze sobą pojęcia (lub pozycje) unieważnia się i „godzi" 

w trzecim, nowym. 

81 Aluzja do wypowiedzi greckiego filozofa Heraklita (ok. 540-480 p.n.e.): 

„Wszystko płynie". 

82 W heglowskiej Fenomenologii ducha (1807) znajdziemy ruch pojęć, 

przechodzących przez wiele coraz bardziej skomplikowanych etapów. 

Każde stadium przedstawione jest na początku jako prawdziwe, lecz 

w trakcie analizy ujawnia wewnętrzne sprzeczności; owo stadium podlega 

zatem negacji i musi ustąpić pola nowemu, szerszemu pojęciu. 

294

Także niniejsza książka nie rozpacza z powodu myśli, że jej 

punkt widzenia wkrótce może zostać przezwyciężony przez nowy. 

Czemu miałaby się tego obawiać i ociągać ze zwróceniem do 

człowieka wykształconego? Nie! To raczej on powinien pójść dalej, 

a być może nawet wydać nowe dzieło, poza które autor niniejszej 

książki wyszedłby (znowu!) dalej. 

Dlatego nie wydaję książki w ciszy, jakbym nie miał nic innego 

do roboty niż martwić się lub cieszyć, że jednostka znalazła tutaj 

spokój lub pouczenie. Książka spokojnie, z wysublimowanym 

samozaprzeczeniem oczekuje krytyki. Sprawiedliwa i fachowa krytyka 

odnajdzie w niej totalne poszukiwanie. Nawet jeżeli nie zyska 

poklasku, nawet gdy nie spełni oczekiwania krytyki, to fakt, że stała 

się przyczyną dyskusji, nie będzie bezowocnym czynem, sama dyskusja 

bowiem jest rzeczą budującą dla ludzi wykształconych. 

295

VII 

Napisać książkę - to w naszych czasach rzecz łatwiejsza od innych, 

gdy - wedle zwyczaju - weźmiesz dziesięć dawnych książek, 

które mówią o tym samym, i wygotujesz z nich jedenastą na ten sam 

temat. W ten sposób równie łatwo otrzymasz godność pisarza, jak - 

wedle rady Holberga - godność praktykującego lekarza, gdy posiadając 

pieniądze, zaufanie i poważanie współobywateli, zakupisz nowe 

czarne ubranie i napiszesz na swoich drzwiach: i9N. N., praktisirender 

Arzf^'. Czy właśnie teraz należy potraktować ową jedenastą 

książkę jako pracę wielce zasłużoną (zapewne stanie się nią kiedyś 

dzięki swej precyzji)? Przecież, choć jej wartości nie można szacować 

wysoko, nagrody zaś, która powinna jej przypaść, nie należy z nią 

wiązać, rywalizacja w napisaniu jedenastej książki nie jest w naszym 

czasie większa niż w jakimkolwiek innym. A skoro tak jest, wynika 

z tego, że nasza uwaga musi zostać skierowana gdzie indziej, odkąd 

zachwycającym celem stało się to, co samo w sobie nie jest zbyt ważne. 

Ten cel kusi każdego pisarzynę i obiecuje mu, żejedenasta książ- 

83 W komedii Holberga Hexerie ellerBlind Alarm {Czary, albo fałszywy alarm, 

1731), a. III, sc. 3, przebrany za skrzata bohater sztuki, Leander, radzi 

młodzieńcowi, który pragnie zostać lekarzem, by uszył sobie czarną koszulę 

i wynajął atrakcyjny lokal, a nad drzwiami umieścił napis: „Tutaj 

mieszka ów tak bardzo znany doktor Jansenius, który kuruje wszystkie 

rodzaje chorób". Zwrot tfN. N. praktisirender Arzt" to połączenie łacińskiego 

nomen nescio, N. N. - nazwisko nieznane, z niemieckim określeniem 

praktykującego lekarza. 

296

ka będzie ważniejsza niż wszystkie poprzedzające, niż owych dziesięć 

przed nią istniejących, które kosztowały autorów wiele wysiłku, 

oni bowiem od siebie nie odpisywali. 

Będzie ważniejsza od tych dziesięciu książek razem wziętych, 

które wyprzedziły cudowną transsubstancjację 84 , dzięki której jedenasta 

księga przyszła na świat. „Czy to nie czary? A może tajedenasta 

księga jest fałszywym alarmem?" Temu, kto tak pyta, chciałbym 

odpowiedzieć głębokim głosem czasu: „Nieszczęśniku, nie rozumiesz 

ani mediacji, ani jej znaczenia dla nauki - i dla głów wypełnionych 

banałami". 

Gdyby mediacja rzeczywiście była tym, za co się podaje, to 

prawdopodobnie istnieje tylko jedna moc, która z siłą i naciskiem 

potrafi z niej skorzystać. Jest to moc, która wszystko porusza, ijęzyk, 

który ją uznaje i który wiedzie ku tej boskiej radzie, na którą filozofowie 

ślą delegacje równie rzadko jak wiejscy gospodarze i skąd filozofowie 

otrzymują wiadomości równie rzadko jak owi gospodarze. 

Skoro jednak autorzyjedenastej książki mniej od innych starają 

się słuchać, co dzieje się na wspomnianej radzie, łacno stąd wynika, 

że mediacja oznacza coś innego - by powiedzieć to bardziej zdecydowanie: 

ona nic nie oznacza, chociaż cieszy się boskim poważaniem 

i zachwytem i wszystkiemu przydaje absolutne znaczenie. 

Owszem, posiada magiczną i cudowną siłę, której nie ma, nie miało, 

nie będzie miało i nie może mieć żadne inne słowo zjakiegokolwiek 

ziemskiego lub niebiańskiego języka. Bo nawet w ustach głupca to 

słowo jest - lub będzie - najwyższą mądrością, wcale nie czyniąc 

z głupca mądrali domowego użytku. Jedenasta książka jest mediacją; 

nie przynosi żadnej nowej myśli i jedynie tym różni się od poprzednich, 

że słowo „mediacja" pojawia się wiele razy na każdej stronicy, 

oraz tym, że autor na początku każdego akapitu z patosem recytuje 

to samo ecie-pecie: nie możemy zatrzymać się przy dziesiątej 

- powinniśmy się poddać mediacji. Nietrudno dojść do wniosku, iż 

84 Określenie przemiany jednej substancji w drugą. Kierkegaard czyni tu 

prawdopodobnie aluzję do liturgii eucharystycznej w Kościele katolickim, 

gdzie chleb i wino „stają się" ciałem i krwią Chrystusa. 

297

nawet ambitna papuga mogłaby się tego nauczyć, to słowo bowiem 

głosi ewangelię wszystkim banalnym umysłom, wedle wzoru dotąd 

nieznanego na świecie. To słowo oznacza udzielenie odpustu, jakiego 

dotąd żaden papież nie udzielił, bo wtedy, gdy odpuszcza trudy 

pracy i ciężkiej kary, głosi je pewniej, niż jakakolwiek loteria zachwala 

główną nagrodę. 

Ten, kogo zawstydza mediacja, to - oczywiście - czytelnik, któremu 

autor narzucił niemały ciężar i obowiązek myślenia o tym, co 

mówi. Autor odbiera mu absolutne znaczenie i nieśmiertelną zasługę, 

którą można osiągnąć, mówiąc: rozpocznijmy mediację. Podczas 

lekturyjedenastej książki często może zdarzyć się to, co spotkało 

mnie na Dyrehavsbakken 85 . Razem z dobrymi znajomymi podszedłem, 

by przez niewielkie szkiełko zerknąć w Guckkasten SQ . Moje 

oczy ucieszyło to, co oglądały, moje uszy zaś chwytały patetyczne 

objaśnienia właściciela projektora. Autor jedenastej książki lub - by 

pozostać na Dyrehavsbakken - posiadacz projektora i nieoceniony 

interpretator jego zawartości dzięki pokręceniu korbką liry 

dorzucił teraz cichą muzykę, która wprawiła duszę w odpowiedni 

nastrój. 

Wtedy, dziwnym zbiegiem okoliczności, rysunek zniknął. 

Prócz pustego miejsca już nic nie można było zobaczyć w aparacie. 

Za to pełen zadowolenia właściciel rozkręcał muzykę i interpretację, 

skoro już nic nie dało się obejrzeć. Tak jest i z mediacją - znika 

i słychać jedynie melodramatyczny wykład autora. Twórca jedenastej 

książki i właściciel liry (obojętne, który z nich) nie będzie czytał 

książki ani zaglądał w projektor, lecz widz i czytelnik nie będą 

bynajmniej obojętni. Co należy zrobić, by temu zaradzić? Czytelnik 

85 Na północ od Kopenhagi znajduje się zalesiony teren - Dyrehavsbakken 

- ze słynnym cudownym źródłem, nazwanym od imienia patronki Kirsten 

Piil. Wokół źródła ustawiano w czasach Kierkegaarda stragany z rozmaitymi 

towarami. Kupcom towarzyszyli klowni, prestidigitatorzy i, jak 

opowiada tekst, muzycy oraz właściciele prymitywnych projektorów. 

86 Niemiecka nazwa specjalnego projektora, za pomocą którego można 

było powiększać wkładane do środka rysunki lub ukazywać je w trzech 

wymiarach. 

298

powinien stać się pisarzem, by zdobyć przewagę. W ten sposób 

różnica między czytelnikiem i autorem, jak wszystkie inne różnice, 

zostanie unieważniona w „wyższym idiotyzmie" 87 . 

Za pomocą mediacji każdy jest w stanie otrzymać absolutne 

i nieśmiertelne znaczenie w mijającej historii powszechnej. Dziwne 

zatem, że nikt w „Adresseavisen" 88 nie oferuje swych usług i że 

w ciągu mniej więcej trzech godzin nie potrafi wprowadzić w ideę 

mediacji każdego, kto ma jakiekolwiek uzdolnienia, dzięki czemu 

każdy może stać się kimś skończonym, a przecież w tym kierunku 

zmierza historia powszechna 89 . Gdy w ten sposób zapewnimy sobie 

wielotysięczną przeszłość, pozostanie nam jedynie udoskonalić ideę 

zgromadzeń 90 , dzięki której można zdobyć cały nadchodzący czas, 

tak iż każdy człowiek naszej epoki stanie się bifrontowo 91 znaczący, 

bardziej, niż był Noe 92 . 

Podporządkowanie się jednej, choćby najprostszej regule 

życia wymaga czasu i gorliwości; w żadnej mierze nie nadajednostce 

87 W swych dziennikach Kierkegaard zaprojektował w 1838 r. satyryczne 

„dzieło" pod tytułem Discursive Raisonements og ubegribelige Apropos 

betrceffende den h0ieregalskabs Kategońe (Dyskursywne rozważania i niepojęte 

a propos dotyczące kategorii wyższego idiotyzmu, Pap. II A 808-813). 

Twierdził w nim, że filozofowie skorzystaliby na wprowadzeniu kategorii 

„wyższego idiotyzmu", syntetyzującej głupstwa głoszone przez 

spierających się filozofów. Jest to sarkastyczna aluzja do heglowsko- 

-heibergowskiego pojęcia mediacji. 

88 Gazeta złożona z ogłoszeń i reklam; patrz przypis 125 do Powtórzenia 

i przypis 48 do „Przedmowy IV". 

89 Jest to aluzja do heglowsko-heibergowskich pojęć dotyczących „ruchu 

historii". 

90 Na skutek przemian politycznych w Danii w pierwszej połowie XIX 

wieku, szczególnie w rezultacie wprowadzenia przez króla Fryderyka VI 

w 1834 roku doradczych zgromadzeń stanowych, bardzo popularna 

była idea zrzeszania obywateli w partie i stowarzyszenia. Jednocześnie 

Grundtvig podkreślał znaczenie dyskursu religijnego („żywego słowa") 

wspólnoty wierzących dla Kościoła. 

91 Czyli dwulicowy; określenie to pochodzi od rzymskiego boga Janusa 

Bifronsa, mającego dwie twarze. 

92 Por. Księga Liczb, 6-10. 

299

znaczenia ani wobec całości, ani wobec współżyjących z nią pokoleń. 

Lecz założyć stowarzyszenie - cóż może być większą cnotą niż 

utworzenie komitetu? To takie łatwe - i jest jednocześnie nieśmiertelną 

zasługą. Uczestnictwo w uroczystym bankiecie nie jest 

trudne, a jednocześnie jest opus operatum [łac. dziełem dokonanym] 

wobec tego, co powszechne i przyszłe. Ponieważ patrzę w przyszłość, 

która wciąż skrywa się za mglistym welonem tego, co 

nadejdzie, i ukrywa uczynki ludzkości, widzę niesłychany kościół, 

a może inny wspaniały budynek, z którego dochodzi niepokojący 

hałas. Od czasu do czasu zamiera, by ponownie zabrzmieć głośniej 

niż przedtem, zmieszany z odgłosami pałek i bębnów, nad wejściem 

zaś do tego budynku moje oko ze zdziwieniem odkrywa następujący 

napis: „Tu się klei pęknięte szkło". 

Jednak napisanie jedenastej książki także jest pracą i trudnym 

zadaniem dla czasu pełnego pośpiechu i dla jednostki goniącej za 

absolutnym znaczeniem i nieśmiertelną zasługą. Gdyż tyle można 

powiedzieć dla uczczenia czasu: jest on wielkim celem, do którego 

każdy zmierza. Dla uczczenia czasu można jeszcze powiedzieć i to: 

każdy ten cel osiągnie. Czy nie można jednak pójść na skróty, 

wymijając jedenastą książkę? Czemu nie? Obietnica jedenastej 

książki jest jeszcze krótsza, a przecież pewniejsza i w każdym razie 

korzystniejsza. Obietnica (podobnie jak uprzejmość 93 ) posiada tę 

93 Jest to aluzja do znanego powiedzenia „uprzejmość nic nie kosztuje". 

Jak Kierkegaard poznawał przysłowia? Komentatorzy Przedmów odsyłają 

czytelnika do antologii duńskich przysłów pióra N. F. S. Grundtviga 

Danske Ordsprog og undheld (Kopenhaga 1845, s. 49; to przysłowie 

figuruje tam pod numerem 1294) i informują, iż Kierkegaard posiadał 

książkę Grundtviga w swej bibliotece (ASKB 1549). Ponieważ tłumaczowi 

zależy na podkreśleniu wielokształtnej intertekstualności tekstów 

Kierkegaarda, sądzi, że ten komentarz (SKS K4, s. 606) redukuje 

Duńczyka do „mola książkowego", ajego pisarskie inspiracje do tego, co 

„wyczytał u innych". Warto zatem podkreślić, że Kierkegaard uwielbiał 

uliczne rozmowy i że czerpał z nich wiele intelektualnych podniet. Był 

pisarzem, który „korzystał" równie chętnie z oka, jak i z ucha. Jednocześnie 

w komentarzu SKS K4 niepokoi anachronizm; słownik 

300

wspaniałą zaletę, iż nic nie kosztuje tego, kto ją daje, a przecież 

można ją spokojnie określić jako książkę, i to znaczącą więcej niż 

wszystkie cuda świata. Ma ona godzący i łagodzący wpływ na odbiorcę, 

działa jak środek uspokajający, uwalniający od wszelkich 

lękiem podszytych zmartwień o objaśnienie jakiejś sprawy. Czasami 

masz przelotne wrażenie, że nie należy pozwolić prawdzie na poddawanie 

się rozpaczy. Czujesz się bezpieczny, masz dobry nastrój 

i poczucie odpowiedzialności - otrzymałeś obietnicę, na której 

możesz polegać. Dalsza część sprawy już cię nie dotyczy. Obecnie 

pan X. obiecał oświetlić tę sprawę zdecydowanie i do końca. Jakie 

jest zatem niebezpieczeństwo? 

Obietnica dobrze nadaje się do transportu. Nie ma niczego, 

czego posłańcy nie braliby chętniej ze sobą niż puste obietnice. 

Obietnica, niezależnie od tego, że oznacza wszystko, dzięki uprzejmej 

postaci nie znaczy nic więcej niż tyle, że jest znakomitym 

składnikiem towarzyskiej herbatki, i cały wieczór obiega stół 

biesiadny, jakby była balladą o pijakach 94 , dana zaś przez kogoś 

obietnica bynajmniej nie przeszkadza komuś innemu w złożeniu 

obietnicy. Obietnica jest jak proszek tworzący w wodzie bąbelki, 

dzięki niej cała ludzkość zostaje znakomicie obsłużona. 

Nie można z tego złożyć pełnego sprawozdania, nawet gdy 

ktoś pragnie chwalić filozoficzny optymizm, z którym już wiele lat 

Grundtviga ukazał się wszak rok po wydaniu Przedmów. Udało mi się 

stwierdzić, że przysłowie „uprzejmość nic nie kosztuje" figuruje w czterotomowym 

słowniku języka duńskiego: Dansk Ordbog, udgivet af 

Videnskabernes Selskab, Kopenhaga 1802, t. II, s. 600 - opublikowanym 

przed ukazaniem się Przedmów. 

94 Chodzi tu o znaną piosenkę, którą służący Christoff śpiewa w komedii 

Holbergajacob von Tyboe (1725), a. IV, sc. 5. Jej refren brzmi: „Wkoło, 

wkoło, wkoło, jak wesoło, jak wesoło, nasz toast biegnie w krąg". 

A. Thura zamieścił w Adskillige Betcenkninger og Indfald. Paa Versskrevne, 

og nu samlede og udgivne til at Icese af andrefor Tidsfordrw. {Różne myśli 

i pomysły. Pisane wierszem, teraz zebrane i wydane do czytania przez innych k 

rozweseleniu), Kopenhaga 1741, nr 32, nieco inną wersję tej piosenki, 

z następującym refrenem: „Wkoło, wkoło, wkoło / Jak zbożnie / Jak 

wesoło/ Podnosimy kielich do ust". 

301

żyjemy w całkowitej zgodzie, nawet więcej: zbawieni na wieki. Posito 

[łac. przypuszczam], że wyobrażę sobie (a kiedy mówię posito, mam 

prawo wyobrazić sobie to, co niewyobrażalne), zatem posito, że 

wyobrażę sobie, iż pan A.A., którego prawdopodobnie nie dotyczą 

obietnice, sięga po pióro, aby opisać System. Posito, że wyobrażam 

sobie (a kiedy mówię posito, mam prawo wyobrazić sobie to, co jest 

mniej właściwe od innych rzeczy), zatem posito, że wyobrażę sobie, iż 

pan A.A. 95 nie opisał Systemu i że uczynił to pan B.B. I cóż z tego? 

Pozwólmy sobie jeszcze chwilę pozostać przy tej myśli, z którą 

zżyliśmy się w ciągu tylu lat: myśli o możliwości nadziei dotyczącej 

Systemu. Zatem, by to krótko powiedzieć, posito, że wyobrażę sobie 

System, który przyszedł na świat tutaj, w Kopenhadze... i co z tego? 

Cóż, muszę go poznać, chyba że pan CC. będzie tak dobry i przyjazny 

ludziom, że natychmiast obieca streszczenie Systemu i wyrazi 

jego punkt widzenia. Wówczas znowu zostaniemy zbawieni dzięki 

obietnicy. Lecz gdy to się nie zdarzy, trzeba będzie rzecz przeczytać. 

Jakaż strata! Czy ma to przynieść (w końcu) korzyść? Być może nie 

zadowoli nas w pełni - i coś takiego otrzyma nasz szanowny autor za 

95 W swych notach do Przedmów Kierkegaard napisał na marginesie: „Pan 

A. A., prof. Heiberg", „Pan B. B., prof. Nielsen", „Pan C. C, p. Stilling". 

{Pap. V B 96, 9-12). Rasmus Nielsen (1809-1884) był od 1841 r. 

profesorem filozofii na Uniwersytecie Kopenhaskim. Początkowo 

zwolennik Hegla, około 1845 r. znalazł się pod wpływem Kierkegaarda 

i był jego przyjacielem aż do roku 1849. W latach 1841-1844 Nielsen 

wydał Den speculatwe Logik i dens Grundtrcek {Logikę spekulatywną 

w zarysie), mocno zaznaczoną heglowskimi ideami. Peter Michael Stilling 

(1812-1869) był także filozofem, rozpoczynającym karierę jako 

heglista. Pod wpływem Kierkegaarda zaczął w 1850 r. zwalczać swych 

niedawnych przyjaciół, szczególnie prof. H. L. Martensena. W okresie 

„heglowskiej gorączki", w roku 1842, Stilling wydał Philosophiske 

Betragtninger over den speculatwe Logiks Betydningfor Videnskaben, i Anledning 

afProfessor R. Nielsens: „Den speculatwe Logik i dens Grundtrcek" 

{Filozoficzne uwagi na temat znaczenia logiki spekulatywnej dla nauki, 

z powodu książki profesora R. Nielsena „Logika spekulatywną iv zarysie"). 

Kierkegaard polemizował (ironicznie) z pracami Nielsena i Stillinga 

m.in. w recenzji zamieszczonej w „Faedrelandet" z 12 czerwca 1842 r. 

302

cały swój wysiłek, podczas gdy dzięki obietnicy mógłby łatwo 

uzyskać korzyść dla siebie i innych - o wiele większą, niż gdyby 

opisał cudowny System. Jakież to prostackie i niskie - dotrzymać, co 

się obiecało, podczas gdy prawdziwy wykwint ujawnia się jak wirtuozeria 

w tym, by obiecać, jak powiada malarz w Tymonie Szekspira: 

„Vortrefflich! Versprechen ist die Sitte derZeit, es offnet dieAugen der 

Erwartung: Vollziehen erscheint um so dummer, wenn es eintritt, und die 

einfaltigen, geringen Leute ausgenommen, ist die Bethdtigung des Wortes 

vllig aus der Modę. Versprechen ist sehr hofmdnnisch und guter Ton. 

Vollziehen ist eine Art von Testament, das von gefahrlicher Krankheit des 

verstandes bei dem zeugt, der es macht". (a. V, sc. 1) [Myśl przewyborna! 

/ Znamieniem czasów naszych obiecywać, / Bo obietnica rozbudza 

ciekawość, / Gdy w wykonaniu zawsze coś ciężkiego; / Tylko w motłochu 

niemądrych prostaków / Jeszcze w zwyczaju dotrzymanie 

słowa. / Obiecać to rzecz modna i dworacka; / Dotrzymać to jest 

niby jak testament, / Dowód choroby bardzo niebezpiecznej, / 

W głębiach rozumu wykonawcy tkwiącej.] 96 

W przyszłości, gdy system zostanie odczytany, lektura 

umożliwi, być może, rozróżnienie między tymi, którzy go rozumieją, 

i tymi, którzy go nie rozumieją. Pojawią się rozłamy i partie 97 , 

choć teraz cała ludzkość żyje w zgodzie i równości wobec obietnicy, 

która jest bliska każdemu człowiekowi. 

Niniejsza książka, którą w ten sposób wydaję, jest napisana tak, 

jak pisano książki w dawnych czasach. Ten, kto ją napisał, wielokrotnie 

rozmyślał nad sprawą, o której mówi, i dlatego sądzi, że wie 

o niej więcej, niż zazwyczaj się o niej wie. Ponadto nie jest mu 

96 Jest to cytat z niemieckiego przekładu Szekspirowskiego Tymona 

Ateńczyka (Timon of Athens). Tłumaczami byli A. W. Schlegel i Ludwig 

Tieck. Por. Shakespeare's dramatische Werke, w XII tomach, Berlin 1839- 

1841 (t. X, s. 327). Cyt. polski w tł. L. Ulricha; W. Szekspir, Dzieła 

dramatyczne, Warszawa 1973, t. V, s. 598. 

97 Por. List do Galatów 5, 19-20: ,Jest zaś rzeczą wiadomą, jakie uczynki 

rodzą się z ciała: nierząd, nieczystość, wyuzdanie, uprawianie bałwochwalstwa, 

czary, nienawiść, spór, zawiść, wzburzenie, niewłaściwa 

pogoń za zaszczytami, niezgoda, rozłamy..." 

303

ynajmniej obce to, co dotąd zostało o tym napisane, i pragnie 

każdemu przyznać rację. Zamiast niesłychanego zadania: zrozumienia 

każdego człowieka, wybrał takie, które można nazwać ciasnym 

i nierozsądnym - zrozumieć samego siebie, tu i teraz. Dlaczego 

chce być autorem? Czyjego zapał nie jest przypadkiem taki, jakim 

nigdy nie powinien być zapał ducha - refleksem spraw zewnętrznych? 

Nigdy nie zdecyduje się z wielkim przekonaniem napisać 

książki, aby pomóc innym. Wie bowiem, że każdy człowiek jest 

w zasadzie równie rozsądny, zatem każdy człowiek musi (w zasadzie) 

pomóc samemu sobie. Gdy zapał jest sprawą wewnętrzną i przychodzi 

z wewnątrz - wówczas pisze się książkę tak, jak drzewo rozpina 

swą koronę 98 . Jeżeli jest ktoś, kogo to cieszy, tym lepiej. 

Jednocześnie, pragnąc w ten sposób zrozumieć samego siebie, 

idziemy do przodu wolniej i z niejakim trudem. Cokolwiek tu 

znajdziemy, coś radosnego bądź smutnego, skonsumujemy natychmiast 

in succum et sanguinem [łac. z kośćmi i krwią] 99 . Nie należy na 

przykład sądzić, że wszystkie dowody na nieśmiertelność duszy, 

które zostały dotąd przedstawione zarówno w chrześcijaństwie, jak 

i poza nim, są niewystarczające, gdyż prawdziwy dowód istnieje 

w mediacji wszystkich wymienionych. Szukasz przecież dowodu, 

który cię przekona, że nie skończy się na tym, by dowód na nieśmiertelność 

duszy stał się jedyną rzeczą nieśmiertelną, którą 

wypuszczamy na wiatr, takjak to dzieci robią z latawcami, nie mając 

nawet tego, co mają dzieci - sznurka do latawca. 

98 Niektórzy tłumacze dodają tutaj za rękopisem: ,jak ptak śpiewa swą 

pieśń" (por. choćby S. Kierkegaard, Prefaces. Wńting Sampler, tł. T. W. 

Nichol, Princeton 1997, s. 40). Prawdopodobnie w trakcie korekty 

Kierkegaard skreślił ten fragment. Dlatego nie został on zaakceptowany 

przez moich kolegów-filologów, ustalających definitywny tekst 

duńskiego wydania (por. SKS 4, s. 608). 

99 To określenie oznacza przyjęcie czegoś w pełni i pochodzi z Epistolae ad 

Atticum pióra rzymskiego polityka i filozofa Marcusa Tulliusa Cicero 

(106-43 p.n.e.), Epistolae.., były częścią M. Tullii Ciceronis Opera omnia, 

Halle 1756-1757, które znajdowały się w bibliotece Kierkegaarda 

(ASKB 1224-1229). 

304

Posiadając wiedzę, nie będziesz obojętnyjak straganiarz, który 

troszczy sięjedynie o swój stragan, zatroskany, jak pozbyć się towaru, 

niepewny, czy otrzyma na aukcji najwyższą cenę. Narażasz życie, 

będąc przekonany, iż umiejętność sympathesai tais astheneiais ton 

anthropon [gr. współczucia ludzkim słabościom] 100 jest prawdziwą 

zasadą poznania, w każdym bowiem człowieku istnieje skłonność 

do tego, co ludzkie, i to tym głębsza, im głębszym jest człowiekiem. 

Jesteś przekonany, iż nie ma prawdziwej wiedzy bez cierpienia, bo 

właśnie cierpienie jest znakiem wewnętrznego żaru, który daje wiedzę 

jednostce i zabezpieczają przed takim opowiedzeniem prawdy, 

jak to uczyniła oślica Balaama 101 . Przez cierpienie nie rozumie się 

zatem ani zawrotu głowy, ani nocnego ślęczenia nad księgami, lecz 

coś zupełnie innego, godność, z której nie jest wykluczony nawet 

największy prostak, uprawiacz nauki zaś tylko tym się odeń różni, że 

cierpi (o ile cierpi) wyraźniej i dobitniej, i w sposób świadomy. Jeśli 

jesteś wystarczająco arogancki, z zachwytem uwierzysz, iż cierpienie 

to boski sekret ziemskiego bytowania i że jedynie w cierpieniu 

można znaleźć porozumienie z Bogiem, a zatem ktoś pozbawiony 

mądrości jest szczęśliwcem, którego szczęście uczyniło tak lekkomyślnym, 

iż absolutnie nie cierpi. Człowiek poważny zawsze będzie 

od takiej myśli stronił, choćby nawet nie cierpiał z zewnętrznej 

przyczyny i za sprawą losu. Dzięki współczuciu dowie się, jak zbliżyć 

do siebie cierpienie. Nie życzyłby sobie stracić z pola widzenia ani 

100 Parafraza cytatu z Listu do Hebrajczyków, 4, 15. W greckim tekście 

Biblii czytamy o „naszych" słabościach, zamiast o „ludzkich", uniwersalnych: 

„Nie takiego bowiem mamy arcykapłana, który by nie mógł 

współczuć naszym słabościom, lecz doświadczonego we wszystkim na 

nasze podobieństwo, z wyjątkiem grzechu". 

101 W Księdze Liczb, 22, napotykamy opowieść o proroku Balaamie, który 

wbrew woli Boga wyruszył w podróż na grzbiecie oślicy. Trzy razy anioł 

zagrodził im drogę i trzy razy oślica pragnęła zawrócić, lecz prorok nie 

zauważył anioła i siłą zmusił zwierzę do kontynuowania podróży. Za 

trzecim razem Bóg obdarzył oślicę ludzkim głosem, by mogła zapytać 

Balaama, dlaczego została potraktowana chłostą. Najprawdopodobniej 

autor Przedmów czyni tu raczej aluzję do Balaama niż do jego oślicy. 

305

języka, ani mowy, by przybyć jak latarnik z odległych, nieznanych 

okolic - co się od czasu do czasu zdarza uczonemu i co sprawia, iż 

nieprzerwanie zderza się on z codziennością, a nie będąc tego 

całkowicie świadomym, obraża ducha języka i akcjonariuszy, mających 

prawo do wspólnego językowego majątku. Takie rozdzielenie 

jest smutne i niesie ze sobą jedynie iluzję, iż nauka jest w swej 

nieprzystępnej obcości większa niż to, co powszechne, chociaż na 

skutek tego spada w dół, stając się władzą ograniczoną - w tym znaczeniu, 

w jakim posiadanie piękna i bogactwa rozłącza i dzieli, 

a nigdy nie godzi. 

Rozumiała to wspaniała nauka grecka i dlatego jest dobrodziejstwem 

zajmowanie się nią, nie opuściła bowiem ludzi, by zabrzmieć 

jak głos z nieba 102 , lecz pozostała na ziemi, na rynku, 

pośród ludzkich zajęć, co szczególnie dobrze zrozumiał mężczyzna, 

który porzucił sztukę, przestał zajmować się rzeczami widzialnymi, 

by zacząć filozofować w warsztatach i na rynku 103 . Nauka grecka tak 

bardzo podnosi na duchu, a jednocześnie unosi się nad nią pewien 

smutek myśli, który godzi nas z rzeczami widzialnymi. Ta nauka doskonale 

zna swe wysokie pochodzenie, nie zaprzecza mu, a przecież 

z owej różnicy nie czerpie próżnej radości; dlatego włącza się w codzienność. 

Jest jak Bóg przechadzający się w ludzkiej postaci i co 

chwila czyniący cuda ze zwyczajną, wstrzemięźliwą miną, we wszystkim 

przypominający pospolitego człowieka, choć pod wpływem lekkiego 

dotknięcia melancholii nie zgina karku i nie odmładza 

przesadnie swej postaci na skutek boskiego żartu. Nic więcej nie 

mam do dodania, chyba że przez chwilę miałbym się zająć myślą, 

która niewyraźnie, bo najwyraźniej nieproszona, pojawiła się 

102 Jest to aluzja do Ewangelii wg św. Marka, 9, 7: „I zjawił się obłok, 

osłaniający ich, a z obłoku odezwał się głos: Tenjest mój Syn umiłowany, 

Jego słuchajcie". 

103 Chodzi tu o Sokratesa. W Żywotach i poglądach znakomitych filozofów 

Diogenesa Laertiosa (ks. 2, rozdz. 5, 21) znaleźć można takie słowa 

o Sokratesie: „Gdy zrozumiał, iż nie jest naszą sprawą zagłębianie się 

w rzeczy widzialne, zaczął filozofować w warsztatach i na rynku". 

306

podczas niniejszej prezentacji. Myślą o tym, w jakim stosunku 

pozostaję do czytelnika. Takie rozważania uważam za żart, za lekkomyślne 

zabijanie czasu, na które można poświęcić pół godziny, 

nie wcześniej niż po zakończeniu pracy. W naszych czasach inaczej 

się to ujmuje: nie sądzi się, że niemądra powaga, z jaką autor pragnie 

stworzyć i pozyskać sobie czytelników (jeszcze zanim zacznie 

pisać), że młodzieńcza lekkomyślność, z jaką tworzy plany i objaśnia 

je ludziom - że to wszystko istotnie jest powagą i dowodem na 

dojrzałość człowieka dorosłego. Ten, kto w rozważaniach o życiu 

i warunkach życia nie doszedł tak daleko, by dowiedzieć się, jak 

można sprostać poważnej próbie, i nie wie, czy cienka warstwa lodu 

utrzyma rozpędzonego łyżwiarza - ten człowiek nigdy nie osiągnie 

stanu powagi w naturalny sposób: ani dla siebie, ani we własnych 

działaniach. 

Każdy jest sobie przeznaczony, a ten, kto pragnie stać się 

takim, otrzyma solidną podstawę, na której może się oprzeć i która 

go nie zawiedzie. Zapyta siebie, co i jak powinien uczynić, i gdy 

dzięki tym rozważaniom zacznie działać powoli i w ciszy, jego powaga 

nie zostanie naruszona. Kiedy ktoś pragnie utrzymać powagę, 

myśląc o tym, co może zrobić dla innych, oznacza to, że jest rzetelnym 

klownem, którego życie jest i pozostanie żartem, pomimo min 

i gestów, wspaniałej elokwencji i zasmucającego „robienia teatru"; 

istnienie tego wszystkiego nic nie znaczy, poza tym że dzięki ironii 

można zaczerpnąć tu nieco zadowolenia. 

Czas pokaże, czy ten, kto pisze książkę, nadaje się do tej pracy. 

Czyją zakończy, czy w tej samej chwili nie przewróci na nią kałamarza 

lub nie zamieni kolejności kart rękopisu. Może odrzuci ją 

drukarz lub zagubi posłaniec, może spłonie pokój zecera lub nakład 

zostanie zniszczony - albo okaże się, że żaden człowiek nie lubi tego, 

co napisał. Nikt nie potrafi tego przewidzieć, ten zaś, kto jest na tyle 

mądry, by przewidzieć to wszystko zfaveur [fr. korzyścią] dla siebie, 

jest mądry, ale jeden Bóg wie, co rozsądny człowiek z tym robi. To, 

co każdy chce wiedzieć, brzmi następująco: czego pragnę, co 

potrafię, czego dokonałem? To wszystko powinno stać się tematem 

poważniejszych rozważań, które z kolei powinny w powadze 

307

odrodzić duszę. Uznać każdy powiew czasu za palec Opatrzności, 

mający znaczenie dla tego, co człowiek winien uczynić, to tak jakby 

uznać, żejest on uczniem krawieckim, a powiew wiatrujest tak silny, 

że może zdmuchnąć go ze stołu! 104 To chcieć zaprosić do miasta 

lato przez noszenie zasadzonych w doniczce pędów cebuli 105 , to 

pragnąć zdobyć Ziemię Świętą, nie wiedząc, gdzie leży na mapie, 

zacząć krzyczeć na zgromadzeniu, choć samemu się pobłądziło 

i wzięło krowę za wiatrak 106 ; wezwać wszystkich krawców, by wyjaśnić, 

jak się wiąże supełek na nitce 107 ; chodzić cały dzień jako goniec 

i odrywać ludzi od pracy, by zaproponować im prenumeratę; zrobić 

obiad z papieru, na którym spisano menu; nakarmić głodnych ideą 

stowarzyszenia, którego celem byłoby uszczęśliwienie wszystkich 

biednych -jeżeli to wszystko jest żartem, czasami nawet zabawnym, 

o ile został poważnie opowiedziany, to stanie się żartem rozpaczliwym, 

tym bardziej rozpaczliwym, im bardziej idiotyzm jest 

rzetelny. 

104 Chodzi tu o popularne od XVI wieku Przygody Dyla Sowizdrzała (TUI 

Eulenspiegel). Kierkegaard posiadał w swojej bibliotece duńskie 

tłumaczenie książki, zatytułowane Underlig og selsom Historie om TUI 

Ugelspegel, en Bondes S0n barnf0d udi det Land Brunsyig (Dziwne i szczególne 

przygody Dyla Sowizdrzała, chłopskiego syna, urodzonego w ziemi brunszwickiej, 

ASKB 1469), bez daty wydania, z adnotacją „wydane w tym roku" 

(najprawdopodobniej między 1812 a 1842). Tytuł rozdziału XLVIII 

książki brzmi: Jak Sowizdrzał sprawił, że trzech uczniów krawieckich 

wypadło przez okno, po czym rzekł do zebranych: Patrzcie, wiatr 

zdmuchnął ich na dół" (s. 80). 

105 Jeszcze nie tak dawno początek lata czczono w Danii majowymi 

pochodami młodzieży z zielonymi gałązkami w dłoniach. 

106 Aluzja do przysłowia: „Nie odróżnia krowy od wiatraka (lub: wrót 

stodoły)", które oznaczało człowieka ograniczonego. Przysłowie to znajduje 

się między innymi w istniejącym jedynie w rękopisie słowniku 

M. Motha (1649-1719) - obecnie w posiadaniu kopenhaskiej Biblioteki 

Królewskiej. 

107 Inna aluzja do przygód Sowizdrzałowych (op.ciL, rozdział XLIX): 

Sowizdrzał rozesłał listy do krawców z całych Niemiec, obiecując nauczyć 

ich sztuki, która zapewni im dobrobyt. Gdy krawcy przybyli, Sowizdrzał 

pouczył ich, jak przeciągnąć nitkę przez ucho igielne (s. 82 i n.). 

308

Ten, kto pragnie zostać moim czytelnikiem, musi zgodzić się 

ze mną, że chociaż nauka skończyła ze wszystkim w naszej epoce, to, 

niestety, zapomniała o istocie wszystkiego. A oto istota rzeczy: nie 

można nic zrobić z udziałowcami lub z projektem prenumeraty, 

albo z kręgiem tancerzy skupionych wokół tego lub innego literackiego 

bożka. Tylko ten jest moim czytelnikiem, kto jest pewien, że 

każdy jest sobie przeznaczony i że to jest najważniejsza rzecz. Lecz 

dlatego nie umiem stwierdzić z pewnością, czy nie znajduje się on 

przede mną. Mimo to sądzę, że lektura tego, co piszę, ma dla czytelnika 

znaczenie - w ten lub inny sposób. Jednocześnie, powtórzę, 

oczywiście nigdy z poczuciem pewności nie wyobraziłbym sobie, iż 

jest konieczne, bym napisał książkę ze względu na innych. Dopiero 

gdy do pisania skłonią mnie zapał i pragnienie, dopiero gdy zakończę 

książkę - dopiero wówczas ujrzę mego czytelnika. 

Dzięki temu wyobrażeniu jestem także uwolniony od związanego 

z losem książki zmartwienia nie na czasie. Prawdopodobnie 

niniejsza książka zostanie wydana, choć nie wiem tego z pewnością. 

Gdy znajdzie czytelnika, który wyciągnie z niej korzyść lub zadowolenie, 

będzie to dla mnie niepewnym i nieoczekiwanym dowodem, 

iż rachunek został wyrównany ku obopólnemu zadowoleniu 

i przyjemności. 

Jeżeli chodzi o naszych systematyków i filozoficznych optymistów, 

zapewne dowiedzą się niebawem, że nic nie mogą zrobić. 

Niebawem, powiadam (właśnie: równie szybko myślę, jak to 

wyrażam), bo dla nich wszystko maszeruje „raz, dwa, trzy". Szybko 

zauważą, iż nie należy marnować czasu na marudera, który niczego 

nie widział na świecie i był jedynie w podróży po krainie własnej 

świadomości 108 , a zatem nie zajechał daleko, gdy systematyk ma 

wielkie doświadczenie i był już tam, „gdzie diabeł mówi dobranoc, 

zarówno w Trapezuncie, jak i w R." 109 . Niemożliwe, by znaleźli 

108 Określenie „podróżnik po krainie własnej świadomości" to jedna z ważnych 

metafor-autodefinicji Kierkegaarda. Podobne epitomy występują 

także w Pap. XI2 A 171; V B 47:13. 

109 Nieco zmieniony cytat z komedii Holberga Mester Gert Westphaler (1723; 

a. II, sc. 3). Jedna z postaci sztuki, Gunilda, gani Gerta, chwalącego się 

309

warte trudu wadzenie się z powodu takiego podróżnika, tym 

bardziej że tak często musieli się wadzić o „nic" 110 . Niechże Bóg 

pobłogosławi, by tak się stało, jak widzę bowiem, jedno z moich 

najdroższych życzeń już zostało spełnione. Gdyby zaś tak się nie 

stało, gdyby wbrew wszelkim oczekiwaniom mieli wziąć się do mnie, 

proszę ich, by uczynili to zupełnie naturalnie. Jestem - teraz i zawsze 

- całkowicie do ich usług. Jedna jedyna prośba, jedna błagalna 

propozycja: z książką i ze mną zróbcie, co chcecie, ale - proszę - nie 

składajcie mnie za pomocą mediacji do systematycznej trumny 

kramarza. Lękam się bowiem mediacji i nic na to nie poradzę. To 

słowo - nie samo w sobie, lecz poprzez swój nieskończenie monotonny 

wpływ na moją duszę - działa tak, jak dźwięk zgrzytającej 

dzień za dniem piły, jak skrzypienie, które według Sokratesa wydaje 

Ksantypa w nieprzerwanych kłótniach, jak tarcie zawieszonego na 

bloku sznura (Diogenes, 2,5,36) 1H . 

Moja budowa, moje zdrowie, cała moja konstytucja nie pozwala 

na mediację. Niech będzie, że to mój brak; gdy sam się przyznaję, 

można na mnie polegać. Wystarczy, by ktoś wymienił słowo 

„mediacja", a wszystko staje się wielkie i przytłaczające. Nie czuję się 

przejażdżką z duńskiej miejscowości Haderslev do Kilonii: „Toż Anders, 

Chrystianowy syn, był trzy do czterech razy w Burdzie [Bordeaux] 

i Równie [Rouen] we Francji, tam gdzie diabeł mówi dobranoc, w Trapezundzie 

czy Katesundzie, a przecież nie mówi tyle o swych podróżach!" 

Starożytny Trapezunt (średniowieczna Trebizonda, obecnie turecki 

Trabzon) to nazwa miasta nad Morzem Czarnym. W XIII-XV w. istniało 

chrześcijańskie państwo greckie, Cesarstwo Trapezuńskie (Trebizondy), 

utworzone przy pomocy gruzińskiej królowej Tamary, rządzone 

przez ród Komnenów. Przetrwało upadek Konstantynopola. 

110 Jest to aluzja do systemu logicznego Hegla (przejętego przez Heiberga), 

który „ma się zaczynać od «czystego bytu», identycznego z «nicością»". 

Por. przyp. 5 do Przedmów. 

111 Odniesienie do Żywotów filozofów Diogenesa Laertiosa, gdzie Alcybiades 

tak krytykuje żonę Sokratesa, Ksantypę: „Alcybiades rzekł: Ksantypa jest 

nieznośna z tą swoją kłótliwością, na co Sokrates odpowiedział: Przyzwyczaiłem 

się do tego, jak do nieustannego skrzypienia zawieszonego 

na bloku sznura. Ty zaś naśladujesz gęganie gęsi". 

310

wcale dobrze, jestem przybity i rozdrażniony. Starajcie się mi współczuć. 

Raczej zaoszczędźcie mediacji oraz stania się niezawinioną 

przyczyną wywoływania tego lub owego filozoficznego powtarzacza. 

Nie chcę jak dzieci w kościelnym chórze (dobrze to znam) raz 

po raz opowiadać historii o nowej filozofii, rozpoczynającej się od 

Kartezjusza, i bajki filozoficznej o tym, jak byt i „nic" łączą swe deficyty 

112 , z czego powstaje przyszłość, a także jak wspaniałe rzeczy 

zdarzyły się w dalszym ciągu tej opowieści, która jest żywa i poruszająca, 

chociaż nie jest żadną opowieścią, lecz jedynie czystym 

ruchem logiki. 

O tym wszystkim można przeczytać po niemiecku, a gdy się 

czyta Hegla, czegoś się tam człowiek nauczy i często z czcią powraca 

do Mistrza. Lecz choćby to, co Hegel powiedział, było równie 

pewne jak fakt, że amo [łac. kocham] pochodzi od form czasownikowych 

amavi, amatum, amare 11 ^, gdyby było równie oczywiste 

jak dowód na równanie Pitagorasa, pozostanie równie beznadziejne 

jak starzec, który chce dodać sobie znaczenia przez napisanie o tym 

książki, nie przeznaczonej ani dla młodych, ani dla zupełnych 

nowicjuszy. Dla kogoś, kto musi wysłuchać takiego wykładu, rzecz 

jest śmiertelnie nudna, on sam bowiem może (gdy warunki życia 

uczynią to koniecznym, nawet gdyby nie sądził, że jest o czym pisać) 

odrobić tę lekcję równie dobrze jak każdy inny, kto został przyjęty 

na uniwersytet. 

Gdyby to, co napisałem, odnosiło się do jakiejś wcześniejszej 

pracy - niezależnie od tego, co prawdopodobnie z talentem lub na 

skutek godnej wybaczenia niewiedzy przemilczałem, stwierdzam 

bez żadnej mediacji: nie jest moim pragnieniem bycie pisarzem, nie 

pożądam cudzych pieniędzy, dlatego zobowiązuję się każdemu 

kupującemu oddać je, kiedy rzecz zostanie udowodniona. Mówię 

bowiem za Hamannem: ,J\ficht eine blosse horme sondern ein furor 

112 Aluzja do idei duńskich uczniów Hegla - J. L. Heiberga i H. L. Martensena. 

113 Patrz przyp. 72 do Listu otwartego Constantina Constantiusa do Pana 

Profesora Heiberga. 

311

uterinus hat mich zu den meisten Aufdstzen getrieben Anstatt Geld zu nehmen, 

hdtte ich lieber Geld gegeben, und das Wiederspiel von andern 

Schrifstellern getrieben" (7, 205) 114 . [„Nie tyle czysty horme (gr. pociąg) 

co furor uterinus (łac. furia porodowa) zawiniła w powstaniu 

większości mych dzieł. Zamiast brać pieniądze, raczej je wydawałem, 

czyniąc odwrotnie niż inni pisarze".] 

114 Cytat z listuj. G. Hamanna doj. G. Herdera z 6 lutego 1785 r. (patrz 

ośmiotomowe Hamann's Schriften, wyd. przez F. Rotha, Berlin-Lipsk 

1821-1843. Tutaj chodzi o tom VII, 1825, s. 205). 

312

VIII 

- Laertiado! co wróżę, będzie lub nie będzie. 

Wielkiego Apollina jam wieszcze narzędzie. 

Tejrezjasz 115 

§ 1. Trudności ogólne 116 

Założenie pisma filozoficznego w Danii nie tylko wydaje się 

niełatwą sprawą. Jest nią naprawdę. Nawet ja nie powstrzymałem 

się od uczynienia tego, do czego poczuje się sprowokowany najbardziej 

życzliwy mi czytelnik, mianowicie od potrząśnięcia głową 

i ostrzegawczego oraz pełnego wyrzutu okrzyku: „Co się stało?"... 117 

115 Cytat z Satyr Horacego, Satyrarum liber II („quidquid dicam, aut erit aut 

non:/ Divinare etenim magnus mihi donat Apollo") w posiadanym przez 

Kierkegaarda wydaniu Q Horatii Flacci opera, Lipsk 1828, s. 211 (ASKB 

1248). Przekład polski za: Q. Horatius Flaccus, Poezje, tł. J. Czubek, 

Warszawa 1924, Satyry, II, 5, s. 341. Tejrezjasz, syn nimfy Chariko, był 

wróżbitą, którego Odyseusz odwiedził w Hadesie, by spytać o drogę 

do domu i niebezpieczeństwa związane z tą podróżą. Patrz Odyseja, 

pieśń XI. 

116 „Przedmowa VIII" parodiuje styl heglistów, układających swe prace 

w paragrafy i punkty. 

117 Jest to aluzja do komedii HolbergaMesterGert Westphaler, a. I, sc. 3, gdzie 

Mistrz Gert mówi do żebraczki: „Tak, Mutterl Nigdy nie należy zadzierać 

z władzą. Bo popatrz, co się stało z Ariuszem, gdy zadarł ze swym biskupem!" 

313

Takie pisma zakładali ludzie, którzy wyróżniają się pośród nas 

dzięki geniuszowi, talentom, bogactwu wiedzy lub nieograniczonemu 

zaufaniu czytelników, by po krótszym lub dłuższym okresie 

znowu tego zaniechać. O, nawet panu profesorowi Heibergowi 

nie udało się to przedsięwzięcie tak, jak tego pragnął. Jego „Perseus. 

Journal for den speculative Idee" [„Perseusz. Pismo poświęcone 

idei spekulatywnej"] ukazał się jedynie w dwóch zeszytach 118 . 

A przecież jest on najmężniejszym z mężczyzn, o ile ktoś jest mężny 

w naszym królestwie. Gdy rozpoczął swe dzieło, mógł być pewien 

władzy, pewien, że współpracownicy zaczną się wokół niego tłoczyć. 

Ktoś starszy może uzna, że było to przedsięwzięcie, które wymagało 

silnego poparcia w miły i bezwarunkowy sposób. Młodzieniec poczuje 

się pochlebiony na samą myśl o literackiej dystynkcji, o honorze 

współpracy z pismem profesora Heiberga. Żaden wśród 

młodych nie zrozumie tego lepiej ode mnie. Wciąż pamiętam, jak 

bardzo był zamroczony umysł młodzieńca, ośmielającego się 

w swoim czasie sądzić, że jego tekst nie został odrzucony 119 . Nigdy 

młody kadet nie spoglądał z większym podziwem na słynnego 

generała, pod którego sztandarem miał walczyć, niż ja patrzałem 

na niezapomnianego redaktora „Flyveposten". Pomimo że pismo 

już nie istnieje, nigdy nie zakwitło, nie zwróciło na siebie uwagi 

większej liczby prenumeratorów. Odzew bynajmniej nie był taki, jak 

się należało spodziewać 120 . A gdy tak się już wydarzyło, jakie jest 

118 Były to raczej roczniki, z których pierwszy ukazał się w czerwcu 1837, 

a drugi w sierpniu 1838 r. (w bibliotece Kierkegaarda, ASKB 569). 

119 Kierkegaard zamieścił w latach 1834-1836 cztery artykuły w piśmie 

Heiberga „Kj0benhavns flyvende Post", niepewne jest autorstwo 

piątego. Współpraca została przerwana w 1838 r., gdy Kierkegaard 

zaproponował Heibergowi publikację omówienia powieści H. Ch. Andersena 

Jedynie grajek w „Perseuszu". Heiberg odmówił, co doprowadziło 

do zerwania stosunków między przyszłym filozofem i „niezapomnianym 

redaktorem". 

120 W nrze 2 „Perseusza" zamieszczona została lista prenumeratorów, 

licząca 133 nazwiska, wśród nich Kierkegaarda. Na liście byli licznie reprezentowani 

księgarze, zamawiający wiele egzemplarzy, nakład pisma 

314

prawdopodobieństwo - wyłączając niemożliwość - że mnie się to 

przedsięwzięcie powiedzie? A raczej: jakie jest prawdopodobieństwo, 

że otrzymam coś jeszcze gorszego? Skoro czas pozwolił 

sobie pouczyć innych, że nie jest możliwe, zapewne nie mogę 

oczekiwać przyjaznej rady ze strony doświadczenia, już raczej ostrej 

i wyraźnej korekty, która nauczy mnie i mnie podobnych, by nie 

porywać się zuchwale na to, czego inni poniechali - nawet ci, którzy 

się pośród nas wyróżniają. 

Prawda, że od tego czasu zainteresowanie filozofią zatoczyło 

szerokie kręgi. Prawda, że właśnie fakt, iż rzecz rozpoczął pan prof. 

Heiberg, może przynieść mi wiele korzyści, wiadomo bowiem, że 

często słabszemu udawało się, czego silniejszy nie potrafił; i czego 

bogaty nie otrzymał, przypadło w udziale biednemu, o ile nadszedł 

w odpowiednim momencie, by zebrać, co bogaty zasadził. Ajednak 

wyraźnie przeczuwam, iż prawdopodobieństwo, by moje przedsięwzięcie 

się powiodło, jest o wiele mniejsze, niż było ono w swoim 

czasie w stosunku do prof. Heiberga. Że słabość znajduje siłę, by 

dokonać tego, czego siła nie może - łatwo się mówi po fakcie. Gdy 

się zaczyna, nie można w tym znaleźć żadnej pociechy. Któż bowiem 

zna czas i możliwości? 121 Żaden mężczyzna w naszym królestwie nie 

pracuje tak jak prof. Heiberg - lecz nawet jemu się nie powiodło. 

Widoki są nie najlepsze, a moja pozycja całkiem niekorzystna: 

nie jestem prof. Heibergiem. Właśnie -jestem nawet czymś mniej 

przewyższał zatem liczbę subskrybentów. Jeżeli chodzi o współpracowników 

i autorów pisma, to oba roczniki „Perseusza" zawierały sześć 

artykułów; cztery z nich wyszły spod pióra Heiberga. Dla porównania 

warto podać, że Przedmowy ukazały się w nakładzie 525 egzemplarzy. 

Kierkegaard opłacił koszty papieru i druku, zarabiając nawet nieco na 

książce, mimo iż w ciągu trzech lat sprzedanych zostało jedynie 208 egzemplarzy 

i że pierwszy nakład nie został wyczerpany do śmierci autora 

w 1855 r. 

121 Jest to zarówno aluzja do Ewangelii wg św. Mateusza, 24, 36: „Lecz 

o dniu owym i godzinie nikt nie wie, nawet aniołowie niebiescy, tylko 

sam Ojciec", jak i do podtytułu Przedmów. Dla rozweselenia niektórych 

stanów w miarę czasu i możliwości. 

315

niż „niebyciem" prof. Heibergiem, jestem bowiem wyłącznie 

N.N. 122 Ktoś starszy uzna zapewne moje przedsięwzięcie za 

niedojrzałe lub, co najwyżej, starczy mu cierpliwości, by zaczekać. 

Inaczej mówiąc, nie zechce mnie poprzeć, lecz osądzi. Ktoś młodszy 

bynajmniej nie poczuje się pochlebiony osiągnięciem wysokiej 

literackiej pozycji, jaką jest fakt bycia moim współpracownikiem. 

Wątpię, czy poruszą go moje modlitwy. Czemu zatem nie zaniecham 

tego wszystkiego? Czemu wciąż żywię nadzieję, że mnie się 

powiedzie? Dlatego że mój cel nie tylko jest zacny, ale także odmienny 

od celu tych, którzy dotąd pragnęli wydawać pisma filozoficzne. 

I ponieważ moje oczekiwania nie tylko są piękne, ale także odmienne 

od oczekiwań tych, którzy robili to przedtem. 

§ 2. Cel mego pisma 

Jakaż to radość ujrzeć, że filozofia zatacza tak szerokie kręgi 

w naszym kraju! Niebawem nie będzie ani jednego człowieka 

nieobjętego jej oddechem i niewtajemniczonego w jej błogosławieństwa. 

Lecz ta radość nie potrafi zwalczyć moich wątpliwości: 

czy istotnie ci wszyscy ludzie ąui nomen philosophiae dederunt [łac. 

którzy oddali swe imię w służbę filozofii] rozumieją, co zostało 

powiedziane - i co sami powiedzieli? Prześladują mnie wątpliwości, 

gdyż często zdarzało się, że przy pewnych okazjach sądziłem lub 

zostałem przekonany o tym, iż wielu moich współczesnych nie ma 

się zbyt dobrze, choć moje epoche [gr. powstrzymanie się] nie 

pozwoliło mi podawać się tu za filozofa. Gdy bowiem mimo 

wszelkich wysiłków nie potrafiłem wznieść się do tej przyprawiającej 

o zawrót głowy myśli, iż należy wątpić we wszystko, postanowiłem - 

by chociaż w cokolwiek zwątpić - pobudzić moją duszę do bardziej 

ludzkiego zadania: do zwątpienia, czy wszyscy filozofowie rozu- 

122 N. N. - łac. nomen nescio, nazwisko nieznane. Skrót odpowiada inicjałom 

Nicolausa Notabene, który podpisanyjest na karcie tytułowej jako autor 

Przedmów. W rękopisie widniało w tym miejscu „Mag. Kierkegaard", ale 

to nazwisko zostało usunięte w druku. 

316

mieją, co zostało powiedziane - i co sami powiedzieli. Tej wątpliwości 

nie można przezwyciężyć wewnątrz systemu, ale tylko w życiu 

123 . A skoro tak, co nam pomoże, że filozofia przezwycięży każdą 

wątpliwość? Pozostanie przecież wątpliwość, czy ludzie pojmą 

filozofię. A ta wątpliwość nie może być obojętna ani tym, którzy są 

zainteresowani filozofią, ani samej filozofii. Zainteresowani chcą 

przecież zrozumieć filozofię, filozofia zaś pragnie być zrozumiana. 

Nauka nie chowa wiedzy dla siebie. Pragnie ją wszystkim przekazać. 

Chce bowiem, by wszyscy ludzie doszli do poznania prawdy 124 . Nie 

żąda wiele, pojawia się w skromnej postaci, wyraża się ze słodyczą 

miłości. Czy nie jest tak, by dać jakiś przykład, że filozofujący księża 

raz za razem proklamują, iż „w naszych czasach jest konieczne, aby 

teolog był filozofem, by mógł zadowolić wymagania naszego 

czasu" 125 . Lecz skoro jest to konieczne, musi być także możliwe. 

Każdy teolog może więc zostać filozofem. Pojęcia „teolog" nie można 

w tym języku użyć sensu eminentori [łac. w wyróżnionym znaczeniu], 

w stosunku do jakiegoś pojedynczego wyróżniającego się 

teologa, nawet ja bowiem potrafię zauważyć, iż ze strony filozofii 

byłoby nader niefilozoficznie uznać, że coś stwierdziła za pomocą 

teologii. Byłoby nader niefilozoficznie ze strony filozofii zdefiniować 

byt najwyższy wewnątrz jakiegoś konkretnego bytu, takjakby to 

był inny byt. 

Owo tak cieszące każdego absolwenta teologii stwierdzenie 

wzrasta z pobudzającą mocą, gdy rozważamy następujące słowa: 

„zadowolić wymagania naszego czasu". Łatwo można spostrzec, że 

słowa „czas" nie można zrozumieć w związku z jakimś konkretnym, 

123 Aluzja do łacińskiej sentencji „non scholae, sed vitae discimus" (uczmy się 

nie dla szkoły, ale dla życia), tutaj skierowana przeciw heglowskiej myśli 

systemowej. 

124 Por. Pawłowy Pierwszy List do Tymoteusza, 2, 3-4: Jest to bowiem 

rzecz dobra i miła w oczach Zbawiciela naszego, Boga, który pragnie, by 

wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy". 

125 Wyrażenie „wymagania naszego czasu" było często używane przez 

heglistówj. L. Heiberga i H. L. Martensena. Stało się ono celem równie 

ironicznych ataków „Przedmowy I". 

317

wyróżniającym się filozofem, gdyż ze strony filozofii byłoby 

niefilozoficznie stwierdzić, że owa wyróżniająca się jednostka 

powinna szukać u kogoś lub wymagać od kogoś tego, czego przede 

wszystkim powinna szukać u siebie i wymagać od samej siebie. 

Słowa „czas" nie można także zrozumieć jako idei czasu, jako personifikacji 

czasu, skoro byłoby całkiem niefilozoficznie ze strony 

filozofii nie odróżnić realiter [łac. istotnie, faktycznie] idei czasu od 

owego teologa kat , exochen [gr. w wyróżnionym znaczeniu = łac. sensu 

eminentori], który istotnie chciałby być ideą czasu. Popatrzcie, jak 

dobra stała się filozofia w ciągu ostatnich dni, jak daleka od starej, 

oszczędzającej się bogini, pozwalającej kochać się i podziwiać 

nielicznym, a ukazującej się jeszcze mniejszej ich liczbie. To czyni 

każdego teologa filozofem, a dzieje się tak po to, by mógł on 

zaspokoić wymagania naszego czasu, co jest rzeczą filozoficzną i co 

zakłada, że czas (suma jednostek) jest filozoficzny. Oto wspaniała 

nadzieja dla każdego absolwenta teologii! A więc nie ma już wątpliwości, 

że istotnie zrozumiało się, co się powiedziało i co zostało 

powiedziane? 

To, co głosi teologia, jest głoszone przez wszystkie pozostałe 

nauki, wszystkie bowiem zbliżają się do filozofii. Ze wszystkich ust 

słychać, jak jakieś tutti [wł. wszyscy; tu w znaczeniu muzycznym - 

cała orkiestra]: „filozofia jest zgodna z wymaganiami naszego 

czasu". Filozofia głosi, że nasz czas jest rozumny, jego wymagania 

są zatem wymaganiami rozumu 126 . Chętnie myślę jak najlepiej 

o moich bliźnich, dlatego chętnie wierzę, iż każdy mówca wie, 

o czym mówi. Lecz mimo to zawsze pozostanie we mnie resztka 

wątpliwości. 

Zapragnąłem odrzucić ową resztkę: osiągnięcie tego jest 

celem niniejszego pisma. Choć coraz więcej ludzi coraz mniej 

126 Jest to aluzja do znanej sentencji ze wstępu do Heglowskiej Grundlinien 

der Philosophie des Rechts (1821): Was yernunftig ist, das ist wirklich;/ und 

was wirklich ist, das ist yernunftig („Co jest rozumne, jest rzeczywiste; / 

a co jest rzeczywiste, jest rozumne"), w: HegeUs Werke, Berlin 1833, 

t.VIII,s. 17(ASKB551). 

318

ozumie, o czym mówi filozofia naszego czasu, szczególnie gdy 

mówi o teologii, to wiedzą oni, jak to ukryć. Nawet gdy nie są,posito 

[łac. przypuszczam], znawcami filozofii, to przecież znają świat. 

Niestety, tej mądrości zawsze mi brakowało. Jak to wyżej zaznaczono, 

filozofia nie może być nam obojętna, niezależnie od tego, czy 

ją istotnie rozumiemy, czy też nie. A przecież można się o tym dowiedzieć 

jedynie z powodu głupoty kogoś w nią zaangażowanego, 

mądry człowiek bowiem nie pokaże tego po sobie. 

Moim celem jest służenie filozofii, a moje kwalifikacje są takie: 

jestem wystarczająco głupi, by jej nie rozumieć. Nawet głupszy - 

wystarczająco głupi, by to ujawnić. Mimo to moje zadanie może 

jedynie wspomóc filozofię, bo filozofia nie poniesie żadnej szkody, 

gdy pojmie ją największy głupek. Właśnie wtedy odniesie swe 

największe zwycięstwo i dowiedzie swej racji, mogąc wszystkich 

zamienić w filozofów. 

Czy to nie dobry cel? Czy nie różni się od celu tych, którzy 

przedtem chcieli wydawać pisma filozoficzne, chociaż wjednymjest 

zgodny z ich celem: w służbie filozofii? Są jednak różne służby. 

Jeden służy swą mądrością, inny głupotą. W związku z mym celem 

poważnie wypróbowałem siebie i dzięki testowi na samym sobie 

poczułem, że posiadam konieczne cechy. Pozwalam sobie to powiedzieć, 

nie naruszając ani mej skromności, ani przyzwoitości. Oto 

cechy, których potrzebuję: głupota i rezygnacja. Nie znajdziecie 

nikogo, kto by był tak uprzejmy, by to pierwsze uznać za warte dyskusji. 

Co się zaś tyczy drugiej cechy, to przyznając się do pierwszej, 

wyprowadzam przecież dowód, że znajduję się w posiadaniu tej 

drugiej. Nigdy bym się nią nie chwalił (jako cnotą), według 

wszelkiego prawdopodobieństwa bowiem dobrze się opłaci. Także 

wierny kochanek może powziąć zamiar sprawdzenia ukochanej, nie 

dlatego by coś na tym miała stracić, lecz aby ukazała się jego 

zakochanym oczom w swojej wyniosłej postaci. Kocham filozofię. 

Kocham filozofię od czasów mej wczesnej młodości. Nie muszę 

chyba zapewniać, iż czuję dla niej zbyt wiele czci, by pozwolić sobie 

najej sprawdzenie w ten sam sposób, jak to uczynił kochanek ze swą 

ukochaną. Uczynił to z własnej woli; to błąd, choć należy go 

319

wybaczyć zakochanemu. Ja to czynię, prowadzony koniecznością. 

Wynik może się jednak okazać ten sam - że filozofia ukaże się 

memu zakochanemu spojrzeniu jeszcze piękniejsza i wspanialsza 

niż kiedykolwiek. Czyżby jednak potrzebowała aż tyle rezygnacji, by 

ukazać słabość temu, kto jej oczekuje? 

Kto nie pragnąłby (z braku czegoś wyższego) z radością stać się 

niezręcznym pytaniem, które wywołuje piękniejszy niż kiedykolwiek 

rumieniec na twarzy dziewczyny; prawie dziecinną prostotą, 

która uczyniła uśmiech na twarzy uczonego jeszcze poważniejszym 

niż zazwyczaj; głupotą, która dała początek żartowi; nieporozumieniem, 

które pozwoliło nauce lepiej wyjaśnić rzecz niż przedtem? Nie 

będę sprawdzał filozofii, naśladując naszego kochanka, zawsze ją 

bowiem kochałem. Moja miłość nie jest tak szczęśliwa, bym mógł 

ryzykować zuchwałe eksperymenty. Jeżeli ją sprawdzam, to jedynie 

za pomocą modlitw i błagań. Nie należę do mocarzy, którzy żyją za 

pan brat z filozofią i pozostają z nią na równej stopie. Jestem jak 

biedny niewolnik w książęcym pałacu, który codziennie widzi 

królewski majestat, chociaż dzieli mnie od niego wciągająca przepaść. 

A przecież jak niewolnik w Palnatoke 127 mam tylko jedno życzenie: 

zobaczyć to wszystko w całej okazałości. Czy nie powinno tak 

być? Filozofia nie odchodzi w ciemność, jak król Harald Blaatand, 

nie popełnia błędu, nie wkłada śmiertelnego giezła zamiast szaty 

koronacyjnej 128 . 

127 Chodzi o sztukę A. Oehlenschlagera Palnatoke (1809); jej głównymi postaciami 

są skorumpowany król Duńczyków Harald Blaatand (Harald 

Sinozęby), który panował w latach 950-985, ijarl Palnatoke, popierający 

syna Haralda w walce z ojcem. W akcie IV Harald zleca swemu niewolnikowi 

Skofte, by zamordował Palnatoke. Skofte stawia tylko jeden 

warunek: chce wpierw zobaczyć króla odzianego w szaty koronacyjne. 

Por. dziesięciotomowe Oehlenschlagers Tragódier, Kopenhaga 1842, t. II, 

s. 271-273 (ASKB 1601-1605). 

128 W tej samej sztuce, Palnatoke, król Harald, chcąc spełnić prośbę Skofte, 

idzie w ciemności do swej komnaty. Nie zapalając światła, szuka szaty 

koronacyjnej, lecz gdy ukazuje się wreszcie Skofte, ma na sobie giezło, 

koszulę śmiertelną. 

320

Czy nie powinno tak być? Czy filozofia bywa kiedykolwiek 

piękniejsza niż wtedy, gdy można ją pojąć - nawet nierozgarniętym 

umysłem? Lecz gdy nikt nie chce się do niego przyznać, nie chce 

tego ujawnić także filozofia. 

Czy mój cel nie jest piękny? Czy nie różni się od celu innych, 

którzy przedtem chcieli wydawać takie pisma? 

§ 3. Moje oczekiwanie 

Skoro czytelnik poznał mój cel, poznał także moje oczekiwanie, 

oczekuję bowiem, iż osiągnę swój cel. Oczekuję szczęśliwego 

rezultatu, choć szczęśliwy rezultat zależy w tym wypadku od dwu 

rzeczy: od tego, czy moje przedsięwzięcie powiedzie się w zewnętrznym 

i komercyjnym sensie, oraz czy powiedzie się w wewnętrznym 

i naukowym znaczeniu. 

W znaczeniu zewnętrznym moje oczekiwanie dotyczy prenumeratorów 

i współpracowników. Doświadczenie wykazało, że czasopismo 

filozoficzne nie może spodziewać się zgromadzenia znacznych 

zastępów. Oczywiste, że pomimo tego doświadczenia życzę mojemu 

czasopismu szczęścia - życzenie jest przecież sztuką wyzwoloną 129 . 

Być może wymaga wyjaśnienia fakt, że pomimo doświadczenia 

oczekuję szczęśliwego rezultatu. Oto ono: moje czasopismo różni 

się od poprzednich, ośmielam się zatem oczekiwać innego losu, 

różnica uprawdopodobnia bowiem pomyślny los. 

Ten, kto powiada, że ludzie chętnie ze sobą współpracują, nie 

mówi ani nic nowego, ani nic nieprawdziwego. Ludzie chętnie 

wspomagają każde korzystne przedsięwzięcie, a przede wszystkim 

pomagają potrzebującym. Pragną jednak, by ich dobroczynna 

działalność i okazane przez nich usługi były jasne i wyraźne, a nie 

129 Prawdopodobnie jest to aluzja do antycznych siedmiu sztuk wyzwolonych 

(septem artes liberales - tńvium: gramatyka, retoryka, dialektyka 

oraz quadrivium: geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka), niezwiązanych 

z działalnością nastawioną na bezpośrednią korzyść lub 

zysk. 

321

dwuznaczne i dyskusyjne. Bycie prenumeratorem mego pisma nie 

wiąże się z żadną wieloznacznością. Jeżeli potrafię zrobić, co uczynili 

inni, wydając czasopismo, można sobie wyobrazić, że skoro znam 

swój cel i umiem pouczyć lub przezwyciężyć, prenumerator otrzyma 

ode mnie coś bardziej drogocennego niż to, co ja od niego dostanę. 

Zatem prenumerator, który sądził, że uczynił dla mnie coś dobrego, 

w dziwny sposób stał się moim dłużnikiem. Tak, będąc prenumeratorem, 

jest daleki od możliwości stania się wyniesionym na 

piedestał dobroczyńcą. Przeciwnie, jak się wydaje, uczyni godne 

rozważenia wyznanie. Sytuacja popchnie go w stronę wątpliwości, 

a człowiek mający wątpliwości nie działa chętnie. Kiedy mój projekt 

prenumeraty dojdzie do rąk czytelników, być możejednostka powie 

sobie: „Zobaczmy, czego pragnie autor - czy chce zostać pouczony. 

Coś w tym jest i gdyby zasięg własnych interesów mi nie przeszkadzał, 

chętnie bym go pouczył. - Czego chce autor - czy chce zostać 

przezwyciężony (to rozumiem) - gdyby mój urząd nie zabierał 

mi tyle czasu, byłbym go z chęcią pognębił - ja, który od wielu 

lat czuję się prawdziwym, godnym i tryumfującym członkiem 

tryumfującego zgromadzenia 130 . Lecz, skoro obecnie nie mogę zrobić 

żadnej z tych rzeczy, zrobię dla niego co innego - zaprenumeruję". 

Tutaj żadna wieloznaczność nie jest możliwa. Mój prenumerator 

stanie się prawdziwym dobroczyńcą - w każdym znaczeniu. 

Nie mogę mu niczego zaproponować poza pokwitowaniem 

i serdecznym podziękowaniem. Prenumerator nie powinien się 

lękać, iż w jakiś chytry sposób oddalę jego roszczenie do miana 

mego dobroczyńcy. Jest i pozostanie nim na wszelkie sposoby. Jes- 

130 Aluzja do teologicznego pojęcia Ecclesia triumphans (Kościół 

tryumfujący), dotyczącego czasu po ostatecznym zwycięstwie Chrystusa. 

Obecny Kościół nazywany bywa mianem Ecclesia militans, dla 

podkreślenia jego sprzeciwu wobec warunków istniejących na ziemi. 

WInd0velse i Christendom (1850) Kierkegaard mówi o istniejącym 

Kościele ziemskim jako tryumfującym, pragnącym władzy na tym 

świecie i błędnie sądzącym, iż spełnianie kościelnych rytuałów czyni 

z człowieka chrześcijanina. 

322

tern jego dłużnikiem, gdyż on opłaci prenumeratę, przeczyta pismo 

i pomyśli dobrze o mnie, a będę jeszcze większym, gdy naprawdę 

pomoże mi dzięki pouczeniu. Każdy człowiek czujący, który istotnie 

pragnie czynić dobrze, nie może uczynić nic lepszego niż zaprenumerowanie 

mojego czasopisma. Gdy mówię: każdy człowiek 

czujący, określam w ten sposób nieprzeliczone tłumy, i - popatrzcie 

- dlatego spodziewam się wielu prenumeratorów. Czyż nie zdobędę 

się na to? Nie ośmielę się oczekiwać takiego zainteresowania? 

Jean Paul 131 powiedział gdzieś: „Ludzie zawsze chętnie pomogą 

komuś nieść krzyż, gdy się dowiedzą, że jest to krzyż, do którego 

zostanie przybity". 

Co się tyczy współpracowników, nie ośmielam się, jak wyżej 

zaznaczyłem, oczekiwać żadnego wsparcia. Jednak ten brak nadziei 

pozwala - z drugiej strony - rzucić światło na szczęśliwsze aspekty 

mojej propozycji. Gdybym miał wielu współpracowników, okoliczność 

ta dowodziłaby, że tylu innych spotkało to samo, co mnie: 

nie rozumieją filozofii. Lecz w tym samym stopniu, w jakim się to 

ujawniło, okazało się poważne ze względu na moje zasadnicze naukowe 

oczekiwanie, by zostać przezwyciężonym. Jeżeli mało kto 

rzecz zrozumie, stanie się to niebezpiecznym argumentem wobec 

każdej filozofii, szczególnie takiej, która chce być zrozumiana przez 

wszystkich 132 . Jeżeli zaś nie będę miał żadnego, ani jednego współpracownika, 

to moje naukowe oczekiwanie zwycięży w tak uprawdopodobnionym 

stopniu, iż stanie się prawie pewnością. 

131 Jean Paul (właśc. Johann Paul Friedrich Richter, 1763-1825), pisarz 

niemiecki. Kierkegaard posiadał w swej bibliotece jego pisma zebrane, 

patrz: Jean PauUs sammtliche Werke, Berlin 1826-1828 (ASKB 1777- 

1799). Podanego cytatu nie udało się zlokalizować ani duńskim, ani 

amerykańskim, ani niemieckim, ani francuskim komentatorom. Por. 

także Ewangelię wgśw. Mateusza, 10,38; 16, 24. 

132 W pracy Om Philosophiens betydning for den nuvcerende Tid (O znaczeniu 

filozofii dla naszego czasu), Kopenhaga 1833, J. L. Heiberg prosi 

czytelników, by wysłuchali odczytów, które „każdemu wykształconemu 

człowiekowi dadzą klarowny zarys filozofii" (s. 53). 

323

Moje naukowe oczekiwanie polega na tym, że pragnę zostać 

przezwyciężony; zwyciężyć dzięki stracie, lub - by wyrazić rzecz 

w sposób, który oddaje moje uczucia - pozwolić dobrym ludziom, 

by nauczyli mnie filozofii. Zapewne ktoś powie: „Zbyt mało znaczysz. 

Szkoda wysiłku filozofii, by ciebie przezwyciężyć". 

O, odejdź, wstrętna myśli! Czy ośmielę się uwierzyć, że w naszej 

filozoficznej współczesności istnieje ktoś, kto mógłby rezonować 

tak niefilozoficznie? Filozofia pragnie przecież stać się 

popularna, chce być zrozumiana przez wszystkich. Ja zaś znaczę tak 

mało, jak tego pragnę. Nie szukam miejsca w procesjach idących 

z biegiem czasu i noszących konkretną nazwę. Jednak dzięki 

rubryce „wszyscy" wślizgnę się do środka. Kategoria „wszyscy" nie 

dotyka żadnej błahej różnicy: wszystkich przyciąga do siebie. 

Filozofia nie jest przecież ziemską władzą ani zakochanym w sobie 

tyranem, który pragnie wojny, lecz kochającym ludzkość geniuszem, 

który chce wszystkich doprowadzić do uznania prawdy. Nie 

protestuję (wystrzegam się tego); szukam pouczenia. Im mniej 

znaczę, tym większy tryumf filozofii. Ten cel nie uświęci żadnego 

środka; bierzcie mnie po dobroci lub siłą, tak jak wam będzie 

wygodnie. Wszystko zniosę, wszystko przecierpię, wszystko zrobię, 

byle tylko udało mi się zostać wtajemniczonym, byle tylko pozwolono 

mi nigdy nie twierdzić tego, czego nie rozumiem, i nie żądano 

ode mnie, bym objaśnił innym to, czego sam nie widzę. 

Ktoś powie, być może: „Żąda się od ciebie tylko tyle: milcz 

i słuchaj!" O Boże! Czas ucieka. To przecież niesprawiedliwe ze 

strony filozofii, która tak dobrze zna życie - obrażać tych, co milczą 

i oczekują czegoś po tamtej stronie życia, wyjaśnieniem, iż zostali 

oszukani. To niesprawiedliwe, że filozofia robi miny, aby mnie 

oszukać w ten sam, a właściwie - w jeszcze gorszy sposób. Ten bowiem 

nie straci nadziei, kto raz na zawsze zaniecha teraźniejszości, 

lecz mnie się oszukuje, wciąż przesuwając terminy. 

Zachowajcie współczucie! Co przyjdzie mi z tego, że za dziesięć 

lat dowiem się, co powinienem był uczynić dziesięć lat wcześniej? 

324

Będę całkowicie skonsternowany. Życie jest krótkie, nikt jednak nie 

sprawi, by sztuka zdała mi się zbyt długa; w każdym razie by była 

dłuższa niż życie 133 . Jeżeli zrozumienie Hegla ma zająć całe życie, to 

jego filozofia zawiera najgłębszą sprzeczność. 

Lecz tego nie muszę się przecież obawiać. Gdy rozważam czas, 

jego moc i to, że nie mam żadnego współpracownika, to z pewnością 

nie na próżno szukam pouczenia. Aby wzmocnić się w tym rozumowaniu, 

chcę w kilku słowach omówić filozoficzne kompetencje 

naszego czasu. 

Filozofia heglowska kwitnie u nas już od wielu lat. Jeżeli teraz 

filozofia, która już wszystko wyjaśniła, uczyni jeden krok naprzód 

i wyjaśni samą siebie - cóż to będzie za wspaniały widok! Być może 

nie udało mi się wyrazić tego zupełnie jasno. Będę do tego dążył 

i sądzę, że mniej więcej jestem to w stanie uczynić. Mój brak 

rozsądku nie jest bowiem identyczny z mglistym przeczuciem. 

Jedno wiem z wystarczającą pewnością, mianowicie to, czego nie 

wiem 134 . Wyjaśnienie jest jedyną rzeczą, której pragnę od mych 

współczesnych. Nie zaprzeczam więc, że Hegel wyjaśnił już wszystko; 

pozostawiam to tym wielkim duchom, które objaśniają także 

rzeczy nieistniejące. Trzymam się ziemi, twierdząc: nie pojmuję 

Heglowskich wyjaśnień. 

Bynajmniej nie przeprowadzam tutaj żadnego innego wnioskowania 

niż takie: nie rozumiem go. Wyciąganie innych wniosków 

pozostawiam tym mocarzom, którzy w swej osobowości znajdą 

odpowiednią do tego legitymację. Ja zaś trzymam się ziemi, 

133 Aluzja do łacińskiej sentencji „vita breuis, ars longa" („życie jest krótkie, 

sztuka trwa długo"), znanej z De brevitate vitae (O krótkości życia, I, 1) 

Seneki. J. L. Heiberg kończy tym zdaniem, skierowanym do publiczności, 

swój wodewil Apńlsnarrene (Żart primaaprilisowy, 1826). Por. 

J. L. Heibergs Samlede Skńfter. Skuespil, Kopenhaga 1833-1841, t. IV, 

s. 121 (ASKB 1553-1559). 

134 Por. słynną wypowiedź Sokratesa, bohatera Obrony Sokratesa Platona: 

„...mi się nie roi, iż wiem to, czego nie wiem" (cyt. za: Z. Kubiak Literatura 

Greków i Rzymian, Warszawa 1999, s. 235). Kierkegaard posiadał Platonis 

opera ąuae exstant, t. I-XI, Lipsk 1819-1832 (ASKB 1144-1154). 

325

nastrajam na inny ton - proszę, proszę o jakieś wyjaśnienie. Dodajmy: 

wyjaśnienie, które potrafię pojąć. Bo niewiele pomoże mi 

wyjaśnienie, które wyjaśnia wszystko u Hegla, ale tak, że nic z tego 

nie rozumiem. Dajcie mi wyjaśnienie, wezmę je a tout pńx [fr. za 

każdą cenę]. Rzućcie mi je ze wzruszeniem ramion - i za to 

podziękuję. Mamy w ojczyźnie tak wielu filozofów, którzy gorliwie 

i z powodzeniem zajęli się tą filozofią - tu ma źródło moje radosne 

oczekiwanie na wspomniane pouczenie. 

Gdyby mimo to zaistniała jakaś trudność, pocieszam się, że 

także w moim kraju istnieją filozofowie, którzy przekroczyli 

Hegla 135 . Gdyby choć potrafili objaśnić, dokąd doszli, używając cichego 

sygnału telegraficznego 136 , otrzymają w zamian moje niewzruszone 

zaufanie. Jeżeli muszę już o coś prosić, poproszę, by ów 

sygnał miał postać kategorycznej definicji, by mógł - o ile to 

możliwe - zostać przeze mnie zrozumiany. Zwykłe wyjaśnienie: 

przekroczyłem Hegla, jest zbyt zwykłe, bym mógł związać z nim 

jakąś myśl, bardziej zaś precyzyjna definicja, zawierająca nazwisko 

rodowe i imię nadane na chrzcie, stwarza tak przeraźliwą sprzeczność 

z ową zwykłością, że aż mnie to oszałamia. 

W tym momencie od razu przyznaję, że istnieje wiele 

niewyjaśnionych fenomenów. Czytałem dzieła filozoficzne, w których 

każda myśl, każde wyrażenie (prawie) było z Hegla 137 ! 

Pomyślałem po ich lekturze: gdzie jest właściwie autor? To Hegel, 

powiedziałem sobie, jest autorem, a ten, kto napisał dzieło, jest jego 

135 Duński filozof F. C. Sibbern podkreślił w omówieniu Heibergowskiego 

„Perseusza" (Kopenhaga 1837, nr 1), że Heiberg „potrafi zarówno 

poruszać się względnie swobodnie wśród heglowskich pojęć, jak i przekroczyć 

Hegla" (Maanedsskńfł for Litteratur, t. XIX, Kopenhaga 1839, 

s. 283-360). Inny heglista, H. L. Martensen, uznał m.in., iż religia i poezja 

cechują się wolnością, którą można pojąć jedynie za pomocą wiary, 

a nie racjonalnych pojęć filozofii (Maanedsskrift for Litteratur, t. XVI, 

s. 515-528). 

136 W „Przedmowie IV" „telegrafistą" został nazwanyJ. L. Heiberg. 

137 Aluzja do recenzji H. L. Martensena zamieszczonej w „Faedrelandet", 

Kopenhaga 1841, omawiającej Nye Digte (Nowe wiersze) Heiberga. 

326

sekretarzem, choć jako taki jest solidny i precyzyjny. To mogłem 

zrozumieć. A jednak! Przecież tak nie było: autorem był człowiek, 

który wykroczył poza Hegla! Tu zatrzymuje się mój rozum. Autor 

powiada: przekroczyłem Hegla. Gdyby jego artykuł mógł mówić, 

zapewne powiedziałby: co za bzdura! Hegel potrafił tak zredagować 

nową filozofię, że wydaje się, iż wszystko zakończył, to „wszystko" 

zaś, co go poprzedzało, zmierzało ku niemu. 

Ktoś inny poprowadzi teraz podobny wykład, w każdym 

punkcie przesycony ową ostateczną myślą, który jedynie o włos 

różni się od Heglowskiego; w ten sposób doda się końcowy paragraf, 

w którym zostanie udowodnione, że przekroczyło się Hegla. 

Ponownie zatrzymuje się mój rozum. A przecież czym jest to 

wszystko, czego oczekuję? Bagatelką. Wystarczą dwa słowa, malutka 

kategoryczna definicja dotycząca związku z Heglem. 

Oto moje naukowe oczekiwanie: pomimo własnej głupoty 

powinno mi się udać zrozumieć mądrość filozofii. Jeżeli tak się 

stanie, nikt nie będzie miał powodów do skarg. Na pewno nie ja. 

Będę uważał siebie za najszczęśliwszego człowieka na ziemi, im 

bardziej bowiem jest się oddalonym od odwagi nadziei, tym bardziej 

jest się wdzięcznym. Nigdy nie zapomnę moich dobroczyńców, 

Wielmożnych Panów Prenumeratorów i tych wszystkich 

szlachetnych ludzi, dzięki którym osiągnąłem szczęśliwe postępy 

w filozofii. 

Także filozofia nie ma powodów do skarg; będzie zadowolona, 

iż stała się zrozumiała dla coraz większej liczby ludzi. 

A przecież może także stać się coś innego: mogę zostać uznany 

za tak głupiego, że nawet filozofia nie zechce się ze mną zadawać. 

„W takim razie wszystko stracone, pismo musi upaść". W żadnym 

wypadku! Bez względu na to, jak bardzo jestem głupi, wiem 

przecież, że to niemożliwe, by filozofia mogła odpowiedzieć tak 

niefilozoficznie. Powiedzieć, że jestem tak głupi, że nie można się ze 

mną zadawać, oznacza określić mnie zbyt niezdecydowanie, by to 

mogło zadowolić filozofię. Jeżeli filozofia nie potrafi mnie lepiej 

zdefiniować, to chyba nie bez racji sądzę, iż jej pozycja jest równie 

nieznośna jak moja, staniemy się zatem partnerami, pomimo tak 

327

znacznych między nami różnic. Jestem tak głupi, że nie potrafię 

zrozumieć filozofii, przeciwieństwem tego jest fakt, że filozofia jest 

tak mądra, iż nie potrafi pojąć mojej głupoty. Te sprzeczne sprawy 

spotkają się na wyższym poziomie dzięki mediacji, czyli we wspólnej 

głupocie. Dziwne, jak dobrze mi się udało! Bo czy tak nie jest? Czy 

filozofia nie uczy, że gdy skończoność oddziela się od nieskończoności, 

obie rzeczy stają się skończone 138 ? Czy nie powtarza raz za 

razem: veńtas est indexsui etfalsi [łac. prawda stanowi kryterium dla 

siebie oraz fałszu] 139 ? 

Gdy filozofia coś wyklucza, ogranicza samą siebie. By temu 

zapobiec, musi okazać gotowość nieco lepszego wyjaśnienia mojej 

głupoty oraz tego, z czego ona się składa. Fakt, że dotąd nie zrozumiałem 

filozofii, nie powinien być przeszkodą w osiągnięciu 

wyjaśnienia, przeciwnie - przeszkodą byłoby, gdybym ją zrozumiał. 

Moja głupota ma wyjaśnić, czy zabrakło mi zdolności, czy też jest to 

wyrazem nieumiejętności. W innym wypadku moja głupota byłaby 

określeniem nieskończenie powolnego zbliżania się do filozofii. 

Gdy przyjmiemy takie przypuszczenie, pozostanie trudność nie do 

usunięcia: poprzez negatywną definicję mojej granicy zostanę 

określony jako kontynuacja „tego, co inne" 140 . 

138 Jest to ulubiona sentencja Hegla i heglistów. Por. Encyclopddie der 

philosophischen Wissenschaften im Grundrisse Hegla (cz. II, § 246, 

dodatek): ,JDas wahrhaft Unendliche ist die Einheit seiner selbst und des 

Endlichen; und das ist nun die Kategorie der Philosophie" (w: HegeUs Werke, 

Berlin 1842 [I wyd. 1817], t. VII, s. 20; ASKB 562). Również Heiberg we 

wspomnianym dziele Om Philosophiens Betydningfor den nuvcerende Tid 

powiada: „Poprzez uczynienie tego, co nieskończone, przeciwieństwem 

tego, co skończone, sprowadza sieje do tej samej kategorii, do tego, co 

skończone" (s. 25). 

139 Wyrażenie pochodzi z II części Etyki Barucha Spinozy (1632-1677). 

Kierkegaard posiadał jego Benedicti de Spinoza opera philosophica omnia, 

Stuttgart 1830 (ASKB 788). 

140 Pojęcie „tego, co inne" (tutaj na oznaczenie filozofii) zapożyczył autor 

Przedmów od Hegla, by ironicznie wykorzystać je do własnych celów. 

Monistyczny system Hegla miał ambicję wyjaśnienia wewnętrznych 

sprzeczności istniejących w formach dualistycznych (ciało - dusza, 

człowiek - Bóg, państwo - obywatel itd.). W każdej z tych form znajduje 

328

Stanę się zatem nieskończenie, nieskończenie, nieskończenie 

małą cząstką filozofa, a przecież zostanę nim, mimo wszystko. Należę 

do chaotycznej masy, w której prace organizacyjne prowadzą 

„ludzie wykształceni, jako wskaźniki inteligencji i ducha" 141 . To 

dzięki nim dostanę się na obszar filozofii. Co łatwo powiedzieć, ale 

niełatwo zrozumieć. Należy mi przynajmniej pomóc malutką radą, 

w jaki sposób ten, kto jest zbyt głupi, by zrozumieć filozofię, 

powinien odnieść się do człowieka wykształconego, dzięki któremu 

uczestniczy w powszechnym pojmowaniu filozofii. Czy mam go 

zrozumieć, czy też nie zrozumieć? Czy on sam, dzięki zrozumieniu 

człowieka wykształconego, rozumie to, co człowiek wykształcony: 

czy pojmuje filozofię? Czy też rozumie coś innego, a wówczas nie 

mamy racji mówiąc, iż dzięki człowiekowi wykształconemu otrzymamy 

dostęp do powszechnego rozumienia. A może jest jakiś inny 

powód, sprawiający, że filozofia nie chce się ze mną zadawać? Może 

definicja mojej głupoty brzmi tak samo jak definicja filozofii, czyli 

ten, kto nie potrafi zrozumieć filozofii, nie umie także przyjąć 

wyjaśnienia, czemu jej nie potrafi zrozumieć? Jeżeli tak, to muszę 

zapytać, jaki wpływ ma moje nierozgarnięcie na moją ludzką 

egzystencję jako taką. Czy pod jego wpływem przestałem być człowiekiem? 

Czy też, niezależnie od niego, wciąż posiadam to, co 

naprawdę należy do istoty człowieka, który dzięki owemu „temu" 

naprawdę chce być człowiekiem? Muszę także zapytać, czy pomimo 

mojej głupoty, mogę, jak inni, zostać zbawiony 142 ? Jeżeli tak, spytajmy: 

czego powinienem oczekiwać? Czy stanie się to dzięki filozofii? 

się „to, co inne", wobec czego należy zdefiniować element pozostały. 

Hegel próbuje udowodnić, że w każdym wypadku oba pojęcia są ze sobą 

związane. 

141 Jest to prawdopodobnie aluzja do wspomnianej już książki Heiberga Om 

Philosophiens Betydning..., gdzie autor dzieli ludzkość na „masy" i geniuszy, 

którzy są „prawdziwymi reprezentantami ludzkości" na ziemi. Masy 

zaś dzielą się na „wykształcone" i „niewykształcone" (s. 14). 

142 W wierszu Heiberga En Sjcel e/ter D0den (zamieszczonym w Nye Digte) 

dusza poczciwego mieszczucha, który nie rozumie filozofii, zostaje za 

karę zesłana do piekła. 

329

Czy posiada ona tę dziwną cechę, iż zbawia wszystkich - zarówno 

tych, którzy ją pojmują, jak i tych, którzy jej nie rozumieją? A może, 

skoro jestem głupi, winienem temu zaprzeczyć? Nie wydaje się 

sprawiedliwe, by właśnie głupota skazywała na potępienie. Jak 

mogę żywić nadzieję, że zostanę zbawiony? Jeżeli powołuję się tutaj 

na „to, co inne", pozostaje pytanie, czy „to" zbawi mnie w moim wypadku 

- czyli: w mojej głupocie? Czy też chodzi tutaj o przypadkową 

przypadłość, która nie należy do istoty ludzkiej natury? 

Jeżeli zgodzimy się z tym, zapytajmy, czy mogę być zbawiony 

jak inni ludzie, czy też jedynie tak, jak głupi ludzie zostaną zbawieni. 

Jeżeli zgodzimy się z tym, spytajmy, jak mogę zostać zbawiony w zgodzie 

z moim przypadkiem, skoro wówczas muszę zaprzeczyć temu, 

co jest dla mnie istotne, a taki sprzeciw jest potępieniem. Jeżeli ktoś 

odpowie, że głupota jest moją istotą - wówczas przestanę być 

człowiekiem, co przecież zostało wyżej odrzucone. 

Jeżeli zaś zostanę zbawiony dzięki temu, co dla mnie istotne, 

i gdy to okaże się równie istotne dla ludzkiej natury, to ta sama 

rzecz, która mnie zbawi, będzie musiała zbawić wszystkich ludzi, 

więcej: właśnie ich zbawi, bo jedynie ten zostanie zbawiony, kogo 

istota zostanie zbawiona. Być może nie znaczy to nic ponad to, co 

uznano już dawno, gdy filozofia umiała się dobrze wypowiedzieć: 

inter accidentia sola, non autem inłerformas substantiales indwiduorum 

eiusdem speciei et minus repeńtur [łac. różnice stopnia istnieją jedynie 

między akcydensami, nie między substancjalnymi formami jednostek 

tego samego gatunku] 143 . 

Jeżeli filozofia zostanie zbawiona dzięki swemu filozofowaniu, 

będziemy mieli do czynienia z przypadkowym zbawieniem. Istnieje 

bowiem coś wyższego od filozofii. Jest ono „wyższe", ponieważ 

unosi mnie i podobnych do mnie partaczy. Ajeżeli tak, to spytajmy, 

czy nadal należy określać filozofię jako to, co absolutne? A przecież, 

jeżeli niejest tym, co absolutne, to powinna zakreślić swoje granice. 

Gdybym miał zostać poetą, esteta z pewnością pouczyłby mnie, 

143 Wyrażenie przejęte od Arystotelesa, który oddzielał „substancje" rzeczy 

od ich „przypadłości", akcydensów. 

330

jakie umiejętności są do tego konieczne. Pojąłbym wówczas, że nie 

jestem poetą, i pogodziłbym się z losem. Gdyjednak poezja pragnie 

przedstawić się jako absolut, nie ośmieli się mnie wykluczyć, to 

bowiem, co absolutne, jest wspólne wszystkim. 

Nie sądzę więc, by koniecznie należało zamknąć moje czasopismo. 

Jestem jednak tak bardzo ociężały, tutaj zaś trzeba się nauczyć 

tak wiele! Pismo może równie dobrze przetrwać, nawet jeżeli 

moje oczekiwanie nie zostanie spełnione zgodnie z życzeniem. 

A przecież może zajść i coś innego: mogę zostać uznany za zupełnie 

niezdatnego, by inni zadawali się ze mną, „nie tyle przecież 

z powodu mojej głupoty, ile ze względu na nierozgarnięty sprzeciw. 

W takim razie wszystko przepadło. Prenumeratorzy odejdą, a ja 

zostanę uzany za niegodnego wsparcia. Pismo zostanie zamknięte". 

To jest naprawdę ciężkie do zniesienia, szczególnie gdy 

rozważam niesławę, która przypadnie mi w udziale. Jednocześnie, 

o ile się nie mylę, istnieje prawdopodobieństwo, iż prenumeratorzy 

okażą mi nieco więcej cierpliwości - a filozofia lepiej rzecz wyjaśni. 

Filozofia trzyma przecież w swych rękach prawdę, a prawda jest 

i pozostanie najmocniejsza. Jak więc możliwe, by nierozgarnięty 

protest mógł stanąć naprzeciw niej? Wynik jest z góry przesądzony, 

chyba że sprzeciwiający się posiada prawie demoniczną siłę (lecz nie 

jest tak w moim przypadku) lub że jest na tyle mądry, by ukryć swój 

sprzeciw, na tyle mądry, by nie wystawiać się na unicestwiające razy 

prawdy. Jestem od tego bardzo daleki, przeciwnie - pragnę własnego 

unicestwienia, wiem bowiem, że stanowi ono warunek, „bym 

mógł zbudzić się do szlachetniejszej egzystencji" 144 . Gdyby mimo to 

zechciano obarczyć mój nierozgarnięty sprzeciw winą za to, że nie 

144 W rękopisie Kierkegaard dodał: „por. Perseusz. Wstęp" (Pap. V B 96, 

20), mając zapewne na myśli następujące zdanie z Heibergowskiego 

„Perseusza" nr 1: „Owszem, Perseusz oznacza po duńsku Niszczącego, 

ale jego zniszczenia nie były absolutnie negatywnymi dziełami czasu 

i śmierci - były heroiczne, miało z nich wypłynąć nowe i szlachetniejsze 

położenie" (s. 14). Zrodzony z Zeusa i Danae Perseusz, heros z Argolidy, 

był zabójcą swego dziadka Akrisjosa, a giganta Atlasa zamienił w górę. 

331

można się ze mną zadawać, to filozofia powinna przemówić takim 

głosem, jaki przysługuje dyscyplinie naukowej, i nie pleść bzdur, 

jakich spodziewamy się po filistrze. Powinna lepiej określić rodzaj 

mego nierozgarniętego sprzeciwu, który uniemożliwia komunikację. 

Muszę teraz zapytać: czy ów sprzeciw jest identyczny z głupotą? 

Czy głupota ma źródło w sprzeciwie, czy sprzeciw w głupocie? 

Jeżeli są identyczne, to cała rzecz powróci do punktu, który właśnie 

opuściliśmy. Jeżeli różnią się, to należy zapytać: w jaki sposób? 

W jakiej relacji? Czy ta odmienność wzrasta zgodnie z prawem 

dotyczącym rozwoju, tak iż sprzeciw zanika w tym samym stopniu, 

w jakim znika głupota? A może są odwrotnie proporcjonalne do 

siebie: gdy głupota zamieni się w mądrość, sprzeciw spotęguje się 

aż do najwyższej postaci? Należy dalej zapytać, w jaki sposób obie 

rzeczy odnoszą się do siebie w tym punkcie: czy sprzeciw potrafi się 

zabezpieczyć, czy też będzie zmuszony ugiąć się przed koniecznością 

mądrości? Spytajmy, czy - w pierwszym wypadku - potrafię, 

mimo własnego sprzeciwu, osiągnąć mądrość i czy - w drugim 

wypadku - pomimo mądrości nadal będę się mógł sprzeciwiać? 

Sprawa musi być - w pierwszym wypadku - łatwa dla filozofii, 

prowadzącej mnie ku mądrości, zakładamy bowiem, że mądrość 

skrywa w sobie konieczność, która jest silniejsza od wypełnionej 

sprzeciwem woli. W drugim wypadku: istnieje przecież siła wyższa 

od poznania, wyższa od konieczności poznania. W takim razie 

spytajmy, czym jest ta siła i jak się ma do poznania? Zapytajmy, czy 

owa siła nie może stać się przedmiotem naukowego badania i jak się 

nazywa nauka, która ją bada, a także jak się odnosi do nauki o poznaniu? 

Czy będąc nauką, nie jest przedmiotem poznania? Jak się 

odnosi poznanie do siły, która okazała się silniejsza od poznania? 

Czy musi sama pomóc, aby poznanie mogło ją pojąć? Może poznanie 

potrzebuje jej asysty jedynie w tym wypadku, a może zawsze 

tak musi być? Czy nie ma tu żadnego wyjątku, a jeżeli tak - to jaki? 

Czy poznanie tego nie jest ważne, nim zacznie się poznawać coś 

innego? Co to jest za wyjątek i co z niego wynika, gdy mamy na 

względzie charakter poznania? 

332

Czym jest poznanie, któremu sprzeciw nie może się sprzeciwić? 

Czy każde poznanie jest poznaniem koniecznym, czy też każde 

poznanie jest zarówno wolne, jak i konieczne w tym samym stopniu? 

Jeżeli tak jest, to wspomniana siła może mnie usunąć z uczestnictwa 

w pewnym rodzaju poznania. Czy ten rodzaj poznania 

(poza którego obszar potrafi mnie usunąć) jest z tego właśnie 

powodu czymś wyższym? A może pozostały rodzaj poznania jest 

wyższy od niego - z przeciwnego powodu? Jeżeli tak, to czy filozofia 

jest tym, co najwyższe, czy też jest jedynie - nawet na swych 

wyżynach - wiedzą o tym, co najwyższe, zgodnie z pozostałym rodzajem 

poznania? 

Nie sądzę, by zamknięcie pisma było konieczne. Tyle pozostało 

do poznania, chociaż, co gorsze, bynajmniej nie jestem lotny! 

Pismo może się utrzymać, choćby dlatego że moje oczekiwania nie 

zostały całkowicie spełnione wedle życzeń. 

Pragnę sobie wyobrazić jeszcze inną sytuację: oto filozofia 

z własnej woli zechce do mnie przemówić. Nie wiem, czy mam ją 

sobie wyobrazić jako mężczyznę, czy jako kobietę. Sądzę zatem, że 

najlepiej będzie ująć ją jako niewidzialny głos, który mówi, jakby 

przychodził z wnętrza (a może nawet z obłoków) 145 , który mówi do 

ciebie po ludzku (choćby przemowa pochodziła od Boga), tak 

miękko i przyjaźnie, że słuchanie go jest czystą przyjemnością. Bo 

filozofia jest zawsze przyjazna, to tylko filozofowie są bose [niem. 

rozgniewani]. 

Mniej więcej tak do mnie mówi: „Mylisz się. Nie zostało ci dane 

mnie pojąć. Lecz właśnie dlatego nie powinieneś gniewać się na 

mnie, bo nieja tworzę ludzi. Niejesteś w stanie mnie pojąć i choćbyś 

był jedynym człowiekiem dotkniętym tą przypadłością, nie mówię 

tego, by cię dotknąć. Moje ciche, spokojne, błogosławione życie nie 

rani nikogo. Lecz nie jesteś jedyny. To, co dotyczy ciebie, dotyczy 

także ludzkiej gromady, do której należysz. Ja zaś istniejęjedynie dla 

wybranych, dla tych, którzy uprzednio, w kolebce, zostali naznaczeni. 

By ci ludzie należeli do mnie, konieczny jest czas, pra- 

145 Por. przyp. 102 (Ewangelia wg św. Marka, 9, 7). 

333

cowitość, okazja, pełna zachwytu miłość, gotowa kochać beznadziejnie, 

szlachetność i zrzeczenie się tego wszystkiego, co inni uważają 

za piękne, oraz tego, co jest takie. U kogo znajdę te rzeczy, tego 

wynagrodzę pocałunkiem idei. Uścisk pojęcia uczynię dlań owocnym. 

Pokażę mu to, czego chce ludzkie oko: pokażę, jak rośnie 

trawa 146 w wyższym świecie, pozwolę mu pojąć i zobaczyć, jak myśli 

coraz produktywniej wrastają w siebie, jak zbiera się i w cichym rozwoju 

rozrasta to, co zostało pomieszane w językowej odmienności 

147 , jak powszechnie jest obecne, zarówno w mowie prostaków, 

jak i mądrali. Nie mogę pokazać się tobie; nie możesz mnie 

pokochać 148 . Nie myśl, że to z powodu mojej dumy. Nie! Taka jest 

moja natura. Żegnaj! Nie żądaj tego, co niemożliwe. Chwal bogów 

za to, że jestem. Choć bowiem nie pojmujesz mojej natury, istnieją 

przecież ludzie, którzy to potrafią. Ciesz się z tego, że owi szczęśliwcy 

będąjeszcze szczęśliwsi. Zrób tak, a nie będziesz żałował". 

Tak zrozumiałem ową przemowę. Po czym odpowiedziałem, 

pełen czci wobec wyniosłej istoty i szukając najodpowiedniejszych 

słów: „Każde słowo, które wypowiedziałaś, wyniosła istoto, zrozumiałem 

doskonale, chociaż wcześniej z bólem pojąłem, że nie 

znajduję się pomiędzy szczęśliwcami. Każde słowo upomnienia jest 

lekarstwem dla mej duszy, likwidując wcześniejsze ograniczenie. 

Podczas twej przemowy moje chore i przygnębione serce znowu 

146 Parafraza powiedzenia „słyszeć, jak rośnie trawa", zanotowanego w duńskim 

słowniku przysłów Dansk Ordbog (Kopenhaga 1802, t. II, s. 426). 

Pochodzenie tego powiedzenia związane jest z mitologią nordycką: 

jeden z bogów, Heimdal, miał tak subtelny słuch, iż „słyszał, jak rośnie 

trawa". 

147 Por. Księga Rodzaju, 11,1-9: „Mieszkańcy całej ziemi mielijedną mowę, 

czyli jednakowe słowa [...] i mówili jeden do drugiego: Chodźcie, 

zbudujemy sobie miasto i wieżę [...] A Pan zstąpił z nieba, by zobaczyć to 

miasto i wieżę, i rzekł: Zejdźmy tam i pomieszajmy ich języki, abyjeden 

nie rozumiał drugiego". 

148 W oryginale strona bierna. W duńszczyźnie „nie słychać" różnicy 

między wypowiedzią mężczyzny i kobiety, w polszczyźnie jest inaczej. 

Ponieważ autor Przedmów stwierdził, iż nie wie, czy filozofia jest kobietą, 

czy mężczyzną, tłumacz zmuszony był wprowadzić niewielkie zmiany. 

334

stało się zdrowe i szczęśliwe. Gdy mówiłaś o zrozumieniu dla zakochanych, 

zostałem oddalony od zgiełku świata, jakbym przybył na 

miejsce bezludne, dokąd zawsze zapraszasz swych wyznawców. Dobrze 

wiem, że nie jest to miejsce dla mnie, lecz przybycie tam musi 

być wspaniałe. Musi być szczęściem przyczynienie się do zapewnienia 

spokoju tej cichej pustelni, tak aby nie nadbiegł i nie zamącił 

jej ciszy zgiełk i trud świata. Jakąż piękną nagrodą musi być 

zobaczenie wybrańców opromienionych chwałą twej wspaniałości. 

A po to przecież pozwoliłaś każdemu, także mnie, byśmy robili 

swoje. Czy nie tak? 

Lecz jeżeli tak właśnie jest, to czemu mówisz o tym, co się 

zdarzyło w ciągu ostatnich dni? Czemu nie wyślesz jednego ze swych 

kochanków, który nie tylko ma rozum w głowie, lecz także gniew 

w nozdrzach 149 , by zniszczył obłudnych zalotników, którzy profanują 

twą czystą istotę i przepełniają nas, słabych, lękiem, zmuszając 

do zrozumienia ciebie? Bo nie powinnaś sądzić, że sam na to 

wpadłem, nie, uwiodły mnie i mowa, i przykład innych. Wtedy 

ustąpi zamieszanie, wybrańcy pójdą za tobą, my zaś - ci inni - przestaniemy 

się martwić, że zostaliśmy odsunięci. Czyż nie jest prawdą 

(pozwolę sobie w to uwierzyć), że różnorodność życia ma najgłębsze 

źródło wjedności z absolutem 150 i że szansa, by owajedność ukazała 

się nam, nie została odebrana żadnemu człowiekowi. Dzięki tej 

szansie życie wskaże na coś doskonalszego tam, gdzie jedność 

całkowicie wypełni każdego, nie będzie zaś -jak to się dzieje na tym 

świecie - zależeć od różnorodności. Potrafię zobaczyć doskonałość 

149 Hebrajskie wyrażenie „ruah afo", znane m.in. z Księgi Hioba, 4, 9: 

„...złoczyńca, od gniewu Boga on ginie, upada od gniewu jego oburzenia" 

(cyt. z Biblii Tysiąclecia). 

150 Pojęcia „absolutu" i „tego, co bezwarunkowe" były podstawowymi terminami 

pokantowskiej niemieckiej filozofii idealistycznej. Friedrich 

Wilhelm Josef Schelling (1775-1854) określał „to, co absolutne" jako 

„rozum uniwersalny", gdzie sprzeczności między subiektem i obiektem, 

duchem i naturą, wolnością i koniecznością zostają pogodzone ze sobą 

jako „identyczne". U Hegla „absolut" odpowiada „idei". 

335

i niedoskonałość różnorodności, jedną z bólem, drugą z radością. 

Lecz nie pojmuję, dlaczego różnorodność ma być doskonałością 

życia. Sądzę (nieprawdaż, ośmielam się sądzić), że życie doskonałe 

czyni z każdego -jednego ze wszystkich, ze wszystkich zaś -jedno. 

Temu nie możesz zaprzeczyć. Choć pochodzisz od bogów, jesteś tak 

ludzka! Czy uwierzenie w to nie oznacza bycia człowiekiem? Nie 

zaprzeczysz temu, by nie unieszczęśliwić ludzkości. To dzięki temu 

twoi kochankowie staną się szczęśliwi - a my, «inni», nie będziemy 

twymi kochankami". 

Gdyby tak się stało, gdyby filozofia tak do mnie przemówiła 

w swej wyniosłej prostocie, to najlepsze, co mógłbym uczynić, 

byłoby zatrzymanie się. Im szybciej, tym lepiej. Mimo wszystko 

kontynuowanie byłoby niemęskim szturmem na filozofię za 

pomocą próśb. Chociażjuż dawno zaniechałem pretensji, by zostać 

filozofem, dopiero teraz zaniechałem nadziei na bycie nim. A przecież, 

mimo iż większość ludzi została usunięta poza filozofię, wielość 

rozważań musi ich interesować. Moje pismo nosi tytuł „Rozważania 

Filozoficzne" 151 . Rozważaniom mogę się poświęcić, nie będąc filozofem. 

A może mimo to mogęje nazwać „rozważaniami filozoficznymi", 

skoro istnieje nieprzerwane confinium [łac. obszar graniczny] 

między filozofią a nauką, do której się my, owi „inni", uciekamy. 

W tym sensie filozofia może nam pomóc, choćby przez odsunięcie 

(jeżeli nie w inny sposób). Czy w naszych czasach istnieje choć 

prawdopodobieństwo tego, by filozofia sama zechciała się, tak lub 

inaczej - byłoby dobrze, gdyby lepiej - objaśnić? Nie martwmy się 

na zapas. Jeżeli jednak pozostanie coraz bardziej tajemnicza, 

a w mowie coraz bardziej nieprzystępna, osiągnie na tej drodze 

151 W listopadzie i grudniu 1842 r. Kierkegaard bawił się pomysłem 

założenia pisma zatytułowanego „Rozważania Filozoficzne": „Kartezjusz 

zawarł wielką część swego systemu w sześciu pierwszych medytajach. 

Ale przecież nie zawsze trzeba pisać «systemowo». Pragnę wydawać 

w zeszytach «Rozważania Filozoficzne» i ujawnić w nich spontaniczne 

pomysły. Może pisanie po łacinie nie było złą rzeczą?" (Pap. IV A 2). 

336

wspaniały cel: stanie się zrozumiała dla wszystkich. Być może moje 

wspaniałe oczekiwanie będzie spełnione, owo pium desiderium [łac. 

pobożne życzenie]: stać się filozofem. 

Zwracam się z ufnością do mojej współczesności: nie 

zwątpiłem we wszystko. Zwracam się do tych, co we wszystko wątpią. 

Jakże to piękna nadzieja! Czy znaleźli zupełnie pewną wiedzę 

o wszystkim? Nie wiem, lecz musieli znaleźć jakąś wiedzę o czymś. 

Zapewne, jest wiele przesady w wielu mowach, które się słyszy o Systemie. 

Gdyby nic w nich nie było, byłoby to zbyt wielką sprzecznością; 

moja słaba głowa nie byłaby w stanie tego przemyśleć. 

Chciałbym, by był to jakiś naprawdę duński system 152 , produkt całkowicie 

rodzimy, i żebym ja stał się jego częścią. Będę zadowolony 

i szczęśliwy, choćbym nie był nikim innym niż wysłannikiem 

duńskiego systemu. 

Dopóki to nie nastąpi, będę żywił nadzieję, iż moje piękne 

oczekiwanie zostanie spełnione. By tak się stało, ślę ostatnią prośbę 

do możnych tego świata i do dobrych ludzi, dzięki pomocy których 

rzecz ma być powołana do życia, o okazanie mi względów i wielkoduszności. 

Nie pojmijcie mnie źle. Niejest zgodne z mą wolą, byście 

zaprzestali zwracać się do mnie surowo, karać mnie i wysyłać do 

kąta. Chwytajmy się każdego środka, kiedy okaże się potrzebny: 

jakiegoś małego pereat [łac. niechaj zginie!]; jakiejś niewielkiej prenumeraty 

wśród tych studentów i absolwentów, którzy poczuli się 

wstrząśnięci moją głupotą. - Boję się, ale pragnienie, by stać się 

częścią Systemu, jest tak wielkie, że wszystko zniosę. Pragnę za to, 

byście oddalili ode mnie każde przypadkowe zwycięstwo, zaoszczędzili 

mi każdego niekoniecznego poniżenia - obu tych rzeczy, 

bo wcale nie przysłużą się głównej sprawie. Nie straszcie mnie 

autorytetami, bo wcale mi nie pomoże, że inni powiedzieli lub 

152 Jest to zapewne aluzja do wysiłków J. L. Heiberga i Rasmusa Nielsena, 

mających na celu stworzenie systemu logicznego, „obejmującego 

wszystko". 

337

zrozumieli coś, czego ja nie rozumiem. Nie pragniecie tego, co dla 

mnie jest najlepsze. Oto pewien przykład. Jeden z moich dobroczyńców, 

aby pomóc mi w uzyskaniu lepszego zrozumienia, 

wyprodukował objaśnienie wzięte od Arystotelesa 153 . Udało mi się 

je zrozumieć; jakże jestem z tego zadowolony! Lecz cóż: tego 

objaśnienia wcale nie ma u Arystotelesa. Mój dobroczyńca pragnął 

jedynie spróbować mnie przekonać, że Arystoteles mógł coś takiego 

powiedzieć! Lecz teraz jest to zupełnie obojętne, bo jeżeli objaśnienie 

istotnie coś objaśnia, to wszystkojedno, czy zostało wzięte 

od Arystotelesa, czy od dziewki służebnej. Życzyłbym sobie jednak, 

mając na oku dobro plotek i by nie osłabić zaufania do moich 

doradców, aby ludzie zostawili rzecz w spokoju -jeżeli coś innego 

nie jest absolutnie wskazane. Lecz cóż ma sprawić, by tak uczynili? 

Zwycięstwo nad moją niewiedzą to przecież zbyt małe zwycięstwo! 

Tryumf nad moim nieoczytaniem jest po prostu obrazą tego, kto 

zatryumfuje nade mną! To tak, jakby nauczyciel rywalizował 

z uczniem! 

W tym, co zostało powyżej powiedziane, pragnąłem najlepiej, 

jak to potrafię, polecić moje przedsięwzięcie. Nie chciałem, 

by ucierpiało z powodu nieumiejętności captatio beneuolentia [łac. 

zjednywanie sobie względów] 154 z prawa i z lewa. Zrobiłem, co było 

w mojej mocy, by zamienić każdego czującego człowieka w mego 

dobroczyńcę: mego prenumeratora, mego nauczyciela, mego do- 

153 Aluzja do Heibergowskiego Roku astronomicznego, gdzie autor kieruje 

uwagę na analizowany w Powtórzeniu spór eleatów z Heraklitem. Niewymieniony 

wprost w artykule Heiberga Arystoteles próbował pogodzić 

obu greckich przeciwników. 

154 Określenie klasycznego chwytu retorycznego, mającego na celu zwrócenie 

na siebie uwagi czytelników bądź słuchaczy i rozpoczynającego 

przemowę lub pismo. 

338

adcę. Nic więcej nie mam do dodania, poza nadzieją, iż uczyniłem 

to, co konieczne. Nie ośmielam się zająć miejsca w piśmie wynurzeniami 

mego serca; idę niespiesznym krokiem po drodze myśli - 

Zmarły dla wiełu zdarzeń na tej ziemi, 

wielorakich, różnorodnych, 

uroczystych i powszednich. 

Patrz Baggesen S.V., t. VI, s. 143 155 . 

155 Cytat z wiersza J. Baggesena Żart mego sobowtóra, albo miły nóż (1814), 

zamieszczonego wjens Baggesens danske Vcerker, Kopenhaga 1827-1832 

(ASKB 1509-1520). 

339

Dopisek 

Nie trzeba chyba dowodzić, że owo pisanie ku rozweseleniu 

nie może doprowadzić do kłótni lub sporu bez obrócenia wniwecz 

wszystkich doświadczeń i pojęć. Bo przedmowa 156 zapobiega 

kłótniom, a ten, kto oddaje 157 , rozpoczyna spór; nie z Przedmowami, 

lecz ze wszystkimi doświadczeniami i pojęciami. 

156 W starych duńskich przysłowiach słowo „przedmowa" określać może 

wstępne porozumienie lub „dogadanie się", poprzedzające właściwą 

rozmowę (np. o interesach). W tekście mamy do czynienia z kontaminacją 

dwu duńskich przysłów znanych co najmniej od XVII wieku: 

„Dogadanie się zapobiega kłótniom" i „Porozumienie nie prowadzi do 

kłótni" (por. Peter Syv, Aldmindelige Danske Ordsproge, t. I-II, Kopenhaga 

1682-1688, t. II, s. 273). 

157 Ironiczna aluzja do duńskiego przysłowia: „Ten, kto oddaje, rozpoczyna 

spór", znanego z rękopisu M. Motha (1649-1719). Być może przysłowie 

powstało pod wpływem słów Jezusa: „A Ja wam powiadam: Nie stawiajcie 

oporu złemu; lecz jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu 

i drugi" (Ewangelia wg św. Mateusza, 5, 39).

Bronisław Świderski 

Dar

W Powtórzeniu i w Przedmowach, a także w wielu innych dziełach 

Kierkegaarda omawiane jest pojęcie daru. „Czy nie dostałem 

podwójnie wszystkiego? - pyta młody bohater Powtórzenia, dowiadując 

się o zaręczynach ukochanej z innym. - Czy nie otrzymałem 

z powrotem siebie w taki sposób, że odczuwam to podwójnie? 

I czym jest podwojenie ziemskich dóbr, nic niewartych dla ducha, 

wobec takiego powtórzenia?" 

Gdyby cała sprawa przebiegła inaczej i zakończyła się małżeństwem 

młodzieńca i dziewczyny (co pragmatyczny język duński 

określajako dar: de ungefik hinanden - młodzi „dostali" siebie), młody 

człowiek „otrzymałby" zapewne mniej, a z pewnością nie dostałby 

aż tyle, by mógł to odczućjako dar podwójny. Co było niezgodne 

z konwencjonalnymi wyobrażeniami, kierującymi postępowaniem 

ludzi żyjących w czasach Kierkegaarda. Według nich, zdradzony 

stracił. Nie wyszedł na swoje. Nie ma racji. Jak widzimy, określenia 

wyjęte ze słownika technik handlowych i sądowych zostały tutaj użyte 

do opisu tajemnicy miłości. Kierkegaard zamienia ten logiczny - 

i socjologiczny - pewnik w paradoks jednostki. Twierdzi, że ten, kto 

stracił, otrzymał „podwójny dar". 

By opisać „zwykłą" nieodwzajemnioną miłość rozgrywającą się 

w dziewiętnastowiecznej Kopenhadze, zacznie szukać słów u Greków 

i Żydów, sięgnie do niemieckiej i angielskiej literatury, zabawi 

się duńskimi przysłowiami i piosenkami. Syn jednego z najbogatszych 

kupców i obywateli duńskich „zdekonstruuje" język swego 

ojca, by użyć go do zupełnie innych pytań: Czy w epoce tryumfu ku- 

343

piectwa i związanego z nim „myślenia paragrafami prawa" można 

być wielkodusznym, to znaczy dawać, nie pytając o „wyrównanie"? 

Czy także autor może być wielkodusznym „dawcą"? Czy książka może 

stać się darem? 

Pojęcie książki jako daru nie było nieznane w dziewiętnastowiecznej 

Danii i Europie. Krytyk Kierkegaarda Johan Ludvig Heiberg 

nazwał wydawaną przez siebie „Uranię" „prezentem gwiazdkowym 

dla wykształconej publiczności". Podobnie czynił liryk Henrik 

Hertz ze swymi dziełami, a Hans Christian Andersen raz w roku dawał 

kilka wierszy poecie Holstowi, aby mógł je włączyć do swego 

„prezentu noworocznego". Przeciw takiemu rozumieniu literatury 

-jako komercyjnego „daru" - skierowana jest złośliwość Przedmów, 

napisanych dla Kierkegaarda przez Nicolausa Notabene. Pana N. N. 

razi retoryczna ostentacja twórców „prezentów gwiazdkowych", angażujących 

status społeczny, autorytet i kontakty towarzyskie w to 

przedsięwzięcie. Jak greccy sofiści, widzą oni przed sobą elastyczną 

„czytelniczą masę". Chcą „pouczać, kształcić smak, poszerzać wiedzę", 

jednym słowem, górować nad czytelnikami. Pseudonimy Kierkegaarda 

stają po stronie Sokratesa, przeciwnika sofistów. „W żadnej 

chwili nie pisałem tak - powie Constantin Constantius w Liście 

otwartym do Pana Profesora Heiberga - by czytelnik odczuł choćby ślad 

pouczenia", podkreślając, że założył taką wiedzę u czytelnika, jaką 

sam posiada. Jeszcze dobitniej wyraził to w Powtórzeniu, zwracając 

się do N.N., swego „właściwego czytelnika": „Nie jesteś dla mnie 

wielokrotnością, ale kimś jedynym. Jesteśmy razem: Ty ija". 

Właśnie pseudonim (lub polionim) pozwalał na zrealizowanie 

sokratejskiej zasady partnerstwa, gdzie jedna ze stron świadomie 

„pomniejsza" siebie. Pseudonim nie ma ani autorytetu, ani pozycji 

społecznej. Nie jest ani obywatelem, ani kupcem, ani prawnikiem. 

Jego wypowiedz nie ma politycznego znaczenia. Jest jedynie repliką, 

o której tak mówi inny pseudonim, Johannes Climacus, w Kończącym, 

nienaukowym dopisku 1 : 

1 To dzieło, jedno z najważniejszych w twórczości Kierkegaarda, nie istnieje 

po polsku. Kilka przetłumaczonych fragmentów zamieściłem 

w polskich czasopismach, m.in., w „Tekstach Drugich", Warszawa 1998, 

344

„Moja pseudonimowość czy polionimiczność nie ma przypadkowego 

związku z moją osobą (a na pewno nie wiąże się z obawą przed 

karą prawa, którego, o ile wiem, wcale nie naruszyłem, drukarz zaś 

i urzędnik cenzury zawsze byli oficjalnie powiadomieni, kim jest 

autor publikacji), ale ma zasadniczy związek z samym procesem 

kreacji. To kreacja żąda w poetycki sposób bezwzględności wobec 

dobra i zła, wobec przemocy i pokory, wobec rozpaczy i zuchwałości, 

cierpienia i radości, itd., a czyni to ze względu na replikę i psychologiczne 

zróżnicowanie indywidualności. [...] To, co spisane, jest 

nr 4 (52), s. 215-220, gdzie także dyskutuję polskie brzmienie tytułu. Po 

wydaniu Okruchów filozoficznych, obejmujących 98 stronic, Kierkegaard 

napisał w 1846 roku Afsluttende Uvidenskabelig Efterskńft til De 

Philosophiske Smuler. Mimisk-pathetisk-dialektisk Sammenskrift, Existentielt 

Indlceg ajJohannes Climacus. Udgiven af S. Kierkegaard - Kończący, nienaukowy 

dopisek do „Okruchów filozoficznych", rozpisany na 550 stronic. 

To nieistniejące po polsku dzieło znane jest u nas jako Zamykające, nienaukowe 

postscriptum. Niestety, przyswojony polszczyźnie tytuł, zapewne 

tłumaczenie francuskiego lub angielskiego tłumaczenia, jest leksykalnie 

i semantycznie błędny. Tytułowe słowo Afsluttende oznacza bowiem 

„kończące" bądź „kończąc". „Zamykać" odpowiada duńskiemu at lukke. 

Ale rzecz nie tylko w słowach (choć u Kierkegaarda wszystko, nawet milczenie, 

jest słowem). Ten chętnie używany przez nas tytuł zniekształca 

autorską ideę, niezależnie od tego, czy za autora uznamy Kierkegaarda, 

czy Climacusa. Ani Climacus, ani Kierkegaard bowiem nigdy nie chcieli 

niczego zamykać. Ich myślenie było dialogiczne i dialektyczne. Każda 

strona mogła (i powinna była) dokończyć swą wypowiedź, ale nie mogło 

to zamykać dyskursu. Również pojęcie postscriptum jest niewłaściwe: po 

prostu nie istnieje na karcie tytułowej oryginału. Kierkegaard bynajmniej 

nie stronił od tego słowa, ale już we „Wstępie" do pracy napisze, 

że to, co zostało wyłożone w Dopisku (po duńsku Efterskńft), „wyklucza 

możliwość oskarżenia autora, że najważniejsze rzeczy po kobiecemu zamieścił 

w postscriptum {PostScript)". Zresztą Kierkegaard z reguły odrzucał 

słowa pochodzenia obcego, gdy tworzył pojęcia filozoficzne (na 

przykład powtórzenie) i tytuły książek. I znowu: nie jest to jedynie spór 

leksykalny. Użycie duńskich słów pozwoliło filozofowi na posłużenie się 

figurą litoty, która stała się dosłowną bronią Duńczyka w walce z pompatycznym 

stylem oficjalnej filozofii. Trafnie wyczuł to Karol Toeplitz, nazywając 

inne dzieło Kierkegaarda Okruchami filozoficznymi. 

345

zapewne moje, lecz jedynie jako to, co dzięki słyszalności repliki 

włożyłem w usta produkującej, poetycko-rzeczywistej jednostki: 

mianowicie jej światopogląd. Opisana relacja jest bardziej rozwinięta 

niż u poety, który wymyśla postacie, by w przedmowach 

pozostać autorem. Ja zawsze pozostaję nieosobisty. Być może osobiście 

występuję w trzeciej osobie -jako sufler, poetycko tworzący 

autorów, których przedmowy także są ich autorstwa. A zatem 

w książkach pseudonimowych ani jedno słowo nie jest moje. [...] 

Nie mam do nich osobistego stosunku, gdyż niemożliwy jest taki 

stosunek wobec komunikatu obarczonego podwójną refleksją. 

[Jedynie] ja pod względem prawnym i literackim ponoszę odpowiedzialność 

[...], a cała poetycka kreacja byłaby eo ipso 

niemożliwa, bezsensowna lub nie do wytrzymania, gdyby replika 

miała być (prostodusznie rozumianymi) słowami producenta. Oto 

moja prośba i życzenie: ten, kto zechce przytoczyć choć jedno 

zdanie z moich książek, niech poda nazwisko pseudonimu, a nie 

moje. [...] Fikcyjny autor ma określony światopogląd; tak rozumiana 

replika może być znacząca, zabawna, pobudzająca, choć w ustach 

realnie istniejącego człowieka zabrzmiałaby dziwacznie, śmiesznie, 

wstrętnie". 2 

Co mówi powyższy cytat o replice? Odpowiedzi jest wiele. 

Jedna z nich ma charakter, powiedzmy, techniczny. Współcześni 

Kierkegaardowi autorzy, a także on sam zaginali arkusze papieru 

lub stronice kajetów tak, by linia zagięcia dzieliła je na dwie części. 

Na jednej pisali, druga pozostawała pusta, jako margines. Późniejsze 

poprawki, nowe myśli lub dodatki umieszczano na marginesie, 

a Kierkegaard nierzadko chętniej pisał na marginesie niż na 

właściwej części stronicy. W ten zarzucony w naszej epoce sposób pisarz 

i pytał siebie, i sobie odpowiadał. 3 Stwierdzał i zaraz replikował. 

2 Afsluttende Uvidenskabelig Efterskrift til De Philosophiske Srnuler, w: S. Kier 

kegaards Samlede Vcerker (dalej jako SV), Kopenhaga 1902, t.VII, s. 545- 

547. 

3 Georg Brandes był jednym z czytelników, którzy zwrócili na to uwagę. 

W książce S0ren Kierkegaard (1813-1855) tak pisze o swym bohaterze: 

346

Gdzie był wówczas pisarz naprawdę? Być może schował się we 

wnętrzu cienkiej linii - osi dialogu, oddzielającej od siebie oba rodzaje 

wypowiedzi? 

Pytanie o status repliki można także rozważyć z punktu widzenia 

estetyki. Wystarczy wskazać tradycje tak bliskiego Kierkegaardowi 

dramatu: dramatyczne inscenizacje często oglądał w kopenhaskim 

Teatrze Królewskim i kilka razy w Berlinie; a także 

tradycje dramatycznego dialogu Platońskiego, z którego Duńczyk 

przejął postać majeutyka Sokratesa. W dramacie wypowiedź każdej 

postaci jest repliką i nierzadko nie potrafimy rozstrzygnąć, która 

z nich jest ważniejsza, która „bliższa" odczuciom autora. Kierkegaard 

przestrzega przecież przed wzięciem repliki za „słowo 

producenta". 

Inny czytelnik może stwierdzić, że chodzi tu o sposób, w jaki 

konstruujemy wiedzę i pojęcie prawdy. Sceptycyzm Kierkegaarda 

skłaniał go do negowania tezy, że na drodze racjonalnego i spekulatywnego 

poznania możemy napotkać wiedzę skończoną. Wolał 

temu przeciwstawić ów długi, niezakończony dialog, istniejący 

w jego rozmowach i książkach (ktoś obliczył, że duński filozof 

napisał około dwóch milionów słów), jako sposób na osiągnięcie 

prawdy - z tego właśnie powodu nieskończonej, nieabsolutnej, 

nieustającej... Czy sądził, że każde nowe pokolenie miało obowiązek 

włączenia się z „własną" repliką w dialog tak dawno zapoczątkowany, 

co najmniej w czasach „starych Greków"? W dziennikach 

napisał przecież, że w jego pismach pseudonimowych „człowiek 

młodszy góruje nad starszym" 4 . 

Zapewne jest i taki czytelnik Kierkegaarda (a może to on 

właśnie jest owym „drogim czytelnikiem", o którym mówi pseudonim 

Climacus na początku Dopisku i pseudonim Constantius na 

końcu Powtórzenia}), który stwierdzi, że właściwą odpowiedź na 

„Rozmawiał nie tylko ze swymi współczesnymi, ale także ze sobą - za 

pośrednictwem pióra". G. Brandes, Samlede Skńfter, Kopenhaga 1899, 

t. II, s. 252. 

4 Pa/?., X 2 A 157, Kopenhaga 1968, s. 122. 

347

pytanie: „Dlaczego wypowiedź pseudonimu jest repliką?", można 

odkryć w królestwie teologii. Być może przytoczy słowa George'a 

Pattisona, angielskiego badacza Kierkegaarda: skoro „nie jesteśmy 

stwórcami naszego świata, lecz stworzonymi", to powinniśmy 

jednocześnie uznać „naszą nicość wobec Boga i odpowiedzialność 

wobec Niego". 5 Jak widzimy, tutaj odpowiedź, replika, łączy się 

z poczuciem małości wobec Boga. Może zatem skromność lub 

niechęć do konkurowania ze Stwórcą nakazuje zrzec się godności 

autora-twórcy pierwszej wypowiedzi? 

Ale replika może, jak sądzę, otrzymać także inny sens. Może 

wiązać się z dekonstrukcją procesu sądowego i z interioryzacją pojęć 

racji, kary i winy. Kierkegaard nieraz przywoływał pojęcie aktu 

oskarżenia. W dziennikach pisze m.in.: „Żyję dzięki zbrodni. Żyję 

wbrew woli Boga. Wina, która w pewnym sensie nie jest moja, choć 

w oczach Boga czyni mnie zbrodniarzem, zawarta jest w akcie 

dawania życia. Kara odpowiada winie: to utrata chęci życia". 6 

Jakimi słowy można obronić się przed takim oskarżeniem? 

Zapewne pierwszą, spontaniczną, wrodzoną, a nie wyuczoną obronąjest 

milczenie, któremu Kierkegaard przypisuje znaczną wartość. 

Szczególnie ważne są dwie jego cechy. Po pierwsze, powiada filozof, 

„Opatrzność [obdarowuje] milczeniem natury głębokie. Dzięki 

milczeniu człowiek ocala swe życie, w milczeniu zdobywa zbawienie". 

7 Po drugie, podkreśla, że „zasada milczenia jest zasadą refleksji" 

8 . Jak wiemy, zasadą Kierkegaardowskiej refleksji jest ironia 

i wiele wskazuje na to, że jego milczenie jest ironiczne. Ironia to 

„kategoria negatywna", powiada książka O pojęciu ironii 9 ; milczenie 

wypada więc uznać za taką negatywność, która dialektycznie 

doprowadzi do narodzin pseudonimu. Powróćmy teraz do wyznania 

zawartego w Dopisku; Kierkegaard bierze „prawnie i literacko 

5 George Pattison, Art, Modernity and Faiłh. Restońng the Image, Londyn 

1992, s. 24. 

6 Pap.,XI2A439,s.439. 

7 Tamże, XlA680,s. 431. 

8 Tamże, VII 2 B 256,13, s. 284. 

9 S. Kierkegaard, Om begrebet Ironi, w: SV, t. XIII, s. 108. 

348

odpowiedzialność za swe prace", choć „ani jedno słowo nie jest 

jego". Czy zatem on - milczy? Jak się wydaje, tylko jeden gatunek 

potrafi pogodzić oba stwierdzenia, rodzaj wypowiedzi, której 

nadajemy miano reportażu. Pozwala ona reporterowi, a mówimy, 

rzecz jasna, o reporterze idealnym, sumiennie cytować wypowiedzi 

innych, choć to on odpowiada (wobec redaktora, cenzora, prawa...) 

za wydrukowany tekst. Dla nas jest teraz istotne, że gdy inni mówią, 

reporter milczy. Szczególnie gdy mowa o centralnych dla Dopisku 

tematach, jak Bóg czy przeznaczenie. Kierkegaardowi bliska chyba 

była myśl, że pewien rodzaj doświadczenia konstytuuje granicę naszego 

medium -języka, i że przekroczenie tej granicy język powinien 

odpowiednio zaznaczyć. Choćby milczeniem. Albo cytatem - 

„słowem" milczenia (skoro autor nic nie mówi „od siebie"). Słownik 

Kierkegaarda określa to czasami mianem komunikatu pośredniego. 

Kierkegaardowska koncepcja języka z pewnością zbliża go do 

myśli Ludwiga Wittgensteina, który tak scharakteryzował Tractatus 

logico-philosophicus w liście do wydawcy: „Moja praca złożona jest 

z dwóch części: pierwszej, tej załączonej, i tej, której nie napisałem. 

I właśnie ta druga częśćjest najważniejsza... Wierzę [...], że udało mi 

się dobrze wyjaśnić pewne rzeczy dzięki ich przemilczeniu"}® Prawda, 

że także Kierkegaard mógłby napisać te słowa? 

Milcząca obrona-negacja oskarżonego nie przeszkadza oskarżycielowi 

ponownie zabrać głosu. Jego wypowiedź prawnicy nazywają 

repliką. 11 Ale i ona może być nieprzekonywająca, a z pewnościąjest 

stronnicza. Dlatego, powiadajedna z pseudonimowych 

postaci Okruchów filozoficznych, po wysłuchaniu repliki „chciałbym 

10 Cyt. za A. Hannay, Kierkegaard, Londyn-Nowyjork 1991, s. 152 (podkreślenie 

- B. Ś.). 

11 Chciałbym podkreślić, jak dokładnie Kierkegaard naśladuje duńską 

procedurę sądową, gdzie „na początku oskarżyciel przedstawia sprawę 

[sagens faktura] [...], po czym, zgodnie z paragrafem 928a, głos zabiera 

obrońca. [...] Oskarżyciel ma okazję odpowiedzieć obrońcy w swej 

replice, następnie obrońca może skorzystać z prawa dupliki". Por. 

podręcznik prawa karnego autorstwa G. Toftegaarda Nielsena, Straffesagens 

Gang Kopenhaga 1997, s. 147 i n. 

349

w tym miejscu przedstawić to, co w języku prawników nazywa 

się dupliką tego, do czego sam doszedłem i co zrozumiałem. Ty zaś 

musisz podczas prezentacji dupliki trwać przy swej racji i bronić 

jej swoim słowem. Wzywam cię do tego subpoena praeclusi etperpetui 

silentii [łac. pod groźbą kary zupełnego i nieprzerwanego 

milczenia]" 12 . 

Spotykamy w tym tekście wiele wyrażeń prawniczych, między 

nimi duplikę, która jest odpowiedzią na replikę oskarżyciela i rację, 

której trzeba bronić słowem - w wypadku sądów duńskich 

i Climacusa - słowem pisanym. Jurysdykcja duńska bowiem wówczas 

i obecnie żąda pisemnej repliki i dupliki; co dla nas ważne, 

skoro ponownie podkreśla dialektyczny związek milczenia i słowa 

pisanego w twórczości Climacusa - i Kierkegaarda. Replika jest 

zatem „komunikatem obdarzonym podwójną refleksją", Kierkegaardowską 

syntezą aktu oskarżenia i milczącej obrony. Z drugiej 

strony, replika nie jest prawdą ani zamkniętą, ani absolutną, skoro 

pociąga za sobą wypowiedź negującą - duplikę. Warto teraz 

przytoczyć Kierkegaardowskie zdanie, które bynajmniej niejednoznacznie 

wiąże jego dzienniki - miejsce urodzin i dojrzewania pseudonimów 

- z kategorią prawa: , Jeżeli ktoś zechce wydać dzienniki 

po mojej śmierci, najlepiej zrobi, nadając im tytuł Księgi Sędziego". 13 

Sędzia wysłuchuje w sądzie zarówno oskarżycielskiej repliki, jak 

i obrończej dupliki. Być może, granice poznawczego statusu repliki 

najlepiej zostały wyrażone w terminach prawniczych: „A może Hiob 

nie miał racji? - pyta bohater Powtórzenia, rozważając ten niezwykły 

biblijny dyskurs. - To prawda. Stracił ją na zawsze, bo nie mógł 

apelować wyżej niż do tego sądu, który go skazał. Czy Hiob miał 

rację? Tak. Zdobył ją na zawsze, gdyż nie miał jej wobec Boga". 

W swych notach Kierkegaard doda: „Choćby człowiek miał 

12 S. Kierkegaard jako Johannes Climacus, Philosophiske Smuler eller en 

Smule Philosophi, w: S0ren KierkegaardsSkńfter(SKS 4), Kopenhaga 1997, 

t. IV, s. 270. 

13 P^.,XlA239,s. 158. 

350

całkowitą rację, to Bogu powinien powiedzieć: nie mam racji. Bo 

żaden człowiek nie potrafi absolutnie pojąć swej świadomości". 14 

Replika Hioba-oskarżyciela staje się paradoksem, gdy pragniemy 

ją ująć w ekwiwalentnym języku prawa, gdzie równość obu 

„stron" jest surowo przestrzegana. Przecież stosunek Boga do 

Hioba był daleki od jakiejkolwiek dającej się pomyśleć ekwiwalencji. 

Równie trudno wyrazić tę replikę za pomocą poezji: „Dzisiaj sądzi 

się - ciągnie bohater Powtórzenia - że poeci najlepiej znają prawdziwy 

wyraz cierpienia i zrozpaczony język namiętności. Jak adwokaci 

sądu okręgowego podnoszą sprawę cierpiących przed sąd 

współczującej ludzkości. Nikt nie ma odwagi pójść dalej. Dlatego 

mów, niezapomniany Hiobie!" 

Poeci są, jak adwokaci" - ani jedni, ani drudzy nie są twórcami 

repliki. O ile dla świadomości heglowskiej sztuka, filozofia (a prawo 

było jej częścią) i religia są różnymi formami ducha absolutnego, to 

Kierkegaard nie traktował ich jako continuum. Dla niego „treść 

religii" była radykalnie, jakościowo różna od przekazu płynącego ze 

strony sztuki i filozofii. Dlatego wydaje się ciekawe, że autor, który 

twierdzi, że ani słownik poety, ani prawnika nie potrafią opisać egzystencji 

Hioba, nie czyni nic innego i konsekwentnie używa składni 

poety i retoryki prawniczej do wyrażenia sytuacji Przeklętego. Czy 

wynika to z przekonania, że nie należy o tym mówić „w żadnym 

ludzkim języku" (Powtórzenie), a zatem można to zrobić w każdym? 

Replika jako wypowiedź pseudonimu (a Hiob także jest tutaj 

pseudonimem) nie chce się zadowolić wyłącznie językiem, a raczej 

używa go niejako z konieczności, w trybie negacji, unikając twierdzeń 

afirmatywnych, tak cenionych przez heglistów. Pseudonim ani 

nie twierdzi, że wszystko da się powiedzieć, ani też że wszystko, co 

zostało powiedziane, wyraża prawdę, a zatem kończy nasz wysiłek. 

Ciekawe, że właśnie replikę, w której zanegowane zostały prawdy 

prawa i poezji (lub ujmując to inaczej, zarówno akt oskarżenia, jak 

i estetycznie ujęta obrona), uznaje się za „punkt zerowy" Kierke- 

14 Tamże, IV A 256. 

351

gaardowskiej wypowiedzi pseudonimowej. Jednocześnie jej negatywność 

jest natychmiast podwojona: wszak oskarżony ma prawo do 

dupliki, podważającej słowa pseudonimu. Przecież replika musi 

zrodzić duplikę! Będąca częścią procesu prawnego duplika 

otrzymuje u Kierkegaarda nową, dialektyczną zawartość. Staje się 

częścią systemu łączącego prawo (a zatem i filozofię) z wiarą. 

Czyżby więc to dialektyczna duplika była „prawdziwą" wypowiedzią 

Kierkegaarda-dialektyka? Nie. Przecież pamiętamy, co 

powiedział: w książkach pseudonimowych „anijedno słowo nie jest 

moje". Zapytajmy zatem, biorąc go za słowo: jakie słowo jest jego? 

Jeżeli nasza (re)konstrukcja figury pseudonimu ma sens, to „słowo" 

Kierkegaarda musi znajdować się poniżej repliki - a zatem i poniżej 

poziomu dupliki. Musi je majeutycznie wyprzedzać, czyli może być 

jedynie milczącą obroną „prywatnej jednostki". 15 Ta sprawa wydaje 

się ważna. Dlaczego bowiem autor w toku procesu nie miałby 

zrezygnować z jednostkowej wypowiedzi i skorzystać z „obiektywnej" 

terminologii prawniczej? Albo mówiąc inaczej, dlaczego 

odrzuca procedurę subsumpcji? Czemu nie chce ujrzeć siebie jako 

kolejnego przypadku „ogólnej kwalifikacji prawnej" (Hegel) i dlaczego 

jednocześnie wyraża tę niechęć za pomocą retoryki sądowej? 

Wydaje się, że należy tu wskazać na dialogiczność Kierkegaardowskiej 

wypowiedzi, którajest odpowiedzią jednostki. 

Prawnicza retoryka repliki 

Użycie retoryki sądowej do konstrukcji pseudonimu było 

świadomym zamierzeniem Kierkegaarda. W cytowanej na początku 

wypowiedzi łączy ze sobą pseudonim i prawo. Wydaje się, że właśnie 

słowami pseudonimów mógł odpowiedzieć Heglowi i kopenhaskim 

heglistom, szczególnie Heibergowi. Dla pseudonimu najważniejsza 

jest jednostka, a jej świadomość zostaje metaforycznie przed- 

15 Pap., VII 2 B 88, s. 183: „Dzięki wymyślonym postaciom mówiącym «ja», 

znowu udało mi się skłonić współczesnych, by wysłuchali Ja mówiącego 

w swoim imieniu" (por. także X 1 A 531). 

352

stawiona przez kolejno prezentujące się strony procesowe (jak w sokratesowych 

dialogach), które bynajmniej nie prowadzą do wyroku 

zamykającego przewód sądowy. Bo proces rozwoju jednostkowej 

świadomości nie może zostać zamknięty. Dla Hegla jednostka jest 

częścią ogólnego procesu, któremu powinna się podporządkować, 

skoro „prawo, które w formie ustawy wstąpiło w istnienie, istnieje 

dla siebie, przeciwstawia się jako samoistne szczegółowej woli i szczegółowemu 

mniemaniu o prawie i musi zdobyć sobie ważność jako prawo 

ogólne. To poznanie i urzeczywistnienie prawa w jakimś szczegółowym 

wypadku, z wyłączeniem podmiotowego uczucia szczegółowego 

zainteresowania, przypada władzy publicznej - sądowi". 16 

Tak rozumiana legislacja charakteryzuje się dyskursywnością, 

racjonalnością i nieintuicyjnością wywodów obu stron: „W sądzie 

prawo nabiera takiej właściwości, że musi dać się udowodnić. Przewód 

sądowy daje stronom możność przedstawienia swych dowodów 

i podstaw prawnych, a sędziemu możność zapoznania się ze sprawą. 

Przewód ten jest sam prawem; jego przebieg musi przeto być prawnie 

określony" 17 - twierdzi Hegel, a jak już wiemy, te wszystkie 

cechy stfmą się przedmiotem pseudonimowej parodii. Jednocześnie 

heglowski proces sądowy unieważnia jednostkową ontologię, 

spycha ją do roli „przypadku", co należy do zadań „sędziego 

prawnika, dla którego, jako organu prawa, przypadek musi być tak 

przygotowany, by można było dokonać jego subsumpcji, to znaczy, 

że musi się go uwolnić od jego zjawiskowych, empirycznych 

właściwości i podnieść do poziomu uznanego faktu i ogólnej kwalifikacji 

[prawnej]". 18 

Ta relacja została u Kierkegaarda odwrócona. Pseudonim 

(a w Powtórzeniu także młodzieniec i Hiob) ani na chwilę nie zrezygnuje 

z jednostkowej racji, ani myśli zaspokoić rację ogółu, procedurę 

subsumpcji zaś uzna za zewnętrzną, czyli za niedialektyczną, za 

16 G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, tł. A. Landman, Warszawa 1969, 

s.215. 

17 Tamże, s. 217. 

18 Tamże, s. 219. 

353

przemoc wobec wewnętrznego życia jednostki (jak widać, jesteśmy 

tu zupełnie blisko Karkowskiego Procesu). Kierkegaard przeciwstawia 

heglowskiej pedagogice - sokratejską maj eutykę „minimalnej 

ingerencji", gdzie nauczyciel stara się umniejszyć swą rolę (tak czyni 

Sokrates w Menonie). Pedagogika heglistów to sztuka „uczynienia 

z człowieka istoty etycznej. Patrzy ona na człowieka jak na istotę naturalną 

i wskazuje drogę jego nowych narodzin, drogę przemiany 

jego pierwszej natury w naturę drugą - duchową, tak iż pierwiastek 

duchowy staje się dla człowieka przyzxvyczajeniem. W przyzwyczajeniu 

znika przeciwieństwo między wolą naturalną a podmiotową, [...] 

myślenie takie wymaga, by wykształcenie ducha przeciwstawiało się 

dowolnym pomysłom, by pomysły takie zostały przełamane i przezwyciężone, 

a myślenie rozumowe miało wolną drogę". 19 

Kierkegaard podkreśla ze swej strony, że etyka jest niezakończonym 

procesem, wytoczonym „uzasadnionemu wyjątkowi", 

podczas którego wypowiada się wiele głosów. Wśród nich znajduje 

się i „nasza pierwsza natura". Te głosy rozprawiają, składają repliki 

i dupliki w tym samym „wnętrzu" - świadomości jednostki. To, co 

etyczne, nie przychodzi z zewnątrz, jako oczekiwanie ogółu, głoszącego 

„ogólne prawa", lecz przeciwnie, może się ujawnić, „istnieje 

bowiem wewnątrz jednostki". 20 Tej majeutycznej dialektyce na nic 

nie przyda się przymus zewnętrzny, „przełamujący dowolne pomysły" 

jednostki, skoro owe pomysły (czytajmy: jednostkowe idee) 

są właśnie racją jednostki, podniesioną w niekończącym się procesie 

broniącej się i atakującej świadomości. „Hegel - napisze Kierkegaard 

- to taki Johannes Climacus [pseudonimowy autor Dopisku], 

który nie szturmuje nieba, jak to czynili Giganci [...], ale wspina się 

ku niemu za pomocą sylogizmów". 21 Przywołany tutaj Johannes 

Climacus ironicznie i z humorem wskazuje na swego słynnego 

imiennika, greckiego mnicha z VII wieku, który napisał dzieło Scala 

paradisi, gdzie droga do nieba pokonywanajest stopniowo, szczebel 

19 Tamże, s. 389. 

20 Pap., t. VIII, s. 145. 

21 Tamże, IIA 335, s. 138. 

354

po szczeblu. Dla Kierkegaarda istnieją, jak się wydaje, szczeble rozwoju 

świadomości, ale nie prowadzą one ani do konkluzji-wyroku 

(a gdy tak się dzieje, na przykład kiedy przyjaciele przekonują Hioba 

o jego winie, mamy do czynienia ze złą konkluzją i z wyrokiem opartym 

na błędnych przesłankach), ani do nieba. Szczeble Kierkegaarda 

tworzą raczej nieskończenie długie schody ruchome, po których 

bez przerwy krąży czujna świadomość, wciąż przypatrująca się sobie 

i z reporterskiego nawyku zapisująca wszystko, co usłyszy i dostrzeże. 

Wydaje się warte dyskusji, czy respektuje ona tę samą dialektykę, 

jaka rządzi świadomością Hegla? 

Podczas lektury Kierkegaarda doznaję, być może mylnego, 

wrażenia, że duński filozof chętniej kieruje się dialektyką agonu; to 

pojęcie oznaczało w Grecji zarówno wojenną, sportową, jak i (dramato-)pisarską 

rywalizację. W 1850 roku Anty-Climacus wydaje Indovelse 

i Christendom (Ćwiczenia chrześcijańskie) - pierwsze słowo duńskiego 

tytułu oznaczało po prostu „trening żołnierzy i sportowców, 

przygotowujących się do prawdziwej walki". 22 Taka jest też tonacja 

książki, naśladującej pojedynek antagonistów w greckim dramacie. 

Struktura agonu pozwala, by pewne racje, choć pokonane, nie straciły 

swej autonomii i uniknęły deformacji, czym zawsze - zdaniem 

Duńczyka - grozi stosowanie heglowskiego Aufhebung (por. Powtórzenie). 

U Hegla, powiada Kierkegaard, początek staje się w końcu 

niemożliwy, a bezpośredniość zamienia się w to, co „przechowywane". 

Dialektyką agonu pozwoliła pseudonimom na ograniczenie 

pychy rzekomo wszechwładnie rządzących „ogólnych praw", 

a Kierkegaardowi - na afirmującą martyrologię, bez obawy, iż 

utraci jednostkową rację w otchłani wszystkożernego systemu. 

Umożliwiła zatem wypowiedzenie wojny pojęciu jednostki jako 

„przypadkowi podlegającemu subsumpcji", jednostki pozbawionej 

tego, co ją - w świecie ducha - różni od innych. Kierkegaardowska 

jednostka-pseudonim paradoksalnie istnieje (egzystuje) przed 

otrzymaniem nazwiska, czyli przed przyłączeniem jej do wspólnoty. 

22 S. N. Dunning, Kierkegaards Dialectic of Inwardness. The Structural 

Analysis ofthe Theory ofStages, Princeton 1985, s. 291. 

355

Kupiecka retoryka repliki 

Prawdopodobnie każdego czytelnika Kierkegaarda uderza 

częste i chętne użycie wyrażeń handlowych obok terminologii 

prawniczej. Obie retoryki nierzadko się łączą. Przecież Przedmowy 

wykpiwają obrócenie działalności duchowej w towar (chociaż sam 

Kierkegaard był żywo zainteresowany osiągnięciem zysku ze sprzedaży 

swych książek). W „Przedmowie III" czytamy: „Sprzedany w ciągu 

dwu miesięcy nakład tysiąca egzemplarzy - czy to nie wystarczający 

dowód, jak bardzo na czasie jest mój noworoczny prezent?" 

A potem, w „Przedmowie IV": ,Jak wiadomo, w grudniu zaczyna się 

noworoczna literacka zabawa handlarzy literaturą [czyli autorów]". 

W czterostronicowej Przedmowie do tak ważnego Dopisku spotkamy 

takie zdania: „Autor jest w szczęśliwym położeniu, gdyż - 

właśnie jako autor - nikomu nie jest nic winien. Myślę tu o krytykach, 

recenzentach, pośrednikach, smakoszach stylu i im podobnych. 

[...] Z tymi dobroczyńcami jest jak z krawcem u [poety] 

Baggesena, który dobija nas rachunkami za kreacje. Zawdzięczamy 

im wszystko, i to bez możliwości spłacenia nową książką choćby 

części długu, gdyż wartość owej książki (o ile posiada ona jakąś 

wartość) znowu zawdzięczać będziemy sztuce i pomocy naszych 

dobroczyńców". 23 Inny przykład: „Uprzejma natarczywość [wielbiciela] 

łatwo stanie się ciężarem dla pisarza, który (nim pojmie 

choć jedno słowo) już tonie po uszy w wydatkach, odpłacając 

uprzejmość, choć dotąd nikomu nie był nic winien. Gdy autor 

zapożyczy myśl u innego pisarza i nie wymieni go, lecz podmieni sens 

myśli, to wcale nie naruszy w ten sposób niczyich praw". 24 I wreszcie 

ostatni. „To, co zostało tutaj zaproponowane, jest małą książeczką 

[...]. Autor stał się wobec tego proprieterem, choć posiada jedynie 

Okruchy [filozoficzne]; taki stan majątkowy uniemożliwia zakup 

chłopów pańszczyźnianych do pomocy przy najczęstszych pracach, 

bycie zaś właścicielem nie pozwala mu na stanie się jednym z nich". 25 

23 S. Kierkegaard jako Johannes Climacus, Afsluttende..., s. VI. 

24 Tamże, s. VIII (podkreślenie - B. Ś.). 

25 Tamże, s . IX (podkreślenie - B. Ś.). 

356

Obrazowanie, które określiłem jako handlowe, jest bardzo 

rozbudowane w tej niewielkiej całości, jaką jest Przedmowa do Dopisku. 

Mamy tu takie pojęcia wyjęte z kodeksu prawno-handlowego, 

jak dług, bycie winnym, rachunek, spłata, wartość, pożyczka, prawo, 

majątek i zakup, obok semantycznej gry łacińskim słowemproprietas 

- własność. W ostatnim zdaniu tej Przedmowy mówi się o chłopcu 

„oddanym w zastaw". Do tego dodać można wiele innych przykładów, 

z których najsmakowitsze jest chyba pojawiające się na 

stronicach Dopisku określenie „spekulant", oznaczające heglistę, 

zwolennika filozofii spekulatywnej. 

Dlaczego Kierkegaard opisywał literaturę i filozofię, posługując 

się słownikiem handlu i prawa? Próba objaśnienia tego nie 

powinna chyba lekceważyć faktu, iż współczesne Kierkegaardowi 

(i nam) przepisy prawne i handlowo-flnansowe oparte były (i są) na 

zasadzie ekwiwalencji, zabezpieczającej istnienie i samogenerację 

systemu. „Równość wszystkich wobec prawa" jest dla nas hasłem 

oczywistym, obok innego heglowskiego stwierdzenia: Jednostki 

mają o tyle obowiązki wobec państwa, o ile jednocześnie mają też 

prawa". 26 Również normy handlowo-ekonomiczne określają stan 

ekwiwalencji jako pożądany - postulują na przykład zrównanie 

popytu z podażą i zrównanie masy pieniądza z masą towarów na 

rynku. Nieco młodszy od Kierkegaarda niemiecki filozof Karol 

Marks krytykował „wyzysk" za to właśnie, że jest relacją nieekwiwalentną. 

Także zwykli konsumenci często wyrażają przekonanie 

o istnieniu relacji ekwiwalencji między ceną a jakością towaru, 

mówiąc: „Ten towar jest zbyt drogi", lub (rzadziej): „jest zbyt tani". 

Sens kupieckiej metaforyki Przedmów i Przedmowy do Dopisku stanie 

się może jeszcze wyraźniejszy, gdy uzmysłowimy sobie, że w epoce 

Kierkegaarda (i w naszej) przedmowa jako gatunek odgrywała 

(i odgrywa) rolę ekwiwalentu. Kwituje ona pomoc, jaką autor 

otrzymał od innych. Była (i jest) zatem czymś w rodzaju papieru 

wartościowego, który otrzymuje się po wpłaceniu pewnej sumy 

(uprzejmości, przychylnych porad...) do „banku" autora. 

26 G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, s. 246. 

357

Jak wiedzą czytelnicy Przedmów, Kierkegaard inaczej rozumiał 

przedmowę. Nawet w przedmowach ,jest nieosobisty". Nikogo nie 

znajduje godnym podziękowania, wielu godnymi zaczepki. Ponieważ 

także w innych książkach oraz w dziennikach hojnie czerpie ze 

słownika kupców, pozwolę sobie na pewne, być może błahe, spostrzeżenie. 

Wiemy, że ojciec S0rena był kupcem, i to nie byle jakim 

- self-made-manem: w młodości chłopem pańszczyźnianym, 

u schyłku życia człowiekiem bardzo bogatym. Wielu badaczy mówi 

o dziwactwach ojcowskich, o jego melancholii, o braku radości 

i o pietystycznym przestrzeganiu litery Biblii. Być może najostrzej 

formułuje to Georg Brandes, twierdząc, że Kierkegaard-ojciec „był 

w domu tyranem, a jego barczysta postać długo oddzielała S0rena 

od świata". 27 

Według dzienników Kierkegaarda-syna, jak i świadectw współczesnych, 

S0ren zawsze starał się okazywać ojcu szacunek. Ale może 

właśnie w swych dziełach pseudonimowych, w ironicznym zastosowaniu 

ojcowskiego słownika do krytyki istniejących stosunków, 

lepiej ujawnia się jego ocena świata kupców. Sądzę, że obok jawnych 

ataków na „niwelujący jednostkę" system, „w którym rządzą 

masy" - także przy pomocy ironii opowiedział, co sądzi o społeczeństwie 

posługującym się jednocześnie kodeksem handlowo- 

-prawnym i książeczką do nabożeństwa. 

Litota - cecha nieekwiwalentna 

Obie retoryki, prawnicza i kupiecka, ujawniają postawę filozoficzną. 

Opowiadają o tym, co nie jest ani prawem, ani handlem. 

Związana jest z tym inna cecha Kierkegaardowskiej wypowiedzi, 

mianowicie wspomniana już wcześniej figura litoty. Mówią o niej 

choćby tytuły Climacusowych dzieł: Okruchy filozoficzne czy Dopisek. 

Sugerują ją Przedmowy, które później nazwie „sprawą nieznaczną". 

Pomniejszenie wagi pojęć stało się dosłowną bronią Duńczyka, 

skierowaną przeciw dominującej wówczas filozofii Hegla. Opo- 

27 G Brandes, S0ren Kierkegaard, w: Samlede Skrifter, s. 256. 

358

wiadało o doświadczeniu jednostki niechętnej generalizacji i obiektywizacji 

swej wiedzy. We wstępie do Dopisku Climacus spotyka 

myślicielaheglistę, który tak woła: „Cóż to za niesłychana bezczelność 

i niezwykła próżność [...], tak podkreślać wagę swego malutkiego 

«ja» w naszym, przejętym historią powszechną, teocentrycznym, 

spekulatywnie istotnym dziewiętnastym wieku". 

„Wstrząsnęło to mną - mówi Climacus - i złożyłbym uszy po 

sobie, gdybym nie był zahartowany przeciw wielu okropnościom. 

Ale mam tu czyste sumienie, gdyż nie ze względu na siebie byłem 

bezczelny, nie, to chrześcijaństwo zmusiło mnie do tego. To ono 

przywiązuje wielką wagę do mego malutkiego «ja» - i do każdego 

innego, równie niewielkiego «ja»". 28 

Maleńka jednostka została przeciwstawiona racjonalizującym 

naukom dziewiętnastego wieku, a jej doświadczenie - dla podkreślenia 

różnicy - ujęte w języku „opisu pomniejszającego", który 

w istocie wyraża sprawy niemałe. To, co marginalne, stało się 

centralne. Pseudonimowa strategia Duńczyka oznaczała odrzuceniejajako 

konwencjonalnie uprzywilejowanej (silniejszej, lepszej, 

prawdziwszej) pozycji nadawczej. Filozof uzyskał to poprzez 

bagatelizację autorytetu twórcy. Znaczna część pseudonimowych 

autorów, jak A/ Młody człowiek z Albo-albo, bohater Powtórzenia czy 

Quidam z dzieła Stadier paa Livets Vei, pozbawiona jest statusu 

społecznego. Kierkegaard osiąga podobny rezultat „pomniejszenia 

nadawcy" przez odebranie swym pseudonimom tożsamości 

narodowej i mieszanie ze sobą kultur - właśnie tak, jak to się obecnie 

dzieje w Europie Zachodniej i jak to było za życia pisarza, 

gdy „cudzoziemcy": Niemcy, Żydzi, Norwegowie, Holendrzy..., 

stanowili znaczną część mieszkańców Kopenhagi, a oburzeni tym 

romantycy tworzyli pojęcie „czystości narodowej". Oto Climacus, 

zamieszkujący klasztor na górze Synaj, zostaje przywołany, by zrobił 

porządek z duńską literaturą dziewiętnastego wieku. W duńską 

debatę włączają się pseudonimy, podkreślające swą „obcość" 

łacińsko brzmiącymi nazwiskami, jak Constantin Constantius, 

28 S. Kierkegaard jako J. Climacus, Afsluttende..., s. 7. 

359

Frater Taciturnus, a nawet Johannes de Silentio; tutaj partykuła 

„de" dyskretnie wskazuje także na francuskie pochodzenie. Ale 

Kierkegaardowi i tego było mało. Może powodowała nim obawa, 

nieobca także Nietzschemu, że pozostanie sobą? Wprowadza więc 

nowy chwyt: pozwala pseudonimom ściągnąć siebie samego, ich 

twórcę, na dno fikcyjnego istnienia. „Nikt nie wie o tym, że siedzę tu 

sobie cichutko i mam zamiar robić to, co przystało pseudonimowym 

autorom - mówi Johannes Climacus w Dopisku - a za 

każdym razem, gdy wychodzą nasze książki, magister Kierkegaard 

dostaje za swoje". 29 Przyznacie, że nie może niżej upaść człowiek, 

mający pozycję, powóz i posiadłość w samym środku stolicy. 

W ten sposób także ja Kierkegaarda stało się pseudonimem - 

tylko mniej sprytnym od innych. Nie być autorytetem, nie 

posługiwać się atrybutami pozycji społecznej i kultury, „zanikać" - 

oto sposoby, dzięki którym twórczy, estetyczny stosunek autora 

do postaci zamienia się w sytuację etyczną. To dlatego możemy 

powiedzieć, że pseudonimy nie wypowiadają słów Kierkegaarda, 

lecz je, w sposób jak najbardziej niezależny, powtarzają, zgodnie 

z ideą książki zatytułowanej Powtórzenie. Ja, które nie jest ani 

uprzywilejowane, ani prawnymi regułami „zobiektywizowane", oto 

etyczna recepta Kierkegaarda. Właśnie tu łączy się litota z inną 

cechą pseudonimu: chętnym korzystaniem z komunikacji pośredniej. 

Ta komunikacja nawiązuje do majeutyki Sokratesa, o którym 

Duńczyk mówił, że „sam nie rodził, ale był położną". Prawda ma najlepsze 

warunki przyjścia na świat, „kiedy związana z komunikatem 

refleksja skupia się na odbiorcy. Mamy wtedy do czynienia z komunikatem 

etycznym, z majeutyką. Nadawca prawie znika, jest potrzebny 

jedynie po to, by Inny mógł zaistnieć". 30 

29 Tamże, s. 221. W swych dziennikach Kierkegaard napisał: „Oto moja 

granica: jestem pseudonimem. Powinienem płomiennie i gorąco 

przedstawić ideał, a gdy słuchacz lub czytelnik wzruszy się do łez, jedno 

pozostanie mi do powiedzenia: to nie jestem ja, to nie jest moje życie... 

mówiący jest bowiem nikim, jest pseudonimem. Wydawca istnieje 

rzeczywiście i wie, że będzie osądzony za pseudonimowe wystąpienie" 

(Pap., X2 A89-91,s. 69-70). 

30 Pap.,VIII 2, s. 189. 

360

Pseudonim ustanawiają (jako relację) właśnie dlatego, iż wychyla 

się ku Innemu, który się od niego radykalnie różni. W przeciwnym 

wypadku odbiorca zniknąłby razem z nadawcą, a pseudonim 

nigdy by się nie narodził. 

„Nie należy mylić zwrócenia się przeciw sobie z [...] 

autodestrukcją". To pierwsze wyraża w istocie przekształcenie siebie, 

„stawanie-się-aktywne, jako moc afirmowania" - oto opinia Deleuze'a 

o Nietzscheańskim Zaratustrze, który także „pragnął swego 

zaniku". 31 Nie wydaje mi się nadużyciem przywołanie tych słów, by 

oświetlić pozycję Kierkegaarda. Zniknięcie jest siłą. Nadawca znika, 

by dać jak najwięcej. Już w tym miejscu naszej rekonstrukcji figury 

pseudonimu przeczuwamy, jak silnie jest weń wpisana etyka daru. 

Spróbujcie bowiem odwzajemnić się pseudonimowi! (Na)dawcy, 

który znika! Nie może tu być mowy o żadnym „zrewanżowaniu" się, 

o żadnej ekwiwalencji. 

Znaczące wydaje się podobieństwo pseudonimowego czynu 

do Levinasowskiego ruchu w stronę Twarzy. Także dla Francuza 

kontakt stwarzający jednostkę jest darem, a rozpoznanie drugiego 

oznacza obdarowanie, jak stwierdzi w Totalite et Injini. Działanie 

skupione na Innym nazwie Duńczyk reduplikacja. Oznacza ona: „być 

tym, co się twierdzi", albo „być tym, czego się naucza. Egzystującym". 

32 Bo, jak powie w innym miejscu dzienników, „rzeczywistość 

oznacza egzystencjalną reduplikację słowa". 33 Reduplikacja 

była zatem kategorią łączącą „sądowy proces" świadomości - z działaniem. 

Nie ulega wątpliwości, że dla Kierkegaarda działanie było 

tożsame z pisaniem książek. 

Pseudonim jako postać etyczna 

Czym jest zatem pseudonim? Jest, jak się zdaje, przestrzenią 

złożoną z „nic nie znaczących peryferii" i pozbawioną autoryta- 

31 G. Deleuze, Nietzsche i filozofia, tl. B. Banasiak, Warszawa 1993, s. 75 i n. 

32 Pap., IX A 208, s. 105; VIII 2 B 85, s. 17. 

33 Tamże, VIII 2 B 85, s. 19. 

361

tywnego centrum. Jest egzystencjalnym działaniem, istniejącym 

przed słowem. Na początku jest milczeniem. W swej negatywnosci 

oznacza wycofanie się, stworzenie (ironicznego) dystansu do samego 

siebie, „prawie zniknięcie". Pozytywność powstaje jednocześnie 

z tym ruchem: na skutek wycofania jawi się naszym oczom 

przestrzeń, do której pseudonim może zaprosić gości. Jeżeli wzrok 

nas nie zawiedzie, zobaczymy między nimi także „Drogiego Czytelnika". 

Pseudonim, który zrodził się na łożu estetyki jako figura 

literacka, przeistacza się w postać etyczną. W propozycję porozumienia. 

Zatem, z jednej strony, pseudonim jest słowem-czynem jednostki, 

budującej swą tożsamość. Być może, należy powiedzieć, że 

pseudonim jest najkrótszą definicją tożsamości. Z drugiej strony, 

przestrzeń między pseudonimem a Autorem (czy też kimś, kogo - 

może wbrew niemu samemu - tak nazywamy) jest tak znaczna, że 

każdy z nich pozostanie dla drugiego Obcym, Innym. Właśnie dzięki 

temu wypowiedź usłyszana w przestrzeni stworzonej przez pseudonim 

przestaje być monologiczna, staje się słowem przestrzennym, 

które nie jest niczyją własnością - a więc nie jest związane 

paragrafami prawa. Czym bowiem, zapyta Kierkegaard w Uczynkach 

miłości, ,jest prawo [w stosunku do etyki], czym nakaz prawa dla 

człowieka? [...] Ponieważ żaden człowiek w zasadzie nie przewyższa 

drugiego, zgodnie z moją zachcianką [mogę] dzisiaj uznać za nakaz 

prawa to, jutro zaś - coś innego. [...] A może wystarczy uznać konsens 

ludzkich mas - pewną liczbę głosów - za wystarczający do 

podjęcia decyzji?Jaka liczbajest tu konieczna? [A później], by zacząć 

działać, jednostka musi dowiedzieć się «od innych», czego żąda 

prawo, lecz każdy z tych «innych» jako jednostka musi także 

dowiedzieć się tego od «innych»". 34 

W tej replice wyrazi Kierkegaard również dzisiaj mocno 

odczuwane napięcie między tworzeniem norm prawnych przez „innych" 

ajednostkową, „moją" odpowiedzialnością wobec prawa. Odpowiedzialnością, 

która nie potrafi stworzyć trwałego, nieskażonego 

przemocą pojęcia „my". Kantowskiej wypowiedzi, opartej na 

34 S. Kierkegaard, Kjcerlighedens Gjerninger, w: SV, t. IX, s. 112. 

362

autonomii moralnej jednostki, pseudonim przeciwstawi - zawsze 

i tylko jednostkową - odpowiedz, cząstkę dialogu wertykalnego. 

I taką samą odpowiedź da projektom „etyki mas". Kierkegaard oddziela 

de facto prawo od sprawiedliwości. Twierdzi, że zbudowane 

przez ludzi prawo jest abstrakcyjną przemocą. Jak pamiętamy, 

etyczne działanie jednostki zaczyna się od sprzeciwu wobec komunikacji 

bezpośredniej -jako nie-etycznej. Od niewiary, by moralność 

można było opowiedzieć innym; nie sposób uniknąć wtedy pustego 

moralizowania. Można nawet powiedzieć, że socjologia Kierkegaarda 

ma charakter negatywny, ustępuje pola żarliwie głoszonej 

jednostkowej etyce pseudonimu. Główny bohater tej socjologii 

został obdarzony cechami charakteryzującymi, zdaniem duńskiego 

filozofa, heglowskiego obywatela i (dlatego) przedstawiony ironicznie. 

Duńczyk nazywa go filistrem (spidsborger), dla którego „utwór 

z morałem jest o wiele ważniejszy od inteligencji. Filistrzy nigdy nie 

odczują zachwytu wobec wielkości lub talentu, nawet w niezwykłym 

wymiarze. Ich morał to krótkie podsumowanie przeróżnych 

ogłoszeń policyjnych. Najważniejsze jest dla nich bycie pożytecznym 

obywatelem państwa i zgłoszenie swych uwag wieczorem 

w klubie. Nigdy nie odczuwają tęsknoty za tym, co nieznane. [...] 

Miłość filistra do Boga pojawia się wtedy, gdy jego czynności 

wegetatywne są w ruchu, dłonie wygodnie splecione na brzuchu, 

a oparta na miękkim fotelu głowa pozwala nieco zaspanemu 

spojrzeniu wznieść się aż pod sufit, tam gdzie jest to, co Wysokie. 

[...] Należy kochać bliźniego jak siebie samego, mówią filistrzy (te 

dobrze wychowane dzieci, pożyteczni obywatele państwa, którzy są 

tak podatni na każdą nadchodzącą grypę uczuciową), myśląc o tym, 

że należy podać nożyce do objaśniania świec temu, kto o nie poprosi. 

Nawet gdyby siedział daleko od ciebie, trzeba powiedzieć 

«bardzo proszę» i «z ogromną przyjemnością» powstać, by mu je 

podać. Podobnie należy pamiętać o odpowiedniej porze składania 

wizyt kondolencyjnych. Filistrzy nigdy nie odczuli, by świat odwrócił 

się do nich plecami. Żyją bowiem wewnątrz ławicy stowarzyszonych 

śledzi, które (oczywiście) nie zezwolą, by zdarzyło się coś 

takiego. Kiedy ktoś naprawdę potrzebuje ich pomocy, zdrowy 

363

ozsądek podpowie im, że skoro tak bardzo jej potrzebuje, to najprawdopodobniej 

nigdy nie znajdzie okazji, by się im odwdzięczyć - 

taki człowiek zatem nie może być ich bliźnim. [W istocie] nie znają 

żadnego bliźniego, gdyż ich «ja» jest zarazem ich bliźnim i samym 

sobą, co zostało wyrażone w powiedzeniu: «każdy jest najbliższy 

sobie» (czyli: jest się swym własnym bliźnim)". 35 

Zatem Kierkegaardowska krytyka filistra-obywatela: mieszczucha, 

kupca, policjanta (a w innych dziełach doda: prawnika, 

dziennikarza, poety...) wycelowana jest w cechę ekwiwalencji. 

Bardziej systematycznie wyłoży Duńczyk swą krytykę społeczną 

dziewięć lat później, w Omówieniu literackim (Litteraire Anmeldelse) 

z 1846 roku, a zatem dwa lata przed pojawieniem się Marksowskiego 

Manifestu komunistycznego. Poruszany troską nieobcą i Marksowi 

- że antropologiczne, autentyczne potrzeby człowieka zostały 

schwytane w ciasne formy zupełnie im niesprzyjającej kultury 

pieniądza i polityki - proponuje Kierkegaard „rewolucję ducha". Jej 

sens zawartyjest w etymologii słowa „rewolucja". Łacińskie revolvere 

oznacza obracać się wokół czegoś, także siebie, czyli powracać do 

siebie. Do tego, co w jednostce niepowtarzalne i autentyczne. 

Dzięki temu jednostka rozpoznaje i realizuje najgłębsze potrzeby 

swego „człowieka wewnętrznego". 36 Taki jest sens Powtórzenia. 

Najłatwiej dokonać tego w milczeniu. Odrzucając milczenie, 

jednostka ryzykuje, że stanie się całkowicie zależna od „słowa oficjalnego": 

gazet, praw, reguł... Słuszne wydaje się stwierdzenie, że dla 

Kierkegaarda Bógjest źródem sprawiedliwości. I on także powinien 

być źródłem prawa, o ile prawo pragnie być sprawiedliwe. Ale 

sądzę, że myśl Kierkegaarda jest ciekawa zarówno dla chrześcijan, 

jak i dla niewierzących, a jego krytyka modernistycznej etyki i koncepcji 

prawa wydaje się trafna bez rozstrzygnięcia, czy Bóg jest 

realnością, możliwością, czy wręcz niemożliwością. Wszystkich 

35 Pap. IIA 127-131, s. 73 i n. (lipiec-październik 1837). 

36 Litteraire Anmeldelse zostało omówione w moim artykule Hurra! 

Nareszcie jedna Europa!, zamieszczonym w czasopiśmie „ResPublica 

Nowa", Warszawa 1999, nr 3 (126). 

364

przecież interesuje pytanie: jak dalece powinniśmy być posłuszni 

prawu, które sami ustanowiliśmy? Jak uwierzyć, że racja większości, 

wyłoniona w procesie negocjacji, jest prawdą, a nie przypadkiem 

lub wyrazem siły państwa, posiadającego lokale wyborcze, policje 

i więzienia? 

Pytania te zajmowały wielu ideologów demokracji. Jeden 

z nich, Jurgen Habermas, kładzie nacisk na wolną debatę, w której 

uczestniczyć może każdy, kto posiada kompetencje obywatelskie. 

Kantowskiej, monologicznej koncepcji rozumu obecnego w jednostkowej 

świadomości - przeciwstawia dialogiczną ideę rozumu 

„horyzontalnego", uczestniczącego w publicznym dyskursie i poszukującego 

konsensu za pomocą logicznej argumentacji, odległej od 

propagandy i manipulacji, 37 Kierkegaardowskiej ciszy, sygnałowi 

dialogu wertykalnego - rację wyłonioną w toku nieprzerwanej debaty. 

Milczenie manifestowane na forum publicznym jest dla 

Habermasa nieczytelne. Kierkegaard natomiast powszechną debatę 

etyczną uznał za manifestację władzy politycznej, etyka zatem bezwarunkowo 

musi według niego ulec tej ostatniej. Także proponowana 

przez Habermasa „równość" racji etycznych 38 , wypowiadanych 

podczas debaty „we własnym imieniu", wyklucza Kierkegaardowską 

strategię pseudonimową, oznaczającą mówienie „nieswoim, 

pomniejszonym" głosem, wzmacniającym za to głos Innego. 

Jak się wydaje, Habermasowskie, poheglowskie przekonanie 

o uniwersalnej ważności ekwiwalentnego dyskursu publicznego 

zakłada uprzednie skłonienie / zmuszenie jednostek do uznania 

norm dyskursywnych za obowiązujące. Okazuje się więc, że racjonalny 

rozum nie wyklucza przymusu. Podajmy znaczący przykład. 

Habermasowi można zarzucić, że nie docenia fenomenu obcości, 

37 Por. M. Westphal, Commanded Love and Morał Autonomy: The Kierkegaard-Habermas 

Debatę, w: N. J. Cappel0rn i H. Druser (red.) „Kierkegaards 

Studies. Yearbook 1998", Berlin-Nowyjork 1998, s. 8-22. 

38 J. Habermas, Communicative Freedom and Negative Theology, w: M. J. 

Matustik & M. Westphal (red.), Kierkegaard in Post / Modernity, 

Bloomington 1995, s.195 i n. 

365

tak ważnego dla Kierkegaarda. Dla niemieckiego filozofa demokratyczne 

państwo jest koniecznym warunkiem, umożliwiającym 

powstanie obywatelskiej wspólnoty etycznej. Jego teoria dyskursu 

zakłada tylko jedno forum i jedną, upaństwowioną „obywatelskość". 

Wewnątrz habermasowskiego państwa „komunikacyjną 

równość" obywateli gwarantują „równe" prawa: i te ograniczające 

władzę, i te, które gwarantują obywatelowi prawo do swobodnej 

wypowiedzi. Wspólnotą niemieckiego filozofa rządzi więc zasada 

ekwiwalencji i taka jest jego etyka, poruszana troską o dobro systemu. 

Mówiąc najkrócej, ta etyka nie zna ani pojęcia daru, ani 

miłości, która także jest darem. W swym wykładzie kopenhaskim 

z 1997 roku Habermas tak powiedział o obcości: „Obcy mogą uczestniczyć 

w dyskursie obywatelskim dopiero wówczas, gdy otrzymają 

obywatelstwo, nie wcześniej". Wydaje się, że właśnie postulat 

przymusowej akulturacji jako warunku równego uczestnictwa 

w demokratycznym dyskursie jest słabością tej koncepcji. 39 

Przeciwstawia on bowiem obywatela - jednostce, a socjologię - 

antropologii. 

Być mniejszym 

Kierkegaard skłania nas z kolei do zadania pytania: jak 

porozumieć się z innymi, nie będąc z nimi tożsamym? Jak 

zaświadczyć swoją biografię bez marginalizacji doświadczenia innych, 

czyli bez odwołania się do mechanizmów wspólnotowej 

39 Por. J. Habermas, Obywatelstwo a tożsamość narodowa, tł. B. Markiewicz, 

Warszawa 1993, s. 34: „Pożądana polityczna akulturacja [obcych] nie 

dotyczy całości procesów socjalizacji". Nie wydaje się to przekonywające. 

Jak bowiem w „otwartym społeczeństwie demokratycznym", 

posługującym się niecenzurowanymi środkami przekazu, oddzielić 

akulturację polityczną od innych form socjalizacji? Dodajmy ponadto, 

że „obcy" otrzymują obywatelstwo w Europie Zachodniej dopiero po 

upływie około 6-8 lat. W tym czasie są pozbawieni pełnego udziału 

w „demokratycznym" dyskursie publicznym; słowo „demokratycznym" 

zostało ujęte w cudzysłów, bo jest wątpliwe, czy taka debata istotnie jest 

demokratyczna. 

366

tożsamości, niwelujących różnice? Jak uniknąć pokusy rozumienia 

„obcości" jako czegoś gorszego? 

Kierkegaard lokuje owo „jak" w etycznej kategorii komunikacji 

pośredniej, która minimalizuje ideologiczną i polityczną pozycję 

nadawcy. Role społeczne jednostki przestają być dla niego najwyższym 

stopniem obywatelskiego rozwoju, stając się jedynie warunkiem 

rozwoju jednostki. Kierkegaardowska wolność (która 

dotyczy wyłącznie jednostki) to także wolność od zbyt silnych więzów 

narodowych, zależności od historii. Za platońskim Sokratesem 

i za Habermasem możemy powiedzieć, że etyka rodzi się na łożu 

dyskursu. Za Levinasem, że etyka wyprzedza dyskurs. Kierkegaard 

i tutaj ma własne zdanie. Wychodzi od dialektyki milczenia, która 

narzuca językowi niezwykłą strategię - łączy ze sobą patos, dialektykę 

i mimikę (na przykład w Dopisku, którego podtytuł brzmi: 

Dialektyczno-patetyczno-mimiczny zlepek). Patos ma oddziałać na nasze 

emocje, dialektyka na intelekt. Mimika zaś to ironizowanie, 

przedrzeźnianie, małpowanie - oraz milczenie. 40 Takie połączenie 

osłabia zarówno uczuciowe oddziaływanie patosu, jak i powagę 

dialektyki. Łamie autorytet wypowiedzi i samego wypowiadającego 

jako „instancji nadawczej". To połączenie przedrzeźnia ideologiczne 

i polityczne racje autora, które przestają być dosłowne i „prawdziwe". 

Zatem replika, łącząca te trzy, zazwyczaj trzymające się 

z dala od siebie elementy, skłania nie obawiającą się „podwójnej 

refleksji" świadomość do - mówienia przeciwko sobie. Pseudonimy 

zaprzeczają sobie także w inny sposób. Chętnie tworzą pary, 

wzorowane na odwiecznym, ludowym wzorze, gdzie grubasowi 

towarzyszy chudzielec, smutnemu - żartowniś, pracowitemu - 

nierób, itd. Taką parę tworzą na przykład autorzy Pojęcia lęku 

{Przedmów. Obie prace zostały wydane tego samego dnia, 

17 czerwca 1844 roku. Autor pierwszej z nich, Vigilius Haufniensis, 

charakteryzuje się powagą i żarliwością, autor drugiej, Nicolaus 

40 Ironia, żart, humor stanowiły w oczach Kierkegaarda dar dla czytelnika. 

W Liście otwartym Constantius jest przekonany, że czytelnik „pojmie żart 

i będzie się nim bawił". 

367

Notabene, jest złośliwy, przewrotny, śmieszny. Zarówno ten 

„chwyt", jak i wspomniane, od Greków przejęte figury retoryczne: 

patos, dialektyka i ironia, wzmagają „uwodzicielską" moc tekstu, 

zniewalają czytelnika Kierkegaarda. 

Bo kto tak potrafi mówić? Oczywiście, jedynie pseudonim. 

Jednocześnie obawia się on, że usunięcie milczenia z przestrzeni 

publicznej podporządkuje to, co obce, odległe, co odmienne i nieznane 

- temu, co znamy - naszemu językowi, naszej kulturze. Wówczas 

to, co niewypowiedziane - obcość - przestaje istnieć. Pseudonim 

pragnie zatem ocalić jednostkowe milczenie (skoro „milczenie 

ocala jednostkę") i chyba właśnie dlatego został powołany do życia. 

Etyka pseudonimu, zderzona twarzą w twarz z etyką demokratyczną, 

podkreśla słabości tej ostatniej. Demokratycznemu dialogowi 

Duńczyk przeciwstawił - jako swoją replikę - dialektyczny 

pseudonim, ogarniający milczenie oraz jakże różnorodne możliwości 

słowa: lirykę, esej, pastisz, satyrę, krytykę literacką, platoński 

dramat filozoficzny, analizę etyki, estetyki i religii, może nawet 

powieść 41 oraz reportaż. Czułemu na punkcie równości obywatelowi 

przedstawia Duńczyk jednostkę odrzucającą „równość zobowiązań" 

po to, by ten „drugi mógł zaistnieć". Kierkegaard wzbogaca 

nas o możliwość wyboru. Obok etyki ekwiwalencji istnieje etyka 

daru. 

41 Por. mój esej, zatytułowany Kierkegaard jako powieściopisarz, „Teksty 

Drugie", Warszawa 1994, nr 2.

Abraham (bibl.) 117 

Achilles (mit.) 168,193 

Adam (bibl.) 51,113,241 

Adler Adolph Peter 10, 37, 182, 

262 

Agamemnon(mit.) 168,193 

Akrisjos(mit.)331 

Alcybiades 310 

Algreen-Ussing Tage 40 

Almaviva, hrabia (lit.) 235 

Amaltea(mit.) 194 

Anacharsis 270 

Anakreon 168,169 

Andersen Hans Christian 8, 19, 

143,148,273,314,344 

Andromeda (mit.) 194 

Archimedes 86 

Argonauci (mit.) 192-194 

Argus (mit.) 80 

Ariadna (mit.) 194 

Arion (mit.) 194 

Ariusz313 

Arkas (Ikaros; mit.) 167 

Arv (lit.), postać z komedii Holberga201 

Arystofanes 79, 82,147, 250 

Indeks osób 

369 

Arystoteles 38,228,330,338 

Astius F. 82 

Atlas (mit.) 193, 331 

Atropos (mit.) 99 

Augustyn, św. 262, 268 

Aurora (mit.) 192 

Bachus (mit.) 289 

Badenjacob 65, 75 

Baggesenjens 57, 58, 255, 339 

Balaam (bibl.) 305,356 

Balie Nicolai Edinger 109, 258 

Baltazar (Belsazar; bibl.) 256 

Banasiak Bogdan 361 

Basilio Don (lit.) 235 

Bastholm Christian 109 

Beaumarchais Pierre de 235 

Beckmann Friedrich 57-62, 64 

Bellman Carl Michael 147 

Berg Rasmus (lit.), postać z komedii 

Holberga 109 

Beylin Stefania 148 

Biehl Charlotta Dorothea 34 

Bildad(bibl.)87,116,121 

Blicher Steen Steenson 98 

Blumauer Aloys 55

Bootes (Wolarz, Arctophylax, 

Niedźwiednik; mit.) 167-169 

Borg Stefan 18,42, 88, 93,118 

Borso Dario 88 

Boye Caspar Johannes 211 

Brahe Tycho de 154 

Brandes Georg 346, 347, 358 

Bryzejda(mit) 168 

Calderon de la Barca Pedro 141, 

161,175 

Cappel0rn Niels j0rgen 4, 267, 

365 

Cecylia (lit.), bohaterka opowiadania 

Blichera 98 

Cervantes Saavedra Miąuel de 10, 

34 

Chariko(mit.)313 

Chodowiecki Daniel Nicolaus 55 

Christian IV, król duński 51 

Christian V, król duński 279 

Chrystus zob. Jezus Chrystus 

Christoff (lit.), służący, postać 

z komedii Holberga 301 

Clausen Henrik Nicolai 286 

Constantin Constantius (pseudonim 

Kierkegaarda) 11-13, 15, 

48, 55-57, 59, 65, 80, 81,86, 90, 

101, 102, 134, 139, 141, 157, 

197-199, 202, 204, 216, 218, 

221,264,344,347,359 

Crusoe Robinson (lit.) 62 

370 

Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 

106, 304 

Cyllaris(mit.)194 

Czubekjan75,313 

Danae(mit.)331 

Daniel (bibl.) 256 

Dante Alighieri 141, 282, 283 

Dardanos(mit.) 193 

Defoe Daniel 10,62,182 

Degn Peer (lit.), postać z komedii 

Holberga 109 

DeleuzeGilles361 

Demeter(mit.) 76 

Demonaks 77 

Diogenes Laertios (Laertius) 218, 

270,306,310 

Diogenes z Synopy 15 

Dionizos (mit.) 79 

Dodo, królowa Kartaginy (mit.) 

65 

Domicjan (Titus Flavius Domicjanus), 

cesarz rzymski 74 

Doris (mit.) 28 

Droysen J. G. 79 

Druser Hermann 365 

Dunning Stephen N. 355 

Dyl Sowizdrzał zob. Sowizdrzał 

Dyl 

Elektra (mit.) 193

Elifaz (bibl.) 87,116 

Elihu(bibl.)H6 

Ellis Davidson H. R. 99 

Elwira (lit.), postać z opery Mozarta 

31 

Erichtoniusz(mit.) 194 

Eros (mit.) 168 

Eskulap (mit.) 194 

Europa (mit.) 192 

Eurypides 79 

Ewa (bibl.) 51,74,241 

Ewald Johannes 65 

Fajdros216 

Falk, wydawca 71 

Farinelli (właśc. Carlo Broschi) 21 

Fenger Henning 143 

Feuerfuchs Titus (lit.) 58 

Fichtejohann Gottlieb 179 

Figaro (lit.) 235 

Filippides 267 

Filoktet(mit.)lll 

Flawiusz Filostrat Starszy 15 

Frater Taciturnus (pseudonim 

Kierkegaarda) 11, 360 

Frederiksen Morten Johan 272 

Frej (Fr0j, Freir; mit.) 264 

Fryderyk II, król duński 154 

Fryderyk IV, król duński 109 

Fryderyk VI, król duński 299 

I Gaja (mit.) 57,167 

GarffJoakim4 

Goethe Johann Wolfgang 34, 55, 

155, 161, 163, 164, 174, 175, 

207,208,226,232,233 

Goldkalb Salomon (lit.), postać 

z wodewilu Heiberga 58, 279, 

280 

Gray Thomas 163 

Grimm bracia (Jacob i Wilhelm) 

177 

Grobecker Phillip 57, 60 

Grói meyer (lit.), radca handlowy, 

postać z wodewilu Heiber- 

ga67 

Grundtvig Nicolai Frederik Seve- 

rin 282,293,299, 300,301 

Gunilda (lit.), postać z komedii 

Holberga 309 

Guttry Aleksander 163 

Gyllembourg-Ehrensvard 

Thomasinel41,142 

Habermas Jurgen 365-367 

Hamann Johann Georg 39, 40, 

77,311,312 

Hamlet (lit.) 264,275 

Hannay Alastair 349 

HansenP. 18,88,118 

HansonA. C.59 

I Harald Blaatand (Sinozęby) 320 

371

Haralda Blaatanda syn zob. 

Svend Widłobrody 

Hedozjusz 170 

Hefajstos (mit.) 168 

Hegel Georg Wilhelm Friedrich 

8, 9, 15, 37-39, 76, 85, 86, 102, 

133, 134, 142, 179, 182, 190, 

238, 246, 250, 262, 274, 294, 

310, 311, 318, 325, 326-329, 

335, 352-355,357,358 

Hegezjasz z Cyreny (Aristippos) 

73 

Heiberg Johan Ludvig 4, 8-10, 

21,35,55,58,67,76,79,86,102, 

141-143, 145, 147, 148, 154, 

157, 158, 163, 167, 168, 172, 

175, 177, 179, 182, 184, 189, 

192, 193, 195, 197-211, 213- 

217, 224-227, 229, 231-237, 

242, 244-246, 250, 251, 262- 

265, 268, 271, 274, 277, 279- 

284, 286, 293, 294, 302, 310, 

311, 314, 316, 317, 323, 325, 

326,329,331,337,338,344,352 

Heiberg Peter Andreas 141 

Heimdal(mit.)168,193 

Hektor (mit.) 168, 193 

Helena (mit.) 193 

Helios (mit.) 189 

Hera (Junona,Juno; mit.) 80,167 

Herakles (Herkules; mit.) 111, 

176,193,194 

372 

Heraklit z Efezu 37, 70,158,228, 

294,338 

Herder Johann Gottfried 71,312 

Herodot250 

Hertz Henrik 143,147,148, 344 

Herschel Caroline 189 

Herscheljohn Frederick 189 

Herschel William 189 

Hesperydy(miL) 193 

Hiady(mit.)168 

Hias(mit.)168 

Hilarius Bogbinder (pseudonim 


Hiob (bibl.) 7, 9, 86, 87, 98, 99, 

101-104, 106, 110-118, 120, 

121, 128, 212, 222, 235, 237, 

335,350,351,355 

Hioba synowie i córki (bibl.) 104 

Hioba żona zob. Sitis 

Hirsch Emanuel 41 

Hoffmann Ernst Theodor Amadeus 

60 

Holberg Ludvig 10, 75, 76, 182, 

201, 203, 257, 263, 264, 272, 

273,281,283,296,309,313 

Holofernes (tu: lit.), postać z komedii 

Holberga 263 

Holst Hans Peter 143, 344 

Homer 129,167,168,193,250 

Hong EdnaH. 18,41,88,221,237 

Hong Howard V. 18, 38, 41, 88, 

118,221,237

Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 

75,241,289,313 

Inachus(mit.)80 

Io (mit.) 80 

Ilithyia (Ejlejtyja; mit.) 129,130 

Iwaszkiewicz Jarosław 17, 66,117, 

118,135,148,182,219 

Izajasz (bibl.) 115 

JacobsF. 15 

Jacquet-Tisseau E.-M. 18 

Jakub, św. 281 

Jan Bez Ziemi, król angielski 41 

Jan Chrzciciel, św. 288 

Jan Ewangelista, św. 48,281,286 

Janus Bifrons (mit.) 299 

Jazon (mit.) 193 

Jean Paul (właśc. Johann Paul 

Friedrich Richter) 40, 323 

Jerzy III, król angielski 189 

Jesper (lit.) ekonom, postać z komedii 

Holberga 210 

Jezus Chrystus 90, 194, 224, 268, 

271,281,297,306,317,340 

Johannes Climacus (pseudonim 

Kierkegaarda) 12,271,344,345, 

347,350 

Johannes de Silentio (pseudonim 


Jonasz (bibl.) 61 

Juan Don (lit.) 31,95 

Junona, Juno zob. Hera 

Jupiter zob. Zeus 

Kafka Franz 354 

Kalipso(mit.) 167 

Kallisto(mit.)167 

Kant Immanuel 39,115,142, 362 

Kartezjusz (Renę Descartes) 10, 

16,271,310 

Kasjopea (mit.) 194 

Kastor(mit.) 194 

Katon Starszy Cenzor (Marcus 

Porius Cato Maior Censorius) 

257 

Kefeus(miL) 194 

Kepler Johannes 185 

Kerner Justinus 67 

Kierkegaard Michael P. 358 

Kirke(mit.)189 

Klatterup (lit.), postać z wodewilu 

Heiberga 275 

Klemens Aleksandryjski (Klemens 

z Aleksandrii, właśc. Titus 

Flavius Clemens) 132, 216, 218 

Kloto (mit.) 99 

Kofoed-Hansen Hans Peter (ps. 

Jean-Pierre) 245,290 

Kohelet (Eklezjastes; bibl.) 72, 

100,259 

Komnenowie, ród 310 

Kondrup Johnny 4,267 

Kopernik Mikołaj 154

Komandor (lit.), postać z opery 

Mozarta 95 

Krąg J. 79 

Kresyda(lit.)70 

Krzyżanowski Julian 42 

Ksantypa, żona Sokratesa 310 

Ksenofanes z Kolofonu 15 

Kubiak Zygmunt 99,129, 325 

Lachezis (mit.) 99 

Ladon (mit.) 193 

Landman Adam 353 

Laura (lit.) 155 

Lavater Johann Caspar 48,49 

Leander (lit.), postać z komedii 

Holberga 296 

Leibniz Gottfried Wilhelm 16,17 

Leopold E. F. 84 

Lessing Gotthold Ephraim 28, 55 

Levinas Emmanuel 361, 367 

Lindner J. G. 40 

Lowrie Walter 18, 83 

Lukian z Samosaty 77, 79, 267 

Łukasz, św. 134,281,288 

Madvig Johan Nicolai 218 

Małgorzata (lit.), postać z dramatu 

Goethego 34 

Marek, św. 281,306,333 

374 

Maren (lit.), postać z utworu Holberga 

264 

Maria Św., matka Jezusa Chrystusa 

177 

Markiewicz Barbara 366 

Marks Karol (Karl Marx) 42, 357, 

364 

Martensen Hans Lassen 79, 142, 

177,268,282,302,311,317,326 

Mateusz, św. 28, 103, 257, 281, 

288,314,323,340 

Matustik M. J. 365 

Mau E. 222 

Meduza (mit.) 194 

Meng Sophie 51 

Merkury (mit.) 60,80,194 

Meton, astronom grecki 153 

Mickiewicz Adam 222 

Milton John 163 

Miłosz Czesław 87,101,113 

Mojżesz (bibl.) 241 

Molbech Christian 283 

Molier (Moliere, właśc. Jean-Baptiste 

Poquelin) 141 

Montesąuieu Charles de 182 

Mortensen Finn Hauberg 4 

Moth Matthias 308, 340 

Mozart Wolfgang Amadeus 31, 

95,235 

M0ller Poul Martin 10,11, 23, 34, 

38

Muller A., kompozytor 46 

Muller Wilhelm 98, 99 

Munchhausen Karl Friedrich Hieronymus 

von 59 

Mynster Jakob Peter 245, 290- 

292 

Nabuchodonozor (Nebukadnesar; 

bibl.) 256 

Nereus (mit.) 28 

Nestor (mit.) 168 

Nestroy Johann Nepomuk 46 

NicholToddW.267,304 

NickelsSara57,58 

Nicolaus Notabene (pseudonim 

Kierkegaarda) 12,242 

Niels (lit.), postać z wodewilu 

Heiberga 68 

Nielsen Rasmus 302, 337 

Nietzsche Friedrich 361 

Niobe(mit) 65 

Nitsch F. A. 130 

Noe (bibl.) 299 

Odyseusz(mit.)99,167,168,189, 

313 

Oehlenschlager Adam Gottlob 

35,58,143,320 

Ofelia(lit.)275 

Okeanos (mit.) 167,168 

01dfux (lit.), postać z dramatu 

Holberga281 

Olsen Reginę 7, 78 

Olsen, radca stanu 7, 78 

Orion (mit.) 167,170 

Orfeusz (mit.) 194 

Osjan 165 

Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 

80,82,129,170,171,193 

Ozyrys (mit.) 192 

Palnatoke (lit.), jarl, postać z dramatu 

Oehlenschlagera 320 

Pandarus (lit.) 70 

Parmenides z Elei 15 

Parys (mit.) 193 

Patrokles(mit.)168 

Pattison George 348 

Paweł, św. 138,262,317 

Pegaz (mit.) 194 

Penelopa(mit.)99 

Pernille (lit.), postać z komedii 

Holberga283 

Persefona 76 

Perseis (mit.) 189 

Perseusz(mit.) 176,194, 331 

Petrarka (Francesco Petrarca) 155 

Pierrot(lit.)105 

Piętaszek (lit.) 62 

Piotr, św. 48,281 

Pitagoras 238,311 

Platon 16,38,56,82,87,159,216, 

230,250,325,347

Plejone(mit.)193 

Plutarch 267 

Polluks(mit.)194 

Poloniusz(lit.)275 

Ponte Lorenzo da 31, 235 

Prodikos 230 

Prometeusz (mit.) 28 

Prozerpina (Persefona; mit.) 65 

Quidam (pseudonim Kierkegaarda359 

Reitzel Carl Andreas 242, 268, 

269, 278 

Richter L. 18,88 

Rohde H. P. 99 

RothF.312 

Rygę Johan Christian 58 

SadzikJózef, ksiądz 101,102 

Saint-GeorgesG.H.21 

Salomon, król żydowski (bibl.) 43, 

66 

Salomon (lit.) zob. Goldkalb Salomon 

Sandner Henryk 84 

Schelling Friedrich Wilhelm Josef 

228, 335 

Schiller Friedrich 55,174 

Schlegel August Wilhelm 70,175, 

303 

Schlegel Fritz 7 

SchubotheJ.H.51 

Seneka 325 

Sibbern Frederik Christian 11, 

326 

Sire (lit.), piastunka, postać z komedii 

Holberga 264 

Sitis (bibl.) 87 

Skofte (lit.), niewolnik, postać 

z dramatu Oehlenschlagera) 320 

Sofar(bibl.)87,116 

Sofokleslll 

Sokrates 16,56,90,216,218,229, 

230, 243, 306, 310, 325, 344, 

347, 354, 360 

Sowizdrzał Dyl (lit.) 308 

Spinoza Baruch 328 

Staffeldt Adolph Schack von 98 

Stefański Witold 230 

Stiernholm Rasmus 203, 282 

Stilling Peter Michael 302 

Stygotius Magister (lit.), postać 

z komedii Holberga 257 

Svend Widłobrody 320 

Swetoniusz (Suetonius Tranquillus) 

74 

Swift Jonathan 182 

Syv Peter 340 

Syriusz(mit.)l70,192 

Szekspir (William Shakespeare) 

10,70,175,264,275,303

Tamara, królowa gruzińska 310 

Tantal (mit.) 65 

Tatarkiewicz Władysław 16 

Tejrezjasz (mit.) 313 

TennemannW.G.57,73 

Terencjusz Publiusz (Publius Te- 

rentius Afer) 259 

Tertulian (Quintus Septimus Flo- 

rentius Tertullianus) 83, 224 

Tetens Johan Nicolai 11 

Tetyda(mit.)28 

Tezeusz(mit.) 194 

Thor(mit.)96 

ThuraA.301 

TieckLudvig 70,141,303 

Tisseau P.-H. 18, 88 

Toeplitz Karol 44, 239, 345 

Toftegaard Nielsen G. 349 

Troilus (lit.) 70 

Trop (lit.), postać z wodewilu 

Heiberga275 

Tukidydes 250 

Tulstrup Niels 38 

Tyfon(mit) 56,57 

Ulisses (mit.) 193 

Uranos (mit.) 167 

Ulrich Leon 303 

Victor Eremita (pseudonim Kierkegaarda)17,66,81,118 

Vielgeschrey (lit.) postać z komedii 

Holberga 283 

Vigilius Haufniensis (pseudonim 

Kierkegaarda) 367 

Wergili (Wergiliusz, Publius Ver- 

gilius Maro) 55, 65 

Westphal M. 365 

Westphaler Gert (lit.), postać z ko 

medii Holberga 309,313 

Wilster Christian 239 

Winther Christian 142, 245 

Wittgenstein Ludvig 349 

Wolf Pius Aleksander 211 

Wolter (Voltaire, właśc. Francois- 

-Marie Arouet) 141 

Young Edward 163 

Zaratustra 361 

ZenonzEleil5,177 

Zeus (Jupiter; mit.) 28, 57, 65, 80, 

82,167,174,175,192-194,331 

Zuzanna (lit.) postać z komedii 

Beaumarchais'go i opery Mozarta 

235

Spis treści 

Słowo od tłumacza 

7 

O Powtórzeniu 

u 

S0ren Kierkegaard jako Constandn Constantius 

Powtórzenie 

13 

O Roku astronomicznym 

141 

Johan Ludvig Heiberg jako krytyk Kierkegaarda 

Rok astronomiczny 

145 

O Liście otwartym Constantina Constantiusa 


197

S0ren Kierkegaard jako Constantin Constantius 

List otwarty Constantina Constantiusa 

do Pana Profesora Heiberga, 

kawalera orderu Dannebrog 

199 

O Przedmowach 

241 

S0ren Kierkegaard jako Nicolaus Notabene 

Przedmowy 

247 

Bronisław Świderski 

Dar 

341 

Indeks osób 

369

Wydawca dziękuje Pani Krystynie Piotrowskiej za możliwość 

wykorzystania jej grafik na okładce i stronach tytułowych. 

Projekt okładki i stron tytułowych: Maciej Sadowski 

Redakcja: Marianna Sokołowska 

Korekta: Maria Kaniewska, Donata Lam 

Redakcja techniczna: Urszula Ziętek 

Wydawnictwo W.A.B. 

ul. Nowolipie 9/11, 00-150 Warszawa 

tel., fax 635 15 25, tel. 635 75 57 

e-mail: wab@wab.com.pl 

http://www.wab.com.pl 

Skład: 

Komputerowe Usługi Poligraficzne, s.c. 

Piaseczno, ul. Żółkiewskiego 7, tel. 756 74 81 

Druk i oprawa: 

Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. 

Kraków, ul. Wadowicka 8 

ISBN 83-8822142-6

W serii z WAGĄ ukazały sie: 

DROGA SERCA 

Eugen Drewermann, Dalaj Lama 

ISTOTNEGO NIE WIDAĆ 

Eugen Drewermann 

CZYSTOŚĆ I BRUD 

Georges Vigarello 

CUDOWNE I POŻYTECZNE 

Bruno Bettelheim 

HISTORIA EPIDEMII 

Jacques Ruffie, Jean Charles Sournia 

NADZIEJE MEDYCYNY 

Jean Bernard 

ANATOMIA UCZUĆ 

Boris Cyrulnik 

SEKS I ŚMIERĆ 

Jacques Ruffie 

INTYMNA HISTORIA LUDZKOŚCI 

Theodore Zeldin 

HISTORIA STROJU 

Maguelonne Toussaint-Samat 

SPÓR O DZIEDZICTWO EUROPEJSKIE 

Ewa Bieńkowska 

WIEDEŃSKA APOKALIPSA 

Ewa Kuryluk 

ŻYWOTY ŚWIĘTYCH POPRAWIONE 

Zbigniew Mikołejko

s0ren kierkegaard powtórzenie. przedmowy - Libertarianin

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?