Mazowieckie Studia Humanistyczne - Mazowieckie Czasopisma ...

Mazowieckie 

Studia Humanistyczne 

Rocznik IX 

2003 

Nr 1-2 

Mazowiecka Wyższa Szkoła 

Humanistyczno-Pedagogiczna 

Łowicz

Rada Redakcyjna: 

Wiesław Balcerak, Stanisław Bylina, Edward Ciupak, Jerzy Hołubiec, Marek 

Kazimierz Kamiński, Piotr Łossowski, Kazimierz Pospiszyl, Tadeusz Rawski, 

Zbigniew Skiełczyński, Roch Sulima (przewodniczący), Władysław P. Zaczyński 

Redaktor Naczelny: 

Andrzej Koryn 

Sekretarz Redakcji: 

Wanda Bednarowicz 

Opracowanie redakcyjne: 

Barbara Janicka, Teresa Pawlak-Lis 

Skład komputerowy: 

Dariusz Górski 

© Copyright by Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna 

Łowicz 2003 

Adres Redakcji: 

Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna 

99^00 Łowicz, ul. Akademicka 1/3 

tel./fax 0-46-8374392, 0-46-8374778 

Druk i oprawa: Sowa - Druk na życzenie www.sowadruk.pl tel. 022 431-81-40 

Wydanie I, Łowicz 2003 

PL ISSN 1234-5075

ARTYKUŁYISTUDIA 

SPIS TREŚCI 

Jacek Płosiński, WYPRAWA KNIAZIA SEMENA URUSOWA NA BRZEŚĆ 

(LISTOPAD-GRUDZIEŃ 1655 R.) 5 

Ceemjiana M. OajibKoem, CJIABJIHCKHH BOTIPOC B HflEOJIOTHH H nOJIHTHKE 

JIbBOBCKOH IJEHTPAJIbHOH HAIJHOHAJIbHOH PAflLI (IV-X 1848 T.) 33 

Tomasz Szarota, MIEJSCA ZBRODNI Z LAT 1939-1945 - ZACHOWANE W PAMIĘCI, 

ODCHODZĄCE W ZAPOMNIENIE, NA NOWO ODKRYTE 

PO DZIESIĘCIOLECIACH 51 

Andrew Targowski, IN PURSUIT OF A CRITICAL TOTAL HISTORY THEORY 

THE MODELING OF CIVILIZATION'S HISTORY 61 

Ivo Pospisil, SOME ASPECTS OF THE HISTORY OF CZECH SLAVONIC 

LITERARY STUDIES IN THE CONTEXT OF CONTEMPORARY 

THOUGHT 85 

Leszek Niewiadomski, PANORAMA FENOMENOLOGII FRANCUSKIEJ 95 

Robert E Schwartz> A NOSTALGIA FOR THE PERMANENT IN 

MANIFESTATIONS OF THE HUMAN: HUSSERL AND LEVINAS 117 

Jerzy Stańczyk, POKÓJ W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH 127 

Władysław Katyński, OSIĄGNIĘCIA I SŁABOŚCI POLSKIEJ TEORII 

ZARZĄDZANIA 145 

MASOVIANA 

Walerian Warchałowski, KULT I IKONOGRAFIA ŚW. JANA NEPOMUCENA 

W ŁOWICZU 153

Henryk Bartoszewicz, ROZWÓJ PRZESTRZENNY WARSZAWY W LATACH 

1800-1914 W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ KARTOGRAFICZNYCH 165 

MATERIAŁY I DOKUMENTY 

Czesław Wiśniewski, PRÓBA IDENTYFIKACJI ŹRÓDEŁ CELÓW 

WYCHOWANIA 189 

Elżbieta Śmiechowska, PRZEGLĄD TWÓRCZOŚCI PEDAGOGICZNEJ 

ADOLFA DYGASIŃSKIEGO 199 

Urszula Ordon, Edyta Skoczylas-Krotla, KOMUNIKACJA NA PŁASZCZYŹNIE 

NAUCZYCIEL - UCZEŃ NA POZIOMIE ZINTEGROWANEJ EDUKACJI 

WCZESNOSZKOLNEJ - RAPORT Z BADAŃ 211 

RECENZJE I NOTY 

Marta Brodala, Anna Lisiecka, Tadeusz Ruzikowski, Przebudować człowieka. 

Komunistyczne wysiłki zmiany mentalności {Iwona Miernik) 227 

Od Berlina do Kynoskefalaj - pierwsza setka „Historycznych Bitew" 

(Robert Kisiel) 231 

Tomasz Strzeżek, Warszawa 1831 (Robert Kisiel) 237 

Robert Kłosowicz, Nowy Orlean 1815, (Robert Kisiel) 238 

Péter Szabó, Łuk Donu 1942-1943 (Robert Kisiel) 241 

Jarosław Wojtczak, Naseby 1645 (Robert Kisiel) 243 

Dariusz Kupisz, Smoleńsk 1632-1634 (Robert Kisiel) 246 

Edward Tomczak, Tadeusz Kościuszko o manewrach artylerii konnej 

(Robert Kisiel) 248 

ŻYCIE NAUKOWE 

40 lat Zakładu Dziejów Europy XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN 

(Piotr Łossowski) 253 

Polsko-francuska konferencja naukowa „La femme dans la société médiévale 

et moderne" (Jacek Adamczyk) 261 

Dramatyczne dzieje polskiej psychiatrii w świetle życiorysu wybitnego lekarza 

(Zbigniew T. Wierzbicki) 265

A R T Y K U Ł Y I S T U D I A 

Mazowieckie Studia Humanistyczne 

Jacek Płosiński Nr 1-2,2003 

WYPRAWA KNIAZIA SEMENA URUSOWA NA BRZEŚĆ 

(LISTOPAD-GRUDZIEŃ 1655 R.) 

Ostatnie duże opracowanie dotyczące wojny Rzeczpospolitej z Moskwą 

w połowie XVII w. ukazało się w literaturze polskiej w początkach poprzedniego 

stulecia. Wyszło spod pióra zasłużonego badacza nowożytnych dziejów 

Polski i Litwy Ludwika Kubali 1 . Próżno szukać w nim informacji na temat ofensywy 

wojsk moskiewskich na Brześć mającej miejsce pod koniec 1655 r. Szerszych 

wiadomości w tej sprawie nie znajdziemy też w historiografii rosyjskiej. 

Najobszerniejsza wzmianka w literaturze rosyjskiej (zaledwie pół strony) znajduje 

się w pracy Aleksandra Nikołajewicza Malcewa 2 . W historiografii polskiej 

najwięcej danych w tej sprawie podaje, nie wolna niestety od błędów, praca Wiesława 

Majewskiego 3 . Mniejsze wzmianki można znaleźć w pracach takich historyków, 

jak: Tadeusz Wasilewski, Andrzej Rachuba, Henryk Wisner 4 . Wynikało 

to przede wszystkim z małej liczby źródeł dotyczących interesującego nas 

tematu. Wspomniani wyżej historycy dysponowali właściwie jedynie dwoma relacjami 

opisującymi te wydarzenia i to tylko z perspektywy moskiewskiej. Były 

to: zbiorowa skarga żołnierzy pospolitego ruszenia nowogrodzkiego na ich do- 

1 L. Kubala, Wojna moskiewska 1654-1655, Lwów 1910. 

2 A.N. Malcew, Rossija i Bielorussija w sieriedinie XVII wieka, Moskwa 1974, s. 105. 

3 W. Majewski, Potop szwedzki (1655-1660% w: Z dziejów wojskowych ziem północno- 

-wschodnich Polski, Z. Kosztyła (red.), cz. 1, Białystok 1986, s. 82-83. 

4 T. Wasilewski, Rola puszcz północno-wschodniej Polski w okresie najazdu szwedzkiego 

w XVII wieku, w: Puszcze i lasy działaniach wojennych, Białystok 1981, s. 54-55; tenże, 

Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: B. Radziwiłł, Autobiografia, Warszawa 1979, 

s. 53; A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX 1655-111656). 

Przyczynek do postawy magnaterii w okresie „potopu", „Acta Baltico-Slavica", t. 11, 

1977, s. 88; H. Wisner, Rok 1655 w Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, 

„Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. 26, 1981, s. 101; tenże, Janusz 

Radziwiłł 1612-1655. Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2000, 

s. 204.

6 Jacek Płosiński 

wódców, kniaziów Semena Urusowa i Jurija Borjatinskiego (Barjatinskiego) 5 

i anonimowa relacja znaleziona w XIX w. w papierach rodziny Wołkońskich 6 . 

Na podjęcie tego tematu zdecydowałem się po znalezieniu dwóch nowych 

źródeł dotyczących interesujących nas wydarzeń, których oryginały przechowywane 

są obecnie w Riksarkivet w Sztokholmie (dalej RA). Obie relacje opisują 

wydarzenia z perspektywy litewskiej, a są to: obszerny, ośmiostronicowy list 

Woltera (Waltera) Korffa do swego ojca, wojewody wendeńskiego Mikołaja 

Korffa, relacjonujący wydarzenia mające miejsce na południowo-zachodnich 

ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego pod koniec 1655 r. 7 i list Adama 

Chreptowicza do dowódcy szwedzkiej armii inflanckiej, Magnusa Gabriela de 

la Gardie 8 . 

Rozpoczęta w maju 1655 r. ofensywa wojsk moskiewskich doprowadziła do 

zdobycia Wilna (8 sierpnia) przez armię centralną znajdującą się pod nominalnym 

dowództwem cara Aleksego Michajłowicza (faktycznie dowodził nią Jaków 

Kudenetowicz Czerkasski) 9 . Liczące około 4000 ludzi wojska litewskie pod 

dowództwem hetmana wielkiego Janusza Radziwiłła i polnego Wincentego Gosiewskiego, 

próbujące stawić czoło nieprzyjacielowi pod stolicą Wielkiego Księstwa, 

zostały zmuszone do odwrotu. Część pułków hetmana polnego i starosty 

żmudzkiego Jerzego Karola Hlebowicza pod dowództwem Kazimierza Chwaliboga 

Żeromskiego poszła ku Ponarom j0 . Reszta armii pod wodzą hetmana wielkiego 

(w tej grupie znalazł się też Wincenty Gosiewski) ruszyła prawym brzegiem 

Wilii na Żmudź przez Muśniki, Upniki i Wieprz, gdzie 12 sierpnia doszło 

do wypowiedzenia służby przez część chorągwi z powodu nie wypłacenia żołdu. 

Oddziały, które pozostały, poszły do Jaszwojń w pobliżu Kiejdan, gdzie zbierało 

się też okoliczne pospolite ruszenie. Tam 17 sierpnia doszło do tymczasowego 

poddania Litwy wkraczającym od północy Szwedom przez Janusza Ra- 

5 

Zapiski otdielenia russkoj i sławianskoj archeologii impieratorskago russkago archeologiczeskogo 

obszczestwa, t. 2, Sanktpeterburg 1861, s. 659-681, Czełobitnaja nowgorodskogo 

razrjadu ljudej na bojarina i wojewodu, na kniazia Semena Andriejwicza Urusowa 

i na stolnika kniazia Jurija Borjatinkogo rospisana statiami i pod tiemi statiami rozmiety 

gosjudariwy, 164 godu. 

6 

Akty sobrannyje w bibliotiekach i archiwach Rossijskoj Imperii archeograficzeskoju ekspedycieju 

impieratorskoj akademii nauk, t. 4, Sanktpeterburg 1836, s. 129, Zapiska o wojennych 

diejtwiasiach wo wriemia polskogo pochoda 1655 goda c' rospisju pokiriennych 

ruskimi wojskami gorodow. 

7 

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej - AGAD), mikrofilm z RA, Krigshistoriska 

Samlingen (dalej KS), szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 

stycznia 1656 r. 

8 

Ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 

9 

A.N. Malcew, op. cits. 91-96. 

10 

M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, Wrocław 

1968, s. 241.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 7 

dziwiłła 11 . Grupa Żeromskiego udała się zapewne pod Kowno, a następnie do 

Wierzbołowa, gdzie 23 sierpnia, przy współudziale chorążego litewskiego Krzysztofa 

Paca, zawiązała antyszwedzką i antyradziwiłłowską konfederację 12 . Oddziały 

konfederatów wysłały następnie posłów do Jana Kazimierza 13 i ruszyły w stronę 

pogranicza województw podlaskiego i trockiego 14 . 

Po zdobyciu Wilna wojska moskiewskie zaprzestały w zasadzie większych 

operacji na tym odcinku frontu, koncentrując się tylko na umocnieniu swoich 

pozycji na zajętych już terenach. W następstwie tego część armii centralnej Jakowa 

Czerkasskiego rozwinęła natarcie na Kowno, które zajęła 16 sierpnia 15 , 

a niedługo potem Grodno 16 . Podjęto też działania na południu. Przed 28 sierpnia 

wyprawiono kozacki korpus Iwana Zołotarenki, aby zajmował tereny po Niemen 

oraz na południe i południowy zachód od Wilna. Działał on tu do około 

11 września. Kilkutysięczną grupę Wasyla Zołotarenki skierowano za Niemen 

w kierunku Brześcia. W połowie września celem działań wojsk moskiewskich 

stała się Nowogródczyzna. Ze wschodu zbliżała się od Starego Bychowa armia 

Aleksego Nikity cza Trubeckiego, która zajęła tereny na wschód od Słonimia. Od 

północy szli Kozacy Iwana Zołotarenki, zajmując około 16 września Nowogródek 

i Świsłocz 17 . Trubecki wysłał jeszcze wojska na Słonim i Mir, po zajęciu 

których nastąpiła koncentracja sił moskiewskich pod Kłeckiem w celu marszu 

na Brześć. W tym czasie przyszedł jednak rozkaz carski wstrzymujący tę wyprawę 

i kierujący armię Trubeckiego pod Stary Bychów 18 . Jednocześnie została 

11 H. Wisner, Janusz Radziwiłł..., s. 197-199. 

12 AG AD, Archiwum Radziwiłłów (dalej - AR), dział II, suplement, nr 546(1), Akt konfederacji 

wierzbołowskiej, Wierzbołów 23 sierpnia 1655 r.; A. Rachuba, Konfederacja 

wojska litewskiego w Wierzbołowie w 1655 r., „Miscellanea Historico-Archivistica", t. 4, 

1994, s. 13-31. 

13 Ibidem, AR, dział II, 1299-1302. 

14 Ibidem, AR, dział IV, koperta 189, nr 310, Janusz Radziwiłł do Bogusława Radziwiłła, 

Kiejdany 26 sierpnia 1655 r.; ibidem, dział II, księga 20, s. 558, tenże do Mikołaja Harasimowicza, 

Kiejdany 26 sierpnia 1655 r.; ibidem, s. 555-556, Jan Mierzeński do Bogusława 

Radziwiłła, Kiejdany 26 sierpnia 1655 r. 

15 Akty Moskowskogo gosudarstwa, izdannyje Imperatorskoju Akademieju nauk (dalej - AMG), 

N.A. Popow (red.), t. 2, Sankt Petersburg 1894, nr 716, s. 436, Relacja Jakowa Czerkasskiego. 

16 Data zajęcia Grodna nie jest w pełni jasna. H. Wisner (Rok 1655..., s. 95) podaje, że miasto 

padło 18 sierpnia, A. Malcew (op. cit., s. 95) pisze, iż stało się to w początkach września. 

Podobnie uważają W. Majewski (op. cit., s. 76) i A. Rachuba (Konfederacja..., s. 21). 

Możliwe też, że miasto poddało się około 25 sierpnia. Zob. AGAD, Zbiór rękopisów przejętych 

z Biblioteki Narodowej w Warszawie, nr 4, karta 72 (sygnatura dawna: Biblioteka 

Narodowa w Warszawie, rkps 4827, karta 72), list szlachty grodzieńskiej do Jana Kazimierza, 

obóz pod Grodnem 26 sierpnia 1655 r., Być może list ten napisano już po zajęciu 

Grodna przez wojska moskiewskie. 

17 A. Malcew, op. cit., s. 97-98; W. Majewski, op. cit., s. 77. 

18 AMG, t. 2, nr 717, s. 436^139, Relacja Aleksego Trubeckiego.


wstrzymana zwycięska wyprawa kniazia Wołkońskiego, który około 11 września 

wyruszył z Kijowa z 700 ludźmi na Polesie. Pomimo zdobycia Turowa, 

Dawidgródka i Pińska rozkaz carski polecił mu wrócić do Kijowa, co też Wołkoński 

na początku października uczynił 19 . 

W rezultacie na przełomie września i października działania armii moskiewskich 

zostały wstrzymane. Spowodowało to, że w październiku na południu Wielkiego 

Księstwa wolna od najeźdźców była większość województwa brzeskiego oraz 

duża część województwa nowogródzkiego. Głównym ośrodkiem tego terytorium 

stał się położony na południowym zachodzie tego pierwszego województwa - 

Brześć, gdzie już od kilku miesięcy Sapiehowie gromadzili poważne siły zbrojne. 

Gdy latem 1655 r. wojna z Moskwą weszła w decydującą fazę, na południowych 

obszarach Litwy panował jeszcze spokój i tu właśnie w dużej części zaczęli 

gromadzić się uciekinierzy oraz rozmaite oddziały wojskowe przybyłe 

z ziem zajętych przez Moskwę. Paweł Sapieha wybijający się wobec choroby 

podkanclerzego litewskiego Kazimierza Leona Sapiehy na przywódcę stronnictwa 

sapieżyńskiego, pomimo posiadania licznych oddziałów skupionych wokół 

Brześcia nie brał udziału w toczących się działaniach wojennych. Wpłynęła na 

to niechęć do hetmana wielkiego, pod którego rozkazy nie chciał się poddać. 

Już wtedy liczył zapewne na pomoc Szwecji w toczącym się konflikcie z Moskwą. 

Jednak fakt, iż to wrogie Sapiehom stronnictwo radziwiłłowskie doprowadziło 

do podpisania ugody ze Szwecją, z góry postawił Sapiehów w opozycji 

wobec układów jaszwojnieńskich 20 . Pod wpływem tych traktatów Jan Kazimierz 

mianował Pawła Sapiehę regimentarzem wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego. 

Przywilej na regimentarstwo przyjął on 27 września na zjeździe szlachty litewskiej 

w Prużanie 21 . Na przełomie września i października Sapiehom udało się 

skłonić konfederatów wierzbołowskich do przybycia do ich obozu 22 . Niedługo 

potem w Brześciu pojawił się kraj czy litewski Michał Kazimierz Radziwiłł na 

czele swych chorągwi nadwornych 23 , wykonując tym samym wcześniejsze 

rozkazy Jana Kazimierza 24 . Na Podlasie przybył też starosta żmudzki Jerzy 

19 

A. Malcew, op. cit., s. 104. 

20 

A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec..., s. 82-83. 

21 

AGAD, AR, dział V, nr 14430, Mikołaj Skaszewski do Bogusława Radziwiłła, obóz pod 

Klinnikami 1 października 1655 r. 

22 

Ibidem, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 

13 stycznia 1656 r.; S. Medeksza, Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654- 

-1668, w: Scriptores Rerum Polonicarium, t. 3, Kraków 1875, s. 23-25; A. Rachuba, Konfederacja. 

.., s. 30-31. 

23 

AGAD, AR, dział IV, koperta 361, nr 11, Michał Kazimierz Radziwiłł do Bogusława Radziwiłła, 

Biała 14 października 1655 r. 

24 

Biblioteka imienia książąt Czartoryskich w Krakowie (dalej-B Czart.), rkps 2239, nr 15 

i rkps 148, s. 559-600, Jan Kazimierz do Michała Kazimierza Radziwiłła, Wiśnicz 28 września 

1655 r.


Karol Hlebowicz, nie decydując się na razie na przyłączenie się do grupy sapieżyńskiej 

25 . 

W październiku wojska grupy brzeskiej musiały walczyć z wkraczającymi 

na południowo-zachodnie tereny Wielkiego Księstwa oddziałami kozackimi. 

Działania te nie miały jednak większego znaczenia i wszystkie oddziały kozackie 

wycofały się wkrótce na południe 26 . Ważniejsze okazały się prowadzone przez 

Sapiehów działania dyplomatyczne. 

Próbę porozumienia z Moskwą podjął już latem 1655 r. Wincenty Gosiewski, 

wysyłając do obozu przeciwnika swego zaufanego sługę Franciszka Stefana 

Medekszę. Ten spotkał się z miłym i przychylnym przyjęciem w obozie Jakowa 

Czerkasskiego w Wace Sapieżyńskiej. Medeksza proponował przerwanie działań 

wojennych i zawarcie rozejmu na zasadach aktualnego stanu posiadania, przymierze 

zaczepne przeciw Szwecji i czynił pewne obietnice wyboru cara na tron 

polski po śmierci Jana Kazimierza. Aleksy Michajłowicz zgodził się na rokowania 

pokojowe i wysłał do Gosiewskiego swego zaufanego posła, Fiodora Michajłowicza 

Bolszogo-Rtiszczewa, w celu nawiązania ściślejszego kontaktu. Rtiszczew 

i Medeksza wyruszyli z obozu moskiewskiego 16 września, ale do Gosiewskiego 

nie dotarli. Dowiedziawszy się o jego aresztowaniu przez Janusza 

Radziwiłła, Medeksza poprowadził posła do Brześcia do Pawła Sapiehy, w którym 

widział kontynuatora polityki Gosiewskiego. 9 września doszło do spotkania 

posła moskiewskiego z Sapiehą. Rtiszczew przedstawił wojewodzie witebskiemu 

stanowisko cara względem zakończenia działań wojennych pokojem, ale 

warunków tegoż podać nie chciał, żądając ich od Sapiehy. W rezultacie zgodzono 

się tylko w kwestii wstrzymania działań wojennych do chwili ponownego 

spotkania posłów obu stron oraz wysłania nowego poselstwa do cara reprezentującego 

Sapiehę i stronnictwo zgromadzone w Brześciu. Na posła wyznaczono 

Samuela Kazimierza Hladowickiego (Ładowickiego), który zaopatrzony w listy 

Sapiehy wyruszył wraz z hojnie obdarowanym Rtiszczewem do cara. Hladowicki 

dotarł do Moskwy w połowie listopada 27 , lecz już wcześniej Aleksy Michajłowicz 

zdecydował się na podporządkowanie sobie stronnictwa sapieżyńskiego 

i zbrojne zajęcie Brześcia. 

25 

AGAD, AR, dział V, nr 5226, Jerzy Karol Hlebowicz do Bogusława Radziwiłła, Sidra 

15 października 1655 r. 

26 

J. Jerlicz, Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza, t. 1, Warszawa 1853, s. 175-176; 

AGAD, AR, dział V, nr 13848, Kazimierz Leon Sapieha do Michała Kazimierza Radziwiłła, 

Łomazy 11 października 1655 r., Kijowiec 25 października 1655 r.; ibidem, nr 18961, 

Krzysztof Żelski do Bogusława Radziwiłła, Olendy 15 października 1655 r.; B Czart., rkps 

2105, s. 285, Aleksander Naruszewicz do Cypriana Pawła Brzostowskiego, Kijowiec 25 

października 1655 r. 

27 

S. Medeksza, op. cit., s. 20-26; S.M. Sołowiew, Istoria Rossiji s drewniej szych wremion, 

księga 6, t. 11, Moskwa 1961, s. 335.


Dokładnie nie wiadomo, dlaczego car, prowadzący pomyślne rozmowy 

z przedstawicielem Sapiehy, postanowił rozwiązać sprawę na drodze zbrojnej. 

Najprawdopodobniej w Moskwie zdawano sobie sprawę z działalności w Brześciu 

wysłanników szwedzkich, starających się skłonić Sapiehów do przyjęcia 

protekcji Karola X Gustawa 28 . W tej sytuacji wielce niepokojący dla strony 

moskiewskiej był fakt wkroczenia na Litwę i marsz na południe szwedzkiej armii 

inflanckiej pod dowództwem Magnusa Gabriela de la Gardie 29 , która w dalszej 

perspektywie mogła, idąc przez Wielonę i obsadzony przez wojska Bogusława 

Radziwiłła Tykocin, podążyć na południe, skłonić Sapiehów do przejścia 

na stronę Szwedów i zająć Brześć, a tym samym pozbawić Moskwę dogodnego 

korytarza prowadzącego w głąb ziem polskich. 

Malce w podaje też, iż jednym z celów wyprawy wojsk moskiewskich było 

podporządkowanie carowi najdalej na zachód położonych powiatów Wielkiego 

Księstwa 30 . 

Do wykonania tego zadania Aleksy Michajłowicz przeznaczył byłą armię 

północną Wasyla Szeremietjewa, która nie brała udziału w działaniach wojennych, 

mających miejsce latem 1655 r., stacjonując cały czas w rejonie Wielkie 

Łuki-Połock-Witebsk. Na przełomie sierpnia i września armia ta została skierowana 

do Wilna. Tu dowództwo objął nad nią kniaź Semen Andrejewicz Urusow. 

Malcew przypuszcza, iż w czasie gdy car przebywał w Wilnie, przekazał też 

Urusowawi dowództwo nad wszystkimi pułkami sołdatskimi pełniącymi służbę 

garnizonową na terenie Wielkiego Księstwa 31 . W początkach października armię 

Urusowa przerzucono do Kowna. Moskale założyli obóz koło miasta w widłach 

Niemna i Wilii. W okolicy Kowna pozostali około trzech tygodni, zbierając 

zapasy żywności, które zdobywano w okolicy i dowożono z Wilna. Urusow 

rozkazał też zbudować pod Kownem most na Niemnie w celu ułatwienia swym 

wojskom przeprawy na lewy brzeg rzeki 32 . Możliwe, iż pod Kowno przerzucono 

wojska Urusowa w celu osłony południowo-zachodniej Litwy przed maszerującą 

z północy szwedzką armią inflancką, która 1 października ruszyła z Pozwolą 

w kierunku przeprawy przez Niemen pod Wieloną 33 . 

Nie do końca da się ustalić skład armii, którą dowodził Urusow. Możemy 

jednak spróbować oszacować jej siły na podstawie danych przekazanych przez 

Malcewa. Wojska wchodzące wcześniej w skład armii Wasyla Szeremietjewa 

stanowiło: 

28 

A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec..., s. 89-91. 

29 

W. Majewski, op. cit., s. 80. 

30 


31 

Ibidem, s. 105. 

32 

Zapiski otdielenia..., s. 663; M. Vorbek-Lettow, op. cit., s. 260; AG AD, mikrofilm z RA, 

KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 

33 

W. Majewski, op. cit., s. 80.


- około 500 strzelców moskiewskich; 

- około 480 strzelców nowogrodzkich; 

- około 700 ludzi pułku nowego stroju; 

- około 500 Tatarów astrachańskich; 

- około 380 Kozaków łuckich; 

- około 100 Kozaków pskowskich; 

- około 150 dragonów zaoneskich; 

- około 1800 piechoty zaoneskiej; 

- około 2500 jazdy dworiańskiej (przeważnie pospolite ruszenie nowogrodzkie) 

34 . 

W czasie, gdy armia ta przybyła do Wilna, miała liczyć 7037 ludzi. Później 

została uzupełniona częścią załóg z miast znajdujących się na trasie przemarszu 

35 (w grę wchodzą Wilno, Kowno 36 , a potem także Grodno 37 ). Razem siły 

moskiewskie liczyły około 8000 ludzi 38 . 

Dowódcą tych sił został kniaź Semen Andrejewicz Urusow. Trudno cokolwiek 

powiedzieć o jego kwalifikacjach wojskowych. W trakcie wojny 1654- 

-1655 r. nie odznaczył się żadną samodzielną akcją militarną, cały czas pozostając 

w najbliższym otoczeniu carskim 39 . To było zapewne powodem wyznaczenia 

go na dowódcę tak dużej armii. Do pomocy został mu przydzielony kniaź 

Jurij Nikitycz Borjatinski. W 1654 r. był on samodzielnym dowódcą jazdy 

w centralnym pułku armii Jakowa Czerkasskiego. Odznaczył się w bitwie pod 

Szkłowem. W następnym roku rozbił pod Borysowam silny oddział Konstantego 

Wacława Pokłońskiego, choć samego miasta nie udało mu się zdobyć 

40 . Mimo iż okresem największych sukcesów wojennych były dla niego lata 

34 A. Malcew, op. cit., s. 25. 

35 Ibidem, s. 105. 

36 Po zajęciu Kowna (16 sierpnia 1655 r.) wojewodą kowieńskim został Siła Konstantynowicz 

Stiepanow (31 sierpnia 1655 r.), do pomocy przydzielono mu 2 pułki sołdatskie pod 

dowództwem Lorentza Martota i Adama Golforta, oddział 30 dragonów i 10 dział. Jakieś 

jednostki z tych wojsk mogły więc posiłkować Urusowa (AMG, t. 2, nr 706, s. 431^432, 

Relacja wojewody kowieńskiego z ramienia cara Siły Konstantynowicza Stiepanowa). 

37 Wiadomo, iż Urusow, wracając spod Brześcia, odesłał do Grodna oddział 100 dragonów 

pod dowództwem Dymitra Rykarjewa (AMG, t. 2, nr 821, s. 500-501, Relacja wojewody 

grodzieńskiego z ramienia cara Bogdana Apreliewa otrzymana w razijadzie 12 IV 1656). 

Zapewne wziął go ze sobą, idąc w przeciwnym kierunku. 

38 Taką liczbę podaje: Akty sobrannyje..., s. 129. Współcześni wyżej oceniali liczebność wojsk 

Urusowa. Korff szacował je na „plus minus 12000" (AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 

51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.), Karnicki uważał, iż 

wojsk moskiewskich było 14000 (ks. Karnicki, Abrys mężnego Bohatera, Wilno 1667, s. 3). 

Według sporo późniejszych przekazów Denejkowicza było ich aż 28 000 (J. Denejkowicz, 

Svada latina Jana Ostrowskiego Denejkowicza, t. 2, Lublin 1747, s. 148). 

39 A. Malcew, op. cit., s. 86. 

40 Ibidem, s. 43.


1659-1670, kiedy to dowodził i brał udział w wielu zwycięskich bitwach, to 

już w 1655 r. miał duże kwalifikacje wojskowe 41 , na pewno przewyższając 

pod tym względem kniazia Urusowa. Według źródeł moskiewskich Borjatinski 

dołączył do wojsk Urusowa w Kownie, przywożąc tam carski rozkaz marszu 

na Brześć 42 . 

W drugiej połowie października Urusow wysłał niewielkie siły pod Grodno 

w celu walki z atakującymi to miasto oddziałami pospolitego ruszenia litewskiego, 

które miały niespodziewanie napaść na operujące z Grodna siły tamtejszego 

wojewody Bogdana Apreljewa. Wojska moskiewskie podobno odpędziły napastników 

i odniosły nad nimi spore zwycięstwo 43 , lecz wobec postępów szwedzkiej 

armii Magnusa Gagriela de la Gardie, która w ostatnich dniach października 

rozpoczęła przeprawiać się przez Niemen pod Wieloną 44 , dowódcy moskiewscy 

zdecydowali się niezwłocznie ruszyć całymi siłami na Brześć. 

Wojska litewskie, które mogły ewentualnie stawić w tym czasie czoło oddziałom 

moskiewskim, składały się z trzech ugrupowań. Na Żmudzi stał finalizujący 

właśnie układy ze Szwedami Janusz Radziwiłł 45 . Dysponował wtedy 

wojskiem w sile 1500-2400 ludzi 46 . Na Podlasiu koronnym z około 3000 ludzi 

stał Bogusław Radziwiłł (oddziały prywatne, kilka komputowych chorągwi litewskich, 

koncentrujące się w rejonie Suraża pospolite ruszenie województwa 

podlaskiego) 47 . Najliczniejsza grupa wojsk litewskich znajdowała się w tym czasie 

w okolicach Brześcia. Składała się z oddziałów komputowych w sile: 

- 200 husarii; 

- 3406 kozaków; 

- 1740 tatarów; 

41 

Zob. biogram Boijatinskiego, w: Russkij Biogrąficzeskij Słowar, t. 2, Sankt-Peterburg 1900, 

s. 549. 

42 

Zapiski otdielenia..., s. 664. 

43 

Ibidem. 

44 

Szwedzkie źródło kartograficzne ukazujące trasę przemarszu armii M.G. De la Gardie ze 

Żmudzi na Mazowsze w 1655 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 30, 1988, 

s. 328, tabela 1. 

45 

H. Wisner, Janusz Radziwiłł..., s. 198. 

46 

AGAD, AR, dział XI, nr 39, s. 121-139, Rachunek sławnej pamięci JOKs.JM pana wojewody 

wileńskiego, hetmana wielkiego WKsL o zasługi ludzi KsJM z skarbu Rptej winne, 

doskonale sporządzony; Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas w Wilnie (dalej - LVIA), 

fond DA, nr 4106, s. 201-210, Księgi litewskiej, wojskowej komisji skarbowej za lata 1654- 

-1662. 

47 

B. Radziwiłł, Jako i którego roku do funkcyj wojennych byłem awansowany, w: tegoż, Autobiografia..., 

s. 166; AGAD, AR, dział V, nr 18961, Krzysztof Żelski do Bogusława Radziwiłła, 

Olendy 15 października 1655 r., Brańsk 18 października 1655 r. Szumki 20 października 

1655 r. i 2 listopada 1655 r., Zawyki 13 listopada 1655 r. Niektóre relacje mówią 

nawet o 4000 ludzi (ibidem, nr 12251, Krzysztof Potocki do opiekunów Ludwiki Karoliny 

Radziwiłłówny, Warszawa 13 kwietnia 1670 r.). Sumę tę należy jednak uznać za zawyżoną.


- 1080 dragonii; 

- 560 piechoty polskiej 48 . 

Do tego dochodziły oddziały pospolitego ruszenia województwa brzeskiego 

pod dowództwem Maksymiliana Brzozowskiego 49 , część pospolitego ruszenia 

województwa nowogródzkiego pod dowództwem Piotra Wiążewicza (podobno 

11 chorągwi, około 1000 ludzi) 50 , chorągwie woluntarskie i oddziały uciekinierów 

z ziem zajętych przez Moskwę oraz oddziały prywatne Sapiehów 

i Michała Kazimierza Radziwiłła. Ogółem siły zgromadzone w Brześciu liczyły 

zapewne nieco powyżej 6000 ludzi 51 . 

Naczelnym dowódcą tych wojsk był Paweł Jan Sapieha, urodzony w 1609 r. 

Służbę wojskową rozpoczął w 1632 r., kiedy to brał udział w wojnie smoleńskiej. 

Od 1648 r. uczestniczył w walkach z Kozakami. W 1651 r. został rotmistrzem. 

W tym też roku dowodził pułkiem złożonym z chorągwi sapieżyńskich. 

W następnych latach dalej bił się z Kozakami. Latem 1655 r. objął dowództwo 

nad oddziałami gromadzącymi się w rejonie Brześcia 52 . 

Ponadto w powiecie grodzieńskim od początków października przebywał 

odpadły od sił Janusz Radziwiłła liczący kilkaset koni pułk komputowej jazdy 

litewskiej pod wodzą tytułującego się regimentarzem wojsk jego królewskiej 

miłości Wielkiego Księstwa Litewskiego, Zygmunta Adama Służki 53 . Na lewym 

brzegu Niemna i Podlasiu litewskim znajdowało się też wiele rozsianych niewielkich 

oddziałów miejscowego pospolitego ruszenia, z których największy liczący 

kilkuset ludzi stacjonował w powiatach grodzieńskim i wołkowyskim pod 

dowództwem podkomorzego lidzkiego Jakuba Kuncewicza. W skład owego 

48 LVIA, fond DA, nr 4106, s. 1-297. Podane liczby to oczywiście stany etatowe. W rzeczywistości 

liczba ludzi w chorągwiach była zapewne sporo niższa. Dokładny wykaz armii 

sapieżyńskiej patrz aneks. 

49 B. Czart., rkps 148, nr 191, s. 905-909, Komput wojska litewskiego i z wyprawą powiatową 

przeciw Moskwie (komput z połowy 1655 r.); Deklaracye Woiewodztw i powiatow Wielkiego 

Xięstwa Litewskiego, Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XXpijarów 

w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego, t. 4, Petersburg, s. 236-238. 

50 Chorągwie Wiażewicza zostały zaatakowane przez wojska Aleksego Trubeckiego 9 września 

w miejscowości Nowej Myszy (AMG, t. 2, nr 717, s. 436^-39, Relacja Aleksego Trubeckiego). 

Po przegranych walkach Wiażewicz podporządkował się Pawłowi Sapieże. Regimentarz 

polecił mu wraz z podległymi siłami stacjonować w okolicach Nowogródka i Słonimia 

(LVIA, fond 1292, oprawa 1, nr 24, Uniwersał Pawła Sapiehy do chorągwi 

powiatowych Piotra Wiażewicza, Brześć 20 października 1655 r.), skąd następnie wycofał 

się do Brześcia. 

51 Liczbę 6000 żołnierzy zostających pod rozkazami Sapiehy w drugiej połowie października 

podaje też relacja pruska (Dawid Jordan do Fryderyka Wilhelma, Pawłówka 17 X 1655, 

Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, 

t. 7, Politische Verhandlungen, Berlin 1877, s. 465^466. 

52 A. Rachuba, Sapieha Pawel Jan, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Kraków 1994, 

s. 132-140. 

53 AGAD, AR, dział II, nr 1303.


ugrupowania wchodziły dwie powiatowe chorągwie kozackie, lidzka i grodzieńska, 

pospolite ruszenie tych powiatów oraz pospolitacy z województw: połockiego, 

witebskiego i mińskiego a także z powiatu oszmiańskiego 54 . 

Armia moskiewska, przeprawiwszy się 2 listopada pod Kownem na lewy 

brzeg Niemna, ruszyła całymi siłami na południe 55 . Następnego dnia przed południem 

Moskale rozbili pćd Prenami oddziały pospolitego ruszenia trockiego pod 

dowództwem chorążego trockiego Chryzostoma Kazimierza Kuczborskiego. Tego 

samego dnia pod wieczór straż przednia armii Urusowa, złożona z pięciu kompanii, 

została niespodziewanie zaatakowana pod Balwierzyskami przez inną część 

pospolitego ruszenia trockiego pod wodzą Jakuba Gibla. Po krótkiej lecz zaciętej 

walce Litwini zostali rozbici. Dowódca dostał się do niewoli 56 , z której już 

chyba nie powrócił 57 . Urusow z Borjatinskim ruszyli w stronę oddziałów Jakuba 

Kuncewicza skoncentrowanych obecnie pod Mścibowem w powiecie wołkowyskim. 

Kuncewicz, dowiedziawszy się o marszu dużych sił moskiewskich, wysłał 

na północ podjazd złożony z dwóch chorągwi kozackich, które zostały rozbite 

po przeprawieniu się przez rzekę Hańczę w pobliżu miejscowości Kabysz i były 

gonione na zachód aż do niezidentyfikowanej miejscowości Anzam. Pod Kabysz 

przybyła też reszta oddziałów Kuncewicza i pod jego dowództwem przez kilka 

godzin stawiała opór wojskom Urusowa 58 . Wobec nadciągania nowych sił przeciwnika, 

widząc bezsens dalszego oporu, Litwini wysłali do Urusowa parlamentariuszy 

z prośbą, aby zawarł z Kuncewiczem rozejm na cztery tygodnie, by ten 

mógł się porozumieć z Pawłem Sapiehą. Moskale nie chcieli się zgodzić. Kuncewicz 

obniżył swe żądania do dwóch tygodni 59 . W końcu Urusow z Borjatinskim 

przystali na dziesięciodniowy rozejm, który miał trwać od 9 do 19 listopada 60 . 

54 

AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 

13 stycznia 1656 r.; A. Malcew, op. cit., s. 143-145. 19 kwietnia 1654 r. sejmik lidzki uchwalił 

zaciąg dwóch powiatowych chorągwi kozackich (AGAD, AR, dział II, nr 1298, Laudum 

powiatu lidzkiego, którym na zaciąg dwóch chorągwi polecono wydać 9 zł z dymu 

Kuncewiczowi podkomorzemu lidzkiemu, Lida 19 kwietnia 1654 r.). Powiat grodzieński 

według Komputu wojska litewskiego i z wyprawą powiatową przeciw Moskwie (B Czart., 

rkps 149, s. 905-909) miał wystawić chorągiew powiatową liczącą 100 kozaków. 

55 


56 

M. Vorbek-Lettow, op. cit., s. 260. 

57 

Jego ojciec Tomasz Gibel dostał 30 sierpnia 1658 r. nadanie od Jana Kazimierza m.in. za 

to, iż „syna swego na usłudze Rzpltej w wojsku naszym WKsL stracił" (Metryka Litewska. 

Księga wpisów nr 131, Warszawa 2001 (dalej - MKks nr 131), nr 583, s. 172). 

58 

M. Vorbek-Lettow, op. cit., s. 260; AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff 

do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.; ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa 

Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 

59 


13 stycznia 1656 r. 

60 

Ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r.; 

M. Yorbek-Lettow, op. cit., s. 260.


Jednym z warunków podpisania rozejmu było pozostanie w obozie moskiewskim 

sześciu szlachciców litewskich jako rękojmi dotrzymania umowy. Moskale 

zgodzili się w końcu obniżyć tę liczbę do trzech osób 61 . Zakładnikami moskiewskimi 

zostali: wojewodzie nowogródzki Jan Chreptowicz, Krzysztof Olszewski 

i Janusz Świacki 62 . Następnie wojska moskiewskie przesunęły się nieco 

na południe i założyły obóz pod Sopoćkinami. Chorągwie Kuncewicza powróciły 

do Mscibowa 63 . 

Jednocześnie 9 listopada jakaś część armii Urusowa, być może oddziały 

wysłane w drugiej połowie października do Grodna, pobiła pod Białymi Pieskami 

i zmusiła do odwrotu pułk Zygmunta Adama Słuszki 64 , który w następstwie 

porażki wycofał się do Brześcia, gdzie stanął po 11 listopada 65 . Tym samym liczebność 

wojsk zgromadzonych przy Pawle Sapieże wzrosła do około 7000 ludzi. 

Powróciwszy do Mścibowa Kuncewicz wszedł po 10 listopada w kontakt 

z koncentrującym się gdzieś w okolicach Wołkowyska pospolitym ruszeniem tego 

powiatu 66 , w skład którego wchodziła powiatowa chorągiew kozacka rotmistrzostwa 

starosty wołkowyskiego Jana Tryzny, licząca kilkadziesiąt koni 67 . Siły powiatu 

wołkowyskiego przybyły wkrótce do Mścibowa i po krótkich pertraktacjach 

poddały się pod dowództwo Kuncewicza. Podkomorzy lidzki wysłał też 

listy do Brześcia z wiadomościami o ruchach wojska moskiewskiego. Na naradzie 

w Mścibowie postanowiono, aby przesunąć połączone siły w stronę obozu 

moskiewskiego w celu prowadzenia dalszych pertraktacji, lecz wtedy przyszły 

nowiny, iż Urusow nie dotrzymawszy układu, ruszył z wojskiem w dalszą drogę 

ku Brześciowi. Wysłano więc do dowódcy moskiewskiego trzech posłów z żądaniem 

wstrzymania pochodu. Lecz poczynania Litwinów nie przyniosły żadnego 

skutku. Około 15 listopada Urusow opuścił Sopoćkiny, zabierając ze sobą 

trzech wspomnianych wyżej zakładników oraz Jakuba Kuncewicza i wojewodzica 

nowogródzkiego Stanisława Massalskiego, ruszył na południe 68 . 

W tych dniach doszedł Litwinów uniwersał Magnusa Gabriela de la Gardie, 

wydany 8 listopada w obozie pod Nowym Miastem, skierowany do województw 

61 



62 

Ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 

63 

Ibidem, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 

64 


65 

AGAD, AR, dział II, nr 1305, Manifestacja pułkowników i rotmistrzów wojska WKsL, 

Brześć 11 września 1655 r. 

66 



67 

Ibidem, AR, dział X, nr 220, Regestr chorągwi kozackiej powiatu wołkowyskiego rotmistrzostwa 

JMP Tryzny starosty tegoż powiatu. 

68 


13 stycznia 1656 r.


brzeskiego, trockiego i podlaskiego, wzywający do przybycia do jego obozu 

w ciągu 14 dni od daty wydania uniwersału w celu prowadzenia pertraktacji 

o przyjęcie protekcji szwedzkiej 69 (być może ten uniwersał przyczynił się do zerwania 

rozejmu przez Urusowa i dalszego marszu na południe). Dowiedziawszy 

się o tym, tytułujący się pułkownikiem ekonomii grodzieńskiej Adam Chreptowicz 

wystosował 17 listopada z Sokółki list do dowódcy szwedzkiego, przebywającego 

wtedy w okolicach Raczek i Augustowa 70 , w którym nawoływał go do nie 

wszczynania kroków wojennych przeciw wymienionym wyżej województwom 

oraz radził, by w tej sprawie skontaktował się z królem polskim albo regimentarzem 

Pawłem Sapiehą 71 . Szwedzi mieli rozkaz, aby nie wdawać się w żadne walki 

z siłami moskiewskimi 72 .0 żadnej interwencji szwedzkiej nie mogło być więc mowy. 

Armia Urusowa, opuściwszy około 15 listopada Sopoćkiny, ruszyła przez 

Odelsk, Krynki i Gródek (nad Supraślą) w stronę przeprawy przez Narew w miejscowości 

o tej samej co rzeka nazwie 73 . Jednocześnie jeden z podjazdów spalił 

położony na zachód od Narwi radziwiłłowski Zabłudów, wywołując tym samym 

niemałe zamieszanie wśród skoncentrowanych na Podlasiu koronnym chorągwi 

pospolitego ruszenia oraz aktywizując do działania Bogusława Radziwiłła, który 

zaczął gotować się do wyprawy pod Brześć w celu wspomożenia Sapiehy. Po 

20 listopada wraz z podległymi mu siłami stanął pod Boćkami i tam chwilowo 

rozłożył obóz 74 . 

Pierwsze wiadomości o posuwających się siłach moskiewskich dotarły do 

Sapiehy około 10 listopada. Zostały przywiezione przez wysłanników Kuncewicza 

75 oraz przez przedstawicieli pułku Słuszki, którzy w tym czasie pojawili 

się w Brześciu 76 . Od 5 do 17 listopada odbywała się tam konwokacja Wielkiego 

Księstwa Litewskiego z udziałem około 10 litewskich senatorów, na której rozważano 

m.in. kwestię poddania się pod protekcję Karola X Gustawa 77 . Zdając 

69 

Ibidem, Magnus Gabriel de la Gardie Sämling, szpula 19, Brulion uniwersału Magnusa 

Gabriela de la Gardie do województw brzeskiego, trockiego i podlaskiego, obóz pod Nowym 

Miastem 8 listopada 1655 r. 

70 

Szwedzkie źródło..., s. 333-336, tabela 9, 10, 11. 

71 

AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la 

Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 

72 

S. Pufendorf, Samuelis Pufendorf de rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege gestis commentariorum 

libri septem ellegantissimis tabulis aeneis exornati cum triplici indece, Norimbergae 

1696, s. 87. 

73 

W. Majewski, op. cit., s. 76. 

74 

B. Radziwiłł, Autobiografia..., s. 137. 

75 



76 

Ibidem, AR, dział II, nr 1305, Manifestacja pułkowników i rotmistrzów wojska WKsL, 

Brześć 11 września 1655 r. 

77 A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec..., s. 87-88.


sobie sprawę, iż starcie zbrojne z wojskami Urusowa zniweczyłoby pomyślne 

kontakty z carem prowadzone za pośrednictwem Hladowickiego, Sapieha próbował 

wpłynąć na Urusowa drogą dyplomacji. Wysłał do niego chorążego mścisławskiego 

Piotra Władysława Kamińskiego, zaopatrzywszy go w list Rtiszczewa, 

gwarantujący rozejm aż do powrotu Hladowickiego z Moskwy. Kamiński 

został także zaopatrzony w listy do carskiego wojewody wileńskiego Michajły 

Szachowskiego. Chorąży mścisławski dotarł najpierw do Mścibowa i prowadził 

rozmowy z przedstawicielami oddziałów Kuncewicza. W rezultacie rozmów 

zdecydowano się wysłać do Urusowa trzech posłów w osobach ciwuna trockiego, 

Samuela Lwa Ogińskiego, jego syna podkomorzego witebskiego Karola Szymona 

Ogińskiego i pisarza ziemskiego lidzkiego Jana Narbuta. Kamiński zaopatrzył 

ich we wszystkie posiadane dokumenty. Posłowie dogonili Urusowa na 

przeprawie w Narwi, lecz dowódca moskiewski powiedział, że nie będzie z nimi 

rozmawiał i zgodził się pertraktować tylko z Pawłem Sapiehą i senatorami zgromadzonymi 

w Brześciu 78 . Zniechęceni postawą Urusowa posłowie, posiadając 

list Sapiehy do wojewody wileńskiego Michajły Szachowskiego, udali się z interwencją 

do Wilna. Rozmowy prowadzone z wojewodą wileńskim odniosły jedynie 

taki skutek, iż trzej wspomniani wyżej posłowie już 22 listopada złożyli 

tam deklarację chęci przyjęcia protekcji Aleksego Michajłowicza 79 . 

Przebywszy Narew, siły moskiewskie ruszyły w stronę Orli i Wysokiego 

Litewskiego 80 . Tam dotarł do Urusowa następny poseł Pawła Sapiehy. Tym razem 

był to przebywający właśnie w Brześciu wysłannik Karola X Gustawa, starający 

się przeciągnąć obóz sapieżyński na stronę szwedzką krewny Pawła, pisarz 

polny koronny Jan Fryderyk Sapieha. Próbował on powstrzymać Moskali, 

mówiąc im, że obóz brzeski przyjął już protekcję króla szwedzkiego i znajduje 

się teraz pod jego opieką, lecz i to nie przyniosło żadnego rezultatu 81 . 

Wobec nie skutkowania zabiegów dyplomatycznych Paweł Sapieha zaczął 

czynić przygotowania do obrony. Około 20 listopada wysłał listy z prośbą o pomoc 

do Bogusława Radziwiłła. Chciał, aby książę koniuszy przysłał mu oddziały 

piechoty, której to miało brakować Sapieże 82 . Spalono także przedmieścia 

78 



79 

AMG, t. 2, nr 753, s. 459, Relacja wojewody wileńskiego z ramienia cara Michajły Szachowskiego. 

80 


81 


13 stycznia 1656 r.; Czelobitnaja..., s. 665-666, 670. Szerzej o misji Jana Fryderyka Sapiehy 

w Brześciu zob.: A. Rachuba, Pawel Sapieha wobec..., s. 87-88. 

82 

RA, De la Gardieska Sämlingen, seria C, I., Paweł Sapieha do Magnusa Gabriela de la 

Gardie, 5 grudnia 1655 r. (podaję za: H. Wisner, Rok 1655 w Litwie..., s. 101); B. Radziwiłł, 

Autobiografia..., s. 137; H. Wisner, Janusz Radziwiłł..., s. 204.


brzeskie, niszcząc przy tym trzy cerkwie 83 . Tymczasem wojska Urusowa 23 listopada 

rano rozłożyły obóz między Skokami a Klejnikami nad rzeką Leśną około 

7 kilometrów na północ od Brześcia. Na rzece istniał stały most, który został 

obsadzony przez litewską piechotę. Urusow nakazał swym ludziom zdobyć most. 

Litwini oddawszy kilka salw do przeciwnika wycofali się do Brześcia. Przeprawę 

zajęły wojska moskiewskie, która została obsadzona 300 ludźmi piechoty i całą 

posiadaną artylerią. Resztę armii przeprawił Urusow na drugą stronę Leśnej i skierował 

w stronę Brześcia. Pewny zajęcia miasta wysłał tam Janusza Świackiego, 

aby wybrał mu odpowiedni dom na rezydencję. Swym żołnierzom wmawiał, że 

do bitwy z Litwinami nie dojdzie i jak się zdaje, cały czas liczył, iż uda mu się 

zająć Brześć bez walki. Po przeprawieniu się przez rzekę do Urusowa dotarli 

następni wysłannicy Sapiehy. Regimentarz litewski podjął już ostatnią próbę 

dyplomatycznego rozwiązania sprawy. Chciał osobiście spotkać się z Urusowem 

i Borjatinskim w celu prowadzenia negocjacji w sprawie zawarcia rozejmu. 

Dowódcy moskiewscy nie zgodzili się jednak na rozmowy, decydując się tym 

samym na rozwiązanie siłowe 84 . 

Sapieha nie zgodził się wpuścić wojsk moskiewskich w mury miasta. Wyprowadził 

wojsko w pole i ustawił w szyku pod murami na północ od Brześcia 

tak, aby oddziały miały wsparcie artylerii wałowej. Lewe skrzydło szyku litewskiego 

opierało się zapewne o nieodległą Rzeczycę. Wiadomo, iż dowództwo 

w bitwie sprawował Paweł Sapieha 85 . Prawym skrzydłem dowodził prawdopodobnie 

starosta sejweński Stanisław Jan Lipnicki. Dowódcy moskiewscy postanowili 

przyjąć bitwę, wysyłając przodem pułk kozaków łuckich pod dowództwem 

sługi Semena Urusowa - Kuźmy Kozłowa. Pod osłoną tego oddziału 

Moskale przystąpili do ustawiania wojsk. Nie wiemy niestety, jak wyglądał szyk 

moskiewski. Istnieją jednak poszlaki wskazujące, że centrum ugrupowania zajęła 

piechota, jazdę ustawiono zaś na skrzydłach/Oddział Kozłowa wycofał się 

wkrótce i zajął pozycję w pierwszym rzucie na lewym skrzydle. W centrum 

dowodził prawdopodobnie kniaź Jurij Romodanowski, który chyba sprawował 

też dowodzenie nad całością sił moskiewskich w czasie bitwy. Ani Urusow, ani 

też Borjatinski nie uczestniczyli w walce, wycofując się wcześniej za Leśną. 

Bitwa rozpoczęła się atakiem pułku kozaków łuckich pod dowództwem 

Kuźmy Kozłowa na prawe skrzydło ugrupowania Sapiehy. Został on jednak szybko 

rozbity przez jazdę litewską i wpędzony na lewe skrzydło wojsk moskiewskich, 

które nie wytrzymało naporu Litwinów i rzuciło się do ucieczki. Zachę- 

83 Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Kommisieju dla razbora drewnich aktów, 

t. 3: Akty Brestskogo grodskogo suda, Wilna 1870, nr 35, s. 55, Jan Michał Pociej do 

Jan Trocewicza, Różanka bd. V 1656 r. 

84 Zapiski otdielenia..., s. 666, 670. 

85 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 

13 stycznia 1656 r.


eony powodzeniem Sapieha rozkazał zaatakować prawe skrzydło wojsk Urusowa. 

Tu walka okazała się bardziej wyrównana, lecz wobec ucieczki lewego skrzydła 

moskiewskiego i co za tym idzie przewagi liczebnej Litwinów w polu, Romodanowski 

postanowił wycofać z walki pozostałe siły. Odwrót odbył się chyba 

w porządku. W każdym razie armia moskiewska nie została pozbawiona 

walorów bojowych. W czasie odwrotu wojska Urusowa były jeszcze atakowane 

przez Litwinów. Walki ustały dopiero, gdy oddziały moskiewskie przekroczyły 

most na Leśnej, którego Litwini nie zdecydowali się zdobywać. Wojska moskiewskie 

schroniły się w ufortyfikowanym taborze w okolicy Skoków 86 . 

Wydaje się, że bitwa nie była zbyt krwawa i żadna ze stron nie poniosła 

większych strat. Dla strony moskiewskiej gorsza okazała się utrata wielkiego, 

świętego, otrzymanego od cara krzyża, noszonego w czasie bitwy przez Maksyma 

Naszczokina, który stanowił główny laur wojenny armii Urusowa 87 . 

Jeszcze tego samego dnia Sapieha wysłał list do Bogusława Radziwiłła, który 

książę koniuszy otrzymał następnego dnia w Boćkach. W piśmie informował go, iż 

odniósł zwycięstwo nad siłami przeciwnika i że jego pomoc będzie już niepotrzebna 88 . 

Nazajutrz rano (24 listopada) wobec próśb Moskali Sapieha zgodził się na 

chwilowe zawieszenie broni wykorzystane przez obie strony na pozbieranie i pogrzebanie 

ciał poległych 89 . Potem do działania przystąpiły wojska litewskie. 

Najpierw opanowano most na Leśnej, potem zaatakowano tabor moskiewski 

w okolicy Skoków. Walki zakończyły się dopiero wraz z zapadnięciem zmroku. 

W nocy, wobec silnego ataku Litwinów, Urusow zdecydował się na odwrót. Tabor 

moskiewski ruszył na północ i następnego dnia rankiem (25 listopada) zajął pozycję 

w oddalonych około 40 km od Brześcia Wierzchowiczach 90 . Było to małe 

miasteczko stanowiące własność rodziny Kopciów, leżące na płaskiej powierzchni, 

otoczonej ze wszystkich prawie stron lasami i błotami, poprzecinanej trzema 

niewielkimi rzeczkami: Białą, Soperką i Policzną 91 . Pozycja Urusowa była więc 

86 

Zapiski otdielenia..., s. 666, 670-671; Akty sobrannyje..., s. 129. 

87 

Zapiski otdielenia..., s. 666. Sprawa owego krzyża okazała się w przyszłości nie lada 

problemem dyplomatycznym. W październiku 1656 r. w czasie pertraktacji w Niemieży 

komisarze moskiewscy Nikita Odojewskij, Iwan Łobanow-Rostowski, Wasilij Czogłakow 

i Gierasim Dochturow żądali od komisarzy polskich i litewskich zwrotu krzyża. Ci sprawę 

uzależnili od zgody jego zdobywcy Pawła Sapiehy. Do Sapiehy wysłano specjalnego gońca 

z zapytaniem o jego stanowisku w tej materii. Sapieha wyraził zgodę na zwrot krzyża, 

po odbiór którego przyjechał następnie major Daniło Iłfow (AMG, t. 2, nr 937, s. 555, 

Relacja komisarzy moskiewskich wyznaczonych do pertraktacji z przedstawicielami Rzeczpospolitej). 

88 


89 



90 

Zapiski otdielenia..., s. 666; AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja 

Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 

91 

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, B. Chlebowski,


niewątpliwie dobra do obrony. Jednak doskonale znający teren Sapieha nie zamierzał 

od razu atakować przeciwnika. Zablokował 900-osobowym oddziałem 

piechoty i dragonii 92 , w skład którego wchodziła chorągiew piechoty polskiej 

rotmistrzostwa Michała Kazimierza Radziwiłła licząca około 100 ludzi 93 , główną 

drogę na przeprawie pod Wierzchowieżami, blokując tym samym drogę na 

Brzozówkę i Jesieniówk^, prowadzącą na południe oraz drogę na Lisowczyce 

idącą na południowy wschód. Silnymi oddziałami jazdy zablokował też drogi na 

Kopyły i Suchodół (w kierunku południowo-zachodnim), na Kunachowicze 

i Chlewiszcze (w kierunku północno-zachodnim) oraz na Radewicze i Juwsicze 

(w kierunku północno-wschodnim). Wolna pozostała tylko droga na północ, na 

Busznicze, prowadząca dalej przez Puszczę Białowieską 94 . Urusow proponował 

swej armii wycofanie się tą drogą, lecz ta, bojąc się ciężkich warunków trasy, 

nie zgodziła się. Urusow wysłał więc do Sapiehy parlamentariuszy w celu prowadzenia 

negocjacji o rozejm. Regimentarz litewski nie zgodził się na żadne 

ustępstwa proponowane przez Urusowa, domagając się bezwarunkowej kapitulacji 

z wydaniem broni i wszystkich sztandarów. Na to nie chcieli przystać dowódcy 

moskiewscy. Sytuacja taka trwała do 27 listopada, w którym to czasie 

w armii moskiewskiej wobec beznadziejnej sytuacji militarnej zapanował niezwykły 

duch bojowy. Żołnierze domagali się podjęcia walki z Litwinami 95 . Ci natomiast, 

pewni zwycięstwa, nie zachowywali odpowiedniej ostrożności. 27 listopada 

Urusow nakazał zaatakować obsadzoną przez litewską piechotę przeprawę 

wierzchowicką. Zaskoczeni Litwini nawet nie zdążyli stawić skutecznego oporu 

96 . Chorągiew piechoty polskiej Michała Kazimierza Radziwiłła została wybita 

niemalże do nogi 97 . Żadna z trzech chorągwi husarskich nie zdążyła wziąć 

udziału w walce. Inne oddziały nie zdążyły się chyba skoncentrować i były bite 

częściami, nie stawiając większego oporu. Po krótkiej walce wojska litewskie 

pognały w kierunku Brześcia. Przeciwnik nie podjął głębokiego pościgu. Paweł 

Sapieha ratował się ucieczką przez okoliczne błota 98 . W bitwie zginęli Jan Bychowiec, 

Jerzy Gliński, Jan Koszka, Jakub Radoszyński. Do krótkotrwałej nie- 

F. Sulimierski (red.), t. 13, Warszawa 1893, s. 410-411. 

92 



93 

LVIA, fond DA, nr 4106, s. 266. 

94 



95 

Co zgodnie podkreślają relacje - ibidem; Zapiski otdielenia..., s. 666; Akty sobrannyje..., 

s. 129. 

96 



97 

LVIA, fond DA, nr 4106, s. 266. 

98 


13 stycznia 1656 r.


woli dostał się Stanisław Jan Lipnicki. Ogółem straty litewskie mogły sięgać do 

1000 ludzi". Duże straty poniosła też armia moskiewska 100 i po krótkim pościgu 

wycofała się na północny wschód w kierunku Wołkowyska. Trasa prowadziła 

przez lasy i bagna. Urusow wysłał przodem Pierta Niepiejcyna z jego własną 

sotnią oraz 100 dragonami, aby torował drogę reszcie armii 101 . Z relacji nie wynika, 

aby armia moskiewska szła zwyczajowym traktem na Szereszów. Przedzierała 

się przez lasy raczej trasą biegnącą bardziej na zachód. Po czterech dniach 

(1 grudnia), przebywszy puszczę, Moskale przybyli do Nowego Dworu w powiecie 

wołkowyskim 102 (około 70 km na północny wschód od Wierzchowicz). 

Tam spotkała Urusowa przykra niespodzianka. Przeprawa nowodworska była 

broniona przez okolicznych chłopów i kozacką wołkowyską chorągiew powiatową. 

Siły te znajdujące się pod dowództwem Andrzeja Miniewskiego, wzniosły 

tu umocnienia ziemne i zza obwarowań przez kilka godzin broniły przeprawy, 

osłaniając tym samym drogę na Wołkowysk 103 . Reszta sił ze zgrupowania 

Kuncewicza, który - jak się wydaje - uciekł z taboru moskiewskiego i znów 

dowodził swymi oddziałami, pod koniec listopada, z rozkazu Pawła Sapiehy, 

obsadzała przeprawę przez Narew pod Płoskami w powiecie bielskim, znajdującą 

się w niewielkiej odległości od innej ważnej przeprawy w miasteczku Narew, 

prawdopodobnie w porozumieniu z pospolitym ruszeniem bielskim. Na wiadomość 

o marszu sił moskiewskich w kierunku Wołkowyska oddziały Kuncewicza 

przesunęły się z Płosek na wschód do Porozowa w powiecie wołkowyskim, 

leżącego kilkanaście kilometrów na północny wschód od Nowego Dworu. 1 grudnia 

już w czasie walk o przeprawę siły Kuncewicza pojawiły się w Nowym 

Dworze, lecz wobec przewagi liczebnej wojsk moskiewskich nie zdecydowały 

99 Korff ocenia je jednak na 3 tysiące (ibidem, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki, 

13 stycznia 1656 r.). Za odznaczenie się w bitwach pod Brześciem i pod Wierzchowiczami 

nadania dostali: Samuel Kmicic (MKks nr 131 nr 129, s. 51), Zachariasz Miłaszewicz 

(ibidem, nr 131, nr 297, s. 92), Jan Karol Kopeć (ibidem, nr 131, nr 17, s. 22), Krzysztof 

Łącki (iibidem, nr 131, nr 625, s. 183) oraz bracia Adam i Aleksander Kuszelewscy (ibidem, 

nr 131, nr 757, s. 222). Pochwałę od Jana Kazimierza za udział w kampanii przeciw 

wojskom Urusowa otrzymał też Michał Kazimierz Radziwiłł (B Czart., rkps 2239, nr 95, 

Jan Kazimierz do Michała Kazimierza Radziwiłła, 9 stycznia 1656 r. i ibidem, rkps 149, 

nr 8, s. 29-30). 

100 Gdy armia Urusowa szła w kierunku Brześcia Wolter Korff oceniał siły moskiewskie na 

około 12000 ludzi, gdy wracała, miało ich być tylko 10000 (AGAD, mikrofilm z RA, ICS, 

szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki, 13 stycznia 1656 r.). Straty wojsk 

moskiewskich miały więc według Korffa sięgać prawie 17%. Jeżeli wojska Urusowa liczyły 

8000 ludzi, to idąc tym tokiem myślenia, straty moskiewskie powinny sięgać 1300-1500 

ludzi w trakcie trwającej prawie miesiąc kampanii, co wydaje się bardzo prawdopodobne. 

101 Zapiski otdielenia..., s. 667. 

102 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 


103 Ibidem; Zapiski otdielenia..., s. 667.


się stawiać dłuższego oporu i wycofały się do Mścibowa. Jeszcze tego samego 

dnia szlachta zgromadzona w Mścibowie wysłuchała relacji posłów, którzy pod 

przewodnictwem ciwuna trockiego Samuela Lwa Ogińskiego przebywali niedawno 

w Wilnie u tamtejszego wojewody Michajły Szachowskiego. W rezultacie 

narad przeprowadzonych w Mścibowie szlachta ostatecznie porzuciła myśl 

0 walce z siłami Urusowa 104 , tym bardziej, że na pomoc Sapiehy nie było co 

liczyć ze względu na straty poniesione przez jego wojsko w czasie ostatnich dni. 

Sytuację grupy brzeskiej pogarszał jeszcze fakt, iż około 28 listopada pojawił 

się pod murami miasta, przybyły z południowego wschodu, silny oddział kozacki 

pod wodzą Piotra Zabiełły, który wycofał się jednak na południe po okazaniu 

przez Sapiehę gwarancji rozejmowych zostawionych w Brześciu przez 

Rtiszczewa 105 . 

W nocy z 1 na 2 grudnia przybył do Mścibowa poseł Urusowa, ofiarując 

szlachcie zachowanie dawnych wolności w zamian za przyjęcie protekcji Aleksego 

Michajłowicza 106 . W tej sytuacji wysłano nazajutrz do Urusowa pięciu posłów 

pod przewodnictwem ciwuna trockiego Samuela Lwa Ogińskiego i pisarza 

ziemskiego mińskiego Krzysztofa Wołodkowicza, którzy mieli prowadzić dalsze 

pertraktacje w tej sprawie. W ciągu dwu następnych dni trwały rozmowy 

połączone z ucztowaniem i zabawami. 5 grudnia wojska moskiewskie przesunęły 

się nieco na północ do pobliskiej Świsłoczy. Następnego dnia przybyła tam 

szlachta ze Mścibowa w celu przyjęcia protekcji carskiej. „Nazajutrz, to jest dnia 

szóstego decembra, ze Mścibowa pan Kuncewicz pułkownik przyjechał z trzema 

powiatami, których postawiwszy w polu, sam w kilkadziesiąt koni jechał do 

hetmana [moskiewskiego, tj. Urusowa - J.P.], który stał w plebaniej. Uczyniwszy 

przedmowę imieniem trzech powiatów: lidzkiego, grodzieńskiego i wołkowyskiego, 

te powiaty, mianowicie województwo mińskie, powiat ośmiański, 

województwo połockie podał ad deditionem carowi. Po ceremoniach od lidzkiego 

powiatu pan Kuncewicz podkomorzy lidzki i pan Kurosz chorąży lidzki chrest 

całowali w alkierzu, rotę mówiąc za diakiem, który [ją] czytał. Od Ośmiany pan 

podkomorzy ośmiański pan Zenowicz, od Grodna pan chorąży grodzieński pan 

Kierdej i pan Aleksandrowicz podsędek grodzieński, od Połocka pan Sokoliński 

1 szlachty z nim nie mało, od Wołkowyska pan marszałek wołkowyski pan Karp 

i pan Osiński chorąży wołkowyski, od Mińska pan Wołodkowicz pisarz miński 

i wszytka przytomna szlachta do tysiąca więcej. A podczas tej przysięgi z dział 

104 



105 

Archiw Jugo-Zapadnoj Rossiji, cz. 3, t. 6, Kijew 1908-1909, nr 34, s. 98, Paweł Sapieha 

do Piotra Zabiełły, Brześć 28 listopada 1655 r.; ibidem, nr 35, s. 99, Piotr Zabiełło do Hieronima 

Radziejowskiego, Brześć 29 listopada 1655 r. 

106 

AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki, 

13 stycznia 1656 r.


tak swoich, jako które zdobył pod Brześciem, kazał [Urusow - J.P.] salwę dawać 

po cztery razy" - relacjonował owe wydarzenia swemu ojcu Wolter Korff 107 . 

Tego dnia podpisano też traktat 108 , który został sygnowany przez Urusowa, a ze 

strony litewskiej przez Jakuba Kuncewicza 109 , Jana Narbuta i 5 innych szlachciców. 

Traktat ten składał się z 17 punktów, z których najważniejsze to umowy o: 

- obustronne uwolnienie jeńców; 

- wolny powrót do swych majętności szlachty litewskiej przebywającej przy 

Janie Kazimierzu i Pawle Sapieże; 

- wolny dostęp szlachty litewskiej do majątków koronnych i odwrotnie; 

- przyłączenie przez cara do Litwy terenów zajętych przez wojska szwedzkie 

oraz niektórych ziem ukraińskich odpadłych od Wielkiego Księstwa 

po unii lubelskiej; 

- zachowanie dotychczasowych wolności szlacheckich; 

- zachowanie przywilejów religijnych na Litwie; 

- zachowanie królewszczyzn przez dotychczasowych dzierżawców oprócz 

tych, którzy poddaliby się innemu władcy; 

- zwołanie sejmu Wielkiego Księstwa Litewskiego w celu potwierdzenia 

dotychczasowych praw szlachty 110 . 

Po tych wydarzeniach armia moskiewska wycofała się do Grodna, a następnie 

do Wilna 111 . 

Wyprawa Urusowa i Borjatinskiego zakończyła się więc tylko połowicznym 

sukcesem. Nie zrealizowano głównego celu. Brześć pozostał w rękach Litwinów. 

Udało się natomiast podporządkować carowi najdalej na zachód położone 

powiaty Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wyprawa wywarła też duży 

wpływ na postawę szlachty i magnaterii litewskiej przebywającej w Brześciu, 

która w odróżnieniu od grupy Jakuba Kuncewicza postanowiła związać się ze 

Szwecją. Już trzy dni po bitwie pod Wierzchowiczami Kazimierz Leon Sapieha 

nawiązał kontakty z królem szwedzkim Karolem X Gustawem 112 , co doprowadziło 

w konsekwencji do przyjęcia protekcji szwedzkiej przez stronnictwo sapieżyńskie 

zgromadzone w Brześciu 113 . Przez jakiś czas wojska Sapiehy nie były 

107 

Ibidem. 

108 

Tekst tego traktatu zachował się w archiwum moskiewskim i nosi tytuł Pierewod s polskogo 

pisma z dogowomych statiej, kakowy dali bojarin i wojewoda kniaź Semen Ondrejewicz 

Urusow s towariszczi, A. Malcew, op. cit., s. 143. 

109 

Jakub Kuncewicz za ten czyn został uznany w otoczeniu Jana Kazimierza zdrajcą, Biblioteka 

Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (dalej - B PAN Kr.), rkps 282, k. 11-12, Jan 

Kazimierz do Jana Kazimierza Chodkiewicza, Łańcut 26 stycznia 1656 r. 

1,0 

A. Malcew, op. cit., s. 143-145. 

111 


112 

AGAD, mikrofilm z RA, Brev tili kongliche Majestat Karl X Gustavs tid, szpula 41, Kazimierz 

Leon Sapieha do Karola X Gustawa, Brześć 30 listopada 1655 r. 

113 

A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec..., s. 88-90.


zdolne do podjęcia działań militarnych. Stan armii trzeba było w dużym stopniu 

odtworzyć. Do działań przystąpił Paweł Sapieha dopiero w początkach lutego 

następnego roku 114 . 

ANEKS 

Armia litewska Pawła Sapiehy biorąca udział w walkach z siłami 

moskiewskimi Semena Andrejewicza Urusowa w listopadzie 1655 roku 115 

I. Wojska komputowe 

a). Chorągwie husarskie 

1. Chorągiew Wincentego Korwin Gosiewskiego 

poruczeństwa Kazimierza Chwaliboga Żeromskiego 

b). Chorągwie kozackie 

1. Chorągiew Pawła Jana Sapiehy poruczeństwa 

Jana Ogińskiego 

2. Chorągiew Pawła Jana Sapiehy poruczeństwa 

Jana(?) Barzykowskiego 

3. Chorągiew Wincentego Korwin Gosiewskiego 

poruczeństwa Jana Aleksandra Ihnatowicza Łubiańskiego 

4. Chorągiew Krzysztofa Stetkiewicza 

5. Chorągiew Stanisława Lipnickiego poruczeństwa 

Władysława Wołka 

6. Chorągiew Krzysztofa Sapiehy poruczeństwa Krzysztofa 

Kosarzewskiego 

7. Chorągiew Stanisława Bobrownickiego poruczeństwa 

Andrzeja Górskiego 

koni 200 

koni 200 

koni 200 

koni 200 

koni 200 

koni 200 

koni 151 

koni 150 

114 W. Majewski, op. cit., s. 85. 

115 Wszystkie obliczenia stanu armii litewskiej sporządzone na podstawie: B Czart., rkps 2749, 

nr 112, s. 407-410, Komput wojska WKsL, w którym część koronnego (komput z połowy 

1655 r.); B Czart., rkps 148, nr 191, s. 905-909, Komput wojska litewskiego i z wyprawą 

powiatową przeciw Moskwie (komput z połowy 1655 r.); B Czart., rkps 148, nr 192, s. 910- 

-911, Komput wojska przybyłego, które jest de facto (komput z połowy 1655 r.); B Czart., 

rkps 2749, nr 96, s. 351-354, Komput wojska WKsL w roku 1655 od księcia Radziwiłła 

wojewody wileńskiego, hetmana odpadłego; B Czart., rkps 2247, s. 85-86, Regestr chorągwi, 

które wyszły z JMPanem chorążym WKsL w roku 1655 z Litwy do króla JM; B PAN 

Kr., rkps 360, karta 566-571, Komput zasług lewego skrzydła rejmentu JWP hetmana 

polnego WKsL Gosiewskiego zniesiony na komisjej w Wilnie dnia 14 octobris anno 1662; 

LVIA, fond DA, nr 4106, s. 1-297, Księgi litewskiej, wojskowej komisji skarbowej za lata 

1654-1662; ibidem, fond DA, nr 4107, s. 1-158, Księga litewskiej, wojskowej komisji 

skarbowej za rok 1664; Vilniaus Universiteto Biblioteka, fond 4, nr 13168, Liąuidatio JWJM 

Pana Pawła Jana Sapiehy wojewody wileńskiego, hetmana W WKsL wydany ze szkatuły 

JM na niżej opisane chorągwie i praesidia..., bm bd X 1662.


8. Chorągiew Jerzego Władysława Judyckiego poruczeństwa koni 150 

Krzysztofa Molskiego 

9. Chorągiew Michała Kazimierza Radziwiłła poruczeństwa koni 150 

Stanisława Szczygielskiego 

10. Chorągiew Zygmunta Adama Słuszki poruczeństwa koni 150 

Jerzego Władysława Michałkiewicza 

11. Chorągiew Jana Kazimierza Chodkiewicza koni 128 

12. Chorągiew Jerzego Władysława Chaleckiego koni 120 

13. Chorągiew Piotra Władysława Kamińskiego poruczeństwa koni 120 

Mikołaja Bielackiego 

14. Chorągiew Samuela Kmicica poruczeństwa koni 120 

Jakuba Kmicica 

15. Chorągiew Łukasza Rossudowskiego koni 120 

16. Chorągiew Mikołaja Skujbiedy koni 120 

17. Chorągiew Samuela Wysockiego poruczeństwa koni 120 

Łukasza Omelskiego 

18. Chorągiew Zygmunta Adama Słuszki poruczeństwa koni 115 

Pisarzewskiego 

19. Chorągiew Aleksandra Kaznowskiego koni 100 

poruczeństwa Trzeciaka 

20. Chorągiew Klimczyckiego koni 100 

21. Chorągiew Samuela Korotkiewicza koni 100 

22. Chorągiew Owsińskiego koni 100 

23. Chorągiew Krzysztofa Potockiego poruczeństwa koni 100 

Jerzego Władysława Uhlika 

24. Chorągiew Jana Sosnowskiego koni 100 

25. Chorągiew Samuela Łukomskiego poruczeństwa koni 92 

Jana Karola Dolskiego 

Razem koni 3406 

c). Chorągwie tatarskie 

1. Chorągiew Michała Kazimierza Radziwiłła poruczeństwa koni 20 

Zabłockiego 

2. Chorągiew Dawida Rejżewskiego koni 200 

3. Chorągiew Ułana Czymbaja koni 150 

4. Chorągiew Mustafy Baranowskiego koni 130 

5. Chorągiew Achmeda Assanowicza koni 120 

6. Chorągiew Ułana Koryckiego koni 120 

7. Chorągiew Assana Lewaszewicza koni 120 

8. Chorągiew Dawida Baranowskiego koni 100 

9. Chorągiew Murada Małachowskiego koni 100 

10. Chorągiew Jachy Murzy koni 100


11. Chorągiew Józefa Pułtora koni 100 

12. Chorągiew Romana Sienkiewicza koni 100 

13. Chorągiew Mustafy Ułana koni 100 

14. Chorągiew Mikołaja Baranowskiego koni 100 


d). Dragoni 

1. Skwadron Pawła Jana Sapiehy koni 400 

2. Skwadron Jerzego Karola Hlebowicza koni 340 

3. Skwadron Aleksandra Hilarego Połubińskiego koni 220 

4. Kompania Dominika Giedrojcia koni 120 


e). Piechota polska 

1. Chorągiew Zygmunta Adama Słuszki pod dowództwem ludzi 200 

Justyna Pruszanowskiego 

2. Chorągiew Michała Kazimierza Radziwiłła ludzi 120 

(wybita pod Wierzchowiczami) 

3. Chorągiew Stefana Komoniaki ludzi 120 

4. Chorągiew Złotkowskiego ludzi 120 

Razem ludzi 560 

Ogółem wojsk komputowych 6886 

II. Wojska prywatne 116 

a). Chorągwie husarskie 

1. Chorągiew Pawła Jana Sapiehy 117 koni 120 

2. Chorągiew Michała Kazimierza Radziwiłła 118 poruczeństwa koni 100 

Jana(?) Meszczeryna 


b). Chorągwie kozackie 

1. Chorągiew Kazimierza Leona Sapiehy 119 poruczeństwa koni 120 

Abrahama? Ładzińskiego (Ladzińskiego) 

116 

Chorągwi prywatnych było zapewne więcej niż przedstawiamy powyżej, ale tylko na istnienie 

tych udało się znaleźć jakieś dowody. 

117 

Występuje w: B Czart., rkps 148, nr 191, s. 905-909, Komput wojska litewskiego i z wyprawą 

powiatową przeciw Moskwie (komput z połowy 1655 r.); nie występuje w: LVIA, 


-1662, dlatego uważam tę chorągiew za prywatną. 

118 

Chorągiew ta występuje w: LVIA, fond DA, nr 4106, s. 1-297, Księgi litewskiej, wojskowej 

komisji wojskowej za lata 1654-1662, w początkach 1655 r., ale istniała zapewne, 

poza komputem, jeszcze w listopadzie 1655 r. 

119 

Występuje w: B Czart., rkps 148, nr 191, s. 905-909, Komput wojska litewskiego i z wyprawą 

powiatową przeciw Moskwie (komput z połowy 1655 r.); nie występuje w: LVIA, 


-1662, i w listopadzie istniała jako prywatna chorągiew sapieżyńska (AGAD, AR, dział V, 

nr 13848, Kazimierz Leon Sapieha do Michała Kazimierza Radziwiłła, Łomazy 11 października 

1655 r.).


2. Chorągiew Michała Kazimierza Radziwiłła poruczeństwa koni ? 

Krzysztofa Żdanowicza 

III. Pospolite ruszenie 

1. Pospolite ruszenie województwa brzeskiego pod dowództwem Maksymiliana 

Brzozowskiego 120 

2. Część pospolitego ruszenia województwa nowogródzkiego pod dowództwem 

Piotra Wiażewicza (11 chorągwi jazdy, podobno około 1000 

koni) 121 

4. Chorągwie woluntarskie i oddziały uciekinierów z ziem zajętych przez 

wojska moskiewskie 

Wiedząc, iż liczby podane przy jednostkach komputowych, przedstawiają 

jedynie stany etatowe, które w rzeczywistości były wtedy zapewne co najmniej 

o 1/3 niższe, ilość wszystkich wojsk zgromadzonych pod Brześciem w listopadzie 

1655 roku możemy szacować na około 6800-7000 ludzi 122 . 

120 

B Czart., rkps 148, nr 191, s. 905-909, Komput wojska litewskiego i z wyprawą powiatową 

przeciw Moskwie (komput z połowy 1655 r.). 

121 

AMG, t. 2, nr 717, s. 436-439. 

122 

Relacja strony litewskiej opisująca marsz Urusowa mówi, iż armia litewska liczyła wtedy 

około 7 000 ludzi. AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, 

Żubyszki 13 stycznia 1656 r.


1. Wyprawa Siemiona Urusowa na Brześć (listopad 1655 r.) 

——Ruchy wojsk Pawła Sapiehy 

• Ruchy wojsk Siemiona Urusowa 

^^^^ Ruchy wojsk Jakuba Kuncewicza

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 

2. Bitwa pod Brześciem (23 listopada 1655 r.), faza pierwsza 

Muchawiec 

rześć 

i> Tabor moskiewski f~1 Wojska moskiewskie 1111 Wojska litewskie 

•Ruchy wojsk moskiewskich -—Ruchy wojsk litewskich 

29


I Tabor moskiewski | 1 Wojska moskiewskie |||| Wojska litewskie 

> Ruchy woj sk moskiewskich — R u c h y woj sk litewskich

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 

4. Bitwa pod Wierzchowieżami (27 listopada 1655 r.) 

Tabor moskiewski [~1 Wojska moskiewskie — Wojska litewskie 

Ruchy wojsk moskiewskich • Ruchy wojsk litewskich 

31


Светлана M. Фалъкович Nr 1_2 ' 2003 

СЛАВЯНСКИЙ ВОПРОС В ИДЕОЛОГИИ И ПОЛИТИКЕ 

ЛЬВОВСКОЙ ЦЕНТРАЛЬНОЙ НАЦИОНАЛЬНОЙ РАДЫ 

(IV-X 1848 г.) 

Львовская Национальная Рада возникла на гребне мартовской революции 

1848 г. в Австрийской империи. Так наз. львовские демократы 

возглавили польское национальное движение в Галиции и были инициаторами 

подачи императору петиций с изложением нужд и требований края. 

Противодействуя попыткам властей опереться на старый сословный институт 

галицийского сейма, они создали новое образование, основывавшееся 

на революционном порыве народа. Так, 14 апреля 1848 г. на народном 

собрании родилась львовская Рада. Она была провозглашена как совещательный 

орган и до конца своего существования не решилась объявить себя 

властью, хотя в определенной мере выступала в таком качестве по отношению 

к галицийскому обществу и во многом именно так им воспринималась. 

Авторитет львовской Рады распространялся на провинцию, где 

образовались местные рады, признававшие ее главенство. Впоследствии это 

нашло подтверждение в том факте, что львовская Национальная Рада стала 

именоваться Центральной (ЦНР). 

В Раде шла борьба правого и левого крыла, что отражало расстановку 

социальных сил в Галиции. Взгляды и настроения галицийского общества 

определяли позицию Рады по проблемам, находившимся в центре ее внимания. 

Одним из важных вопросов был славянский, который существовал 

как бы в трех плоскостях - в плане общей идеи славянского единства и роли 

славянства в мире, в контексте взаимоотношений славянских и неславянских 

народов Австрийской империи и, наконец, в плоскости польско-украинских 

отношений в Галиции. Но для всех аспектов постановки славянского вопроса 

Радой была характерна одна особенность: он всегда рассматривался под 

углом зрения интересов Польши в целом и Галиции в частности.

34 Светлана М. Фалькович 

В одной из корреспонденций, направленных в Раду, сама „идея Польши" 

определялась как „свободное развитие всех славянских сил" 1 . Но в то же 

время из состава этих сил исключалась Россия, в которой видели заклятого 

врага, угрожавшего с востока как Польше, так и всей Европе. В галицийском 

адресе императору 6 апреля 1848 г. говорилось о миссии Польши „быть 

форпостом Европы на пути вторгающихся в нее рабства и тьмы", и лишь 

отдельные голоса в Раде напоминали о том, что нужно различать русских 

и царизм 2 . В качестве врага славян рассматривался и другой угнетатель 

Польши — Германия. При обсуждении Радой текста протеста против решения 

Франкфуртского парламента о включении части Познанщины в состав 

Германского союза К. Малиш заявил: „Немецкий народ заблуждается, он 

высокомерен и слишком высоко себя ценит; он полагает, что, включая другие 

народы в свой союз, оказывает им благодеяние, делает их участниками 

цивилизации и просвещения. Это заблуждение, поистине огромное заблуждение! 

Польский народ ценил себя, в сравнении с немецким, меньше, чем 

бы следовало. Польский и другие славянские народы находились на более 

высоком уровне просвещения, чем немецкие. Это не похвальба, в этом 

убеждает история" 3 . 

Отношение галицийских поляков к Австрии, третьему участнику 

разделов Польши, так же и даже в еще большей степени влияло на их 

позицию в славянском вопросе. Галиция рассчитывала получить автономию, 

но к осени 1848 г. членам Рады стало ясно, что это нереально в связи 

с раскладом сил в Вене и планами венских политиков в отношении австрийских 

славян: „Немцы, которые хотели бы онемечить славянские провинции, 

выступают за централизацию. Противная партия в Вене, составляющая 3/4 

палаты парламента, выступает за то, чтобы не онемечивать славян, т.к. 

думает создать из них преграду централизации". В этой ситуации, считал 

Я. Добжаньский, Галиции придется „войти в эту федерацию" 4 . 

Расчеты на соглашение с Веной отразились и на отношении Рады 

к Славянскому съезду, проходившему в Праге в конце мая-начале июня 

1848 г. Когда 12 мая Рада обсуждала воззвание чехов с приглашением на 

съезд, приехавшие из Вены студенты предупреждали, что „на помощь венцев 

мало можно рассчитывать, гораздо больше на славян". Но галицийская 

депутация, посланная в Вену для представления петиций, советовала не 

направлять делегатов на съезд, пока она не пришлет во Львов более 

1 

Archiwum Główne Akt Dawnych (далее - AGAD). Biblioteka Baworowskich (далее 

BB), 276, K. 4. 

2 

AGAD, BB, 269, K. 16-18, Заседание Рады 17.IV. 1848 г. 

3 

Ibidem, К. 371-375, Заседание Рады 27.VII1.1848 г. 

4 

Ibidem, К. 419-420, Заседание Рады 5. IX. 1848 г.

Славянский вопрос в идеологии и политике львовской 35 

подробные сведения. Поэтому Рада решила подождать, но уже 17 мая 

получила сообщение, что Вена нарочно тянет с ответом на галицийские 

требования, „чтобы удержать поляков от посылки делегатов в Прагу на 

славянский съезд". По предложению Добжаньского решили избрать 

делегацию, но спорили о ее составе и наделении ее полномочиями. Были 

избраны 12 чел., однако лишь 6 из них (Я. Добжаньский, Е. Любомирский, 

К. Малиш, Л. Семеньский, Л. Лукашевич, Ю. Дзедушицкий) поехали 

в Прагу. Впоследствии в качестве секретаря делегации и доверенного лица 

Рады на съезд был делегирован С. Целярский. Контакт с Радой поддерживали 

и те участники Пражского съезда, которые поехали туда от имени 

возникшего в конце мая Руського (украинского - С. Ф.) Собора, те, кто называл 

себя gente Rutheni natione Poloni" („родом русины, по национальности 

поляки") - Л. Сапега, 3. Поглодовский, К. Ценглевич и др. Делегировать 

посланцев на съезд были готовы и окружные рады, но во Львове решили 

сообщить на места о нежелательности подобных отдельных действий 5 . 

Рада дала своим делегатам подробные инструкции: они должны были 

вести протокол и дневник, ежедневно присылать отчеты и представлять Раде 

свои решения на утверждение. Для лучшей ориентировки делегатов на Раде 

был сделан анализ состояния взаимоотношений между народами Габсбургской 

монархии. В докладе М. Дылевского говорилось: „Венгры имеют 

парламент на основе свобод, но не отказываются от идеи мадьяризации 

словаков и заявляют, что предпочитают скорее погибнуть в борьбе со 

словаками, чем позволить подорвать свою национальность". Дылевский 

сообщал, что галицийские депутаты в Вене собирают подписи под призывом 

на Пражский съезд с условием приглашения на него посланцев Венгрии: 

„Чехи не пригласили мадьяр из опасения отпугнуть хорватов и словаков, но 

надеются, что сумеют на съезде провести решение, чтобы призвать также 

и венгров". Характеристику обстановки дополнил Малиш: ,Дехи, - сказал 

он, - нас очень уважают и любят, готовы слушать наших советов, сами же 

пользуются большим уважением у словаков, наших соседей, а также имеют 

значительный вес у иллиров и правительства. На симпатии немцев нам вовсе 

нельзя рассчитывать. В отношении мадьяр мы должны взять на себя роль 

примирителя". Видимо, важную роль, какую поляки могли сыграть в сплочении 

австрийских славян, учитывало и венское правительство: по словам 

Дылевского, оно очень боялось присутствия поляков в Праге 6 . 

Однако, главной задачей поляков было поставить на съезде польский 

вопрос в целом (добиться поддержки идеи возрождения Польши в границах 

5 Ibidem, К. 97, 105-106, 109, 114-115, 123-126, 133-134, Заседания Рады 12, 15, 17, 

19, 20, 21, 25.У.1848 г. 

6 Ibidem, К. 133-134, Заседание Рады 25.Y.1848 г.


1772 г.) и галицийский в частности: делегаты Рады повезли с собой меморандум 

о положении края и нуждах его польского населения 7 . Эта задача 

была в центре их деятельности как на пленарных заседаниях съезда, так 

и в польско-украинской секции, где от Галиции присутствовал 41 делегат 

(21 поляк и 20 украинцев). Руководил секцией К. Либельт, внутри нее 

существовали 3 комиссии, одна из которых, польская, целиком состояла из 

галицийских поляков 8 . 5 июня Либельт предложил послать обращение 

к Европе, к славянам и австрийскому императору. Как сообщал из Праги 

Целярский, при обсуждении идеи этого обращения поляки потребовали, 

„чтобы сначала были освещены как отношения славян между собой, так и их 

отношения с другими, чтобы между ними был заключен союз, и только на 

этом фундаменте уже писать манифесты". После того как на заседании 

руководящего органа съезда (среди членов которого было 16 чел. от Галиции) 

идея подготовки двух манифестов (один к Европе и славянству, другой 

к императору) была утверждена, польские делегаты приступили к обсуждению 

этих документов. Целярский высоко оценивал проект обращения 

к народам как основанный „на чистой демократии, на любви и равенстве 

народов", а главное, в нем был пункт с осуждением разделов Польши 

и требованием ее восстановления. Этот проект с поправками и дополнениями 

был передан в редакционную комиссию съезда, но его обнародование 

предусматривалось лишь после заключения славянского союза 9 . 

По-видимому, перспектива такого союза представлялась Целярскому 

мало реальной. „То лишь верно, - писал он, - что каждое племя ищет в славянщине 

только свою выгоду. Больше всего эгоизма у сербов и чехов. Сербы 

хотели бы силой освободиться от венгров, а потом и от австрияков. Чехи 

же хотели бы при помощи хитрой политики выкурить немчуру, а национальности 

и свобод добиться, как бы поддерживая и сохраняя славянскую 

Австрию в ущерб венцам и всей собственно Австрии. У словаков политика 

наиболеее нравственная, они не хотят ни начинать борьбу с мадьярами, ни 

их уничтожать, хотят только иметь равные с мадьярами права". На основе 

зтого анализа Целярский приходил к следующему выводу: „Мы, поляки, 

можем ожидать от слабой еще славянщины мало пользы и помощи, нашим 

пребыванием здесь мы помогаем славянам постольку, поскольку воодушевляем 

их духом свободы и прогресса, а также потому, что в глазах Европы 

славянщина будет иметь больше веса, чем до сих пор". Целярский признавал, 

что, следуя чешской „обманной" тактике, поляки могли бы добиться 

7 Ibidem, К. 131-132, Заседание Рады 24.У.1848 г. 

8 М. Кршь, Словянський зЪд 1848 р. та украшське питания, С. 5. Автор приносит 

благодарность М. М. Крилю, предоставившему возможность ознакомиться 

с рукописью его статьи. 

9 AGAD, BB, 276, К. 174.


полезных приобретений для Галиции, однако польская делегация этот путь 

отвергла, и нужно стараться, чтобы чехи также от него отказались 10 . 

Письмо Целярского зачитывалось на заседании Рады. Как свидетельствуют 

ее протоколы, он было не первым и не последним: письма из Праги 

обсуждались и „брались на заметку" 11 . Об интересе Рады к Славянскому 

съезду говорят и некоторые документы, хранившиеся в ее архиве. Среди 

них письмо И. Лелевеля из Брюсселя от 30 мая 1848 г., начинавшееся 

обращением „Братья славяне!". Приглашенный на съезд, Лелевель не смог 

приехать, но в письме поддержал мысль об объединении славян и послал 

в Прагу тексты своих речей, в которых звучал призыв к славянскому единству 

12 . Находившиеся в Париже бывшие депутаты сейма Королевства Польского 

(главным образом представленные окружением А. Чарторыского) 

направили обращение непосредственно Раде и в нем, в частности, приветствовали 

идею славянского съезда, заявляя: „Как поляки, мы имеем многое 

сказать славянским соплеменникам" 13 . 

Это „многое" заключалось прежде всего в напоминании польскими 

делегатами о несправедливости, совершенной в отношении Польши, в провозглашении 

лозунга ее возрождения, в предупреждении о грозящей 

славянским народам опасности со стороны царизма, в разоблачении происков 

австрийской администрации 14 . Гораздо меньше волновала поляков 

предложенная чехами идея перестройки Австрийской монархии, она могла 

осложнить их отношения с венграми и австрийским правительством. 3 июня 

в Раду писали ее представители во Франкфуртском парламенте Ф. Земялковский 

и А. Пониньский. Они сообщали, что венгры сердятся на поляков 

за участие в Пражском съезде, усматривая в этом антимадьярские тенденции, 

а между тем мадьяры не раз говорили им, что и во Франкфурте, и в Вене 

будут добиваться для Галиции отдельного представительства, национальной 

администрации и особого министерства по образцу венгерского. Земялковский 

и Пониньский сообщали также о беседе с эмиссаром французского 

правительства Араго, который советовал „склонить Пражский съезд принять 

обращение к немецким народам, содержащее заявление об отсутствии 

неприязненных тенденций в отношении немцев или какой-либо другой 

национальности". „Он заметил, - говорилось в письме, - что немцы негативно 

относятся к Пражскому съезду н особенно с того времени, когда чехи 

начали выступать как защитники сепаратистских тенденций австрийской 

10 Ibidem. 

11 AG AD, ВВ, 269, К. 191-193, 200-202, 205-206, 208, 209, Заседания Рады 9, 12, 16, 

17.VI.1848 г. 

12 AGAD, ВВ, 277, К. 324. 

13 AGAD, ВВ, 278, К. 7. 

14 М. Кршь, ор. cit., С. 7-8.


аристократии. Трудно возразить! Наше участие в Пражском съезде осложнило 

наше дело - самое бы время чехам оставить двусмысленность и заявить 

миру, чего они хотят и к чему стремятся". Авторы письма советовали 

дать галицийским делегатам на Славянский съезд соответствующие 

инструкции и рекомендовать им „всяческую осторожность". „В том же духе" 

они собирались писать непосредствено в Прагу одному из участников съезда 

Е. Любомирскому, известному близкими связями с чехами 15 . 

Видимо, Земялковский и Пониньский надеялись, что с чехами удастся 

договориться насчет общего курса. В составленной ими на французском 

языке „Памятной записке о состоянии польского вопроса и настоящих 

пожеланиях поляков в Галиции и Кракове как исходном пункте" (которая, 

вероятно, предназначалась для ознакомления Франкфуртского парламента) 

они писали, что уверены в симпатиях Чехии по отношению к национальным 

чаяниям Галиции 16 . О любви и уважении чехов к полякам говорил и член 

Рады Малиш при обсуждении вопроса о посылке делегатов на Пражский 

съезд. Приехав в Прагу, Малиш установил контакт с чешскими деятелями 

и был избран председателем филиального общества Славянской липы 17 . 

Многим членам Рады, хотя они и не были такими признанными чехофилами, 

как Любомирский, импонировала решительная позиция чехов в Вене: 

Добжаньский предлагал галицийской депутации добиваться от австрийского 

правительства того же, что и чешские политики, а П. Василевский требовал 

действовать вместе с ними в венском парламенте, организуя протест против 

вмешательства этого органа во внутренние дела провинций 18 . 

Правда, существовал и иной взгляд на сотрудничество с чехами: в адресованном 

Раде письме из Вены от 13 августа 1848 г. говорилось: „Даже 

немцы видят, что мы не можем всегда голосовать (в австрийском парламенте 

-С. Ф.) ни с ними, ни с чехами, что наша позиция совершенно особая". 

В письме сообщалось, что венская пресса симпатизирует полякам, видя в их 

депутатах честных людей, служащих благу родины, и совсем не так отзывается 

о чехах 19 . Однако, по мере того как угасали надежды на получение 

уступок от Вены, поляков все больше привлекал чешский курс. Выступая 

в Раде 27 августа, Малиш заявил: „[...] мы должны опасаться, как бы наши 

депутаты не дали себя обмануть и провести немцам [...] Упрекают 

Любомирского за плохую политику, что он держит сторону чехов. 

Остережемся осуждать его действия. Мое мнение, что его политика самая 

15 

AGAD, BB, 276, К. 166-167. 

16 

Ibidem, К. 169 odwr. 

17 

AGAD, BB, 269, К. 133-134, Заседание Рады 25.У.1848 г., Polski słownik biograficzny, 

t. XIX, s. 373. 

18 

AGAD, BB, 269, K. 137-141 odwr., 443-457, Заседания Рады 26.У., 11.IX. 1848 г. 

19 AGAD, BB, 278, К. 9.


здоровая и ее надо придерживаться. От немцев мы ничего не получим. Чехи 

настоящие демократы, они стремятся к тому же, что и мы, т.е. хотят своей 

национальности и за это борются! Что они стоят за камарилью или реакцию- 

-это упрек со стороны немцев, подобно тому, как нас упрекали в Великом 

княжестве Познаньском. В Познанщине немцы делали против поляков то, 

что теперь делают в Чехии против чехов. Думаю, что нашим депутатам надо 

хорошенько об этом поразмыслить, чтобы не дать себя морочить либеральными 

фразами немцев, которые снова кончат тем, что отнимут у нас чтонибудь. 

Нужно также обратить внимание и на другой народ, который борется 

за свои права, на народ сербов и хорватов и к нему направить симпатии, 

а не к мадьярам, угнетающим чужие народы" 20 . 

Столкновение позиций в отношении немцев, с одной стороны, а с другой, 

- отдельных народов Австрийской империи, славянских и неславянских, 

имело место и в Раде, и среди галицийских депутатов венского парламента. 

Толчок к этому дали события 6-7 октября, когда в результате выступления 

венской улицы император бежал из столицы и парламент оказался в центре 

внимания. Рада получила донесение из Вены, где описывался всеобщий 

энтузиазм по поводу победы: „Со всех сторон депутации и самые сердечные 

заявления, только Чехия, эта подлая Чехия предает". Автор письма считал, 

что „чехи постоянно продолжают предавать дело свободы", т.к. их депутаты 

выехали в Прагу и „там в собрании Славянской липы протестуют против 

всего, что делается в Вене, против парламента, который они называют 

меньшинством, вероятно, потому что их там нет. Их низость доходит до того, 

что они устраивают факельные шествия в честь Виндишгретца и ручаются 

ему за сохранение спокойствия в Чехии, лишь бы он с войсками двинулся 

на Вену. Елачич под самой Веной. Вот она, хваленая славянщина! Проклятие 

ее сторонникам!". В письме сообщалось, что венский парламент выразил 

„протест против стремлений чехов, призывающих созвать парламент 

в Берлине". Автор письма обращал внимание Рады на то, в каком неловком 

положении оказались польские чехофилы и, в частности, Любомирский, 

„который в течение всего времени работы парламента был горячим 

сторонником чехов и славянщины"; теперь он ходит грустный, впал в беспамятство, 

постоянно повторяет, что „Елачич - предатель", и даже пытался 

застрелиться 21 . 

Повод для разногласий давали также отношения с мадьярами и связанная 

с этим позиция в вопросе о славянских народах Венгрии. Осенью 

1848 г. эти проблемы стали особенно острыми, т.к. на подавление венгерской 

революции выступил царизм. Это укрепляло поляков в симпатиях к Венгрии, 

20 AGAD, ВВ, 269, К. 371-375, Заседание Рады 27.VIII.1848 г. 

21 AGAD, ВВ, 276, К. 290-290 odwr.


которую они всегда считали ближайшей союзницей. Ю. Бем в письме, 

направленном 3 октября на имя председателя Рады и озаглавленном „Венгры 

и поляки в нынешней ситуации Европы", напоминал об этом и подчеркивал, 

что целью поляков должна быть защита „независимости, мощи и целостности" 

Венгрии. На них покушается Россия, которая, выдвигая идею панславизма, 

подбивает славян в Венгрии против мадьяр, „чтобы потом поглотить 

и тех, и других". Поляки обязаны разоблачить „хитрую политику царизма", 

„открыть глаза не только австрийскому правительству, но и венграм - давним 

и старым нашим союзникам". Бем призывал создать польско-славянский 

легион, который своим посредничеством примирил бы раздираемую 

конфликтами Венгрию, склоняя мадьяр к „обеспечению славянам и румынам 

конституционных свобод без уничтожения их национальности", а последних 

убеждая в том, „что дальнейший союз с мадьярами, вместе с которыми они 

в течение стольких веков составляли Венгерское государство, является для 

них наиболее выгодным" 22 . 

Возможно, письмо Бема стало реакцией на факт раскола в галицийской 

депутации венского парламента по вопросу о допущении на заседание 

венгерской делегации. Против присутствия представителей революционной 

Венгрии голосовали как чехи, так и часть поляков - Любомирский, Прокопчица, 

Косакевич и др. Всего против голосовало 34 галицийских депутата, 

но большинство (40 чел.) было на стороне мадьяр. Поэтому решили опубликовать 

поименный список голосования депутатов от Галиции, „чтобы венгры 

убедились, что немцы распространяют ложные слухи, будто поляки больше 

всех причастны к тому, что венгерская депутация не была принята". С отпечатанным 

списком Рада ознакомилась на заседании 8 октября и, по - 

видимому, одобрила саму идею публикации. Не исключено, что промадьярская 

позиция Рады вызвала негативное отношение к ней части галицийских 

депутатов - сторонников славянского союза: Ю. Добженцкий заявил на 

заседании Рады 19 октября, что „чехофилы из чешской партии" отказались 

выразить ей доверие, в отличие от большинства польских депутатов в Вене 23 . 

Не было полного единодушия и по такому важному и специфическому 

для Галиции аспекту славянского вопроса, как польско-украинские отношения. 

Направленные в Вену галицийские петиции не упоминали об 

украинском населении (принадлежавшем преимущественно к униатской 

церкви) и его национальных и религиозных правах. В самом начале работы, 

15 апреля, Рада под аплодисменты приняла воззвание к русинам (как 

называли украинцев в Галиции), но и там не было никакой национальной 

22 Ibidem, К. 36-36 odwr. 

23 „Gazeta Narodowa" Lwów, nr 137, 10.Х.1848 г.; nr 146, 20.Х.1848 г.


программы, говорилось только о равенстве 24 . Между тем галицийские 

украинцы стремились получить национальные и политические права, 

развивать свой язык и культуру, вести работу по национальному просвещению, 

создать собственные национальные организации. 19 апреля группа 

украинских священников подала губернатору Галиции Ф. Стадиону петицию 

для представления в Вене: русины заверяли в своей верности трону 

и просили гарантий для украинского языка в школе, суде, администрации. 

9 мая они получили ответ от имени императора: Вена давала языковые 

гарантии, объявляла о равенстве религий и праве украинцев на занятие 

должностей 25 . Этот наметившийся альянс русинов с австрийским правительством 

очень встревожил польских политиков, находившихся под свежим 

впечатлением „галицийской резни" 1846 г., когда украинские крестьяне 

выступили против польской шляхты в поддержку „отеческой" власти 

Габсбургов. Тревога была обоснована, т.к. из разных мест поступали сообщения 

о том, что „свентоюрцы" (т.е. униатское духовенство, центром которого 

был храм Святого Юра во Львове) „подбивают крестьян к бунту", советуют 

им вооружаться „на поляков" 26 . Летом 1848 г. Рада была вынуждена констатировать: 

„наши враги, которые искусственно вызвали несчастный раскол 

между братскими национальностями, всеми способами работают в целях 

поджигательства" 27 . 

Противостоять такой деятельности Рада пыталась с первых дней. 

14 апреля обсуждался вопрос об обращении к украинским священникам, 

чтобы „призвать их открыто заявить, чего они от нас требуют, а мы, если 

их требования справедливы, сделаем все возможное, лишь бы вернуть 

братское согласие между сыновьями одной земли". Говорилось и о необходимости 

сотрудничества латинской и греческой консисторий, т.к. их 

послушается католическое и униатское духовенство, являющиеся в Галиции 

представителями национальностей. Единогласно было принято предложение 

„призвать всех к братскому согласию, затем просить посредничества консисторий, 

чтобы они выказали источник недоверия униатов, дабы перекрыть 

его и предотвратить зло". 22 апреля в печатном органе Рады появилось 

воззвание к консисториям: они должны были внушать, „что все мы являемся 

между собой братьями, равными перед Богом и законом, но и жителями 

польской земли, а следовательно, помимо различия веры, обряда и языка, 

24 AGAD, ВВ, 269, К. 4; См. также: J. Kozik, Między reakcją a rewolucją. (Studia z dziejów 

ruchu narodowego w Galicji w latach 1830-1848), Warszawa-Kraków 1975, s. 167; 

M. Кршь, op. cit., C. 1-2. 

25 AGAD, BB, 278, K. 27-30 odwr., 32-32 odwr.; M. Кршь, op. cit., C. 2. 

26 AGAD, BB, 276, K. 4, 188; 278, K. 39-39 odwr., 41; 269. K. 32-33. Заседание Рады 

20.IV.1848 г. 

27 AGAD, BB, 278, K. 59.


все и всегда гражданами одной земли". Позже „Рада Народова" опубликовала 

обращение к Раде 20 епископов и священников, где, наряду с провозглашением 

нерушимости принципов католицизма, заявлялось об уважении 

к национальной обособленности русинов, однако, подчеркивалось, что путь 

к национальным свободам должен быть только легальным 28 . 

Рада понимала, что сотрудничество с украинским духовенством невозможно 

без определенных уступок, и потому решила издать воззвание 

к униатским священникам, одновременно подав императору петицию об 

улучшении их материального быта. Предлагалось, чтобы для петиции был 

составлен и оглашен план, „отвечающий нашим национальным интересам", 

тогда бы украинское духовенство тоже смогло подписать ее. В том же духе 

действовали окружные рады, выступавшие с обращениями к униатским 

священникам 29 . Делались шаги и к языковым уступкам: 24 апреля Рада 

поручила своему отделу просвещения „как можно скорее заняться введением 

как польского, так и украинского языка в школах и консисториях", а отделу 

внутренних дел - „введением этих языков в судах" 30 . 

Однако наиболее решительные члены Рады настаивали на том, чтобы 

она заявила „свою политическую позицию насчет отношения между 

польским и украинским языком, а также насчет равенства, какое должно 

иметь место между духовенством латинского и греческого обрядов". 

Решение по этому предложению М. Срочиньского, внесенному 28 апреля, 

отложили, но 1 мая П. Василевский вернулся к вопросу, потребовав „сделать 

украинскую национальность явной, принять герб льва и называть ее украинско-польской 

национальностью". 5 мая обсуждали предложение Б. Рогальского 

„о завоевании любви и братства русинов", а на другой день постановили 

издать „манифест к братьям-русинам с разъяснением нашего к ним 

отношения и пожеланий". Обсуждение этого документа Радой было бурным. 

Выступавшие считали нужным изъять из него все острые моменты, 

упоминания о прошлых конфликтах и подчеркнуть, что „несогласие вредно 

для нашего общего развития". „Исторические выводы свидетельствуют 

против нас", - признал Василевский, добавив: „Наше желание, чтобы 

украинская национальность развивалась со всей силой". А Срочиньский 

доказывал, что „обиды русинов относятся лишь к прошлому, не к польскому 

народу, а к магнатам. Ныне магнатство пало, поэтому должна пропасть 

и обида". На заседании было заявлено: „Украинскую национальность мы 

28 Ibidem, К. 25-26; „Rada Narodowa", Lwów, 22.IV, 2.V.1848 г. 

29 

AGAD, BB, 269, К. 36-37, 93-94, Заседания Рады 21.IV, 10.У1848 г.; AGAD, BB, 278; 

К. 47. 

30 

AGAD, BB, 269, К. 41, Заседание Рады 24.IV. 1848 г.


считаем нашей" 31 . В таком духе и был сформулирован окончательный текст 

манифеста, который, по мнению А. Батовского, был более энергичным, 

примирительным и убедительным, чем текст заявления Рады по этому 

вопросу. В манифесте, принятом с овацией, говорилось, что права украинского 

народа для поляков „так же святы и нерушимы, как и их собственные", 

но „украинская национальность не может иметь иных, чем польская национальность, 

потребностей - и желания, и цели обеих сегодня одни и те же" 32 . 

Такая постановка вопроса не отвечала чаяниям украинцев. Правда, 

индивидуальные проявления тенденции к сближению имели место (например, 

униатский священник О. Крыницкий присоединился к ксендзу 

Б. Вежхлейскому, читавшему на заседании Рады символ веры). Окружные 

рады вели агитацию, выпуская воззвания к русинам, ксендзы на украинском 

языке разъясняли крестьянам суть конституционных перемен, особо выделяя 

отмену барщины в качестве заслуги польской шляхты, и кое-где 

в провинции отмечалось „поведение русинов, благоприятное для нашего 

дела" 33 . Рада с удоволетворением восприняла сообщение, что Стадион 

согласился на введение родного языка в польских и украинских округах, 

и стремилась совместно с русинами добиваться в Вене дальнейших уступок 

34 . Но руководство украинским движением делало ставку на соглашение 

с правительством. 2 мая 1848 г. была образована Главная Руськая (Украинская) 

Рада, куда вошли представители униатского духовенства и интеллигенции. 

Она заявила о единстве украинской нации и провозгласила себя 

выразителем нужд и интересов, защитником свобод галицийских украинцев, 

прежде всего религиозных и языковых, и подтвердила готовность придерживаться 

конституционного пути. В воззвании Главной Руськой Рады говорилось: 

„Как, с одной стороны, нашей святой обязанностью будет крепко 

и постоянно защищать наши права и нашу национальность от всяких 

покушений - внутренних и внешних, так и, с другой стороны, сам Бог 

и человеческий закон велят, чтобы мы против тех, кто рядом с нами также 

пекутся о своем благе и своей национальности, не питали никакой ненависти 

в наших сердцах, а, наоборот, жили бы как искренние соседи на одной 

земле в согласии и единстве". Однако, на практике „согласия и единства" 

не получалось, и выступавшие на украинских собраниях часто вспоминали 

„проклятых ляхов" 35 . Повсюду на местах также создавались украинские 

31 

Ibidem, К. 51, 65-67, 79, 82-84, Заседания Рады 28.IV, 1, 5, 6.V.1848 г. 

32 

„Rada Narodowa", N 16, 10.V. 1848 г.; A. Batowski, Diariusz wypadków 1848 к, Wrocław 

1974, s. 183-186. 

33 

AGAD, BB, 269, K. 68-69, 133-134, 150-151, Заседания Рады 25, 30.V, 1.VI. 1848 г. 

34 Ibidem, К. 137-141, Заседание Рады 26.V.1848 г. 

35 AGAD, ВВ, 278, К. 60-62 odwr.


рады, и поляки опасались, что они окажутся „под немецким влиянием", т.е. 

австрийская администрация сможет использовать их против польского 

национального движения. В этой связи Рада решила подать жалобу 

венскому правительству, требуя, чтобы местным чиновникам было запрещено 

вставать во главе украинских или польских объединений „для 

поджигания одних против другим" 36 . Характерно, что Рада старалась не 

обострять отношения с русинами на местах; заслушав 27 мая сообщение 

из Жолкевского округа о собрании украинских священников и крестьян, где 

последних науськивали „против нашего дела", она постановила: „ни в коем 

случае не выступать против русинов, пусть бы даже они были для нашего 

дела самыми подлыми, потому что таким образом они тем скорее придут 

к пониманию правды и нашего справедливого стремления" 37 . 

Противодействовать украинскому сепаратному движению Рада попыталась 

„мирным" способом - создав ему альтернативу. Еще 9 мая было решено 

посоветовать тем представителям украинского населения, которые склонялись 

к сотрудничеству с поляками и были недовольны петицией, поданной 

19 апреля группой униатских священников, составить новый адрес 

императору в духе польских петиций. В результате 12 мая на заседание Рады 

явилась „депутация русинов" и заявила, что „особы, подавшие 19 апреля 

адрес от имени русинов, не действовали в духе украинского народа" 

и потому будет представлен новый адрес, скрепленный множеством 

подписей, в котором украинцы, „требуя национальности, объявляют, что хотя 

по племени являются русинами, но хотят быть навсегда польским народом". 

Подчеркивая, что Главная Руськая Рада не избрана народом и не облечена 

его доверием, украинские депутаты утверждали, что „русины не хотят ни 

отделяться от поляков, ни создавать отдельную Раду, т.к. доверяют Национальной 

Раде", они требовали лишь включить в ее состав своих представителей 

и создать в ней отдел специально по украинским делам. Последнее 

требование не было реализовано, но украинцев среди членов Рады 

насчитывалось немало 38 . Многие из них составили ядро образованной 23 

мая новой организации - Руського (Украинского) Собора, которая противопоставлялась 

Главной Руськой Раде. Руський Собор, куда входили представители 

украинского духовенства, полонизированной шляхты и интеллигенции, 

призвал украинских священников и народ к единству с поляками 

и вступил в контакт с Национальной Радой 39 . 

36 

AGAD, BB, 269, К. 123-124, 131-132, 142-143, Заседания Рады 20, 24, 27.V.1848 г. 

37 

Ibidem, К. 142-143, Заседание Рады 27.У.1848 г. 

38 

Ibidem, К. 89, 97, Заседания Рады 9, 12У.1848 г. 

39 

Ibidem, К. 196-198, 211, Заседания Рады 10, 18.VI.1848; М. Кршь, ор. cit., С. 3.


Курс Рады на „примирительные" действия в отношениях с русинами, 

стремление решать все вопросы помимо высшего униатского духовенства 

и Главной Руськой Рады 40 нашли выражение и во время Пражского съезда. 

В Прагу поехали делегаты и от Руського Собора, и от Главной Руськой Рады. 

Последние получили полномочия „на все действия, которые не противоречат 

целостности Австрийского государства и нашей верности великодержавному 

Габсбургскому дому, нашим конституционным свободам и всегда милой нам 

нашей национальности". Поддерживавший Главную Руськую Раду Стадион 

дал ее посланцам рекомендательное письмо к наместнику Чехии JI. Туну, 

подчеркнув, что они являются исключительными представителями украинского 

населения Галиции. Вопрос представительства и стал источником 

конфликта при формировании секций съезда, т.к. Руський Собор также 

претендовал быть единственным выразителем интересов галицийских 

украинцев, а Главную Руськую Раду считал органом высшего униатского 

духовенства. Добжаньский заявил, что шляхта (представители которой 

преобладали в Соборе) и, есть защитница украинских интересов. О. Заклинский 

же доказывал, что украинская аристократия давно перешла в католичество, 

полонизировалась и если теперь хочет работать на благо украинского 

народа, то для этого нужны объединенные усилия. На основе такого объединения 

внутри польско-украинской секции была сформирована украинская 

комиссия во главе с JI. Сапегой 41 . 

Но польско-украинский спор был продолжен. И на пленарном заседании 

съезда, и во время работы секции украинцы выступали с позиций национальной 

самобытности, говорили о притеснениях немецкой администрации 

и польском гнете, хотя и не обвиняли в этом польский народ. И. Борысикевич 

отметил, что в манифесте съезда ничего не говорится об украинцах, 

и потребовал дать им конституционные свободы и на равных правах принять 

в славянскую федерацию. Украинский народ, сказал он, хочет развития 

родного языка, чтобы поднять свою национальность на путь свободы 

и прогресса; школа и обучение должны быть украинскими; это шляхта 

переходила в католичество и полонизировалась ради привилегий, народ же 

хочет быть самим собой. Заклиньский же прямо заявил, что украинцы 

желают полной обособленности и не хотят быть под Польшей или с Польшей. 

Возражая против этого, Либельт подчеркнул, что Европа знает только 

поляков, к тому же обособление украинцев может вызвать подобные претензии 

у литовцев, Мазуров и др. По свидетельству Целярского, „Либельт 

предложил, чтобы поляки и русины с обеих сторон заявили, что желают 

40 AGAD, ВВ, 269, К. 208-209, 274, Заседания Рады 17.VI, 12.V1I.1848 г. 

41 М. Кршь, op. cit., С. 3-5.


всестороннего развития украинской национальности, но чтобы Русь 

(Галицкая Украина -С. Ф.) не отрывалась от Польши, а навеки оставалась 

с ней в федеративном союзе". Русины должны решать, хотят ли быть 

братьями с поляками или оказаться под властью царя. О влиянии царизма 

и австрийской администрации на членов украинской делегации говорил 

и К. Ценглевич, настаивавший на общности интересов поляков и украинцев. 

Он обращался к двухсотлетней истории, когда оба народа жили вместе и не 

имели отдельных стремлений, и утверждал, что эта история была для Руси 

„самой прекрасной". Ценглевич выступал против украинского языка в высшей 

школе, доказывая, что „польский язык - это усовершенствованный 

украинский, что польская литература общая и для русинов, что, будучи сам 

русином, он желает навсегда быть вместе с Польшей". Он предупреждал, 

что признание отдельной украинской национальности в Галиции обострит 

там национальные отношения, и обвинял „свентоюрцев" в том, что они 

наносят вред Руси 42 . 

Особое беспокойство вызывал у поляков выдвинутый 4 июня украинскими 

делегатами проект раздела Галиции: предполагалось создать польский 

и украинский административные округа с национальным языком и двуязычием 

чиновников; язык преподавания в школе определялся бы по большинству 

учеников, в университетах предусматривалось употребление любого 

языка; планировалось создание польской и украинской национальной 

гвардии; центральная власть в провинции была бы единой, а депутаты в 

общий галицийский сейм избирались бы пропорционально составу населения. 

Польские делегаты готовы были уступить по большинству пунктов, 

лишь бы избежать административного раздела, и 8 июня Целярский доносил 

Раде, что „русины склоняются к соглашению". Оно было достигнуто при 

посредничестве чехов, которые, как писал Целярский, симпатизировали 

„свентоюрцам", поскольку те, как и чехи, выступали за династию, что нашло 

подтверждение на съезде в поддержке украинскими делегатами чешского 

проекта перестройки Габсбургской монархии 43 . Соглашение, названное 

„Требования украинцев в Галиции", предполагалось включить в адрес 

императору. Согласно ему, конституция должна была установить равенство 

поляков и украинцев в гуманитарной и политической сферах, гарантировать 

неприкосновенность каждой нации в Галиции, предоставить равные права 

конфессиям и обеспечить равную оплату католического и униатского 

духовенства. Предусматривалось, что центральная власть провинции и двуязычный 

сейм будут общими, так же как национальная гвардия; язык 

администрации на местах будет зависеть от национального состава населе- 

42 Ibidem, С. 5-8; AGAD, BB, 276, К. 174-174 odwr. 

43 AGAD, BB, 276, К. 196; M. Кршь, ор. cit., С. 6, 8, 10.


ния, а при смешанном населении предполагалось двуязычие чиновников; 

каждый сможет обращаться в органы власти и получать от них ответ на 

родном языке, а также занимать административные посты без различия 

национальности; преподавание в школах должно было вестись на языке 

большинства учеников, меньшинству же предоставлялось право иметь свои 

школы, причем в первых классах обязательным было изучение обоих языков, 

а в гимназиях - польской и украинской литературы; в высшей школе 

допускалось употребление любого языка 44 . 

Польско-украинский компромисс, достигнутый 7 июня, приветствовали 

как чехи и словаки, так и другие делегаты съезда. В память этого события 

на разноцветной бумаге (символе соцветия всех славянских национальностей) 

была отпечатана песня „Мир вам, братья, всем приносим" (музыка 

Ф. Леонтовича, слова И. Гушалевича). Соглашение высоко оценивали 

и польские поклонники славянщины: так, Любомирский писал в Раду 23 

июня, что „украинский вопрос решен в Праге очень удачно в том, что 

касается уравнения в правах обоих народов и обоих языков в Галиции". Да 

и сама Рада внимательно следила за ходом переговоров, обсуждала пункты 

„братского согласия", присланные из Праги 45 . Однако соглашение могло 

вступить в силу лишь после утверждения галицийским сеймом. А главное, 

оно решало вопрос о равенстве языков и религий, но не означало признания 

поляками самостоятельной украинской национальности. В этом отношении 

показательным было мнение ведущих галицийских политиков Земялковского 

и Пониньского, которые в вышеупомянутой памятной записке на французском 

языке, составленной как раз в дни Славянского съезда, писали 

о попытках австрийских властей сеять рознь между поляками и украинцами: 

„Чтобы отлучить это довольно многочисленное население от материнской 

идеи - от полонизма, чтобы заставить его поверить, что оно больше не 

польское, начинают адресоваться к русинам в официальных сообщениях не 

на немецком и польском, а на немецком и русинском языках, употребляя 

при этом русский алфавит! [...] Русинский язык это славянская идиома, 

имеющая очень мало аналогии с русским, и писать на нем можно лишь 

с помощью польского алфавита, т.к. русские буквы умеют читать только 

священники". Авторы памятной записки указывали, что ненависть к полонизму 

- острое орудие, и оно может послужить не завоеванию украинцев 

на сторону австрийского правительства, а приведет их „прямо в руки 

России", тем более что русские агенты действуют в Галиции, в т.ч. и в 

44 М. Кршь, op. cit., С. 8-9. 

45 Ibidem, С. 9; AGAD, ВВ, 269, К. 205-206, 208-209. Заседания Рады 16, 17.VI.1848 г.: 

См. также: W. Т. Wisłocki, Kongres słowiański w г. 1848 i sprawa polska, Lwów 1927, 

s. 191-193.


русинской партии. „К счастью, - заключали они, - поляки сорвали эту подлую 

интригу, призвав русинов к братству и полному равенству политических 

и религиозных прав" 46 . 

Отказ признать факт существования в Галиции другого народа, 

отличного от поляков, продемонстрировали и члены Рады, заявив, как уже 

упоминалось, что считают „украинскую национальность нашей". Польская 

пресса видела в ней часть польского народа, которая разнится от него не 

больше, чем жители Севера и Юга Франции разнятся между собой 47 . 

„Дзенник Народовый" заявлял, что в Польше никогда не было „украинского 

народа", и потому призыв связанной с Радой „Газеты Народовой" и ее 

редактора Добжаньского к уступкам русинам подрывает единство польской 

нации. „Дзенник" полагал, что как член Рады Добжаньский выражает ее 

позицию, и упрекал ее в предательстве польских национальных интересов 

за опубликованное 4 августа в „Газете Народовой" воззвание к русинам: 

„Нельзя одновременно любить и поддерживать две национальности. Кто 

хочет быть национальным и в той, и в другой, должен быть (хоть и помимо 

воли) антинациональным в каждой". Характерно, что Рада считала 

необходимым отказываться от подобных обвинений и постановила заявить 

в воззвании, что публикуемые в печати документы не выражают мнения ни 

Рады, ни всего народа 48 . 

Таким образом проблема польско-украинских отношений не нашла 

своего разрешения в Раде, и галицийские депутаты в Вене требовали 

подготовки в крае петиций, в частности, по украинскому вопросу 49 . В центре 

внимания продолжала оставаться перспектива раздела Галиции: Главная 

Руськая Рада собирала подписи под адресом с требованием раздела. В конце 

июля ЦНР подготовила протест против раздела, подписанный также 

русинами, но одновременно решили разработать другой документ, который 

подписали бы все жители Галиции. Была создана комиссия по сбору 

подписей, текст разослали по округам, направив туда и комиссаров. Задача 

заключалась в том, чтобы собрать максимум подписей, на этом настаивал 

Ф. Смолька и другие депутаты венского парламента. В начале августа один 

из депутатов А. Рогальский просил также скорее прислать „коллективный 

протест русинов" против раздела, т.к., возможно, возникнет необходимость 

его оглашения на заседании. Петицию, составленную в таком духе, направил 

в Вену Руський Собор. ЦНР пыталась привлечь к выступлению против 

46 

AGAD, BB, 276, К. 169-169 odwr. 

47 

М. Кршь, ор. cit., С. 2. 

48 

„Dziennik Narodowy" Lwów, 27.IX.1848 г.; AGAD, BB, 269, К. 355-356, Заседание 

Рады 2.УП1.1848 г. 

49 

AGAD, BB, 269, К. 429-441, Заседание Рады 9.1Х.1848 г.


раздела униатского митрополита М. Левицкого, но потерпела неудачу 50 . Тем 

не менее она не оставляла надежды договориться с русинами во имя 

единства галицийского общества. В сентябре в Раде возник план созвать 

так наз. Домашний (т.е. местный, галицийский) съезд для выработки 

программных требований края. Предполагалось представительство на съезде 

всех общественных слоев, групп, организаций и т.п., в т.ч. и украинских 

рад. Подчеркивалось, что Руський Собор „не против нашего принципа", 

относительно же „свентоюрцев" высказывалось опасение, что они 

проигнорируют съезд и заявят протест, не признав его правомочность, т.к. 

„в слепоте своей" хотят „считать себя чем-то иным, отдельным" 51 . 

Стремление поляков к компромиссу с украинцами, с одной стороны, 

а с другой - отказ признать их обособленность проявились осенью 1848 г. 

в связи с вопросом об украинской национальной гвардии. Согласно австрийскому 

статуту, гвардии создавались как провинциальные, а не по национальному 

признаку; между тем сформированная в Галиции национальная гвардия 

была по характеру польской. Главная Руськая Рада добивалась параллельного 

создания украинской национальной гвардии, и 26 сентября украинская 

газета „Зоря Галыцка" призвала к формированию отрядов гвардии, осуществляющих 

военное обучение и муштру на украинском языке. Галицийские 

власти запретили создание украинской гвардии как незаконное, и об этом 

запрете ЦНР решила оповестить окружные рады, но при этом встал вопрос, 

как поступать на местах с такими образованиями. Висьневский настаивал, 

что „не нужно их раздражать, а, наоборот, по дружески ладить"; он считал, 

что „таким образом два племени скорее сольются воедино и исчезнут всякая 

ненависть и подозрения". Давидович также указывал, что украинские 

священники видят в свободном формировании гвардии единственное 

средство, которое залечит „все раздоры и враждебность". Но руководящий 

отдел Рады и большинство выступавших ее членов были против легализации 

украинских отрядов, требовали протестовать против их создания и противодействовать 

ему, правда, оговаривая при этом, как Срочиньский, что 

противодействовать нужно всеми легальными средствами, „не уничтожать 

физически подобные объединения, т.к. именно из сопротивления они бы 

выросли более сильными". Ценглевич, разоблачавший хитрую политику 

„свентоюрцев" - „подлого орудия реакции", которые пытаются обмануть 

поляков, заявил: „[...] я не хочу знать никакой иной гвардии, только одну, 

как не хочу вызывать формирование других гвардий - объединений гуцулов, 

50 Ibidem, К. 328, 335, 343, Заседания Рады 25, 27, 29.VII.1848 г.; A. Batowski, op. cit., 

S. 274-282; Dziennik Franciszka Smolki 1848-1849 w listach do żony, Kraków 1913, s. 22. 

51 AGAD, BB, 278, K. 192-195; 269, K. 505-511, 513-518, Заседания Рады 29: 

30.IX.1848r.


бойков, немецких колонистов и Бог весть каких там еще других". К этим 

аргументам, вызвавшим аплодисменты, А. Фридберг добавил еще более 

веские и также встретившие громкое одобрение: „это не украинскав гвардия 

в национальном духе, а вооруженные банды крестьян в том же духе, как 

в 1846 г., без всякой организации или другого устроения" 52 . 

В этих словах заключалась суть польско-украинских противоречий 

в Галиции - социальных противоречий между польскими помещиками 

и украинским крестьянством. Угроза крестьянских выступлений и новой 

„резни" постоянно довлела над польским обществом, и Рада чутко отражала 

его тревогу и озабоченность. Не случайно одним из ее последних решений 

было постановление об издании воззвания к крестьянам и священникам на 

украинском языке, которое один из членов Рады назвал „панегириком 

шляхте" и главный акцент в котором был сделан на „даровании" барщины 

панами 53 . Выполнить это постановление Рада уже не успела. Она не смогла 

разрешить вопрос взаимоотношений двух славянских народов Галиции, да 

и не рассматривала его в контексте общеславянского единства. Как к этому, 

чисто галицийскому аспекту славянской проблемы, так и к другим, более 

широким ее аспектам Рада подходила инструментально. В этом она 

полностью следовала общему курсу польского национально-освободительного 

движения шляхетского периода. 

52 AGAD, BB, 278. К. 241, 246; „Gazeta Narodowa", nr 143, 17.Х.1848; nr 151, 25.Х.1848; 

nr 152, 26.Х.1848 г.; См. также: J. Kozik, op. cit., S. 132-139. 

53 AGAD, BB, 278, K. 248; „Gazeta Narodowa", nr 154, 30.Х.1848 г.; „Demokrata Polski" 

20.1.1849 r.

Tomasz Szarota 


Nr 1, 2003 

MIEJSCA ZBRODNI Z LAT 1939-1945 

- ZACHOWANE W PAMIĘCI, ODCHODZĄCE W ZAPOMNIENIE, 

NA NOWO ODKRYTE PO DZIESIĘCIOLECIACH 

Zacznę od wymienienia kilku miejscowości, które, jak przypuszczam, 

dla większości czytelników tego tekstu bądź są pustym słowem, bądź w każdym 

razie nie kojarzą się z popełnioną podczas II wojny światowej zbrodnią. Nazwa 

pierwszej z nich brzmi Rumbula. Podejrzewam, że tylko niewiele osób w Polsce 

wie, na mapie jakiego kraju należy jej szukać. Otóż w pobliżu tej, odległej 12 km 

od Rygi stacji kolejowej, podczas dwu dni, 29 listopada i 8 grudnia 1941 r. Niemcy 

przy pomocy łotewskich kolaborantów wymordowali około 25 tys. Żydów 1 . Tylko 

jedna dwudniowa masakra, w podkijowskim Babim Jarze 29 i 30 września tegoż 

roku, pochłonęła większą liczbę ofiar, bo prawie 34 tys. 2 

Gdy słyszymy nazwę Odessa, to, jak sądzę, pojawia się w pamięci przede 

wszystkim słynna scena z filmu Siergieja Eisensteina „Pancernik Potiomkin". 

A przecież w tym właśnie mieście, jednego tylko dnia, 23 października 1941 r. 

Rumuni w asyście Niemców zgładzili około 24 tys. Żydów 3 . Zwłoki 19 tys. rozstrzelanych 

oblano benzyną i spalono. 

Ponary - to mała osada nieopodal Wilna (dziś Vilnius - stolica niepodległej 

Litwy). W latach 1941-1944 litewscy kolaboranci pod niemieckim nadzorem oraz 

sami Niemcy wymordowali tam około 70 tys. Żydów i kilkanaście tysięcy, co 

najmniej, przedstawicieli innych narodów, głównie Polaków 4 . Czyż mylę się, jeśli 

1 

Por. rozdział Rumbula w książce Andrewsa Ezergailisa, The Holocaust in Latvia 1941- 

-1944, Riga-Washington 1996, s. 239-270. 

2 

Por. E. Roy Wiehn, Septembermassaker 1941. Die Schoâh von Kiew-Babi-Jar, w: tenże, 

Schriften zur Schoâh und Judaica III, Konstanz 1992, s. 217-283. 

3 

Por. D. Litani, The Destruction of the Jews of Odessa in the Light of Rumunian Documents, 

„Yad Vashem Studies", vol. VI, 1967, s. 135-154; także, R. Ioanid, The Holocaust 

in Romania. The Destruction of Jews and Gypsies under the Antonescu Regime, 1940- 

-1944, Chicago 2000, s. 177-182 (dziękuję dr. Dariuszowi Libionce za zwrócenie mi uwagi 

na tę publikację). 

4 

Wciąż brak pracy naukowej na temat Ponar. Książka Heleny Pasierbskiej Wileńskie Ponary, 

Gdańsk 1996 dotyczy przede wszystkim ofiar polskich. 23 września 2002 r. miałem okazję

52 Tomasz Szarota 

powiem, że chyba większość z czytelników nigdy dotychczas z nazwą Ponary 

się nie zetknęła? 

Temu, że nic zapewne Państwu nie powie nazwa polskiego kiedyś miasta 

Stanisławów (dziś Iwano-Frankowsk na Ukrainie) zupełnie bym się nie dziwił, 

skoro o dokonanej tam, tym razem tylko przez Niemców, 12 października 1941 r. 

masakrze 10-12 tys. Żydów nie pamiętamy także my, Polacy. W opracowanym 

przez profesora Czesława Łuczaka i wydanym w 1995 r. kalendarium Od pierwszej 

do ostatniej godziny drugiej wojny światowej, pod wspomnianą przed chwilą 

datą czytamy m.in.: „Policja zakończyła w Biernatkach (woj. poznańskie) trzy 

dni trwające egzekucje, w których zginęło 125 Żydów przewiezionych z Kalisza" 

5 . Przez chwilę nie wątpię, że gdyby profesor Łuczak wiedział o popełnionej 

tego samego dnia w Stanisławowie zbrodni, informację o niej umieściłby 

w swoim kalendarium . Należy jednak pamiętać, że dzieje byłych polskich Kresów 

Wschodnich podczas II wojny światowej, i to zarówno w okresie okupacji 

sowieckiej, jak i niemieckiej, należały w PRL do tematów tabu. Budzi jednak 

zdziwienie brak wzmianki o wymordowaniu stanisławowskich Żydów w spisanych 

wszak poza krajem i bez potrzeby lęku przed ingerencjami cenzury Wspomnieniach 

wojennych Karoliny Lanckorońskiej, która w 1942 r. kilka miesięcy 

spędziła w tym mieście i przeprowadziła wiele rozmów z jego polskimi mieszkańcami 

6 . 

Gdyby, tak jak w Stanisławowie, także w Jedwabnem 10 lipca 1941 r. jedynymi 

sprawcami koszmarnej zbrodni byli Niemcy, to wówczas, jak się zdaje, ów 

epizod Holocaustu nikogo by specjalnie nie zainteresował. Szokiem okazała się 

dopiero wiadomość, że tam zbrodnię popełnili Polacy, którzy przy niewielkim 

tylko udziale Niemców, choć pod ich nadzorem i przypuszczalnie na ich rozkaz, 

spalili w stodole kilkuset swoich żydowskich sąsiadów. Dzięki książce Jana Tomasza 

Grossa, wydanej najpierw po polsku, a teraz dostępnej już w wersjach 

angielskiej, niemieckiej, włoskiej i francuskiej, mord w Jedwabnem stał się znany 

na całym świecie 7 . 

uczestniczenia tam w wielkiej uroczystości międzynarodowej w dniu pamięci Zagłady 

Żydów litewskich. 

5 

C. Łuczak, Od pierwszej dostatniej godziny drugiej wojny światowej: dzieje Polski i Polaków, 

Poznań 1995, s. 164; o masakrze w Stanisławowie są informacje w Pamiętniku J. Feuermana 

opublikowanym w „Biuletynie ŻIH", t. 59, 1966; por. też książkę E. Freundlich, Die 

Ermordung einer Stadt namens Stanislau, Wien 1986. 

6 

K. Lanckrońska, Wspomnienia wojenne: 22 IX 1939-5 IV 1945, Kraków 2001, rozdział 

o Stanisławowie s. 142-175. 

7 

Wersja niemiecka: J.T. Gross, Nachbarn. Der Mord an den Juden von Jedwabne, Vorwort 

von Adam Michnik, Aus dem Englischen von Friedrich Griese, München 2001, ss. 195; 

obawiam się, że dwutomowe wydawnictwo Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, t. 2: Dokumenty, 

opublikowane przez Instytut Pamięci Narodowej, pod redakcją Pawła Machcewicza 

i Krzysztofa Persaka, w październiku 2002 r. pozostanie bez echa.

Miejsca zbrodni z lat 1939-1945 53 

W 2002 r. organizatorzy międzynarodowej konferencji w Wiedniu poprosili 

mnie, bym wygłosił referat o dokonujących się obecnie zmianach w świadomości 

historycznej Polaków lub o naszej debacie wokół „sprawy Jedwabnego". Mając 

zbyt mało danych, by powiedzieć coś sensownego o aktualnym spojrzeniu moich 

rodaków na naszą własną historię, a omówienie toczącej się od maja 2000 r. 

dyskusji o Jedwabnem wymagałoby wszak napisania oddzielnej książki, zdecydowałem 

się na inny, skądinąd frapujący temat, choć oczywiście jego wyczerpanie 

w krótkim referacie nie było możliwe. Właśnie ten referat tu teraz prezentuję. 

Jestem w stanie jedynie zasygnalizować pewne problemy oraz podzielić się 

z Państwem refleksjami historyka, który zajmując się od 30 lat dziejami II wojny 

światowej ma skłonność do ujęć komparatystycznych 8 , śledzi z uwagą „przezwyciężanie 

przeszłości" nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach, przede 

wszystkim we Francji i w Niemczech, a na dodatek, jako Polak mógł przekazać 

doświadczenia narodu będącego ofiarą obu dwudziestowiecznych totalitaryzmów 

- nazistowskiego i sowieckiego. 

Najpierw kilka spostrzeżeń odnoszących się do wyraźnych zmian 

w zainteresowaniach badawczych historyków zajmujących się dziejami II wojny 

światowej. Jeśli porównalibyśmy bibliografię prac opublikowanych na ten temat 

w latach 1960-1980 z publikacjami ostatnich lat kilkunastu, bez trudu zauważylibyśmy 

niemal całkowite zniknięcie problematyki nie tak dawno 

dominującej, jak działania militarne koalicji antyhitlerowskiej czy najprzeróżniejsze 

formy ruchu oporu w krajach okupowanych przez Trzecią Rzeszę. 

W chwili obecnej tematem numer jeden historiografii światowej stał się, bez 

wątpienia, Holocaust, przy czym uwagę badaczy bardziej niż żydowskie ofiary 

tego, nie mającego odpowiednika w dziejach ludzkości mordu, przyciągają, 

by posłużyć się sformułowaniami Raula Hilberga „Perpetrators" i „Bystanders" 9 . 

Wśród tych pierwszych dostrzega się już nie samych Niemców, gdyż coraz więcej 

dowiadujemy się o udziale ludności miejscowej w popełnionej na Żydach zbrodni. 

Wiąże się to zresztą z podjęciem badań nad tak drażliwym, dawniej niemal 

przemilczanym tematem, jakim jest kolaboracja z najeźdźcą na terenach okupowanych 

10 . 

8 T. Szarota, Życie codzienne w stolicach okupowanej Europy, Warszawa 1995; tenże, Alltag 

in Warschau und anderen besetzten Hauptstädten, w: Ch. Kiessmann (Hrsg.), September 

1939. Krieg, Besatzung, Widerstand in Polen, Göttingen 1989, s. 73-94; tenże, U progu 

Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie. Warszawa, Paryż, 

Amsterdam, Antwerspia, Kowno, wyd. 2, Warszawa 2001. 

9 Tytuł książki Hilberga w wersji angielskiej brzmi: Perpetrators, Victims, Bystanders, w wersji 

niemieckiej: Täter, Opfer, Zuschauer. Określenia „Bystanders" i „Zuschauer" po polsku 

najlepiej chyba oddaje określenie „gapie". 

10 Bodajże pierwszą międzynarodową konferencję o kolaboracji zorganizowali w 1991 r. 

w Brescii Włosi. Materiały pt. Una certa Europa. II collaborazionismo eon le potenze 

deli Asse 1939-1945. Le fonti, a cura di Luigi Cajani e Brunello Mantelli, ukazały się rok


Z kolei zwrócenie uwagi na zjawisko kolaboracji traktować należy jako przejaw 

dokonującej się obecnie, i to w wielu krajach jednocześnie, rewizji spojrzenia 

na własną okupacyjną lub tylko wojenną przeszłość. Mamy do czynienia z czymś, 

co można określić jako narodowe rachunki sumienia. W praktyce oznacza to 

demistyfikację wersji historii heroiczno-martyrologicznej, co postulował Tony 

Judt w artykule opublikowanym w Wiedniu w 1993 r. 11 Dostrzegam tu jednak 

pewne niebezpieczeństwo w zachwianiu proporcji, polegające na wyolbrzymieniu 

znaczenia i zasięgu kolaboracji, przy jednoczesnym minimalizowaniu oporu społecznego 

i sukcesów odnoszonych w walce z okupantem, a także traceniu z pola 

widzenia obecności tegoż okupanta, sprawującego władzę zwierzchnią, decydującą 

o losie ludności na zajętym terytorium. Przytoczę tu przykład książki młodej 

historyczki holenderskiej Nandy van den Zee, najpierw wydanej w jej ojczyźnie, 

a potem przetłumaczonej na język niemiecki 12 . Tytuł dzieła w przekładzie polskim 

brzmiałby „»Aby uniknąć gorszego«. Wymordowanie holenderskich Żydów: 

kolaboracja i ruch oporu". Otóż w książce tej niemalże w ogóle nie ma 

Niemców, natomiast pod pręgierzem stawia autorka własne społeczeństwo, żydowski 

Judenrat w Amsterdamie, głównie zaś królową Wilhelminę, która - jej 

zdaniem - zdradziła swój naród i holenderskich Żydów, udając się na emigrację 

do Londynu. Przez chwilę nie towarzyszy temu refleksja, że król belgijski Leopold, 

pozostając w kraju, na los Żydów belgijskich żadnego wpływu nie miał. 

Rozpad ZSRR oraz odzyskanie niepodległości lub pełnej suwerenności przez 

wiele krajów, uprzednio mu podporządkowanych, a tym samym zniknięcie ograniczeń 

cenzuralnych, umożliwiło zajęcie się tam tematami będącymi dotychczas 

tabu, przede wszystkim zbrodniami komunistycznego reżimu. W „wolnym świecie", 

poza okresem „zimnej wojny" oraz publicystyką skrajnej prawicy, z wielu 

powodów zbrodnie te starano się przemilczeć. W 1974 r. ukazał się co prawda 

na Zachodzie Archipelag Gulag Aleksandra Sołżenicyna, ale na publikację w języku 

angielskim przewodnika po sowieckich obozach i więzieniach autorstwa 

Avrahama Shifrina zdecydowało się w 1980 r. jedynie małe wydawnictwo 

w Szwajcarii 13 . Choć dostępny już jest także przekład niemiecki, nie zauważyłem, 

by tym opracowaniem posłużono się w słynnym dziele z 1997 r. Czarna 

później jako 6 tom „Annali delia fondazione Luigi Micheletti". Jest tam mój tekst, II collaborazionismo 

in un paese senza Quisling, s. 395-414. 

11 

T. Judt, Die Vergessenheit ist ein anderes Land. Politische Mythen im Nachkriegseuropa, 

„Transit", Helf 6, Herbst 1993, s. 87-120. 

12 

„ Um schlimmeres zu verhindern Die Ermordung der niederländischen Juden: Kollaboration 

und Wiederstand, aus der niederländischen von Bram Opstelten, München- 

-Wien 1999. 

13 

A. Shifrin, The First Guidebook to Prisons and Concentration Camps of the Soviet Union, 

Uhldingen/Seewis 1980, ss. 378; wersja niemiecka: UdSSR Reiseführer durch Gefängnisse 

und Konzentrationslager in der Sowjetunion, Uhldingen/Seewis-Ulm 1980.


księga komunizmu. Tu informacja, która zapewne będzie zaskoczeniem. Otóż zamieszczona 

tam mapka Gułagu pokrywa się w ogólnych zarysach z mapką, jaką 

znajdziemy w hitlerowskiej broszurze propagandowej z 1941 r. Jej autorem był 

Austriak, Kajetan Klug, nosi ona tytuł Die grösste Sklaverei der Weltgeschichte. 

Tatsachenbericht aus den Strafgebieten der G.P.U. XĄ 

Nie ukrywam, że mnie jako Polaka najbardziej interesuje to, w jakim kierunku 

idą zmiany w świadomości historycznej w zjednoczonych Niemczech. Od 

czasu, gdy odbywałem staże naukowe w kierowanym wówczas przez Martina 

Broszata Institut für Zeitgeschichte, jestem pełen najgłębszego szacunku dla tych 

historyków niemieckich, którzy nieprzerwanie od kilkudziesięciu lat wnikliwie 

badają dzieje narodowego socjalizmu, wciąż przy tym odkrywając nowe, popełnione 

przez ten reżim zbrodnie. W tym kontekście za bardzo cenną i pożyteczną 

uważam inicjatywę organizatorów wystawy „Verbrechen der Wehrmacht", której 

pierwsza edycja nie była niestety pozbawiona, rażących niekiedy błędów. Wytknął 

je organizatorem wystawy nasz rodak Bogdan Musiał w artykule opublikowanym 

w 1999 r. w czasopiśmie „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte", zwracając uwagę, 

że na wystawie pokazywane są fotografie zbrodni popełnionych w czerwcu 1941 r. 

przez NKWD, z podpisami wyjaśniającymi je jako zbrodnie niemieckie 15 . 

Jestem zdania, że powinniśmy zrozumieć potrzebę Niemców, by wreszcie, 

po kilkudziesięciu latach, móc głośno mówić także o wojennych i powojennych 

cierpieniach własnego narodu. O niewinnych ofiarach Vertreibung, czyli wypędzenia, 

o tych, którzy ponieśli śmierć po storpedowaniu przez Rosjan statku 

„Wilhelm Gustloffginęli w bombardowanym Dreźnie, zostali zamordowani 

przez żołnierzy Armii Czerwonej w miejscowości, która wówczas nazywała się 

Nemmersdorf, a obecnie nazywa się Majakowskoje. Nie wolno jednak, mówiąc 

o skutkach, zapominać o przyczynach, o tym że Niemcy byli tylko ostatnią ofiarą 

rozpętanej przez nich samych wojny. Gdy wspomina się nalot na Drezno bez 

przypominania, że wcześniej samoloty Luftwaffe zrzucały bomby, zabijając 

mieszkańców Warszawy, Rotterdamu, Coventry czy Belgradu, to wówczas po 

prostu fałszuje się historię 16 . Zapewne niektórzy czytelnicy słyszeli o bijącej 

14 Zentralverlag der NSDAP, Berlin 1941 (301-400. Tausend!), ss. 64, oprać. K. Neuscheler, 

dziennikarz „Völkischer Beobachter", mapki, s. 24 i 53; w 1943 r. broszura Kluga ukazała 

się po polsku w Warszawie w hitlerowskim wydawnictwie propagandowym pt. Największe 

niewolnictwo w historii świata. 

15 Główny zarzut sformułował Bogdan Musiał i dotyczył prezentowania zbrodni NKWD jako 

zbrodni Wehrmachtu, por. jego artykuł Bilder einer Austeilung. Kritische Anmekungen zur 

Wehrmachtsaustellung, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte" 1999, Helf 4, s. 563-591; 

o mordach dokonanych przez NKWD w czerwcu 1941 r. por. jego książkę „Konterrevolutionäre 

sind zu erschießen ". Die Brutalisierung des deutsch-sowjetischen Krieges im Sommer 

1941, Berlin-München 2000. 

16 Liczba ofiar całodziennego nalotu na Warszawę 25 września 1939 r. nie jest znana, szacunki 

wahają się od kilkunastu do dwudziestukilku tysięcy. W Rotterdamie nalot 14 maja


wszelkie rekordy popularności w Niemczech książce Jorga Friedricha Der Brand. 

Deutschland im Bombenkrieg 1940-1945 n . Zbrodniarzem wojennym jest w niej 

Winston Churchill. W tym kontekście pragnę zwrócić uwagę na omówienie książki 

Freidricha, pióra niemieckiego dziennikarza Joachima Trenknera, opublikowane 

w „Tygodniku Powszechnym" 18 , a także na artykuł tegoż autora, zamieszczony 

w tygodniku „Die Zeit", Ziel vernichtet. Wieluń, 1. September 1939: Mit 

der Zerstörung des polnischen Städtchens durch die deutsche Luftwaffe begann 

der totale. Bombenterror des Zweiten Weltkriegs 19 . 

Przechodzę do uwag szczegółowych. Dla uniknięcia nieporozumień wyjaśniam, 

że za zbrodnie popełnione w latach 1939-1945 uważam: eksterminację 

przeprowadzaną według kryteriów rasowych, narodowościowych, lub jakichkolwiek 

innych, mordy popełniane na ludności cywilnej w ramach odpowiedzialności 

zbiorowej, zabijanie wziętych do niewoli jeńców wojennych. 

Zastanawiając się nad tym, co powoduje, że pewne miejsca zbrodni stają się 

szeroko znane i często pojawiają się w naszej pamięci, dochodzę do wniosku, że 

liczba ofiar nie ma tu większego znaczenia. Ogromnie natomiast istotne jest istnienie 

przekazów wizualnych, fotograficznych lub(i) filmowych. Przykładem może 

tu być masakra Żydów na dziedzińcu garażu „Lietukisa" w Kownie 27 czerwca 

1941 r. 20 , egzekucja 36 Serbów w Pancevie 22 kwietnia 1941 r. 21 , czy wspomniany 

przed chwilą mord w Nemmersdorfie, gdzie zginęło 60-70 Niemców 22 . Myśląc 

1940 r. przyczynił się do śmierci 814 osób, w Coventry zginęło pod bombami niemieckimi 

550 osób, w Belgradzie 6/7 kwietnia 1941 r. ofiar było 2271. Liczba zabitych podczas 

bombardowania przez aliantów Drezna 13/14 lutego 1944 r. podawana jest rozmaicie, niekiedy 

jest mowa nawet o 130 tys. ofiar. Rzetelny badacz Rudolf Förster jest zdania, że tej 

nocy zginęło co najmniej 35 tys. ludzi, Dresden, w: M. R Hiller, E. Jäckel, J. Rohwer (Hrsg.), 

Städte im 2. Weltkrieg. Ein internationaler Vergleich, Essen 1991, s. 299-315. 

17 

Książka ukazała się w 2002 r., w ciągu kilku tygodni sprzedano około 100 tys. egzemplarzy, 

wciąż trwa dyskusja na jej temat, por. A. Krzemiński, Bomby wolności, „Polityka", 

nr 15 z 12 kwietnia 2003 r. 

18 

„Ten zbrodniarz Churchill". Niemcy domagają się dla siebie statusu ofiar wojny, „Tygodnik 

Powszechny", nr 2 z 12 stycznia 2003 r. 

19 

„Die Zeit", nr 7 z 6 lutego 2003 r. Wcześniej tekst ten po polsku został opublikowany 

w „Tygodniku Powszechnym", nr 36 z 5 wrzesśnia 1999 r. 

20 

Zdjęcia wykonane przez dwóch żołnierzy niemieckich po raz pierwszy zostały reprodukowane 

w ukazującym się w Bonn socjaldemokratycznym tygodniku „Vorwärts" z 8 i 15 

sierpnia 1958 r. Potem wielokrotnie były publikowane w prasie oraz w książkach o Holocauście. 

Wydarzeniem znacznie mniej znanym jest pogrom, dwa dni wcześniejszy, w dzielnicy 

Kowna Slobodka, choć zamordowano tam wówczas około 1500 Żydów. 

21 

Słynne zdjęcie żołnierza niemieckiego dobijającego strzałem z pistoletu ofiary egzekucji 

w Pancevie umieszczono na okładce katalogu pierwszej wersji wystawy „Verbrechen der 

Wehrmacht", a także na okładce „Der Spiegel" z 10 marca 1997 r. O samej zbrodni pisze 

Walter Manoschek w artykule Du - Strick!, Du - Kugeil! Pancevo April 1941. Das Protokoll 

eines Massaker, „Die Zeit" z 8 lipca 1999 r. 

22 

Ostatnio zdjęcie ofiar tego mordu opublikowali Thomas Darnstädt i Klaus Wiegrefe w ar-


o filmie mam na myśli „Deutsche Wochenschau" z 10 i 23 lipca 1941 r., z zarejestrowanymi 

scenami z pogromu we Lwowie 23 . 

Dość długo po wojnie kilka miejsc zbrodni hitlerowskich miało wręcz symboliczny 

charakter, nazwy takich miejscowości, jak Lidice (10 czerwca 1942 r. 

rozstrzelano tam 199 mężczyzn) 24 czy Oradour-sur-Glane (zamordowano tam 

10 czerwca 1944 r. ogółem 642 osoby, z nich 450 kobiet i dzieci spalono w kościele!) 

25 znane były na całym świecie. Dziś pamięta się o nich chyba tylko w Czechach 

i we Francji. Złowrogim symbolem zła pozostał natomiast dla świata KL 

Auschwitz-Birkenau - miejsce śmierci przeszło miliona ludzi. 

Wypowiedziałem się już pochlebnie o wystawie „Verbrechen der Wehrmacht". 

Zarówno jej pierwsza, jak i druga wersja dotyczy Vernichtungskrieg z lat 

1941-1944, a konkretnie działań prowadzonych w Jugosławii, Grecji i na terytorium 

Związku Radzieckiego. Z niezbyt dla mnie zrozumiałych względów pominięto 

na tej wystawie zbrodnie Wehrmachtu, popełnione w Polsce we wrześniu 

1939 r., choć obszerna dokumentacja na ten temat została już opublikowana 

wiele lat temu 26 . Choć Feldzug in Polen nie był „Vernichtungskrieg", to jednak 

żołnierze niemieccy zachowywali się w Polsce inaczej niż podczas kampanii na 

Zachodzie wiosną 1940 r. Z ostatnich badań zresztą wynika, że sposób traktowania 

przez nich ludności we Włoszech po wrześniu 1943 r. przypomina to, co 

wcześniej działo się w naszym kraju 27 . Zwracam uwagę, że w odwet za zamach, 

ty kule Die Deutschen als Opfer, otwierającym serię poświęconą Vertreibung w czterech 

kolejnych numerach tygodnika „Der Spiegel" (od 25 marca 2002 r.); potem wraz z uzupełnieniami 

ukazał się „Spiegel special. Das Magazin zum Thema", Nr 2. Ta sama fotografia 

ilustruje artykuł Andrzeja Saksona, Cień Königsberga. Debata o wysiedleniu Niemców po 

1945 r., „Gazeta Wyborcza" z 20 września 2002 r. 

23 

Kroniki te są obecnie pokazywane na drugiej edycji wystawy „Verbrechen der Wehrmacht", 

brak jednak ich omówienia w katalogu. 

24 

W raporcie o represjach po zamachu na Hydricha Kurt Deluege jako Reichsprotektor 

Böhmen und Mähren infonnował Martina Bonnanna: „Die Ortschaft Liditz wurde mit 95 

Häusern vollständig niedergebrannt, 199 männliche Einwohner über 15 Jahre wurden an 

Ort und Stelle erschossen, 184 Frauen in das Konzentrationslager Ravensbrück, 88 Kinder 

nach Litzmannstadt überfuhrt, während 7 Kinder unter 1 Jahr in ein Heim nach Prag gebracht 

wurden", Die Deutschen in der Tschechoslowakei 1933-1947. Dokumentensammlung, 

oprać. V. Kral, Praha 1964, s. 488. 

25 

Sygnalizuję dwujęzyczną francusko-niemiecką książkę Martina Grafa i Florence Herve 

Oradour, wydaną w Essen w 1995 r. w serii ukazującej się pod znamiennym tytułem: „Regards 

au-delä de l'oubli. Blicke gegen das Vergessen". 

26 

Myślę tu o dziele Szymona Datnera, 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na 

polskiej ludności cywilnej w okresie od 1 IX do 25 X1939, Warszawa 1967, ss. 619; skrót 

po angielsku - Crimes committed by the Wehrmacht during the September Campaign and 

the Period of Military Government, „Polish Western Affairs" 1962, No. 2, s. 295-338. 

W języku angielskim dostępna jest także inna jego książka Crimes against POWs. Responsibility 

of the Wehrmacht, Warszawa 1964. 

27 

Por. F. Andrae, Auch gegen Frauen und Kinder. Der Krieg der deutschen Wehrmacht gegen 

Zivilbevölkerung in Italien 1943-1945, München-Zürich 1995; G. Schreiber, Deutsche


w którego wyniku w Rzymie zginęło 33 niemieckich żołnierzy, 24 marca 1944 r. 

w Fosse Ardeatine - strzałem w tył głowy - zamordowano 335 Włochów 28 . 

Odkrycie przez Niemców grobów katyńskich przekonało ich, jak nierozważną 

rzeczą jest pozostawianie śladów dokonanej zbrodni. Aż dziwne, że dotąd nie 

powstała praca o zacieraniu przez Trzecią Rzeszę od 1943 r. śladów dokonanych 

przez Niemców wcześniej mordów. W trakcie tej akcji specjalnie utworzone 

żydowskie Kommando wydobyło z ziemi zwłoki około 700 tys. zamordowanych 

w komorach gazowych Treblinki Żydów i spaliło je na rusztach, utworzonych 

z szyn kolejowych 29 . Miejscom sowieckich zbrodni w Katyniu, Miednoje i Charkowie 

powinno być poświęcone zupełnie odrębne opracowanie. 

Gdy mówimy o zbrodniach popełnionych w latach 1939-1945 powinniśmy 

mieć też na uwadze sposoby pozbawiania ludzi życia. Dawne metody, ich rozstrzeliwanie 

czy wieszanie, okazały się już niewystarczające. Doświadczenia wyniesione 

chyba bardziej z „Nocy kryształowej" w Trzeciej Rzeczy w listopadzie 

1938 r., a nie stosy inkwizycji podsunęły nazistom myśl o paleniu ludzi żywcem. 

27 czerwca 1941 r., na kilkanaście dni przed Jedwabnem, w Białymstoku w podpalonej 

przez nich synagodze zginęło w pożarze około 800 Żydów, a około 1000 

spłonęło w okolicznych domach 30 . Nigdy przedtem nie skazywano świadomie 

ludzi na śmierć głodową w takiej skali, jak to się stało podczas II wojny światowej. 

Na taką śmierć skazali Niemcy mieszkańców Leningradu, miasta, którego nie 

udało im się zdobyć 31 . Z głodu zginęły setki tysięcy sowieckich jeńców wojen- 

Kriegsverbrechen in Italien. Täter, Opfer, Strafverfolgung, München 1997; L. Klinkhammer, 

Eine Blutspur in der Toskana, „Frankfurter Allgemeine Zeitung" z 22 kwietnia 1997 r.; 

tenże (wraz z C. Gentile), Gegen die Verbündeten von einst. Die Gestapo in Italien, 

w: G. Paul i K.-M. Mallmann (wyd.), Die Gestapo im Zweiten Weltkrieg. „Heimatfront" 

und besetztes Europa, Darmstadt 2000, s. 521-540; tenże, Der Stahlpakt endete im Bleihagel. 

Kephalonia und das deutsche Massaker an italienischen Soldaten, „Frankfurtar Allgemeine 

Zeitung" z 16 marca 2002 r. 

28 

Por. S. Prauser, Mord in Rom? Der Anschlag in der Via Rasella und die deutsche Vergeltung 

in den Fosse Ardeatine im März 1944, „Vierteljahrshefte fur Zeitgeschichte" 2002, Heft 2, 

s. 269-301. Masowe mordy w Babim-Jarze i Odessie też były traktowane przez sprawców 

jako „akcje odwetowe", gdyż poprzedzały je udane zamachy dywersantów komunistycznych. 

O zamachu komunistów na rzymskiej via Rasella i niemieckim odwecie pisze Luciana 

Frassati-Gawrońska, Przeznaczenie nie omija Warszawy, Warszawa 2003, s. 283-286. 

29 

Relacja członka takiego Kommando Jankiela Wiernika, któremu udało się uciec z Treblinki, 

została opublikowana jako druk konspiracyjny w Warszawie w 1944 r. pt. Rok w Treblince. 

W tymże roku ukazało się w Nowym Jorku jej angielskie tłumaczenie: A Year in 

Treblinka. Z przedmową Władysława Bartoszewskiego w 2003 r. opublikowała dwujęzyczne 

wznowienie Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. 

30 

Verbrechen der Wehrmacht. Dimensionen des Vernichtungskrieges 1941-1944, Hamburg 

2002, s. 593-597. 

31 

Feldmarszałek Wilhelm Ritter von Leeb stanął w 1948 r. przed sądem, „Doch allierten Richter 

urteilen, das Aushungern der Stadt sei rechtmäßig gewesen", K. Wiegrefe, Abrechnung 

mit Hitlers Generälen, „Der Spiegel" z 26 listopada 2001 r. Podczas oblężenia zginęły


nych, śmierć głodowa dziesiątkowała mieszkańców warszawskiego getta. Tempo 

Zagłady okazało się dla „Endlosung der Judenfrage" zbyt powolne. Przyspieszył 

je jeden z wynalazków XX wieku - komora gazowa. 

Dwie uwagi natury terminologicznej. Pytanie, na jakie sam nie znajduję jednoznacznej 

odpowiedzi brzmi: czy powinniśmy mówić o zbrodniach hitlerowskich 

ewentualnie nazistowskich, czy też o zbrodniach niemieckich? Utworzona 

w Polsce w 1945 r. Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce po 

powstaniu Niemieckiej Republiki Demokratycznej przemianowana została na 

Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Od tego momentu 

przestało się niemal pojawiać w druku także określenie „niemiecka okupacja". 

Na dziesiątkach tablic w Warszawie, upamiętniających miejsca masowych egzekucji, 

mówi się tylko i wyłącznie o ofiarach zbrodni hitlerowskich. Po 1989 r. 

coraz powszechniej powraca się w Polsce do określeń stosowanych w pierwszych 

latach powojennych. 

Czy jest nadużyciem posługiwanie się nazwą „Holocaust" wówczas, gdy 

mówi się nie o zagładzie Żydów, lecz mordach popełnionych na przedstawicielach 

innych narodów? Wiem, że środowiska żydowskie miały pretensję do amerykańskiego 

badacza Richarda C. Lukasa, gdy swoją książkę o Polakach pod 

okupacją niemiecką zatytułował Forgotten Holocaust 32 . Obecnie w niemieckim 

obszarze językowym zdobywa popularność termin „der rote Holocaust", odnoszący 

się do zbrodni stalinowskich czy szerzej - komunistycznych 33 . Jeśli bierze 

się pod uwagę tylko liczbę ofiar obu totalitaryzmów, to wówczas określenie to 

da się uzasadnić, gdy jednak dokona się analizy założeń ideologicznych obu 

systemów, to wówczas rodzą się wątpliwości, a różnice pomiędzy nimi stają się 

wyraźniejsze, niż podobieństwa. Owe podobieństwa jednak przecież istnieją, 

a dotyczą może przede wszystkim cierpień ludzi prześladowanych, upokarzanych, 

zmuszanych do niewolniczej pracy, torturowanych i wreszcie zabijanych. Nie 

jest też chyba dziełem przypadku, że podejmuje się prace badawcze, w których 

przedmiotem zainteresowania są doświadczenia ludzi, którzy przeżyli Holocaust, 

obozy koncentracyjne lub Gułag i których przeżycia są poddawane analizie porównawczej 

34 . 

w Leningradzie z głodu dziesiątki tysięcy ludzi. 

32 

R.C. Lukas, Forgotten Holocaust. The Poles under German Occupation 1939-1944, 

Lexington, Kentucky 1986. 

33 

Przykłady: P. Rothenhäusler, H.-U. Sonderegger (Hrsg.), Erinnerung an den Roten Holocaust. 

Der Jahrhundertverrat der Intellektuellen, Stäfa 1999; H. Möller (Hrsg.), Der rote 

Holocaust und die Deutschen. Die Debatte um das „Schwarzbuch des Kommunismus 

München 1999. 

34 

Przykłady: R. Streibel, H. Schafranek (Hrsg.), Strategie des Überlebens. Häftlingsgesellschaften 

in KZ und Gulag, Wien 1996; F. Boll, Sprechen als Last und Befreiung. Holocaust-Überlebende 

und politisch Verfolgte zweier Diktaturen, Bonn 2001.


Wśród miejsc zbrodni z lat 1939-1945 są i takie, które nie przestały nimi 

być także w latach powojennych. Przez kompleks hitlerowskich Stalagów 

w Lamsdorf na Opolszczyźnie przeszło około 200 tys. jeńców sowieckich, z których 

co piąty stracił w nich życie. W lipcu 1945 r. w miejscowości tej, nazywającej 

się teraz Łambinowice, Polacy założyli obóz dla Niemców. Według danych 

niemieckich zginęło tam 6,5 tys. ludzi, według historyków polskich około 1,5 tys. 

We wrześniu 2002 r. otwarto tam uroczyście cmentarz ofiar niemieckich, jako 

symbol polsko-niemieckiego pojednania 35 . Jesienią 2001 r. na terenie byłego hitlerowskiego 

obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen otwarto muzeum upamiętniające 

miejsce, gdzie po wojnie funkcjonował „sowjetisches Speziallager" 36 

W interesującym artykule opublikowanym niedawno w piśmie „Transit" 

historyk amerykański Charles S. Maier stawia tezę, że pamięć o zbrodniach nazistowskich 

jest „gorąca", a o komunistycznych „zimna" 37 . Choć w tekście tym 

jest wiele trafnych spostrzeżeń, patrząc na to z polskiej perspektywy muszę stwierdzić, 

że młode pokolenie Polaków, odrzucając martyrologiczną tradycję dziejów 

własnego narodu, nie zapomina co prawda o wyrządzonych nam krzywdach, lecz 

pamięć o nich nie wywołuje już gniewu i dawnych emocji. Jak się zdaje jesteśmy 

na dobrej drodze, by zrealizować wysunięty przez Timothy'ego Gartona Asha 

postlat Mesomnesie 38 - mieszanki pamiętania, by zło się nie powtórzyło oraz 

zapominania, by nie wywołać upiorów dawnej nienawiści. 

35 Pojednanie na cmentarzu. W Łambinowicach uczczono pamięć ofiar, „Gazeta Wyborcza" 

z 17 września 2002 r.; por. opis uroczystości w książce Edmunda Nowaka, Obozy na Śląsku 

Opolskim w systemie powojennych obozów w Polsce (1945-1950). Historia i implikacje, 

Opole 2002, s. 355-359. 

36 P.J. Winters, Der Archipel Rache. Doppelte Geschichte, doppeltes Grauen: Nach der SS 

kam der NKWD. In Sachsenhausen eröffnet das „Museum Sowjetisches Speziallager 

„Frankfurter Allgemeine Zeitung" z 8 grudnia 2001 r. 

37 Ch.S. Maier, Heisses und kaltes Gedächtnis. Zur politischen Halbwertzeit des faschistischen 

und kommunistissehen Gedächtnisses, „Transit", Heft 22, Winter 2001/2002, s. 153-165. 

38 T.G. Ash, Mesomnesie, „Transit", Heft 22, Winter 2001/2002, s. 32-48.

Andrew Targowski 


Nr 1-2, 2003 

IN PURSUIT OF A CRITICAL TOTAL HISTORY THEORY 

THE MODELING OF CIVILIZATION'S HISTORY 

Introduction 

After literature, history is the most universal discipline of knowledge, passionately 

held by millions of people on earth. History makes us curious, because 

perhaps in it resides the puzzle of human existence, its successes and failures. 

We want to know the past because we want to learn "lessons of history'". 

Hence, history is popular and rich in its public role and its scientific methods are 

even the subject of philosophical debates. 

It is still debated whether, as Hegel 2 stated, history is not chance but is rather 

a rational process operating according to the laws of evolution, and embodying 

the spirit of freedom. The 19 th century's positivism stipulated a role for 

historians to be disinterested observers and to find, in the past, laws of human 

behavior. The 20 th century's tremendous progress in research and technology has 

influenced historians to consider history as a pure science with the accent on largescale 

forces or structures instead on individuals 3 . 

As we move into the 21 st century, new trends in the evolution of civilization, 

informatization and globalization guide our awareness. These trends emphasize 

the application of information engineering skills and offer an expanded 

picture of human undertakings. The emerging world's history of civilization in 

the making is no longer "sequential" and "slow" but is now "instant" and "fast." 

To understand such a dynamic civilization and take a pro-active role in it one 

must develop new skills and new approaches to its study. Perhaps one should 

take examples from other sciences, where modeling (for example in physics) is 

applied in order to discover some common observations, rules, and laws. 

1 M. Howard, Lessons of History, New Haven and London, 1991. 

2 G.W. Hegel, The Philosophy of History, New York, 1956. 

3 E. Breisach, Historiography, Ancient, Medieval and Modern, Chicago, 1983, p. 408.

62 Andrew Targowski 

Of course, a new method of historic investigation, which is presented here 

takes into account some concepts that have been formulated in the past, but because 

tools were not widely applicable in that era, they were not introduced to 

historians' practice. One must mention here the work of Fernand Braudel 4 in the 

French historic school of Annaliste, in the second part of the 20 th century. The 

founder of this school proposed the structural approach toward the Universal Total 

History of civilization. In his numerous books the author sought the driving forces 

("wheels") of civilization; however, his contribution focused at the level of 

analysis rather than upon synthesis. 

A similar approach has been presented by the English historian, Arnold 

Toynbee 5 , who over the course of 52 years (1920-72) investigated civilization's 

processes and described them in seven volumes. At the end of his life he abandoned 

the civilization approach, since he was convinced that religion rather than 

civilization has exerted a stronger influence upon human life 6 . 

In the past, several historians have undertaken an effort to investigate a total 

history, but the applied narrative method did not allow for grasping the essence 

of historic processes. In this respect one can mention the German historian, Leopold 

von Ranke, who in the 19 th century published fifty four volumes filled with 

historical and political writings. The author declared the intention not to pass 

judgment on the past but simply to report how it actually was 7 . 

A similar effort was made by the American historians Will and Ariel 

Durant 8 , who published 10,000 pages in eleven volumes of The Story of Civilization. 

If those superhuman efforts of registering the past are not be wasted, 

this approach should be continued in the next wave of historic investigations, 

which perhaps may lead toward the formulation of a grand synthesis of total 

history. 

This paper offers an architectural (graphic) modeling of civilization's evolution 

in order to develop a big-picture grasp of critical major trends, bifurcations, 

"turning-points," and consequences of a total history of the world, referred 

to as "CTH" The architectural-normative method of CTH is defined to study 

events in terms of historic macrostructures, ministructures, and microstructures. 

This method is a good example of the interdisciplinary approach among historians, 

politologs, and informaticians. 

The author is an informatician, who was engaged in the development of social 

computing in totalitarian Poland ("INFOSTRADA" - 1972) and received (during 

the crackdown of Solidarity) political asylum in the US, where in the 1990s 

4 

F. Braudel, A History of Civilization, New York, 1993. 

5 

A. Toynbee, A Study of History, New York, 1995. 

6 

E. Breisach, op. cit., p. 399. 

7 

Ibidem, p. 233. 

8 

W. and A. Durant, The Story of Civilization, New York, 1963.

In Pursuit of a Critical Total History Theory 63 

he published (in addition to books on informatics) several books on Poland's 

political transition from communism to capitalism 9 . 

In this process of searching for critical processes and structures, the author 

published The Fate of Poland and the World - 2000 10 , an interdisciplinary historic 

book with fourteen co-authors, including some prominent Polish historians. 

In this book on Poland's Universal Total History the authors have taken a public 

role to make the reader more aware of critical processes and events. This book is 

a prototype for the method presented in this paper. 

If this method will be accepted by the community of historians, it will mean 

that progress in science can be achieved faster through interdisciplinary collaboration. 

To the skeptics about the presented approach, it is worthy to mention that 

history as well as informatics are preoccupied with the same task: processing of 

information. 

The Purpose and Subject of History 

The mission of historical studies, as of the majority of social sciences, is the 

investigation of causes and effects of change and the continuation of civilization 

processes in a linkage with the present and future. The author thinks that in general 

the mission of history is the reflection of historic processes and the factors 

that influence them in an indirect manner from the scientific and public role points 

of view. 

The author's personal experience in political activities indicates that besides 

history's role as a pure science, it also should exercise a public role as well. One 

can use the example of the biological sciences, which are developed in laboratories 

and clinics and publish their results in scientific journals. Simultaneously, 

their final products are new treatment methods and medicines applied in health 

care which are also found in popular publications and TV programs, made understandable 

for the common person. That common person's health is the end 

destination of those sophisticated sciences. 

The same can be said about the destination of the study of history. Historical 

studies should also produce "medications" under the form of a critical synthesis 

that should help the public to better understand and control their own lives. 

According to this author, the subject of historical studies is the evolution of 

civilization, which can be understood as the method humans employ to cope with 

9 A. Targowski, The Momentary End of History, Warsaw, 1991; idem (ed.), Defense of Poland, 

Warsaw, 1993; idem, In Pursuit of Time, Warsaw, 1995; idem (ed.), Vision of Poland, 

Warsaw, 1995. 

10 A. Targowski and A. Ajnenkiel (ed.), The Fate of Poland and the World - 2000, Warsaw, 

2000.


nature in harmony with its creator. Civilization contains human entities, culture 

and infrastructure 11 , which, according to Braudel, act in quasi-immobile, intermediary, 

current, and future structures. Even though the individual represents 

a very small part of this framework, the fate of an individual is as important as 

the fate of a structure. 

In traditional historic research, the method of analysis and narration, based 

upon written sources, strict evidence, archives, and seminars dominates. In "informated" 

historic research, the search for the most important historic regularities 

should dominate the method of synthesis based on graphic-normative modeling. 

Such a method should help in properly grasping main observations, rules, 

and laws. Critical questions about their causes and effects should direct this research. 

A model of the scope of historic studies is depicted in Figure 1 and the classification 

of civilization's components is shown in Figure 2. 

CHANGE 

CONTINUITY 

Analysis 

Narrative 

History 

methods 

Past 

Present 

Future 

Synthesis 

Modeling 

Rules & Laws 

Questions 

Reflection á 

Public Role V 

Figure 1. The Scope of Historic Studies 

Human Entity 

Culture 

Infrastructure 

11 The author perceives those three components of civilization, contrary to the Anglo-Franco-American 

view that civilization is a synonym of culture and also the author do not accept 

the German definition which says that civilization is composed of cultures only.


C CIVILIZATION D 

c HUMAN 

ENTITY 

CULTURE INFRASTRUCTURE 

- Family 

- Strategizing Culture — Core Infrastructure 

-Tribe 

— Ethnos 

— Society 

People 

— Religion 

— Law 

— Ideology 

— Ruling-Pölitics 

—Authority Infrastracture 

—Economic Infrastructure 

} - Military Infrastructure 

Proto-nation 

— Nation 

— Political Society 

Management 

Diffusing Culture 

Integrational 


— Transnational 

Community 

. Supranational 

— Customs 

— Language 

— Knowledge Infrastructure 

—Communication Infrastr. 

Transportation Infrastr. 

Community 

— Mediated Comm. — Information Infrastr. 

—Spheric Community — Non-Verbal Comm. 

—Gobai Society 

_Gobal Political 

Society 

r~ Media 

Enlightened Culture 

Foundational 


— Art 

- Music 

— Literature 

— Education 

— Knowledge 

Entertaining Culture 

Entertainment 

— Sport 

Tourism 

— Lifestyle 

Figure 2. The Classification of Civilization Components 

Why Critical Total History (CTH)? 

-Healthcare Infrastructure 

Urban Infrastructure 

Rural Infrastructure 

According to the presented classification of civilization components one can 

recognize the following views: (Figure 3): 

• 13 entity views 

• 19 culture views 

• 10 infrastructure views


Figure 3. Civilization Views 

The investigation of relations (r) among these views leads toward the definition 

of the complexity of history, which can be expressed under the form of 

the following formula: 

r = (e - 1) : 2; where e = number of views (elements) 

Each of civilization's relations can be in many states (s), but taking into 

account only two states (ON and OFF) one can compute the number of historic 

states of those relations: 

s - 2° 

Based on these two formulas one can compute the complexity of civilization's 

history in Table 1. We assume that each of 42 views has on average 7 elements 

and the capital letters E, R, S are totals for the total civilization history.


The Civilization Total Complexity 

Table 1. 

Civilization e r s Views E R S 

Level 

Number 

Intra-View 7 21 128 42 294 882 5,376 

Inter-View 42 861 4.4 T 1 42 861 4.4 T 

Total 43 336 1,743 4.4 T 

T - Trillion 

The data from Table 1 indicate that to investigate the total civilization history 

one must review 4.4 Trillion states even without taking into account their 

dynamics in time. This conclusion proves that efforts undertaken by von Ranke, 

Toynbee, Braudel, or the Durants could not be completed successfully. They 

pursued an impossible mission. 

The same problem faces management studies, particularly in the scope of 

project management that is much less complex than the history of civilization. 

In this case, in the 1960s the critical path method (CPM or PERT) was introduced 

to practice. This method turns management's attention mostly toward a path 

of activities and events that are critical for the whole project. 

Applying management studies' contribution one can offer the following division 

of civilization's total history (Figure 4): 

- Critical total history, 

- Peripheral history, 

Figure 4. Critical Versus Peripheral History


If we do not introduce this type of division, then civilization synthesis is 

almost impossible. The Critical Total History of civilization should focus on selected 

critical processes and bifurcations that determine the success or failure of 

civilization's evolution. The case of CTH for the Barbaric Period of the 20 th century 

(1914-1945) is presented in Figure 5. In this 41 year period we distinguished 

5 critical processes and their cause and effects. 

German 

expansion vs. 

Pax Britannica 

Ideology of 

injustice 

Overproduction 

Deflation 

Protectionsim 

Nazism 

Nazi 

revenge 

1914 

1945 

Figure 5. The CTH Of The Barbaric Period of The 20th Century 

Characteristics of Critical Total History 

Unstable Europe 

League of Nations 

Reforming 

capitalism 

Nazism 

destroyed 

Pax Americana 

Fall of colonialism 

Soviet Block 

A Bomb 

State of Israel 

Mass production 

Computers 

The characteristics of Critical Total History in contrast to traditional history 

is provided in Table 2. As this table shows, the differences between these two 

methods are significant.


Characteristics of Critical Total History (CTH) 

Table 2. 

ATTRIBUTES TRADITIONAL HISTORY CTH 

MISSION Recording Reflection and Public Role 

SCOPE Country World 

SUBSTANCE Event Process 

SUBJECT Component Structure 

Small Picture Big Picture 

METHOD Analysis Synthesis 

TOOL Narrative Model 

UNIFYING FORCE Geography Politics 

DRIVING FORCE Economic Development Communication 

CHRONOLOGY Sequential Sequential-Parallel 

EQUILIBRIUM Individual Individual vs. Structure 

INQUIRY Change vs. Continuation Change vs. Continuation & Grand 

Questions 

COGNITION Data & Information Knowledge (Rules & Laws) 

The main tools of the proposed architectural-normative method (ANM) that 

can be applied in investigations of CTH are as follows: 

- Progressive-processive-phenomonological approach towards historic structures, 

- Periodization system of historic structures' dynamics, 

- Graphic models identifying relationships among structures' processes and 

events, 

- Generalization under the form of observations, rules, and laws, when it is 

necessary and makes sense. 

Each intellectual model created by humans is the simplification of reality, 

particularly its historic interpretation, because civilization's history does not pass 

from "one point to another one," but rather flows continuously with "overlaps", 

or takes place in parallel processes and events. Nevertheless, the modeling 

approach allows for a relatively quick understanding of historic structures and 

their systemic dynamics in a context of cause and effect. For example, Bohr's 

model of an atom, which was defined in the 1930s, was simple but it led to further 

progress towards a better understanding of matter. Without this model, physics 

could progress much less rapidly, and the Pacific theater of WWII could 

have lasted far beyond 1945. 

The Structures of Critical Total History 

Our modeling is based on abstractive generalizations of historic structures 

as follows:


- Historic macrostructures, 

- Historic ministructures, 

- Historic microstructures. 

The dynamics of these structures are illustrated in Figure 6. Each structure 

influences other structures, as illustrated by arrows in the model. As time passes, 

particularly the one which is measured in millennia and centuries, the scope of 

these four macrostructures will change and go foreword. 

In the scope of macrostructures (after Braudel) one can distinguish four following 

levels: 

I. Quasi-immobile structure (ex. 1000-2000) 

II. Intermediary structure (ex. 1800-1900) 

III. Current structure (ex. 1900-2100) 

IV. Future structure (ex. 2100+) 

In the scope of ministructures one can distinguish the following two levels: 

A. Epoch (ex. Modernism 1780-1990+), 

1. Period (e.g. Barbarism 1914-1945). 

In the scope of microstructures one can distinguish the following two levels: 

a. Phase (e.g. The Bolshevik Revolution 1917-1991), 

- Stage (e.g. "Thawing" and Confrontation 1956-1964), 

- Interphase - a result of interactions between phases (e.g. The Cold War 

(1945-1991). 

By an epoch one can understand a long-term segment where civilization's 

dynamics are guided by the same values. By a period one can understand an 

epoch's time segment in which civilization's dynamics are subordinated to the


same political aims. By a phase one can perceive a period's time segment in which 

civilization's dynamics are ruled by the same political paradigm. In turn, by 

a stage one can define a phase's time segment, when civilization's dynamics are 

ruled by the same political "shade". 

In this classification the hierarchy of historic structures has five levels. In 

between levels, there may take place interactions under the form of an inter-epoch, 

inter-period, inter-phase, or inter-stage. 

Grand Models of The Civilization CTH 

As a rule each generation thinks that it lives in the critical time of the whole 

civilization. Let's take a look at our own generation's time. Figure 7 depicts the 

CTH Grand Model Of Big Bangs. This model shows that according to the state 

of our knowledge one can distinguish 7 Big Bangs of civilization; three are obvious 

ones: they concern the beginning of earth, and of mankind and one will mark the 

end of the Planet. The remaining four Mini Bangs have been happening in the 

current and future historic macrostractures: Atomic Bomb (1945), Population 

Bomb (2050), Ecology Bomb (2050), and the depletion of strategic Resources 

Bomb (2300). The association of the last three Mini Bangs may suggest that the 

years of 2050-2300 will be very critical for humankind and therefore we can 

call this time the Death Triangle of Mankind. This case is how the Future CTH 

may play a vocal role in guiding the development of civilization. 

QUASI-IMMOBILE CURRENT FUTURE 

MACROSTRUCTURE MACROSTRUCTURE MACROSTRUCTURE 

Figure 7. The Big-Bang Model of CTH 

The next CTH Grand Model - Info-Energy is shown in Figure 8 and is organized 

according to two criteria: energy and information. Based upon its synthesis 

one can notice several following observations about the development of 

civilization:


CA 

c 

3 52 

S 2 

» o 400 

DD 

O 

energy 

information 

a O = 

2 ® O 

n o r 

o


Societal Civilizations 

sa6ua||ei)0 leoisAijd 

Cultural Civilizations 

infrastructure! Civilizations 

ISC. | 1 " | I 

§SBUÔ|ei|Î) |e|3ôg 

® • S 

\f I


Common Global Family? 

I 

Mediterranean and Pacific Initiatives 

Slavery 

Figure 10. The CTH Grand Model of Regional Initiatives 

2000 

Technoglobalism 

Technonationalism 

Tribalism 

2050 

Ecological 

Bomb 

Population 

Bomb 

Figure 11. The Future History Model of CTH 

2300 

Resource 

Bomb 

Change of Culture 

or Emigration 

From the Earth 

The Future History Model of CTH illustrated in Figure 11 identifies the 

current state of civilization, which in addition to the "Death Triangle of Mankind" 

possibility indicates the bifurcation between developed (Electronic Global 

Village) and those developing states that prefer the status quo (Tribalism). Among 

the former one can perceive another bifurcation among states which promote


techno-globalism (ex. the United States) and states which promote techno-nationalism 

(ex. South Korea). 

A more careful investigation of those bifurcations in the historic context may 

influence the development of international economic policies. Countries which 

primarily promote the open market policy will be interested in how to cope with 

countries which promote the concept of the "fortress nation," and vice versa. 

Models of the State CTH 

Why Poland? The Solidarity movement in the 1980s put Poland on the world 

map again. In the 18 th and 19 th centuries Poland was the sick man of Europe, and 

Winston Churchill said that when „Poland is sick then Europe is sick." The Poles 

always ask: Why did the Polish state, which was the largest state in 16 th cen- 

^ T 

OA 

i?o 

RISE AND CONSOLIDATION 

OF EUROPE EPOCH 

800-1400 

RENAISSANCE EPOCH 

1400-1600 

AGE OF SCIENCE 

EMERGENCE > 

AGE~OF 

ENLIGHTENMENT 

MODERNISM EPOCH 

1780-1980 

Industrial Revolution 

Democratic Revolution 

POSTMODERNISM EPOCH 

Info-Communication Revolution 

Globalization 

Poland's Rise in Europe 

966-1320 

Poland = Center of Eastern 

Europe 

1320-1501 

Poland's Golden Age 

1501-1655 

1572 - Election of Kings [ 

1652 - Liberum Veto 

Crisis And Fall of Poland 

1655-1918 

Poland In Captivity 

1795-1918 

Poland Reemergence 

1918-1989 

Poland Transforms 1989+ 

Time 

Figure 12. Poland's Model of CTH Periods 

Strength


tury Europe, suddenly disappear from the map at the end of the 18 th century? In 

view of this fact one can ask the next question: Was the fate of Poland convergent 

with the fate of the World? 

These are the questions about which the CTH should seek answers. The 

Model of Poland's CTH periods is shown on Figure 12. The graph shows, Poland's 

strength begins to weaken in 1572 when the election of kings was introduced 

and later in 1652, when the liberum veto at the Polish parliament SEJM 

was introduced into practice. 

The fate of Poland compared the fate of the world is illustrated in Figure 13, 

when at the moment of significant civilization bifurcations Poland was moving 

away from the West towards the East. As a result, Poland's political fate in 

1023 years (966-1989) was 25 percent divergent from the Western world (where 

Poland had belonged since 966) and its economic fate was 50 percent divergent 

from the West's fate 14 . 

According to The Fate of Poland and the World - 2000, Poland's fate can 

be characterized by its key success and failure factors (pseudo-rules) as represented 

in Table 3. 

Figure 13. Grand Civilization Bifurcations and Poland 

14 A. Targowski and A. Ajnenkiel (ed.), op. cit.


Poland's Key Success And Failure Factors 

KEY SUCCESS FACTORS KEY FAILURE FACTORS 

Long statehood Privileges for few 

Strong tradition Weak leaders 

Strong Religion (Catholicism) Low education 

Meaningful cultural center Excessive self-sacrifice 

Wasted time 

Models of the World CTH 

Table 3. 

The idea of civilization's bifurcation can be applied to illustrate the dynamics 

of the history of Western Civilization. The CTH model of Western Civilization 

is shown in Figure 14. This model indicates that in the years between 1000- 

1500 Europe was born and consolidated and in the years from 1500-2000 Atlantic 

Europe had divided its resources and prevailed. History's bifurcation was decided 

by the emergence of new monarchies in England, France, Spain and partially 

in Germany, where those monarchies ruled in the name of law and order for 

the sake of the majority of citizens. 

These politics showed the way for the ideas of the Reformation, Enlightenment 

(Education), Democracy, and Industrialization. Those countries which were 

in the state of anarchy (Poland) or practiced absolute monarchies (Russia, Prussia, 

Austria) have been left behind because they have practiced red and black 

totalitarism. 

The formal application of CTH rules or principles is illustrated through the 

example of the Cold War Model in Figure 15. This model depicts the critical 

processes and leaders for the years 1945-1991. 

Based on this model one can offer the following rules: 

- Totalitarian's Rule: A totalitarian regime is based on falsified information 

and coercion. 

- Totalitarian's Failure Rule: A totalitarian regime as a closed system evolves 

into a chaotic structure and cannot succeed in the long-term. 

- Affluence Rule: A person achieves affluence through enterprising, his/ 

her own motivation, and the ability of the society to self-organize. 

- Non Aggression Rule: The best tool to minimize international aggression 

is the ability to communicate cross-culturally and understand others. 

Based upon the models of Western Civilization, the Grand Laws of Western 

Civilization CTH will be formulated.

2000 

DIVISION OF RESOURCES 

1500 

BIRTH AND CONSOLIDATION 

0 1000 

DEVELOPMENT OF 

Figure 14. The Western Civilization Model of CTH


TOTALIRITARISM PHASE COLD WAR INTERPHASE 

Stalinism 

1945-1956 

"Thawing" And 

Confrontation 

1956-1964 

Khrushchev 

Expansion and Stagnation 

1964-1982 

Brezhnev 

Plan of Invading 

Western Europe 

Decomposition 

1980-1991 

Andropov-Gorbachev 

John Paul II - Walesa 

Institutional Transformation 

Consciousness Transformation 

Global Transformation 

v Network Transformation 

.Ë S 

Is 

Soviet Challenge 1956-1962 

Eisenhower-Kennedy 

Cuba 

Militarization 1964-1975 

Johnson-Nixon 

Vietnam 

Detente 1972-1978 

Nixon-Ford-Carter 

Helsinki 

Cold War II 

Carter-Reagan 

Afghanistan 

Crusade Against Communism 

1980-1991 

Reagan-Bush Star Wars 

Peace Dividend 

New World Order 

TRANSFORMATION PHASE 

Figure 15. The Cold War Model of CTH 

-< 

DEMOCRACY PHASE 

Reconstruction 

1945-1948 

Marshal Plan 

"Golden Age" 

1948-1971 

GATT, EEC 

Crisis 1971-1980 

Dollar Crisis 

Israel-Egypt War 

OPEC 

"Greed Time" 

1981-1990 

Reagan-Thatcher 

Militarization 

Global Transformation 

Network Transformation 

Welfare State Disassembling 

The Grand Laws of Western Civilization CTH 

In historic research the search for rules and laws is avoided because it is 

assumed that it is not appropriate to make generalizations about the past because 

they may not be applicable to the present and future. It is true that it is possible 

to define false rules and laws, or one can state that those regularities were correct 

in the past only and they do not have to be correct in the future or even in 

present times. Such an approach is obligatory in science: for example in in physics 

there is a strong tendency to define a universal theory, however it is understood 

that such a theory has been evolving and will continue to evolve according 

to the state of scientific knowledge. 

In management there is no practice to develop a universal theory but a contingency 

theory for a given period is offered. Otherwise if an historic investigation 

is not completed with conclusions or attempts to define rules or even laws, 

then such a work is not a strong contribution to scientific knowledge, since it 

contains merely data and information. 

Taking into account the above comments, and based on the CTH Models of 

Western Civilization, one can offer the following four Grand Laws of CTH:


Law I: People have seen themselves as entering the world with a potential 

of many gifts, and they hope to fulfill these gifts in the development of their 

own lives 15 . 

This law has absorbed the minds and work of Locke, Voltaire, Rousseau, 

Kant, Schopenhauer, Jefferson, Jasper, Habermas, Havel, and others. This law 

can be called the self-realization law. It inspired the development of science and 

technology to liberate a person from his own muscular effort, replacing it by 

mechanization, automation, and informatization. From Leonardo da Vinci through 

Edison, Ford, and Cray, inventors have tried to provide more free time for us 

that we can use for rest, entertainment, and education. This idle time provides 

the chance for the development of talents and dreams. In the 21 st century, in some 

countries it is apparent how the value of possessions is being transformed into 

the value of the quality of life. Intuitively this law had been applied in the movement 

for civil rights in the 1960s and for human rights in the 1970s. It would be 

interesting to trace this law through the historic roots of civilization. 

Law II: People constantly aim for freedom; the range of this freedom depends 

on the level of the entity's (nation's) knowledge, communication ability, and 

the communicated awareness of the international community. 

In the last 6000 years of civilization, mankind constantly has been increasing 

its freedom as a result of its development of knowledge about socialization. 

This freedom has been enlarging ever since the Renaissance Epoch (15 th century), 

when print was applied to disseminate information and later, knowledge. In practice, 

man has been liberated from the political, economic, and social discrimination 

only at the end of the 20 th century and only in democratic states. This 

process is not yet finished and historians could show how this Grand Law has 

been emerging through civilization's history in order to eventually guide contemporary 

activists. 

Law III: Humankind consciously steers the development of civilization 

through the formulation and implementation of the main ideas and values of 

a given epoch. 

The Renaissance, Enlightenment, and Modernism movements impacted their 

times in a very recognized manner. This law emphasizes the meaning of cultural 

consciousness, which among educated people guides economic development and 

not vice versa. The Enlightenment Epoch created the American and French Revolutions 

that opened the door for the Industrial Revolution, and so on. People 

observe that their chosen values decide more about their fate than economic 

conditions. It would be an interesting task for historians to trace the historic trends 

in business and find out why pure competition is being replaced by a mix of 

15 J. Bronowski and B. Mazlish, The Western Intellectual Tradition, New York, 1993, p. 499.


Quasi - Immobile CTH 

966 - 2000 

Intermediary CTH 

1800-1900 

Current CTH 

1900-2000 

Future CTH 

2000-2100 

World's CTH Synthesis 

Poland's CTH Synthese 

World's Political & Economic 

CTH in 19th Century Poland's Political CTH 

In 19th Century 

World's Political CTH in 20th Century I 

Poland's Political CTH in 20th Century 

Figure 16. A Model of The Book - A. Targowski et al., 

The Fate of Poland and The World-2000, Warsaw: Bellona, 2000 

cooperation and competition. Is this emerging trend based upon this law or on 

a stronger emotion of greed, or the art of survival? 

Law IV: The degree of a country's historical success is proportional to the 

level of harmony among political, social, and economic domains. 

In the 21 st century the world is in transition from the Old World Order to 

a new one. Many countries, particularly those transforming from communism towards 

democracy experience a lack of synchronization, mentioned in this law. 

The cases of Poland (in the last 350 years), Russia (1905-1917 and 1991-2000), 

Yugoslavia (1988-2000), Somalia, Rwanda, Burundi, Belarus, and even Canada


demonstrate this law. Historians could again trace the application of this law 

through civilization's history, providing a very meaningful contribution to politology. 

Of course there are many other laws of civilization, but these seem to be the 

most critical laws that are used to guide the development of civilization. The 

question for historians is whether these laws are universal for all civilizations. 

How To Investigate CTH? 

The Fate of Poland and the World - 2000, is a prototype for the CTH approach. 

Because the book was written by 15 authors, it was not easy to apply all 

CTH rules to its first written expression, but the main author hopes that in the 

subsequent editions, Poland's CTH will be gradually better formulated. The 1000 

years of Poland's CTH has been written according to the rules of historic macrostructures 

and in the context of the world's CTH. The book's model is shown in 

Figure 16. 

The generic informated model of CTH that can be applied in the majority of 

historic writings is presented in Figure 17. It indicates the main elements of this 

approach. 

Figure 17. The CTH Generic Model 

Observations 

Rules 

Laws


Conclusion 

1. The emergence of the CTH method is the result of the Information Wave's 

impact upon a way of developing the scientific methods in the 21 st century. 

2. The purpose of that impact is to infórmate the study of history and present 

its results in a more "user friendly" manner. 

3. The purpose of CTH is to grasp the critical historic processes and events 

in order to better understand their influence upon civilization and to play a public 

role in understanding and influencing the present and the future.

Ivo Pospisil 


Nr 1-2, 2003 

SOME ASPECTS OF THE HISTORY OF CZECH SLAVONIC 

LITERARY STUDIES IN THE CONTEXT OF CONTEMPORARY 

THOUGHT 

As nearly everything in this new fin de siecle the literary scholarship and 

criticism find itself at the crossroads both methodological, thematic and existential. 

Everybody feels that under the influence of rapid changes in technology and in the 

way of life of modern man in general our traditional philological disciplines have 

to be changed - the major question is, however, not if but when and how. 

Nowadays humanities in general and traditional philology in particular have 

to overcome many new and unexpected obstacles, have to deal with new things 

and phenomena closely associated with the development of technological society 

at the end of the second millenary. The crucial troubles also consist in the 

crisis of academic education. 

The idyllic picture of the evolution of literary criticism seems to be false: 

the real state of things could be characterized as the disintegration and dispersion. 

Literary criticism has been divided into many discourse and territorial groupings 

which do not communicate with each other. The tendency towards the conception 

of literary criticism as a norm-making discipline was substituted by the 

freely conceived cluster of impressionistic ideas and interpretations. The present 

Central European model of literary criticism should undergo substantial changes. 

One of the most topical is the problem of literary streams and currents which 

divided the totality of literary process and often suppressed individual features 

of artifacts. The confrontation with the close historical study of the artifacts' 

poetics might lead to a more real picture of the development of literature and 

change the artificial paradigms which do not often correspond to the intrinsic 

structures of works of art. The theory of literary kinds (genres) named „literary 

genology" faces the same problems. Aristotle's genre systematics completed from 

time to time with new literary kinds, terms and definitions draws nearer to its 

collapse; the search for a new semantic key became the necessary condition for 

further development of this sphere of literary criticism. The author of the pre-

86 Ivo Pospisil 

sent contemplation offers the entity of Slavonic literatures and that of Slavonic 

studies as a convenient level of communication; the history of literary criticism 

shows how often Slavonic literatures and Slavonic studies have given birth to 

new general conceptions (R. Jakobson, R. Wellek, F. Wollman). Another problem 

concerns the relations of literary criticism to the concept of social studies (sociology, 

political science, social psychology etc.); the author's concept is based on 

the open model of mutual communication between philology and social sciences, 

but, on the other hand, he insists on the necessity to preserve the methodological 

integrity and consistency of literary criticism as an independent discipline. 

The first problem is associated with the search for a new methodology which 

is sometimes linked with the impact of social sciences with new, more aggressive 

cluster of methods which more directly reflect the economic or even financial 

conditions the society lives in. It is also connected with the end of cold war 

and iron curtain policy changing the area or areal principles giving more room 

for traditional philology which earlier functioned as a mere service for those who 

dealt more or less with political science. This impact could be seen at the Twelfth 

International Congress of Slavists in Cracow (August-September 1998) where 

some voices even called for the cancellation of all the traditional concepts of 

Slavonic studies which were said to be connected with various ideologies. Though 

these voices were rejected by the majority of participants the impact of social 

sciences appeared, for example, in the foundation of a new Slavonic discipline 

called „emigrantology" which aroused the interest of the present slavists, 

but also a high degree of scepticism. Nevertheless, the existence of the International 

Committee of Central and East European Studies, influential especially in 

English speaking countries, its congresses - the next is to be held in Tampere, 

Finland - its methods of work open new fields for mutual cooperation, but, on 

the other hand, lead to the neccesity of strictly formulated methodology and the 

area of research of traditional Slavonic philology. 

The discussions associated with the university crisis, with the inevitable 

changes in humanities in general and philology in particular have been reflected 

in the famous American discusion of 1996-1997 on the pages of Daedalus, the 

journal of the American Academy of Arts and Sciences (Fall 1997) a Profession 

published by the Modern Language Association (1996). Some of the reflections 

of these problems can also be found in the collection of contributions published 

in English in Nitra, Slovakia (Tracing Literary Postmodernism. University of 

Constantine the Philosopher, Faculty of Humanities, Institute of Literary Communication, 

ed. Tibor Zilka, Nitra 1998). The study by Michel Holquist (Profession, 

1996) expresses the trends leading to the permeation of comparative studies, 

the area studies and the study of foreign languages. The author demonstrates 

the split of traditional philology and social sciences as a result of cold war in 

which the politically oriented area studies prevailed. In the Nitra contributions

Some Aspects of the History of Czech Slavonic Literary 87 

to postmodernism Donald Cary Freeman, professor of English studies and law 

at the University of South California, declares the fall of traditional philological 

unity mentioning the famous article written by Alan Sokal and published by the 

journal Social Text. This nonsense article was published because it suited the 

ideological bias of the editor. Freeman calls for the reconstitution of the unity of 

language and literature studies as a „New Philology", otherwise the tendency in 

the USA and western Europe might lead to the deprofessionalization of philology 

as such. 

The Slavonic studies in the Czech Republic - though intrinsically differentiated 

- are based on traditional philology with the background of other disciplines 

including history, ethnology, folklore studies, less philosophy and political 

science. The school of comparative studies in Brno has a tradition going back to 

the 1920s and 30s. It is connected with the work of Frank Wollman and his students 

- the tradition of genre research within the framework of various Slavonic 

Institutions in the Arts Faculty of Masaryk University in Brno has gone on since 

the 1970s. However, the present methodology would bring together Slavonic, 

English, Romance, German and Classical Studies and would simultaneously 

connect with philosophical, historical and sociological texts. In this sense, the 

newly established disciplines could also be linked to the disciplines which will 

start to develop in the newly created Faculty of Social Sciences of Masaryk 

University. It is impossible simply to adher to the Czech tradition - it is essential 

to study those trends being pursued, especially in the Anglo-Saxon world, which 

are known as metahistory. Trends similar to metahistory are also appearing in 

other social sciences as well as in philosophy. The substance of this approach is 

the conception of a scholarly text as a distinctively structured narrative. It would 

be necessary to draw parallels between Anglo-American metahistory and the 

similar movement in Scandinavian countries and also with the new Franco-Polish 

study of manuscripts (manuscriptology), and to compare the Russian work 

being carried out by the cultural historians associated with the journal Odissej 

(Ulysses). 

The impact od social studies is nevertheless felt, but it is much weaker in 

the sphere of linguistics than in literary scholarship which is quite understandable. 

To avoid the danger of mechanical connection of the two mentioned scientific 

spheres, for example, as a study of language and literature as the means for 

social and political studies a small group of researchers from the Institute of Slavonic 

Studies at the Faculty of Arts and the Department of Political Science at 

the Faculty of Social Sciences in Brno started the supported research in the sphere 

of textual typology trying to link the disciplines dealing with both belles lettres 

and special texts connected with journalism and the study of mass media. The 

key to this research, which is the result of the new impact of social sciences upon 

traditional philology caused by the contemporary situation of areal studies, con-


sists in the conception of fiction and non-fiction as a certain type of the narration 

which may be analysed as a particular genre entity. The seminar held in Brno 

in summer 1998 came to the specific spheres of interest which have an interdisciplinary 

character: the linguistic characterization of the text, the problem of 

transitory genres on the boundary of fiction and non-fiction, the place of mass 

literature (Trivialliteratur), the visualisation of the text and the electronic media, 

the text and the rhetoric and the new terminology. The specific subject called 

„Integrated Comparative Genre Studies" seems to have the following structure: 

the general history and theory of literary genres, the comparative history of literature, 

the genre structure of non-fiction, literature as a source of information for 

social sciences, literary character of social studies, the problem of the language 

in fiction and non-fiction. The main aim of the study group is to overcome the 

methodological split between the two big groups of sciences and to avoid the 

situation in which traditional philology served for the purposes of social sciences 

as auxiliary means. Now the representatives of areal studies which are the 

transitory zone between social sciences and philology show that they need not 

only practical language, but the whole linguistic and cultural background. Without 

the practical knowledge of the language of a particular area in all its dimensions 

including historical and with clusters of allusions presented in literature 

which became the common property of all educated people it is very hard to 

construct the principles the political system should be based on. 

Let us have a look at the contemporary sphere of Czech Slavonic studies 

as an example. The structure of contemporary Czech Slavonic studies is loose 

and the Czech Committee of Slavists is only the representational body organizing 

mutual cooperation of Czech slavists in the period between two congresses 

- the last of which was held in Cracow and the next will be held in Ljubljana, 

Slovenia. 

The second crucial problem of Czech Slavonic studies - besides that of the 

impact of social sciences and the necessity of tranforming its methodology which 

is - I guess - very similar to that of other countries at least in Europe - is the 

problem of the exchange of generations. In connection with the deterioration od 

contempory economic situation, the financial position of both the Czech universities 

and the institutes of the Academy of Sciences of the Czech Republic is 

critical. This prevents the Slavonic institutes and departments from the generational 

reconstitution of their staffs or, at least, the change is very slow and in 

some places nearly caused the collapse of normal activity. 

The Institute of Slavonic Studies at the Faculty of Arts of Masaryk University, 

Brno, covers both the Russian studies and other Slavonic languages and literatures 

- it has nine Slavonic disciplines including Ukrainian, all south Slavonic 

languages and literatures and Slovak studies. The linguistics is based on the 

methodology of contrastive study of Slavonic and non-Slavonic languages, the


literary studies go back to the tradition of comparative studies founded in Brno 

by professor Frank Wollman and his disciples. The Brno Institute of Slavonic 

Studies publishes the quarterly Opera Slavica, the second Slavonic journal published 

in the Czech Republic after Slavia, the annual Slavica Litteraria and the 

periodical Litteraria Humanitas. The international conferences regularly organized 

by the Brno Institute of Slavonic Studies focused on the work of Frank 

Wollman, Roman Jakobson, in the pre-war period professor in Brno, and Alexander 

Veselovsky. The important project was also the bibliography of balcanology. 

The combination of comparative and genre studies together with the methodological 

principles of philological hermeneutics and with he interest in social 

sciences and wide international contacts characterize this specific centre of 

Slavonic studies. 

Let us have a look at some crucial episodes of the development of Brno and 

Moravian Slavonici studies. 

The foundation of Masaryk University in Brno (in the former Czechoslovakia, 

now in the Czech Republic) also meant the beginnings of Slavonic studies: 

the first professor of Slavonic studies Frank Wollman (1888-1969) came to Brno 

from Bratislava Komensky University. He was an excellent comparatist, later the 

author of Slovesnost Slovanu (1928), expert in South Slavonic literatures, the 

theorist dealing with literary methodology (K methodologii srovnavaci slovesnosti 

slovanske, 1936), the founder of the famous Czech School of Comparative Studies 

(Prague - Brno, see: Slavomir Wollman: Ceska skola literarni komparatistiky, 

Praha 1989). In 1923 the professors of Czech literature at Masaryk University 

Stanislav Soucek (1870-1935) and Vaclav Vondrak (1859-1925) invited Sergij 

Vilinskij, a Ukrainian by origin, professor and vice-president of Novorossijsk 

University in Odessa being in Bulgarian exile after the Russian October Revolution 

to come to Brno - he then became the founder of the study of modern Russian 

literature though in Russia he dealt in fact with medieval religious texts which 

are common for Russian, Ukrainian and Belorussian literatures (a marginal remark: 

Vilinskij was a teacher of another famous Russian medievalist N.K. Gudzij 

and in the winter semester 1913 he also taught Mikhail Bakhtin who then 

left Odessa for St. Petersburg); in Brno he wrote a book on M.J. Saltykov-Scedrin 

and on the Bulgarian writer Petko Todorov, and with the financial support of the 

Czechoslovak Ministry of Education he spent much time in Bulgaria studying 

religious texts in Bulgarian monasteries. In Brno S. Vilinskij also made friends 

with the Moravian author of the first Czech History of Russian literature, a Catholic 

monk, priest and an excellent translator from Russian and other Slavonic 

languages Alois Augustin Vrzal (pseudonym A.G. Stin, 1864-1930). 

Though Ukrainian language and literature was regarded as a natural part of 

Brno Slavonic studies from their very beginnings, Ukrainian did not represent 

a specific subject and there was neither professor specialised in Ukrainian lan-


guage nor in literature, and after 1945 and later Ukrainian was taught (it said 

that after the wish of Soviet authorities) only at Charles University in Prague. In 

spite of this sad fact the practical courses in Ukrainian were realised and later 

a good specialist in Ukrainian literature appeared. 

Dr. Mecislav Krhoun (born 1907 in Poland, died 1982 in Brno) studied 

Czech., history and geography at Brno Faculty of Arts (Filozoficka fakulta) in 

1928-1933, later he studied Polish and Russian (1946-1947), became doctor of 

philosophy in 1935, was a disciple of the famous Czech historian and critic of 

literature Arne Novak (1880-1939). Then he taught at various grammar schools 

in Moravia and in Slovakia (Novy Bohumin, Spisska Nova Ves, Lucenec, Brno), 

after 1945 he was a lecturer at Cracow University, Poland, later he worked in 

the Slavonic Institute in Prague; his several study stays in Poland, Russia and 

Ukraine were oriented on the study of literature. Though he delivered lectures in 

Old Russian literature, in Russian folklore and in methodology of teaching languages 

and literatures, his scholarly interests were connected with the study of 

Ukrainian, Polish and Belorussian literatures and literary scholarships. Mecislav 

Krhoun knew Russian, Polish, Ukrainian and Belorussian, not speaking about 

the obligatory knowledge of German; this enabled him to analyse the whole 

cultural panorama in which the Germanic, Slavonic and Jewish, partly also Armenian 

elements permeated in Ukraine, especiallly in the Bukovina, a former 

part of Austro-Hungarian Empire with its centre Cernovcy. Krhoun's creative 

activity at the Faculty of Arts (Filozoficka fakulta) of Masaryk University in Brno 

concerned the period of the 1960's and the 1970's - later Ukrainian disappeared 

from the study programme in Brno again nad was restored only in the 1990's 

with the help of the Ukrainian lecturer Halyna Myronova who came to support 

Brno Ukrainian studies from the Kiev Shevchenko State University and settled 

with the whole family in Brno. Galina Binova, a Russian by birth, deals with 

Ukrainian literature and Tafjana Juffckova covers the transitory zone between 

linguistics and literary scholarship (poetics and stylistics). 

Mecislav Krhoun delivered lectures in old Russian literature; it was very 

organic and logical because this cradle of all the East Slavonic cultures contains 

the beginnigs of all the East Slavonic national literatres. Besides, Krhoun dealt 

with Polish, wrote articles on Belorussian cultural and scholarly affairs, but his 

beloved subject was Ukrainian literature, especially the poetic work of Jurij 

Adalbertovyc Fed'kovyc (born 1834 in Storonec-Putyliv, died 1888 in Cernovcy). 

Krhoun's work called Basnicke dilo Jurije Fed'kovyce (Brno 1973, 359 pages 

- The Poetic Work of Jurij Fed'kovyc) is - as far as I know - the most immense 

and the most profound complex work ever written about this Bukovina Ukrainian 

poet. Unfortunately, the chosen language - Czech - prevented the monograph 

from being better known and more widely read in world literary scholarship 

in general and in Slavonic studies in particular (the Russian summary in the


book is too short - just one page). In the 1990's, when the interest in Fed'kovyc 

strengthened, Krhoun's book was completely forgotten and Fed'kovyc's German 

writings and his poetics were discovered as if for the first time (the conference 

in Cernovcy did not utter a single word about the book, and even the only Czech 

dictionary of Soviet writers published in 1977 - 4 years after the publication of 

the book - does not know it). 

The monograph is subdivided into sixteen sections including bibliography, 

notes, the Russian summary and the index. The kernel of the volume contains 

twelve chapters dealing with the biographical and artistic development of the poet 

and prose writer not omitting his role as a biliteral author. Mecislav Krhoun was 

not a literary theorist, rather a very industrious historian of literature; therefore 

there is rich material, long quotations and comparisons, less speculations and 

contemplations. The first chapter is fully devoted to the analysis of the special 

literature on Jurij Fed'kovyc (I. Franko, O. Makovej, M. Pivovarov and 

M. Neciteljuk). However, M. Krhoun expressed his own views: he was the real 

representative of Czech Ukrainian studies with the profound knowledge of the 

cultural background and European poetic traditions. M. Krhoun is very sensitive 

to the quality of Fed'kovyc's poetry: he seeks its folklore roots but, at the same 

time, does not uderrate the influence of German poetic traditions which formed 

not only Fed'kovyc's poetic beginnings, but all his creative activity. Though the 

researcher did not mention the terms used by more modern and postmodern theorists 

(e.g. Dionyz Durisin) he practically analysed the problem of Polish - Russian-Ukrainian 

- German polyliterariness. At least, he compared (with the positivist 

approach) the similarity of Ukrainian-German motifs in Fed'kovyc's poetry 

and the prolific and creative permeation of artificial German poetic tradition 

associated with both the classical and romantic creative patterns with that of 

Hucul-Ukrainian folklore poetics. Krhoun did not forget Fed'kovyc's link with 

the South Slavonic inspiration and accentuated the specific features of Ukrainian 

poetic traditions in Austro-Hungarian Empire, the different cultural basis and bith 

the hidden and the open conflict between the Ukrainian East and West. Moreover, 

in the mentioned introductory chapter the author gave a rich political, economic 

and cultural background of Ukrainian literary activity in the situation when 

the Ukrainian studies in the countries under the Soviet influence were suppressed 

or at least reduced, not speaking about the obligatory ideological bias. The 

modest researcher Mecislav Krhoun with the support of the (at that time) subdean 

of the Brno Faculty of Arts, a slavist Jaroslav Burian published the book which 

showed new ways and deeper insight in Fed'kovyc's poetic career. 

In the following chapters of his monograph the author paid attention not only 

to the poet's collection of poems called Diegic, but also to his beginnings as a German 

poet; the influence of German poetic tradition in Krhoun's conception is 

neither overrated nor underestimated as it was usual in the official Soviet view.


On the other hand, speaking about Fed'kovyc's collection of German poems Am 

Tscheremusch, the author stressed the similarity of motifs and the poet's method 

of transplantation and variation based a the domestic Hucul-Ukrainian mythological 

and legendary traditions. Also the type of Fed'kovyc's poetic creation differs 

a lot from that of artificial German romantic poetry. Though Fed'kovyc's 

significance is generally recognised, Krhoun regards the poet an outsider both in 

the national and in the poetic sense of the word. 

Though the kernel of Krhoun's interpretation lies in comparative analysis of 

the 1860's poems and the kolomyika poems as well as the German poems of the 

1860's, he did not ignore the lyric and epic poetry of the 1870' and the abovementioned 

German collection of poems Am Tscheremusch and the poetic cycle 

Ácqc áóéc, not speaking about the religious 'áícq. Krhoun's scholarly discovery 

are Fed'kovyc's last pems being of a rather satiric and polemic character: 

the impact of sarcastic and sardonic realism openly burst. On the other hand, 

Fed'kovyc tried to synthetise the romantic and realist poetics into one whole. 

Analysing all the different layers of Fed'kovyc's poetry Krhoun did not omit his 

antisemitism the source of which found in the economic and national situation 

of the Hucul-Ukrainians of that time. Krhoun's sincere and open approach towards 

both the strong and weak qualities of Fed'kovyc's poetry, his complex attitude 

to his art and polticla and social background is worth appreciating. 

As for the method of Krhoun's work it is more or less thematology {Stoffgeschichte) 

mixed with the analysis of Fed'kovyc's verse; the problem consists in 

the fact that Krhoun was only rarely successful in the permeation of phonetic, 

versological and thematic aspects of the poet's creations. Therefore, the analysis 

is split into two isolated research entities. With regard to the specific generational 

and methodological approach Krhoun's work should not be underestimated: 

nobody who would like to write about this Hucul-Ukrainian poet should not avoid 

this work - though written in a „minority Slavonic language". The intention to 

translate some key-passages of this complex work into Ukrainian, German or 

English seems to be very topical especially nowadays at the time of the triumphant 

comeback and immense rise of Ukrainian studies. 

Another interesting, but half-forgotten personality was a Moravian Slavist, 

a Catholic literary historian, essayist and translator Alois Augustin Vrzal (1864- 

-1930), a monk of the Benedictine monastery in Rajhrad (in the Brno neighbourhood), 

then a parish priest in three South-Moravian villages. 

He was born in the family of a farmer in Popovice (near Kromeriz in the 

central part of Moravia). His father's name was Jan Vrzal. A. Vrzal was the ninth 

child of the family. Although the family was not very rich, the three sons received 

university education. A.A. Vrzal attended primary school in 1870-1876 

in Rataje, then the Czech grammar school in Prerov which he finished in 1884. 

His grammar school teacher advised him to enter the Rajhrad Benedictine mo-


nastery, at that time the centre of Catholic cultural activity. In 1884 Alois Vrzal 

adopted a monastic name Augustin. He studied theology, later gave lectures in 

Church history and Church law; in 1893 he was appointed a Church co-operator 

in Domasov, then a parish priest in Syrovice and in Ostrovacice (1916-1927). 

His diary - now kept in the regional archives in Brno - contains the information 

concerning his translations from Russian. Most interesting are the two episodes 

from Vrzal's (the pseudonym A.G. Stin is a cryptogram of Augustin) life: the 

attempt to make a trip to Russia in the fatal year 1914 and the police examination 

in his house during the First World War because of his Slavophile orientation. 

The uncertain political situation may also have caused the disappearance of 

several letters including those of M. Gorky. 

Most important area Vrzal's archives, correspondence and library which 

contains the first publication of several letters, one of them belonging to the 

Russian political writer and translator from French, English and Polish, propagator 

of Franco-Russian alliance, the author of the positivist conception of 

N.S. Leskov - R.I. Sementkovsky. When working on his History of the 19thcentury 

Russian Literature Vrzal asked several Russian authors to send him brief 

autobiographies. Before his death Vrzal donated 36 letters written by twentytwo 

19th- and 20th-century Russian prose writers to the Slavonic Seminar of the 

Brno Masaryk University. They were partly published (including a letter by 

A.P. Chekhov and 3 letters by V.G. Korolenko) by Sergii Vilinsky and Jaroslav 

Mandat. Vrzal's correspondents were - besides Chekhov and Korolenko - A.I. Ertel, 

G.A. Machtet, S.I. Gusev-Orenburgsky, I.A. Salov, A.M. Skabichevsky, B. Zaitsev, 

I.N. Potapenko, M.V. Krestovskaya, R.I. Sementkovsky and others. Vrzal's 

library (now kept in the Brno University Library) contains Czech, Russian, Slovak, 

Ukrainian, Bulgarian, Polish, Sorbian, Serbian, Croatian and Slovenian books 

written by the most prominent prose writers and poets. 

The kernel of Vrzal's creative activity is his strategy as a translator from 

Russian into Czech and, last but not least, his literary criticism including The 

History of the 19th-century Russian Literature (in Czech 1893), the booklet 

devoted to Pushkin's centenary, his probably most important work Religious and 

Moral Questions in Russian Fiction (1912) and his Outline of the History of New 

Russian Literature (1926) in which he dealt with modernism and post-revolutionary 

writings. Vrzal's heritage as a literary historian, critic and translator is immense. 

Although in his time he was not regarded as a significant slavist because 

of his ethical and catholic vision of literature and of his positivist and intuitivist 

methodology, his importance can be better seen nowadays, at the time of the 

growing interest to ethical principles, values and to practical moral behaviour.

Leszek Niewiadomski 


Nr 1-2, 2003 

PANORAMA FENOMENOLOGII FRANCUSKIEJ 

Nurt fenomenologiczny w filozofii 

W latach trzydziestych XX wieku, pod wpływem filozofii niemieckiej, dokonuje 

się tzw. przełom antypozytywi styczny, polegający na przejściu w refleksji 

filozoficznej od abstrakcyjnych pojęć do konkretnych doświadczeń wewnętrznych 

i zewnętrznych. Pada mit scjentyzmu, wyczerpującego poznanie racjonalizmu, 

intelektualistycznego moralizatorstwa i historycznego optymizmu. Ukoronowaniem 

tego procesu jest w dużej mierze pojawienie się fenomenologii. 

Fenomenologia jest nurtem filozoficznym, który zainaugurował Edmund 

Husserl (1859-1938), matematyk i filozof niemiecki 1 . Celem swych poszukiwań 

uczynił dotarcie do „rzeczy samych", uważając, że tradycyjna metafizyka 

zatrzymała się na poziomie abstrakcyjnych konstrukcji, oderwanych od 

rzeczywistości. Przedsięwzięcie to miała umożliwić metoda redukcji do danych 

tzw. czystej świadomości. Przy pomocy tej metody, mającej charakter rygorystyczny 

i opisowy, Husserl chciał analizować jawiące się w świadomości przedstawienie 

rzeczywistości, przy czym świadomość została ściśle powiązana z pojęciem 

intencjonalności 2 . 

Projekt Husserla spotkał się z bardzo dużym zainteresowaniem w obszarze 

myśli francuskiej, inicjując nowy nurt filozofii. Po przełomowych konferencjach 

Husserla na Sorbonie w 1929 r., została podjęta ożywiona dyskusja z tezami 

niemieckiego myśliciela. W miarę upływu czasu, w spektrum zainteresowania 

pojawiły się także poglądy Georga Wilhelma Hegla i Martina Heideggera. „Jednakże 

fenomenologia francuska jest całkowicie oryginalna, dzięki wymiarowi 

1 

Por. J. Krokos, Fenomenologia Edmunda Husserla, Aleksandra Pfandera, Maxa Schelera, 

Warszawa 1992, s. 19-25. 

2 

Por. J. Tischner, Filozofia współczesna, Kraków 1989, s. 14-22.

96 Leszek Niewiadomski 

psychologicznemu ujęcia Merleau-Ponty'ego i kontaminację wpływu Husserla 

przez Heideggera u Lévinasa" 3 . 

Inspiracja myślą Husserla 

Wybitne dzieło E. Husserla Logische Untersuchungen (1900-1901), inicjujące 

ruch fenomenologiczny, nie spotkało się w filozofii francuskiej praktycznie 

z większym oddźwiękiem przed I wojną światową. Wyjątek stanowi dyskusja 

podjęta z Husserlem przez Léona Noëla (1878-1953) i wzmianka w artykule 

Victora Delbos'a (1862-1916) w „Revue de Métaphysique et de Morale" z 1911 r. 

odnośnie do pierwszego tomu Logische Untersuchungen Husserla. 

Po wojnie, dzięki oddziaływaniu uczniów Husserla, sytuacja uległa diamentralnej 

zmianie. W 1925 r. Jean Hering 4 publikuje pracę na temat ruchu fenomenologicznego. 

Nastepnie ukazują się znaczące publikacje następujących autorów: 

L. Szestowa 5 (1926), J. Heringa 6 i B. Groethuysena 7 (1927), A. Gurwitseha 8 

(1928), E. Levinasa 9 (1929). Ostatni z wymienionych słuchał wykładów Husserla 

i Heideggera we Fryburgu Bryzgowijskim i jego prace miały charakter przełomowy 

dla zaistnienia fenomenologii w obszarze filozofii francuskiej. Ogromny 

wpływ wywarła wielka syntetyczna praca La théorie de l'intuition dans la 

phénoménologie de Husserl 10 . 

Ważnym wydarzeniem stały się wykłady Georges'a Gurwitcha (1884-1965) 

poświęcone ówczesnej filozofii niemieckiej z zaakcentowaniem twórczości 

E. Husserla, M. Heideggera i Maxa Schelera, które miały miejsce na 

Sorbonie w latach 1928-1930. Z kolei Aron Gurwitsch, uczeń Husserla i Kurta 

Goldsteina (1878-1965) wygłosił serię wykładów i opublikował liczne artykuły na 

temat tzw. psychologii całości „gestalt" i fenomenologii konstytutywnej 11 . 

Jeszcze większym wydarzeniem były wygłoszone przez Husserla wykłady 

w Paryżu w lutym 1929 r. Były one wprawdzie w języku niemieckim, ale już 

3 

Por. J.-L. Viellard-Baron, La philosophie française, Paris 2000, s. 150. 

4 

Por. J. Hering, Phénoménologie et philosophie religieuse, Paris 1925. Jean Hering studiował 

w Gôttingen. Po publikacji niniejszej pracy, otrzymał stanowisko profesora na fakultecie 

teologii protestanckiej w Strasburgu. 

5 

Por. L. Szestow, Memento mori, „Revue Philosophique", Janvier-Fevrier 1926; tenże, 

Qu'est-ce que la vérité, w: „Revue Philosophique", Janvier-Fevrier 1927. 

6 

Por. J. Hering, Sub specie aeterni, „Revue d'histoire et de philosophie religieuse" 1927. 

7 

Por. B. Groethuysen, La philosophie allemande depuis Nietzsche, Librairie Stock 1927. 

8 

Por. A. Gurwitsch, La philosophie phénoménologique en Allemagne, w: „Revue de Métaphysique 

et de Morale" 1928, nr 4. 

9 

Por. E. Lévinas, Sur les Ldeen de M.E. Husserl, „Revue Philosophique", Mars-Avril 1929; 

tenże, La théorie de l'intuition dans la phénoménologie de Husserl, Paris 1930. 

10 

E. Lévinas, La théorie de l'intuition dans la phénoménologie de Husserl, Paris 1930. 

11 

Prace te znacznie oddziałały na koncepcję M. Merleau-Ponty'ego.

Panorama fenomenologii francuskiej 97 

w 1931 r. ukazuje się francuski przekład Levinasa (przy współpracy Maurice'a 

Pradines'a i Gabrielle Pfeiffer) pt. Medytacje kartezjańskie. Warto podkreślić, 

że oryginał wykładów Husserla został opublikowany w języku niemieckim dopiero 

w 1950 r. 

Zaproszenie Husserla z wykładami do Paryża zapoczątkowuje trwałą, pogłębioną 

relację między fenomenologią niemiecką i francuską, w czym duże 

zasługi oddały kontakty między filozofami francuskimi i Uniwersytetem we Fryburgu 

12 . Gaston Berger, wielokrotnie spotykając się z Husserlem, publikuje 

w 1941 r. dwie znaczące pozycje: Le cogito dans la philosophie de Husserl i Recherches 

sur les conditions de la connaissance. 

Duży wkład przyniosły praca Jeana Cavaillèsa La logique et la théorie de 

la science (1947) i Alberta Lautmana Essai sur l'unité des sciences mathématiques 

dans leur développement actuel, w zakresie filozofii nauk formalnych, która 

występuje w Logische Untersuchungen i Formale und transzendentale Logik. 

Należy wymienić także ważne dla fenomenologii prace Andre de Muralta 

L'idée de la phénoménologie (1958) i Jeana Desantiego Phénoménologie et praxis 

(1963). 

Jako symboliczne ukoronowanie pierwszej fazy recepcji fenomenologii we 

Francji możemy przyjąć wydany w 1939 r. numer specjalny „Revue Internationale 

de Philosophie", poświęcony specjalnie Husserlowi. Numer ten zawierał 

artykuły Bergera, Heringa, Eugen Finka i Ludwiga Landgrebego i samego Husserla 

na temat źródeł geometrii (Die Frage nach der Ursprung der Geometrie 

ais intentional-historisches Problem). Ostatni tekst wywarł duży wpływ na całe 

pokolenie od Merleau-Ponty'ego poprzez Tran Duc Thao 13 do Jacques'a Derridy. 

W latach trzydziestych Jean-Paul Sartre opublikował następujące prace, inspirowane 

filozofią Husserla: La transcendence de Vego, L'imagination (1936), 

Esquisse d'une théorie des émotions (1939) i Imaginaire (1940). 

Lévinas publikuje w 1930 r. pracę pt. En découvrant l'existence avec Husserl 

et Heidegger, gdzie wykazując się głęboką znajomością myśli Husserla, 

wskazuje na zdecydowanie krytyczną postawę Heideggera wobec poglądów 

swego dawnego „mistrza". 

Duże znaczenie odegrał rocznik „Recherches Philosphiques", publikowany 

w latach 1931-1936 pod kierownictwem Koyré, Henri-Charles'a i A. Spaier, przy 

współpracy Aleksandra Kojeve, Henri Corbina, Jeana Wahla i Emmanuela Levinasa. 

Pierwszy artykuł Wahla wskazywał na konieczność powrotu „do konkretu" 

i odnosił się w dużym stopniu do filozofii Husserla i Heideggera. Drugi 

z wymienionych filozofów niemieckich wywarł także duży wpływ na kształto- 

12 

Por. Encyclopedia of Phenomenology, (ed.) J. Drummond, Dordrecht, Boston, London 1997, 

s. 247. 

13 

Tran Duc Thao, Wietnamczyk, studiował we Francji i wywarł duży wpływ na ówczesny 

klimat filozoficzny pracą Phénoménologie et matérialisme dialectique.


wanie się fenomenologii francuskiej. Dlatego należy wskazać na kilka charakterystycznych 

wątków, które płyną z jego inspiracji. 

Inspiracja myślą Heideggera 

J. Migasiński zwraca uwagę, że fenomenologia francuska „ze względu na 

swoje kartezjańskie obciążenie nie była początkowo w stanie uchwycić swoistej 

odrębności w ramach nurtu fenomenologii, propozycji M. Heideggera" 14 . Dlatego 

pierwsza interpretacja jego myśli znacznie odbiega od intencji niemieckiego autora. 

Pierwsze poważne francuskie spotkanie z fenomenologią Heideggera ma 

miejsce w 1929 r. w Davos (Szwajcaria), kiedy to m.in. J. Cavailles i E. Levinas 

uczestniczą w wykładach Heideggera na temat Kanta. Pierwszy przekład tekstu 

Heideggera, autorstwa P. Nizana, opatrzony komentarzem A. Koyrégo, ukazuje 

się w 1931 r. W 1938 r., w przekładzie H. Corbina (1903-1978), pod wspólnym 

tytułem Qu 'est-ce que la Métaphysique?, ukazują się dwa rozdziały Sein und 

Zeit wraz z kilkoma innymi pismami (m.in. wykład rzymski Hölderlin und das 

Wesen der Dichtun). We wstępie Corbin podkreśla, że Da-sein nie oznacza egzystencji 

rozumianej jako przeciwstawienie do esencji (opozycja ta mająca swoje 

źródło w filozofii klasycznej, ujawnia się szczególnie w filozofii Kartezjusza 

i Kanta). Dlatego proponuje tłumaczenie da-sein 15 przy pomocy określenia rzeczywistość 

ludzka 16 . Podkreśla, że chodzi w Da-sein o egzystencję ekstatyczną, 

wyrażającą się w potrójnej ekstazie czasowej: obecnego, przeszłego i przyszłego. 

Troska o ochronę Da-sein przed ewentualną interpretacją dualistyczną egzystencja-esencja, 

prowadzi jednak do przeakcentowania antropologicznego wymiaru 

myśli Heideggera 17 . Przekład Corbina, w intelektualnej aurze kreowanej 

przez Sartra, ma egzystencjalistyczny wydźwięk pojęciowy, co później zostało 

uznane jako głębokie nieporozumienie. Sam Heidegger, odnosząc się w 1947 r. 

w Liście o humanizmie do francuskiej interpretacji swej filozofii, nie utożsamia 

się z egzystencjalistycznym humanizmem, który traktuje jako kontynuację tradycyjnej 

metafizyki natury 18 . Dlatego nie widzi głębszego podobieństwa pomiędzy 

swoją myślą i antropologicznymi poglądami Sartra i Karla Jaspersa. Heidegger 

krytykuje każdy humanizm, który nie podporządkowuje istoty człowieka 

postawie otwarcia na byt, tzn. wszelkiej koncepcji etycznej i politycznej wolności. 

Przezwyciężenie „egzystencjalistycznej" lektury Heideggera dokonywało się 

stopniowo. Najpierw J. Beaufret dał wierną interpretację całościowej wizji kul- 

14 

J. Migasiński, Merleau-Ponty, Warszawa 1995, s. 19. 

15 

Da-sein oznacza dosłownie być konkretnie. Po francusku: être-la. 

16 

Po francusku: réalité humaine. 

17 

Por. J.-L. Viellard-Baron, op. cit., s. 95. 

18 

Por. J. Tischner, Filozofia współczesna..., s. 81-92.


tury omawiawianego niemieckiego autora. Następnie M. Foucault, Paul Ricoeur 

i Jacques Derrida podjęli myśl heideggerowską w opracowaniu filozofii jako 

hermeneutyki. Wreszcie Maurice Merleau-Ponty przyczynił się do definitywnego 

przezwyciężenia pierwszej „egzystencjalistycznej" lektury Heideggera. 

Aby mieć pełny obraz niemieckich inspiracji w fenomenologii francuskiej, 

należy jeszcze wskazać na myśl Hegla. Choć może w mniejszym stopniu niż 

w przypadku Husserla i Heideggera, to jednak stanowiła nieustanne tło podejmowanych 

refleksji. 

Inspiracja myślą Hegla 

Wpływ filozofii Hegla na kształtowanie się fenomenologii francuskiej nie 

może być pominięty, gdyż byłoby to zafałszowaniem pewnej całościowej panoramy 

19 . Tak więc popularność Hegla we Francji zaczęła rosnąć za sprawą 

A. Kojève, który w latach 1933-1939 prowadził w Paryżu wykłady z Fenomenologii 

Ducha (brał w nich udział m.in. M. Merleau-Ponty). Jeszcze w 1930 r. 

uważano Hegla tylko za filozofa romatycznego, którego koncepcje zostały odrzucone 

przez postęp nauk. W 1945 r., jak stwierdza V. Descombes, „Hegel stał 

się osiągnięciem szczytowym filozofii klasycznej i początkiem wszystkiego, co 

najnowocześniejsze" 20 . Kojève zainicjował specyficzną interpretację Hegla, w duchu 

pism młodego Karla Marksa i kartezjańskiej zasady cogito; Heglowską figurę 

„Pan-Niewolnik", uczynił kluczem do swej interpretacji Fenomenologii 

Ducha. Tak więc filozofia hegeliańska stała się synonimem aktywistycznej filozofii 

historii, antropologiczno-ekonomicznego konkretu, buntu przeciwko abstrakcyjnemu 

idealizmowi zrównującemu „bycie" z „byciem poznanym" oraz 

lansowała koncepcję wielu świadomości, rywalizujących ze sobą na drodze do 

osiągnięcia statusu absolutu. Podmiot jawił się jako nieustannie zagrożony przez 

inne podmioty, co dawało „terrorystyczną", anarchizującą wizję historii. Interpretacja 

Kojève'a doprowadziła także do dualistycznej ontologii, która dzieli świat 

na byt naturalny (przyrodniczy) i radykalnie odmienny od niego byt historyczny, 

czyli świadomą podmiotowość. Ten drugi byt określany jest przez „negatywność". 

Oznacza to, że podmiot historyczny nigdy nie pozostaje tym samym, zawsze 

jest nietożsamy z samym sobą. Konsekwencją tego, jak zauważa J. Migasiński, 

stał się fakt „utożsamienia podmiotu historycznego ze specyficznie 

rozumianą „nicością" (co nie znaczyło po prostu z „niebytem") i do uznania jej 

za konstytutywną cechę bycia człowiekiem, do swoistej „humanizacji" nicości 

19 

Por. M. Kowalska, Dialektykapoza dialektyką. Od Bataille'a do Derridy, Warszawa 2000, 

s. 5-19. 

20 

V. Descombes, To samo i inne. Czterdzieści pięć lat fdozofii francuskiej (1933-1978% tłum. 

B. Banasiak i K. Matuszewski, Warszawa 1996, s. 18.


[...]" 2i . Proces ten uwyraźnił się najpełniej w fenomenologii Sartra. 

Do popularyzacji zwłaszcza „młodego" Hegla z okresu twórczości o charakterze 

teologicznym, dając bliższą intencjom samego autora interpretację, przyczynił 

się Jean Wahl, publikując w 1929 r. Le malheur de la conscience dans la philosophie 

de Hegel Tym razem akcent został położony na wymiar egzystencjalny, 

wywierając znaczny wpływ na tzw. francuską fenomenologię egzystencjalną. 

Po pierwszym okresie zetknięcia się myśli francuskiej z fenomenologicznymi 

poglądami niemieckich autorów - Hegla, Husserla i Heideggera, mającym 

bardziej charakter receptywny i odtwórczy, prawdziwie kreatywny okres w fenomenologii 

francuskiej, jak uważa Jean-Francois Courtine, rozpoczął się dopiero 

po II wojnie światowej 22 . Pojawiło się bardzo dużo różnego rodzaju artykułów, 

publikacji i książek. W celu jak najlepszego uchwycenia klimatu krystalizowania 

się fenomenologicznej myśli francuskiej, omówimy najważniejsze z nich. 

Krystalizowanie się oryginalnej fenomenologii francuskiej 

Przede wszystkim należy podkreślić bardzo duże oddziaływanie założonego 

przez Jeana Wahla pisma filozoficznego „Deucalion-Cahiers Philosophiques". 

W numerze inauguracyjnym pojawiło się kilka fundamentalnych analiz fenomenologicznych 

na następujące tematy: fenomenologia Sartra i Heideggera (Alphonse 

Waelhens), kwestia czasu u Husserla i Heideggera (Yvonne Picard), 

analiza metody refleksji (Roland Caillois), teoria nauki u Bolzano (Jean Cavaillès). 

Szczególnie należy podkreślić esej E. Levinasa pt. Il y a, będący kontynuacją 

De Vexistence a Vexistant. Wahl zainicjował ponadto serię wydawniczą „Le 

choix, le monde, l'existence", w ramach której pojawił się Le temps et l'autre 

Levinasa. Później w edycji „Revue de Métaphysique" była wydana Phénoménologie-Existence 

(1953), która zawierała teksty Biraulta, Van Bredy, Gurwitscha, 

Levinasa, Ricoeura i Wahla. 

Coraz większy wpływ miały manuskrypty Husserla, zgromadzone w Archiwum 

Husserla w Louvain 23 . Popularność Louvain zaczęła wzrastać od czasu 

wizyty Merleau-Ponty'ego w 1939 r. (i Tran Duc Thao w 1944 r.). 

Pracując nad kwestią percepcji, przygotowując Phenomenologie de la Perception, 

w 1939 r. Merleau-Ponty, poprzez bliskiego przyjaciela Husserla Jeana 

Heringa, wchodzi w kontakt z ojcem van Bredą. Chodzi o konsultację kilku 

ważnych tekstów (w formie daktylogramu) Husserla: cytowane przez Heideggera 

w Sein und Zeit fragmenty z Ideen II, manuskrypt Krisis i inne teksty, zwłaszcza 

21 

J. Migasiński, Merleau-Pontys. 21. 

22 

„It is no less true, however, that the creative period of phenomenology in France began 

after the war". Encyclopedia, s. 249. 

23 

Założycielem i pierwszym dyrektorem Archives Husserl w Louvain jest ojciec Van Breda.


opracowane przez Finka i Landgrebe'a 24 . Merleau-Ponty chce skonsultować 

szczególnie daktylograf z Ideen II Korzystając z pomocy Finka i Landgrebe'a, 

dociera także do innych tekstów. Na skutek wojny, kolejna wizyta w Louvain 

miała miejsce dopiero w 1949 r. 

Jednocześnie w Paryżu, jak zarysowaliśmy to we wcześniejszej części artykułu, 

tworzy się grono młodych filozofów, którzy poważnie prowadzą swoje poszukiwania 

w kierunku myśli Husserla. Dlatego w 1942 r. ojciec van Breda podejmuje starania 

zebrania w bibliotece uniwersyteckiej na Sorbonie części manuskryptów Husserla. 

Najbradziej zainteresowane tym przedsięwzięciem ze strony francuskiej postaci to: 

Merleau-Ponty, Jean Hyppolite, Jean Cavailles, Tran Duc Thao. Po wieloletnich 

komplikacjach, przy decydującym poparciu dwóch pierwszych filozofów, w 1958 r. 

w Paryżu powstało Centrum Husserla (Centre Husserl) w bibliotece na Sorbonie 25 . 

Na rozwój tego centrum wpłynęła także - używając określenia J.-F. Courtine'a - 

„paralelna historia" 26 związana z Paulem Ricoeurem, profesorem w Strasburgu w latach 

1950-1955. Korzystał on wówczas z pewnej liczby kopii manuskryptów Husserla, 

które otrzymał prywatnie. W 1956 r. zostaje profesorem na Sorbonie i w 1961 r. 

(po śmierci Merleau-Pontiego i Gastona Bergera) zostaje dyrektorem Centrum, 

wywierając duży wpływ na gromadzone zbiory. Centrum to przeniosło się 1971 r. 

do Centrum Narodowego Badań Naukowych CNRS (Centre National de la Recherche 

Scientifique) i ostatecznie 1986 r. do Ecole Normale Supérieure, stowarzyszoną 

z CNRS, uzyskując w ten sposób bardzo wysoką rangę naukową. 

Zdaniem Jean-François Courtine'a, „historia wielkich postaci fenomenologii 

francuskiej [...] jest dobrze znana: od Sartra, Merleau-Ponty i Simone de Beauvoir 

do Ricoeura i Levinasa, i kontynuowana przez Jacques'a Derridę, Gerarda 

Granela, Jacques'a Taminiaux'a i Michela Henry'ego" 27 . Łączy ich krytyczne, 

w sensie literackim, odniesienie do Husserla i w późniejszym okresie do Heideggera 

oraz Hegla. 

Kierunki podjętej refleksji najważniejszych 

fenomenologów francuskich 

Paula Ricoeura fenomenologia hermeneutyczna 

Poważne prace opierające się na nie publikowanych tekstach Husserla zainicjował 

Paul Ricoeur (ur. 1913) artykułem Husserl et le sens de l'histoire w „Re- 

24 

Por. „Fondation et proto-fondation des Archives Husserl à Paris, s. 200 i nn. 

25 

Poza Francją, podobne centra powstały także w Buffalo (1947), we Fryburgu Bryzgowijskim 

(1950) i w Kolonii (1951). 

26 

Por. „Fondation et proto-fondation des Archives Husserl à Paris, s. 204. 

27 Encyclopedia, s. 249.


vue de Métaphysique et de Moral" (1949). W tym samym roku obronił tezę 

doktorską na podstawie Le volontaire et l 'involontaire. Rok później ukazało się 

jego tłumaczenie książki Husserla Ideen zu einer reinen Phänomenologie und 

phänomenologischen Philosophie I (dzieło z 1913 r., znane powszechnie jako 

Ideen I). Tłumaczenie to ukazało się po francusku pod tytułem Idées directrices 

pour une phénoménologie, nakładem wydawnictwa Gallimard, kierowanego po 

wojnie przez Maurice'a Merleau-Ponty'ego i Sartre'a. 

Poprzez te i inne tłumaczenia oraz niezwykle wnikliwe studia inspirowane 

myślą Husserlowską, Paul Ricoeur należy bez wątpienia do „szkoły fenomenologii" 

28 , „jest mocno przywiązany do fenomenologii" 29 . Nie ulegając przejściowym 

trendom kulturowym i modom intelektualnym, niezmiennie czerpał z kanonu 

wzorców myślowych i formalnych zasad niezbędnych dla owocności filozoficznych 

poszukiwań, zawartych w pracach Husserla. Podjął wszystkie 

fundamentalne kwestie filozoficzne. Swoją intelektualną przygodę rozpoczął od 

dogłębnej analizy filozofii Karla Jaspersa (zwłaszcza Filozofii) i Gabriela Marcela, 

koncentrując się potem na myśli Husserla. Duży wpływ wywarło na niego 

dzieło Heideggera (Sein und Zeit) i myśl Kanta (Problem metafizyki). Zwłaszcza 

w kwestiach moralnych, czerpał także z refleksji Jeana Naberta i Lévinasa 30 . 

Paul Ricoeur koncentruje swoją uwagę na kwestiach z obszaru fenomenologii 

działania i daje m.in. konkretną odpowiedź na „nihilistyczne" rozwiązania 

Sartre'a. Uważa, że wnętrze człowieka odsłania się poprzez zewnętrzny czyn, 

dlatego analizuje precyzyjnie strukturę czynu (action). Pierwszą pozycją, która 

dogłębnie i w sposób „czysto" fenomenologiczny wydobywa tę problematykę 

jest Philosophie de la volonté. Dzieło to składa się z dwóch tomów: Le Volontaire 

et l'Involontaire (1950) oraz Finitude et culpabilité (1960). Punktem wyjścia 

refleksji pierwszego tomu są różnego rodzaju doświadczenia życiowe, w tym 

szczególnie wahanie i wybór oraz emocja i przyzwyczajenie. Zachowując perspektywę 

etyczną, stosując redukcję ejdetyczną, Ricoeur analizuje m.in. relację 

wola - ja, wola - ciało, wola - nieświadomość, wola - życie. 

W drugim tomie centralne miejsce zajmuje problematyka zła. Zło jest największym 

wyzwaniem, jakie w swych przemyśleniach Ricoeur usiłuje podjąć. 

Ukazuje, w jaki sposób natura ludzka umożliwia pojawienie się zła i dlaczego 

człowiek jest zdolny do upadku (faillibilité). Zło jawi się jako wielka tajemnica, 

której nie można wytłumaczyć, używając jedynie abstrakcyjnych pojęć. Niezbędne 

jest ujęcie symboliczne przy pomocy mitów biblijnych i antycznych, wyrażających 

różnorakie ludzkie tragedie. Ta metoda badań prowadzi Ricoeura do ubo- 

28 Określenie to nawiązuje do tytułu, który Paul Ricoeur nadał jednej z serii swoich artykułów: 

A l'école de la phénoménologie (1986) (W szkole fenomenologii). 

29 „il a une forte attache phénoménologique". J.-L. Vieillard-Baron, op. cit., s. 154. 

30 Por. J. Tischner, Spór o istnienie człowieka, Kraków 2001, s. 257-263.


gacenia poszukiwań czysto fenomenologicznych o wymiar hermeneutyczny. 

Dlatego, w obrębie fenomenologii francuskiej, Paul Ricoeur ma miejsce szczególne 

ze względu na podjęcie tzw. zwrotu hermeneutycznego, który mocno wpłynął 

na charakter fenomenologii francuskiej w późniejszym okresie. W tym względzie 

przełomowe znaczenie odegrał esej pt. De l 'interprétation, essai sur Freud 

(1965). Jest to owoc filozoficznej lektury dzieł Freuda i na plan pierwszy wysuwa 

się problematyka świadomości oraz podświadomości. Fenomenologia opisowa 

nigdy nie może mieć charakteru czysto opisowego. Zawiera bowiem zawsze 

pewien zestaw niezmienników, na podstawie których dokonuje się opisu rzeczywistości. 

A zatem tak naprawdę możliwa jest jedynie pewna hermeneutyka. 

W tym świetle, przekonanie Husserla o możliwości dotarcia do tzw. czystej świadomości 

jawi się jako iluzja. Wsparty lekturą Freuda, Ricoeur rozumie podmiot 

ludzki jako rzeczywistość zdecentralizowaną, która wpisuje się w dialektykę archeologii 

i teleologii fenomenologiczno-hermeneutycznej. Archeologia odnosi się 

do sfery symbolicznej i do obszaru podlegającego determinacji ze strony popędu 

płciowego. Teleologia umożliwia świadomości stopniowe zdążanie do określonego 

celu. 

Kontynuacją poszukiwań fenomenologiczno-hermeneutycznych jest książka 

La Métaphore vive (1975), podejmująca problematykę twórczej dynamiki języka. 

Dyskutując z różnymi teoriami lingwistycznymi i filozoficznymi języka, 

Ricoeur formułuje tezę, że życie i używanie języka ma charakter metaforyczny 

(czego dobitnym przykładem jest poezja) 31 . Refleksja ta jest znacznie pogłębiona 

w Temps et récit (1983-1985). W tym trzytomowym dziele, odnosząc się 

szczególnie do św. Augustyna i Arystotelesa, Ricoeur zatrzymuje się nad zagadnieniem 

narracji (narrativité) i czasu {temporalité). Jak stwierdza, J.-L. Viellard- 

Barron, dla omawianego autora „cała historia jest w istocie opowiadaniem" 32 . 

Filozofia nie jest w stanie w pełni wyjaśnić czasu. Poprzez proces przeobrażenia, 

istotne odpowiedzi daje opowiadanie. Ale i tutaj wewnętrzne problemy czasu 

pozostają nie wyjaśnione. Tak więc Ricoeur dochodzi do wniosku, że czasowość 

odsłania niedoskonałość filozofii i jest ściśle związana ze skończonym 

charakterem świadomości. W ostatniej znaczącej pozycji, Soi-meme comme un 

autre (1990), Ricoeur podejmuje problem tożsamości. Podmiot działania ukazany 

jest jako byt będący projektem potwierdzającym się w relacji do innego człowieka 

33 . Relacja ta ma charakter moralny na zasadzie tzw. małej etyki i moralności 

normatywnej. Pierwsza z nich odnosi się do dobrego życia (szczęście w rozumieniu 

klasycznym). Druga podlega imperatywowi obowiązku i wyraża się 

w postawie szacunku. 

31 Por. J. Tischner, Filozofia współczesna..., s. 162-170. 

32 J.-L. Vieillard-Baron, op. cit., s. 155. 

33 Por. Ph. Huneman, E. Kulich, Introduction à la phénoménologie, Paris 1997, s. 175-179.


A zatem, jak stwierdza J.-L. Viellard-Barron, „fenomenologia hermeneutyczna 

Paula Ricoeura przekracza husserlowską egologię fenomenologiczną w kierunku 

filozofii czynu, zarówno w sferze lingwistycznej, jak i moralnej" 34 . 

Jean-Paula Sartre'a fenomenologia egzystencjalistyczna 

W recepcji fenomenologii na gruncie francuskim, jeszcze przed sukcesem 

egzystencjalizmu, fundamentalną rolę odegrał Jean-Paul Sartre (1905-1981), 

„najważniejszy francuski filozof drugiej połowy XX wieku" 35 . Odbyte w 1934 r. 

studia w Berlinie oraz inne poszukiwania oparte na pismach Husserla, zaowocowały 

w postaci refleksji na temat ego oraz wstępną koncepcją bezpodmiotowości 

pola transcendentalnego. Na podkreślenie zasługuje podjęcie problemu ewolucji 

myśli Husserla począwszy od Logis che Untersuchungen aż do Ideen I oraz 

następujące pozycje książkowe: powstałe w latach 1935-1936 L'imagination 

i L'imaginaire oraz L'être et le néant (1943). Ostatnie dzieło jest określane mianem 

„ontologii" fenomenologicznej i zrodziło się m.in. pod wpływem Sein und 

Zeit Heideggera (1927) (zwłaszcza analiza dasein - rzeczywistość ludzkiego życia 

- i problematyka tzw. faktyczności). Zdaniem J.-L. Viellard-Barona „Sartre 

jest we Francji jednym z inicjatorów fenomenologii Husserla i Heideggera, których 

poznał dzięki pobytowi w Niemczech, co ułatwił mu Raymond Aron" 36 . 

Sartre wykorzystuje w swoich analizach wiele z fenomenologii niemieckiej. Od 

Hegla zapożycza wyrażenia w-sobie (en-soi) i dla-siebie (pour-soi), od Husserla 

koncepcję intencjonalności, od Heideggera pojęcie bycie-z-innym (etre-avec-autrui). 

Sartre traktuje jednak filozofię niemiecką jedynie jako swego rodzaju narzędzie 

do zwerbalizowania własnych poglądów. Przy głębszym spojrzeniu, ujawnia 

się raczej decydujący wpływ francuskiej tradycji filozoficznej, zwłaszcza 

w ujęciu Leona Brunschvicga (idealizm refleksji absolutnej) i Bergsona (spirytualizm). 

Pierwszemu zawdzięcza problematykę solipsyzmu i przejrzystości świadomości 

wobec samej siebie. Z drugim wchodzi w zdecydowaną polemikę, odrzucając 

domniemaną formę miałkiego spirytualizmu. 

Czerpiąc z niemieckiej i francuskiej skarbnicy wyartykułowanych problemów, 

zdefiniowanych pojęć i sformułowanych tez, Sartre tworzy własną filozofię 

o nastawieniu antropologicznym i moralnym, wpisując ją w perspektywę 

egzystencjalistyczną i ateistyczną 37 . W obrębie fenomenologii należy podkreślić 

całkowitą transformację pojęć ego i intencjonalność w stosunku do ujęć fenomenologów 

niemieckich. 

34 

J.-L. Vieillard-Baron, op. cit., s. 155. 

35 


36 


37 

Por. S. Kowalczyk, Człowiek w myśli współczesnej. Filzofia współczesna o człowieku,


Fenomenologię Sartra można określić od samego początku mianem „egzystencjalistyczna". 

Sartre chce zerwać z tradycją abstrakcyjnych dywagacji oderwanych 

od codziennej rzeczywistości, aby przedmiotem poważnej refleksji uczynić 

autentyczne doświadczenie współczesnego człowieka. W tej perspektywie 

klasyczne pytania metafizyczne nadal zajmują fundamentalne miejsce, choć 

w zmienionej perspektywie. Warto podkreślić następujące zagadnienia: sens ludzkiej 

egzystencji, rozumienie życia i śmierci, intersubiektywność relacji ludzkich 38 . 

Sartre najpełniej swoje poglądy wyłożył w L'être et le Néant 1,9 . Dzieło to 

opisuje różnorodne sytuacje, w jakich znajduje się człowiek w otaczającym nas 

świecie. Przedmiotem licznych i różnorodnych analiz są relacje konkretnego 

człowieka do siebie i do innych, wyjaśniane przy pomocy własnej terminologii. 

Analizowany filozof wprowadza wyrażenia être en soi i être pour soi. Określenie 

être en soi oznacza byt jako taki, zewnętrzny i niezależny od świadomości. 

Jest to czysta pozytywność. Natomiast określenie être pour soi odnosi się wręcz 

przeciwnie do bytu ludzkiego. Chodzi o byt świadomości jako byt tego, czego 

nie ma. Jest to czysta negatywność. Ten drugi wymiar nadaje sens procesowi 

dialektycznemu faktyczności i wolności. Faktyczność oznacza charakter przypadłościowy 

egzystencji, natomiast wolność określana jest jako nieustanna możliwość 

wyboru nowego sensu w podejmowanym projekcie. 

W filozofii Sartra można wyróżnić dwa podstawowe pojęcia fenomenologiczne: 

świadomość (


oznacza to, że świadomość odnosi się do wewnętrznej korelacji podmiot-przedmiot. 

Redukcja fenomenologiczna nie pozwala na tezy dotyczące bytu w sobie, 

który stanowi rzeczywistość zewnętrzną wobec świadomości. Sartrowska interpretacja 

zacytowanego powyżej stwierdzenia wyraża się w koncepcji świadomości 

jako ulegającej rozproszeniu w procesie skierowania do świata. Świadomość 

jako taka, jako ewentualna statyczna struktura jest niczym. Jest bowiem 

zawsze świadomością czegoś; jest jedynie otwartością na świat. Świadomość 

istnieje jedynie w akcie eksterioryzacji siebie 40 . 

W ten sposób, jak stwierdza J.-L. Vieillard-Baron, „Sartre może połączyć 

fenomenologię i egzystencjalizm" 41 . W przeciwieństwie do Heideggera, bardzo 

mocno podkreśla egzystencjalistyczny charakter swej fenomenologii. W L'existentialisme 

est un humanisme (1946) określa egzystencjalizm jako pogląd, który 

wyraża przypadłościowy charakter ludzkiej egzystencji, odrzuca istnienie Boga, 

podkreśla absolutną wolność człowieka i moralność czysto ludzką. Egzystencja 

poprzedza esencję; esencja jest wytworem egzystencji. Istnieje swoista opozycja 

pomiędzy egzystencją i esencją. Sartre analizuje egzystencję wyłącznie z antropologicznego 

punktu widzenia 42 . 

Maurice'a Merleau-Ponty'ego fenomenologia percepcji 

Podobnie jak Sartre, Merleau-Ponty (1908-1961) chce zerwać z tradycją 

abstrakcyjnej filozofii oderwanej od rzeczywistego doświadczenia 43 . Całokształt 

jego twórczości jest nieustannym podejmowaniem i pogłębieniem myśli zainicjowanych 

przez Husserla. Analizom są poddane zagadnienia dotyczące następujących 

kwestii: ciało i cielesność, „bycie innym", przestrzeń, „dziki świat" 

doświadczenia przedrefleksyjnego i przedorzekającego. Merleau-Ponty wielokrotnie 

powraca do tych samych kwestii, usiłując odsłonić nowe, coraz głębsze pokłady 

rzeczywistości. Wyrazem tego są następujące pozycje książkowe: La Structure 

du comportement (1942), Phénoménologie de la perception (1945), Le visible 

et l'invisible (1964), Proza świata (1969). 

Dziełem przełomowym jest druga z wymienionych pozycji, dzięki której 

Merleau-Ponty uzyskał tytuł doktora filozofii i zasłynął jako autor nowatorskiego 

dzieła, wyrażonego jednakże w uznanym języku filozoficznym. Fenomenologia 

w jego rozumieniu jest nieustannym poszukiwaniem. Wspiera się ideą co- 

40 Por. S. Kowalczyk, op. cit., s. 308-310. 

41 J.-L. Vieillard-Baron, op. cit., s. 94 i nn. 

42 Sartre wspierał się w swoich analizach egzystencji rozważaniami M. Heideggera. Dokonał 

jednak radykalnego przeinterpretowania z wrażliwości ontologicznej na wrażliwość typowo 

antropologiczną. 

43 Por. M. Kowalska, op. cit., s. 65.


gito przedrefleksyjnego (cogito prereflexij), wedle której podmiot odsłania się 

przed sobą dzięki uprzedniemu zaangażowaniu w świat. Na drodze poszukiwań 

korzysta z licznych nauk o człowieku, nie utożsamiając się jednak z poglądami 

pozytywistycznymi, które prowadzą do uprzedmiatawiania bytu ludzkiego. 

W krytyce pozytywizmu i w całościowym spojrzeniu na rzeczywistość, Merleau- 

-Ponty wchodzi na drogę - nie zawsze zdając sobie z tego sprawę -zapoczątkowaną 

przez Bergsona. W ten sposób rodzi się „konkretna filozofia ducha, która 

osiąga swoją głębię w pojęciu ekspresji" 44 . Problematyka sztuki i ekspresji artystycznej 

zajmuje centralne miejsce, stanowiąc wymiar konstytutywny percepcji 

i relacji do świata. Fenomenologia percepcji, inspirując się bezpośrednio tezami 

Husserla i tezami psychologii postaci, podejmuje globalny projekt filozoficzny, 

który akcentuje pierwszoplanowość doświadczenia świata i ukazuje percepcję jako 

źródłową drogę dotarcia do bytu 45 . Merleau-Ponty ukazuje przede wszystkim 

charakter subiektywny ciała własnego 46 . Ciało własne nie jest narzędziem poznania 

świata, lecz rzeczywistością intencjonalną odsłaniającą określone znaczenie. 

Kartezjusz utożsamia ciało z tym, co rozciągłe, sprowadzając je do poziomu 

rzeczy. Jest to wielkie zubożenie, gdyż ciało jest w swej istocie pewnym słowem 

mającym sens w świecie, w którym się znajduje. Prawdę tę wydobywa 

analiza postrzegania, która uwidacznia niewystarczalność tez intelektualistycznych. 

Koncepcja Kanta radykalnej „aktywności rozumu" i „bierności fenomenu" 

oraz jego rozdzielenie czasu i przestrzeni jest nie do przyjęcia. Czucie nie 

jest jedynie formą biernej recepcji, lecz otwarciem na świat. Tak więc percepcja 

świata dokonuje się poprzez całokształt ciała własnego, a nie tylko poprzez pewien 

ograniczony obszar czysto rozumowy. Niniejsza analiza postrzegania prowadzi 

do sformułowania nowej teorii podmiotu. Podmiotowość jest zredukowana 

fenomenologicznie do samej czasowości. Jest to pogląd oryginalny, jak jednak 

trafnie stwierdza Viellard-Baron, „doskonale respektuje uznane kategorie 

filozofii idealistycznej, wobec której się przeciwstawia: podmiot-przedmiot, 

świadomość-świadomość siebie, przyroda-świat" 47 . Merelau-Ponty jest świadomy 

istniejącej trudności i niestrudzenie poszukuje drogi przekroczenia dualizmu 

podmiot-przedmiot. Finalizację tych przemyśleń uniemożliwiła nagła śmierć 

w 1961 r. Przeprowadzone analizy nie zostały na szczęście utracone. W 1964 r. 

Claude Lefort publikuje je pod znamiennym tytułem Le Visible et l'Invisible 

(1964). W dziele tym Merleau-Ponty przekracza niejako granice fenomenologii 

(rozumianej jako nauka rygorystycznie ograniczona do badania fenomenów), 

44 

J.-L. Viellard-Baron, op. cit., s. 151. 

45 

Por. M. Maciejczak, Świat według ciała w fenomenologii percepcji M. Merleau-Ponty'ego, 

Warszawa 2001, s. 9-15. 

46 

Por. M. Drwięga, Ciało człowieka. Studium z antropologii filozoficznej, Kraków 2002, 

s. 177-184. 

47 J.-L. Vieillard-Baron, op. cit., s. 150.


wchodząc w obszar sensu stricto intuicji metafizycznej, gdzie pojęciem fundamentalnym 

jest w tym wypadku ciało (chair) 48 . Ciało jest rozumiane tutaj jako 

pewna rzeczywistość usytuowana pomiędzy materią i duchem, konkretnym faktem 

i istotą rzeczy. Jest to trudna do jasnego określenia pierwotna struktura niewidzialna, 

która jest podłożem, „głębią" i swego rodzaju „źródłem" tego, co 

widzialne. Na drodze analizy rzeczywistości za pomocą pojęcia ciała, Merleau- 

-Ponty przekracza fenomenologię i wchodzi w ontologię, której - na skutek nagłej 

śmierci - pozostawił jedynie wstępny, ogólny zarys. 

Emmanuela Leylnasa fenomenologia etyczna 

W wypadku Emmanuela Levinasa (1906-1995), mamy do czynienia z postacią 

niezwykle oryginalną na francuskiej scenie filozoficznej. Z pochodzenia rosyjski 

Żyd 49 , pisał w języku francuskim odznaczającym się niezwykłą subtelnością 

i precyzją ujęcia. Myśl Levinasa kształtuje się na zasadzie inspiracji poglądami 

Husserla, przy nieustannej dyskusji z ujęciami Heideggera i Sartra. Zwłaszcza 

Heidegger jest nieustannie obecny w dziele Levinasa, choć najczęściej nie na 

zasadzie bezpośredniego cytowania, lecz poprzez polemikę z ogólną wizją, która 

przejawia się przy rozwiązywaniu danego, konkretnego problemu 50 . Prowadzi 

to do tez, które - po dodatkowym wzbogaceniu przez myśl judaistyczną - znacznie 

odbiegają od poglądów głoszonych przez trzech wspomnianych filozofów. 

W pracach Levinasa, na plan pierwszy wysuwają się zagadnienia etyczne, 

podejmowane w perspektywie transcendencji 51 . „Etyka zajmuje miejsce ontologii, 

a nawet metafizyki" 52 . Nie jest to jednak przejaw klasycznej francuskiej 

myśli moralistycznej, gdyż bez wątpienia możemy mówić o decydującym wpływie 

inspiracji fenomenologicznej. „U Levinasa, fenomenologia staje się etyką 

i zapewnia pierwszeństwo sfery duchowej poprzez zainicjowanie przekroczenia 

przez etykę" 53 . Jak podkreśla Gabriel Marcel, jest to specyficzna etyczna reinterpretacja 

metafizyki, która relacje międzyludzkie traktuje jako rzeczywistość 

pierwotną. 

Fenomenem źródłowym jest doświadczenie twarzy innego człowieka. Nie 

chodzi tu o pewnną konkretną twarz, ale o twarz jako taką. Twarz apeluje o po- 

48 

Por. A. Zieliński, Lecture de Merleau-Ponty et Lévinas. Le corps, le monde, l'autre, Paris 

2002, s. 89-93. 

49 

Levinas przybył do Francji w 1923 r. i zamieszkał na stałe. W 1930 r. uzyskał obywatel- 

stwo francuskie. 

50 Por. J. Tischner, Filozofia współczesna..., s. 409. 

51 Por. M. Kowalska, op. cit., s. 139-163. 

52 J.-L. Vieillard-Baron, op. cit., s. 151. 

53 Ibidem, s. 153.


stawę dobroci, będąc swego rodzaju imperatywem moralnym. Obecność drugiego 

człowieka zobowiązuje mnie do postawy odpowiedzialności za niego. Odpowiedzialność 

stanowi istotę ludzkiego doświadczenia. 

Najsłynniejszym dziełem Levinasa jest Totalité et Infini (1961). Zawarte tu 

przemyślenia spotkały się dużym zainteresowaniem. Uniwersyteckie i międzynarodowe 

uznanie przyszło jednak dopiero ponad dziesięć lat później, po wyborze 

w 1973 r. na stanowisko profesorskie na Sorbonie. 

Dla Levinasa, całość oznacza system, rozum totalizujący. Przykładem takiego 

rozumienia rzeczywistości jest dla niego dialektyka heglowska, gdzie 

wszystko niejako roztapia się we wszechogarniającym procesie myślowego rozwoju, 

tracąc specyficzną sobie indywidualność. Z kolei nieskończoność jest przedzierającą 

się w obszarze egzystencji odmienną przestrzenią, która jest obecnością 

w nas przynaglonej transcendencji jako pewnego odrębnego porządku. Chodzi 

tu o transcendencję Innego, która dotyczy zarazem Boga i innego człowieka 

jako kogoś zupełnie odmiennego. Nieskończoność nie jest negacją skończoności, 

lecz wewnętrzną podmiotowością podmiotu, która przekracza zakres ujmowania 

przez intencjonalność 54 . Podmiotowość nie jest zamkniętą w sobie wewnętrznością. 

W tym względzie Lévinas zgadza się z krytyką Hegla, który wskazuje 

na nieuchronną hipokryzję systemu moralnego zamkniętego w wewnętrznej 

świadomości. Jedyną drogą wyjścia jest podmiotowość rozumiana jako dążenie 

do Innego 55 . Chodzi o przyjęcie Innego we własnym świecie 56 . Tak rozumiana 

podmiotowość jest zewnętrznością. Nieskończoność jest figurą Innego jako Innego. 

Inny nie może stać się częścią Tożsamego, elementem jego kategorii rozumienia 

rzeczywistości. Zewnętrzność wykracza poza określoną kategorialność. 

Zdaniem Levinasa, podmiot nie ulega pułapce totalizacji, gdy uwzględnia 

radykalną nieredukowalność Innego w stosunku do siebie. Podmiot zyskuje wtedy 

autentyczną wolność i szlachetność myśli, która nie jest skażona postawą totalitarną 

wobec Innego. W tej perspektywie, Levinas nie zgadza się z niektórymi 

rozumieniami mądrości i szczęścia. Odrzuca koncepcje, gdzie poszczególne 

odmienności rozumiane są jako pokłady tego samego globalnego systemu. W ten 

sposób zatraca się swoistą odrębność poszczególnych obszarów. Tak więc nie 

do przyjęcia jest monizm spinozjański, natomiast w bardzo pozytywnym świetle 

jawi się egzystencjalizm Kirkegaarda i profetyzm żydowski. Następuje naturalne 

przejście od abstrakcyjnych idei do konkretnych form wrażliwości (sensibilité). 

Lévinas proponuje bardzo głębokie, precyzyjne i subtelne przemyślenie 

wspomnianej wrażliwości. Z wielką determinacją, stawia sobie za cel wydoby- 

54 Por. J. Migasiński, Cogito i nieskończoność. Levinas-Kartezjusz, w: Lewinas i inni, red. 

nauk. T. Gadacz, J. Migasiński, Warszawa 2002, s. 18. 

55 Por. J. Tischner, Spór o istnienie człowieka..., s. 257. 

56 Por. A. Zieliński, op. cit., s. 218 i nn.


eie całkowitej nowości i odrębności obecności Innego w obszarze mojego świata. 

Nie można sprowadzić Innego do fragmentu siebie. Inny człowiek jest Innym, 

szlachetnym Gościem, którego tak naprawdę jestem zakładnikiem. Tak rozumiana 

podmiotowość, będąc swego rodzaju biernością i podatnością na zranienia, 

stwarza możliwość cierpienia i radowania się (jouissance). W wypadku cierpienia, 

różnego rodzaju zranienia są najbardziej dotkliwe w sytuacji niewinności. 

Nawet wtedy nie można jednak ulec pokusie obwiniania drugiego i pretensjonalności, 

co prowadzi do wewnętrznej destrukcji. Próbując zrozumieć słabość 

sprawcy zła, należy wziąć na siebie odpowiedzialność za zło świata i znosić 

godnie doznane zło. 

Podatność na zranienia daje także możliwość radowania się. Pieszczota jest 

fenomenologiczną odwrotnością zranienia. Dogłębnie problematykę tę Levinas 

podejmuje w ramach fenomenologii erotyki 57 . Zauważa, że przyjęcie Innego może 

ograniczyć się jedynie do wymiaru społecznego. Wtedy Inny staje się zaledwie 

przejawem pewnej społeczności. Intensywne pożądanie erotyczne (volupte) pozwala 

uniknąć tego niebezpieczeństwa. Nie można obdarzyć pożądaniem erotycznym 

społecznego ogółu, lecz tylko konkretną jednostkę wyodrębniającą się 

z pewnej całości. Poprzez delikatność, łagodna pieszczota nadaje drugiemu człowiekowi 

szczególny wymiar egzystencji. Jest to egzystencja jako ciało erotyczne. 

Drugi człowiek zaczyna istnieć jako ciało erotyczne. W rozumieniu Levinasa, 

przy właściwym rozumieniu erotyki, relacja dwóch osób przestaje być powierzchowna. 

Dzięki drugiej osobie, następuje wyzwolenie z przebywania jedynie 

we własnej podmiotowości 58 . Jest to swoiste doświadczenie spełnienia się czasu, 

co daje posmak szczęścia wiecznego. Przeżycie erotyczne znajduje swą finalizację 

w oczekiwaniu na płodność. 

Michela Henry'ego fenomenologia życia 

Wpisując się w nurt pokolenia „trzech H", zdecydowanie odmienną wrażliwość 

fenomenologiczną 59 prezentuje Michel Henry (ur. 1922). Jego myśl jest 

nieustanną medytacją na temat odczuwania i pierwotnej relacji do siebie, która 

wyraża się w dotyku. W rozważaniach tych od samego początku podejmuje krytyczny 

dialog z Husserlem i Heideggerem, konstruując własną oryginalną kon- 

57 

Por. E. Lévinas, Totalité et Infini. Essai sur l'extériorité, La Haye 1965. Czwarta część pt. 

L'Au-delà du visage stanowi jedne z najpiękniejszych stron, jakie kiedykolwiek powstały 

na temat fenomenologii erosa. 

58 

Por. R. Moń, Odpowiedzialność fundamentem ludzkiej podmiotowości, Warszawa 1999, 

s. 135-140. 

59 

J.-L. Vieillard-Baron (La Philosophie, s. 181) określa filozofię M. Henry'ego jako „orygi- 

nalną myśl o inspiracji fenomenologicznej".


cepcję, gdzie głęboką inspirację czerpie z filozofii Maine de Biran. W ten sposób 

rodzi się swoista „metafizyka życia", stanowiąca radykalną krytykę „intencjonalności" 

i „zewnętrzności świata" 60 . Jako metodę poszukiwań, Henry stosuje 

rygorystycznie redukcję fenomenologiczną, przy pomocy której odsłania jawienie 

się fenomenu w czystej immanencji. 

Henry wyłożył całościowo swoją koncepcję fenomenologiczną po raz pierwszy 

w L'Essence de la manifestation (1963). Jego zdaniem, fundamentalny błąd 

Husserla w analizie manifestacji fenomenu polega na separacji świadomości i bytu 

i w związku z tym na pomieszaniu zewnętrznego fenomenu z jego wewnętrzną 

zawartością. Dlatego specyfika zaprezentowanego nowego ujęcia polega na radykalnej 

dysocjacji samego jawienia się (l'apparaître même), w sensie czystej 

fenomenalności, od tego, co się jawi jako podmiot. Drogą do odkrycia istoty 

manifestacji (manifestation) jest tzw. autoodczucie, czyli tożsamość czującego 

i tego, co odczuwane. Nie można rozdzielać świadomości od bytu w celu odkrycia 

manifestacji bytu, gdyż prowadzi to do separacji wewnątrz siebie. Henry to 

autoodczucie określa mianem Życia. Tak rozumiane życie oznacza bierność w stosunku 

do siebie samego. Jest to gotowość do przyjęcia różnorakich wpływów 

i doznań. Nie chodzi tu o życie w znaczeniu biologicznym, gdzie postulat obiektywizacji 

wysuwa się na plan pierwszy. Fundamentalną inspirację w rozumieniu 

życia, Henry czerpie z prac Maine de Biran, który zarysował teorię tzw. ciała 

subiektywnego (corps subjectif) 61 . W rezultacie różnica pomiędzy życiem w sensie 

fenomenologicznym i życiem biologicznym jest podobna do różnicy pomiędzy 

ciałem podmiotowym i ciałem biologicznym. Są to zupełnie odmienne sposoby 

spojrzenia na ciało i na jego opis 62 . W pierwszym przypadku akcent pada na 

podmiotowość, subiektywność i indywidualność doznań; w drugim na obiektywność 

stwierdzeń i nieuchronne uprzedmiotowienie. Henry dowartościowuje znaczenie 

ludzkiego ciała jako rzeczywistości niezwykle wrażliwej (sensible) poprzez 

zdolność do odczuwania. Odczuwanie jest to stan, w jaki podmiot odczuwa 

siebie samego i dochodzi w ten sposób do prawdy o sobie. Celem tych analiz 

jest obrona indywidualności i niepowtarzalności każdego życia ludzkiego w świecie, 

który uprzedmiotawia człowieka. Problematyka ta stanowi myśl przewodnią 

książki La Barbarie (1987). Henry charakteryzuje najważniejsze przejawy 

obecnego kryzysu kultury. Odmalowuje, na zasadzie transcendentalnej lektury 

historii, najważniejsze etapy prowadzące do współczesnego „barbarzyństwa". 

Początki negatywnego procesu upatruje w Galileusza koncepcji nauki, która 

w poznawaniu świata dowartościowuje jedynie relacje i związki obiektywne. Pod- 

60 Por. M. Drwiçga, op. cit., s. 240-243. 

61 Por. M. Henry, Philosophie et phénoménologie du corps. Essai sur l'ontologie biranienne, 

Paris 2001, s. 71-107. 

62 Por. M. Drwiçga, op. cit., s. 259-261.


miotowość życia, obecna we wszystkich działaniach duchowych, znika z horyzontu 

poważnej, naukowej refleksji. Rezultatem tego jest aktualny socjologizm 

kulturowy, gdzie człowiek ma status „numeru", „liczby" w wielkiej machinie 

społecznej. W tym świetle interesująco jawi się filozoficzny sens upadku reżimów 

socjalistycznych. W Du communisme au capitalisme, Henry wskazuje, że 

autorytarna polityka nie jest jedynym wrogiem indywidualnego ludzkiego życia. 

O wiele większe zagrożenie dla życia niesie ekonomiczny hegemonizm, który 

„uprzedmiotawia podmiot i wysuwa na pierwszy plan odhumanizowany postęp 

techniczny" 63 . Podmiot staje się wewnętrznie pusty i następuje degradacja życia. 

Ratunkiem w tej sytuacji może być chrześcijańskie przesłanie życia, które Henry 

analizuje dogłębnie w aspekcie filozoficznym w książce C'est moi la vérité 

(1996). W przesłaniu tym szczególnie cenna jest troska o prawdę i ludzką podmiotowość, 

co prowadzi do odsłonięcia pełni objawienia życia w Chrystusie. Nie 

chodzi tu jednak o refleksje teologiczne. Jak stwierdza J.-L. Viellard-Baron, 

„Ewangelia św. Jana i Listy św. Pawła są odczytane fenomenologicznie, aby 

wydobyć cały ich sens filozoficzny, szczególnie w głębokiej medytacji relacji 

synowskiej" 64 . Człowiek może odkryć istotę życia, gdy ponownie narodzi się do 

Życia, podobnie jak Syn Boży. Wtedy relacja pomiędzy ludźmi przestaje być 

relacją dwóch ego, nabierając charakteru synowskiego. W centrum staje doświadczenie 

życia. Głęboki sens Wcielenia polega na umożliwieniu ludziom wzajemnej 

relacji synowskiej. Henry odczytuje chrześcijaństwo z perspektywy Życia 

transcendentalnego, rozumianego jako autoodczucie. W chrześcijaństwie, filozofia 

życia osiąga swój punkt kulminacyjny we wcieleniu życia 65 . 

Warto wymienić jeszcze dwie postaci, które mają swój znaczący wkład w rozwój 

francuskiej myśli fenomenologicznej: Jean-Luc Marion i Jacques Derrida. 

Jean-Luca Mariona fenomenologia dania 

J.-L. Marion (ur. 1946) swoje poszukiwania filozoficzne rozpoczyna od filozofii 

Kartezjusza, stając się wybitnym znawcą myśli kartezjańskiej w nurcie 

interpretacyjnym Ferdinanda Alquié. Następnie, przy jednoczesnej kontynuacji 

kartezjanizmu, zatrzymuje się nad myślą Heideggera i Husserla, co zapoczątkowuje 

poważną refleksję prowadzącą do konstrukcji własnego oryginalnego ujęcia 

w perspektywie fenomenologicznej. Biorąc pod uwagę badania fenomenologiczne, 

pierwszym znamiennym artykułem jest L'étant et le phénomène opublikowany 

po raz pierwszy w publikacji zbiorowej Phénoménologie et métaphysique 

63 


64 


65 

A. Bernard, Le corps dispersé: histoire du corps au XXe siècle, Paris 1993, 309 i nn.


(1984) i następnie w wersji poprawionej we własnej publikacji Réduction et 

donation. Recherches sur Husserl, Heidegger et la phénoménologie (1989). 

W pracy tej Marión „nie ogranicza się już jedynie do Heideggera, ale zgłębia 

też myśl Husserlowską" 66 . 

Bardzo duże zainteresowanie wzbudziła książka Réduction et donation 

(1991). Ukazuje w niej, że w fenomenologii Husserla danie oznacza proces, 

w którym obiekt (przeżycie) staje się obiektem (przeżyciem) dla świadomości. 

Nie oznacza to jednak, że świadomość jest pasywna. Wręcz przeciwnie, ma ona 

charakter aktywny, gdyż nadaje sens temu, co dane w pasywności. Danie ma 

miejsce w intuicji. Ten właśnie problem podejmuje szczegółowo Marión, gdyż - 

jak uważa - danie fenomenu (zakładane przez redukcję fenomenologiczną) nie 

zostało w fenomenologii dogłębnie przemyślane zarówno przez Husserla, jak 

i Heideggera. Dlatego podejmuje próbę przekroczenia fenomenologii bycia, aby 

przeanalizować od nowa dany charakter fenomenów i w tym świetle zinterpretować 

dotychczasową fenomenologię. Projekt ten jest szukaniem możliwości 

wyjścia poza bycie w obrębie fenomenologii. Fenomenologia wskazuje na rzeczywistość 

wcześniejszą niż bycie. Wcześniejsze niż bycie jest natomiast to, że 

fenomen „daje się" człowiekowi. 

W toku dalszych fenomenologicznych poszukiwań odnośnie do dania fenomenu, 

Marión wprowadza pojęcie „fenomenu nasyconego" {phénomène saturé). 

W formie całościowej koncepcji, problematyka ta stanowi temat niezwykle ważnej 

książki Etant donné. Essai d'une phénoménologie de la donation (1997). Fenomenologia 

została rozbudowana tu o nowy typ fenomenu i opisany został nowy 

rodzaj „sobości", który „otwiera lub zamyka cały strumień fenomenalności". 

Zaprezentowana tu myśl jest oryginalną wizją fenomenologii. Koncepcja ta została 

dopracowana w De surcroît (2001). „Danie" jawi się jeszcze wyraźniej jako 

najbardziej podstawowa zasada dla całej fenomenologii 67 . 

Warto jeszcze podkreślić, że omówionej problematyce „dania" towarzyszy 

nieustannie medytacja wokół określeń „idol" i „ikona". Początkowo Marión zdecydowanie 

przeciwstawia wspomniane pojęcia, będące dwoma rodzajami przedstawień 

Boga i boskości. Pierwsze z nich zamyka drogę do prawdziwej boskości, 

a drugie ją otwiera. Ostro krytykuje dotychczasową, metafizyczną refleksję 

nad boskością. W tej krytyce metafizyki jest bardziej rygorystyczny nawet od 

Heideggera. Ten ton refleksji zmienia się z upływem czasu, w dużej mierze pod 

wpływem koncepcji dwoistego charakteru intencjonalności u Levinasa. Z jednej 

strony chodzi o naszą intencjonalność jako przemienioną przez obecność Innego 

i skierowaną z powrotem ku nam. Z drugiej zaś mamy do czynienia z intencjo- 

66 A. Nawrocki, Jean-Luc Marion. Nowe drogi w fenomenologii, Warszawa 2002, s. 18. 

67 Por. J.-L. Marion, Esquisse d'un concept phénoménologique du don, w: Phénoménologie 

et herméneutique I, Genos-Cahiers de philosophie, Lausanne 2000, 60-79.


nalnośeią samego Innego, wcześniejszą od naszej. U Mariona fenomeny nasycone 

intuicją poprzez swą własną intencjonalność kształtują nas i wzywają oraz 

odwracają naszą intencjonalność. Jak trafnie stwierdza A. Nawrocki, „Ikona ma 

intencjonalność pochodzącą z dwóch źródeł. Idol zaś, niczym lustro, wyłącznie 

odwraca naszą intencjonalność" 68 . 

W ostatniej fazie refleksji, na mocy powszechności dania, idol i ikona tracą 

zdecydowanie swój charakter przeciwstawny i zyskują prawo do istnienia w kulturze. 

Dopiero nasze podejście do samego dania się fenomenu świadczy o tym, 

czy coś jest idolem czy ikoną. W tym nowym ujęciu, idol pojawia się wtedy, 

gdy człowiek uznaje, że to, co się ukazuje, stanowi całość dania. Jeśli natomiast 

człowiek przyjmuje, że danie przekracza ukazywanie, wtedy mamy do czynienia 

z ikoną. Fenomen posiadający własną intencjonalność jest niewidzialny, co 

wynika z tego, że fenomen wyłącznie się daje. Danie zaś pozostaje niewidzialne. 

Mowa o widzialności ikony i idola jest dopuszczalna, gdyż wydany przemienia 

danie się w ukazywanie się. On też wpływa na to, co staje się ikoną lub 

idolem. Idol powstaje wtedy, gdy zdobywamy przekonanie, że naszym działaniem 

całe danie przemienione zostało w ukazywanie się. Ikona pojawia się wtedy, 

gdy pozostajemy przekonani o bezmiarze dania, które pozostaje do ukazania. 

Wydany poprzez przemianę dania się w ukazywanie się, w każdym swoim 

akcie może uczynić idola lub ikonę. 

Dla Mariona, inspiracją do dalszych poszukiwań jest szczególnie myśl Lévinasa 

69 . W artykule D'autrui a l'individu (opublikowanym w zbiorze esejów Positivité 

et transcendance, suivi de „ Lévinas et la phénoménologie "), Marion 

wykazuje, że warunkiem dokonania indywiduacji innego jest konieczność przekroczenia 

filozofii Lévinasa. Bardzo ceni jego dorobek filozoficzny, ale uważa 

że projekt przekroczenia dostrzeganej w Heideggerowskim byciu anonimowości 

nie został w pełni zrealizowany. Droga ku innemu wymaga specyficznej „fenomenologii 

interdania". Taka fenomenologia „może dopiero ukazać indywiduację 

innego w perspektywie dania" 70 . 

Jacques'a Derridy fenomenologia dekonstrukcji 

Jacques Derrida (ur. 1930) buduje swoją koncepcję poprzez krytyczną dyskusję 

z Husserlem, który - zwłaszcza w początkowej fazie twórczości - jest dla 

niego fundamentalnym „punktem odniesienia". W jego pracach stara się wydobyć 

w sposób szczególny wszystko, co łączy fenomenologię i „metafizykę obec- 

68 Por. A. Nawrocki, op. cit., s. 77. 

69 Por. K. Tarnowski, Podmiot w wezwaniu, w: Levinas i inni..., s. 188-203. 

70 A. Nawrocki, op. cit., s. 22.


ności" 71 . Jest to bez wątpienia wpływ myśli heideggerowskiej na interpretację 

intelektualnych projektów i koncepcji Husserla. 

Studia Derridy nad myślą Husserlowską przebiegają w opozycji do poglądów 

Sartra i Merleau-Ponty'ego 72 . W L'origine de la geometrie (1962) Derrida 

przedstawia plany swoich dekonstrukcyjnych projektów. Badawcze spojrzenie 

na fenomenologiczne rozumienie znaku prowadzi go do sformułowań przekraczających 

dotychczasowe standardy filozoficzne. Koncepcja dekonstrukcji stawia 

problem relacji pomiędzy filozofią i literaturą, prowadząc m.in. do odrzucenia 

fenomenologii i totalnej radykalizacji tez Heideggera w opcji postulatów Lévinasa. 

Jest to całkowite porzucenie tradycyjnego myślenia metafizycznego 

i przejście w obszar tzw. grammatologii 73 . 

Perspektywy rozwoju fenomenologii francuskiej 

Każdy z wymienionych filozofów (Ricoeur, Sartre, Merleau-Ponty, Lévinas, 

Marion i Derrida) inspiruje się myślą Husserla i Heideggera, w miarę upływu 

czasu tworząc wybitną, oryginalną myśl fenomenologiczną, która następnie ulega 

dalszym przeformułowaniom. Inspiracja fenomenologiczna jest wciąż żywotnie 

obecna w filozofii francuskiej. Duży udział ma w tym trwale zakorzeniona tradycja 

studiów krytycznych i historycznych: począwszy od Suzanne Bachelard, 

poprzez René Scherera, Ariona Kelkela, Denise Souche-Dagues, Granela, aż do 

Jean-Luca Mariona i Didiera Francka. Nurt ten był mocno krytykowany szczególnie 

przez marksizm i strukturalizm, które w pewnych okresach zajmowały 

dominującą pozycję na francuskiej scenie filozoficznej. Ze szczególnie ostrą 

krytyką występowali Claude Lévi-Strauss, Michel Foucault, Gilles Deleuze, którzy 

atakowali fenomenologię husserlowską głównie za jej metafizyczne założenia. 

W tym świetle warto zauważyć, że sami krytykowani, począwszy od samego 

Husserla i Heideggera, nigdy nie uważali się za twórczych kontynuatorów 

tzw. tradycyjnej metafizyki w duchu Arystytolesa i św. Tomasza. Wręcz przeciwnie, 

stawiali sobie za cel otwarcie nowych perspektyw, które w całej wcześniejszej 

europejskiej tradycji filozoficznej od czasów starożytności nie zostały 

uwzględnione i precyzyjnie zanalizowane 74 . W ostatnich latach, niektórzy formułują 

zarzut „teologicznego zwrotu współczesnej fenomenologii francuskiej". 

Tego typu pogląd prezentuje np. Dominique Janicaud w swojej książce pt. Le 

tournant théologique de la phénoménologie française (1991). Jego zdaniem fe- 

71 M. Kowalska, op. cit., s. 169-177. 

72 Por. Encyclopedia, s. 141. 

73 Por. Ch. Johnson, Derrida, thim. J. Holowka, Warszawa 1997, s. 8-17. 

74 Por. Encyclopedia, s. 250.


nomenologia skoncentrowała się na zagadnieniach teologicznych, które odbiegają 

od kwestii typowo filozoficznych. Warto jednak zauważyć, że istota fenomenologii 

polega na analizie różnych „przejawów fenomenalności", w tym także: 

daru, winy, transcendencji, niewidzialności. 

Fenomenologia usiłuje nieustannie spoglądać na otaczającą rzeczywistość - 

używając określenia Józefa Tischnera - nie przez „okna systemu", lecz na zasadzie 

„żywej myśli", która wyrusza na poszukiwanie nie odkrytych jeszcze wystarczająco 

głęboko obszarów rzeczywistości. Jest to bez wątpienia jeden z powodów 

tego, że - jak stwierdza J.-F. Courtine - „niezwykła trwałość źródeł inspiracji 

fenomenologicznej w obrębie myśli francuskiej w ciągu ponad 

pięćdziesięciu lat nie zdradza żadnych oznak zanikania" 75 . Niejako materialnym 

dowodem tego jest powstanie w ostatnich latach trzech nowych pism fenomenologicznych: 

Etudes Phénoménologiques 76 , Epokhé 11 i Alter 78 . 

75 Por. Encyclopedia, s. 251. 

76 Pismo założone w 1985 r. przez Jacques'a Taminiaux'a. 

77 Pismo założone w 1990 r. przez Marca Richira, Patrice'a Lorauxa i Roberta Legrosa. 

78 Pismo założone w 1993 r. przez Nathalie Depraz.

Robert F. Schwartz 


Nr 1-2, 2003 

A NOSTALGIA FOR THE PERMANENT IN MANIFESTATIONS 

OF THE HUMAN: HUSSERL AND LEVINAS 

As readers of Emmanuel Levinas' Totality and Infinity, we tend to concentrate 

on the aspects of Husserl's phenomenology that Levinas considered deficient 

and misled. Totality and Infinity yields little insight into the aspects of 

Husserlian thought that Levinas considered important and even prerequisite to 

his own way of thinking. In The Permanent and the Human in Husserl, an essay 

written in 1960 - one year prior to the publication of Totality and Infinity - Levinas 

discusses Husserl's brilliance in splitting the horns of a historical dilemma 

and suggests areas in which we can think beyond Husserlian phenomenology. 

Levinas shows in Totality and Infinity that we exceed Husserl's phenomenology 

when we recognize true interiority in the time of the ego, which finds its starkest 

manifestation in enjoyment; this radical interiority is, in turn, the ground on which 

Levinas posits a duality of being that Husserlian phenomenology does not take 

into account. However, before we can understand Levinas' insight and progress, 

we must examine what he says about Husserl's significance. 

HusserPs Successful Unification 

Levinas begins his essay on Husserl with the following reflection: "A nostalgia 

for the Permanent, a nostalgia for Substance is deep in man. Perhaps it 

contradicts the equally obsessive dream of freedom, renewal, and spring" 1 . Our 

nostalgia for the permanent reveals itself in an idealism that wants to master the 

universe via mathematics and scientific method. In this conquest, the idealist 

"uncovers an eternal order encompassing both thinkers and thought" 2 . As science 

1 E. Levinas, Discovering Existence with Husserl, Trans. R.A. Cohen and M. B. Smith, Evan- 

stone 1998, p. 130. 

2 Ibidem.

118 Robert F. Schwartz 

conquers the world of phenomena and thoughts, "it pulverizes it into atoms the 

better to mathematize it, suffocates it the better to energize it. It reduces cultural 

values to a superficial layer that has, in the absolute, no more relief than our 

mountain chains seen from Sirius" 3 . 

The alternative to this scientistic worldview causes us to aim at the "obsessive 

dream of freedom, renewal, and spring." Levinas identifies this alternative 

as Hegelian idealism, which he says has embedded itself into almost every facet 

of Western thought and practice. In this new idealism, "the absolute" enters into 

the genesis of actual human events that - imbued with the absolute - make the 

world intelligible. The new idealism places man at the center of the world, and 

immediately 

everything is already formed, transformed, or reflected by man - even 

nature, sky, and forest. The elementary forces touch us only through 

a civilization, a language, a literature, an industry, or an art. Thus what 

is human is not only the eye that perceives the image of the world, but 

also the light that illuminates it 4 . 

We thus seem to face either scientism stripped of any humanity or humanism 

devoid of all eternity. 

Husserl successfully unifies this bifurcated scheme by asking whether being 

part of an eternal order - as in scientism - is constitutive of the human that Hegelians 

cherish. 

One of the most significant aspects of Husserl's phenomenology has 

been precisely reuniting these two motifs of contemporary consciousness, 

namely its quest for the essential and its certainty of the importance 

of the concrete world in which life unfolds, and which cannot 

be relegated to appearances 5 . 

One of Husserl's key insights tells us that when we apply the scientistic 

worldview's terms to humanity, scientism caves in on itself. 

In the absence of pure scientism, Husserl works out his phenomenology under 

the mantra that "all consciousness is consciousness of something." Through his 

phenomenological method, Husserl shows that while ideal structures determine 

the real world, human values also belong there. Values regain their place despite 

ideal structures because the intentionality that permeates our affective, active lives 

"confers the dignity of objective experience upon all our concrete engagements". 

The real, says Levinas, is no longer cold and uninhabitable; it gains an 

inviting human aspect when viewed from the vantage point of Husserlian phenomenology. 

3 Ibidem. 

4 Ibidem, p. 130-131. 

5 Ibidem, p. 131.

A Nostalgia for the Permanent in Manifestations of the Human 119 

Husserlian Phenomenology 

In Levinas' Heidegger-influenced reading of Husserl, Husserl's crucial insight 

was that the intentions of a conscious ego - by which it intends objects - belong 

to a network of thoughts that simultaneously go beyond the things intended and 

give them meaning. "These 'thoughts' keep open a horizon in which our perceptual, 

scientific, and even affective and active life is already situated". It is here 

that Levinas has ample room for discussion and disagreement with Husserl. Levinas 

will concede the existence of a meaning horizon, but the coming to be of 

this horizon and its affected - as opposed to affective - nature eventually stand 

as Levinas' jumping-off point for formulating his own views. 

Husserl says that we typically live according "to the natural attitude," which 

is the way that we normally interact with things in the world and with world in 

general. In the natural attitude, things are simply present to us; they are "simply 

there for me, 'on hand'" 6 . These "simply present" things stand as actualities in 

our field of intuition even when we aren't heedful of them. They are, in other 

words, on hand whether or not we are heedful of and busied with them in our 

considering, thinking, feeling, and willing. There is a constant halo, says Husserl, 

of things that are co-present which surrounds the field of actual perception 

of things present. This horizon of the co-present can be intuitionally clear or 

obscure, distinct or indistinct. It exists whether we are cognizant of it or not, and 

it exists necessarily because the field of actual perception can never exhaust the 

world of things on hand. "In my waking consciousness," concedes Husserl, "I find 

myself in [the natural attitude] at all times, and without ever being able to alter 

the fact, in relation to the world which remains one and the same, though changing 

with respect to its contents. It is continually 'on hand' for me and I myself 

am a member of it" 7 . 

The world, which is always constituted by things on hand, reaches into the 

unlimited. All physical things stand as objects of use, says Husserl, and they 

possess characteristics that make them such. All things that we encounter are 

imbued with "material determinations [and] [...] value-characteristics" 8 . Thus, 

whether we think about it or not - and most often, Husserl would say, we don't 

- the world is given to us in certain ways and we understand the world according 

to given patterns. 

The human cogito has two fundamental modes of relating to its surrounding 

actuality, and these modes, in turn, each have individual moments: 

6 E. Husserl, The Essential Husserl: Basic Writing in Transcendental Phenomenology, 

ed. D. Welton, Indianapolis 1999, p. 60. 

7 Ibidem, p. 161. 

8 Ibidem.


1. Complexes of consciousness; e.g., investigating, explicating, comparing, 

distinguishing, etc. 

2. Acts of emotion and the will; e.g., desiring, liking, hoping, etc. 

When Levinas talks about horizons of meaning, he most likely has in mind 

these Husserlian "complexes of consciousness" that always occur in the natural 

attitude. In the natural attitude, we relate ourselves to our surroundings via complexes 

of consciousness or acts of emotion and will. In our previously examined, 

bifurcated scheme, the natural attitude represents the human aspect of phenomenology. 

Husserl locates vestiges of the superhuman permanence of the real in the 

transcendental ego, or pure consciousness. We reach pure consciousness by means 

of a reduction (epoché) that filters out everyday, historical human life - i.e., the 

natural attitude - in an effort to reach the infinite, eternal eidos of things. Levinas 

recognizes the epoché as a method for reaching permanence in the statement 

that "intentional analysis [epoché] is the search for the concrete" 9 . Robert Sokołowski 

explains this reduction as a fundamentally different way of approaching 

what we perceive in the historical world of the natural attitude: 

When we [parenthesize] the world or some particular object, we do 

not turn it into a mere appearance, an illusion, a mere idea, or any 

other sort of merely subjective impression. Rather, we now consider 

it precisely as it is intended by an intentionality in the natural attitude. 

We consider it as correlated with whatever intentionality targets it 10 . 

In phenomenological reduction we discover noesis and noema - the fundamental, 

constitutive parts of HusserPs ideal structures. Levinas' objection to this 

approach is that even while striving to reach the eidos by bracketing off the historical 

world, the historical world remains an unavoidable fact. 

Breaking with Husserlian Unity: Internal Time, Separation, 

and Enjoyment 

While the desire to recover permanence and the self in the changing events 

of world history is admirable - even highly recommended - Levinas says that 

"there remains [...] another path than that of the Reduction to take in response 

to that [desire]" 11 . We stop here briefly to note that while Levinas wishes to ultimately 

advocate "another path", he acknowledges deep indebtedness to Hus- 

9 E. Levinas, Totality and Infinity: An Easy on Exteriority, Trans. A. Lingis, Pittsburgh, 

p. 28. 

10 R. Sokołowski, Husserlian Meditations, Chicago 1974, p. 113. 

11 E. Levinas, Discovering Existence..., p. 134.


serl for seeing through the false eternity/humanity dichotomy and setting the stage 

by explicating the phenomenological horizon. 

Levinas' response centers not around completely bracketing the historical 

world and then searching for eternity in a transcendental ego somehow apart from 

it, but rather around locating an eternal ego that exists in the historical world yet 

remains irreducible to it. "The real must not only be determined in its historical 

objectivity, but also from the interior intentions, from the secrecy that interrupts 

the continuity of historical time" 12 . 

In Totality and Infinity; we read that this separation of ego and world cannot 

occur when the time of the ego and the time of the world are conflated. The time 

of the ego, which Levinas calls interiority (as well as secrecy and time of the 

interior) resists all attempts aimed at subjugating it to the world's time, which is 

variously termed historical time, Cartesian time, and time of the survivor. Levinas 

says regarding interiority's refusal: 

But if refusal to be purely and simply integrated into history would 

indicate the continuation of life after death or its preexistence prior to 

its beginning in terms of the time of the survivor, then commencement 

and end would in no wise have marked a separation that could 

be characterized as radical and a dimension that would be interiority 13 . 

Commencement and end (the ego's birth and death) mark the seminal events 

in the life of each ego, and interiority is what fills the gap between the two. 

Levinas' point is that when these shaping events are mapped onto historical time, 

both they and interiority fall prey to historical time's totalizing effect: "Commencement 

and end taken as points of universal time reduce the I to the third 

person, such as it is spoken of by the survivor" 14 . 

True separation takes place only when we cease trying to directly correlate 

the two times and instead realize that each ego possesses unique interiority. Interiority 

allows us to withstand the totalization of history. Totality understood as 

the thesis of the primacy of history leads us to comprehend an existence devoid 

of interiority. Thus, one of Totality and Infinity's main aims is to suggest that the 

real must be understood not only in its historical objectivity, but also in the secrecy/interiority 

that interrupts historical time. Because interiority cannot be reduced 

to history, only on the basis of irreducible interiority do we find a model 

that successfully integrates permanence and change while maintaining an insoluble 

(eternal) distance between them. 

The interval of discretion or of death is a third notion between being 

and nothingness. The interval is not to life what potency is to act. Its 

12 E. Levinas, Totality and Infinity..., p. 58. 

13 Ibidem, p. 57. 

14 Ibidem.


originality consists in being between two times. We propose to call 

this dimension dead time 15 . 

Levinas' use of the word discretion makes us think of discreet. The OED 

defines discreet as, "Showing discernment or judgment in the guidance of one's 

own speech and action; judicious, prudent, circumspect, cautious; often esp. that 

can be silent when speech would be inconvenient." The silence suggests a measure 

of secrecy. The comparison of discretion (interiority) and life to potency 

and act is Levinas' use of the Aristotelian notions of potentiality and actuality 

(the former giving rise to the latter). He wishes to imply that the secrecy which 

lies between commencement and end is not the cause of them both; rather, "its 

originality consists in being between two times". This "dead time" - or "inner 

life" - is "is the unique way for the real to exist as a plurality." In this plurality, 

we recover the self because we finally see its relation to the world. 

Having established a distinction between historical time and the time of the 

ego, Levinas says that "we shall [...] study this separation that is an ipseity, in 

the fundamental phenomenon of enjoyment" 16 . In the analysis of historical time, 

we discover with Levinas that existence is fundamentally plural; in the analysis 

of enjoyment we will find that this must be so because enjoyment grounds the 

self in an individuality that is prerequisite to plurality. 

Enjoyment 

"We live from 'good soup,' air, light, spectacles, work, ideas, sleep, etc. These 

are not objects of representations. We live from them" 17 . This "living from," says 

Levinas, is enjoyment. In saying that we live from such things, he doesn't simply 

mean that we gain our sustenance from them in a utilitarian way. Although 

we do gain bodily nourishment from food and the requisite amount of oxygen 

from mountain air, this is not all of what Levinas means in saying that we "live 

from" these things. The objects that we interact with and use "are always in a certain 

measure [...] objects of enjoyment" 18 . To say that they are objects of enjoyment 

is, for Levinas, to say that in addition to the notions that we would typically 

have of them, they make apperception possible. 

We live in the consciousness of consciousness, but this consciousness 

of consciousness is not reflection. It is not knowing, but enjoyment, 

and, as we shall say, the very egoism of life. To say that we live from 

15 Ibidem, p. 58. 

16 Ibidem, p. 58. 

17 Ibidem, p. 110. 

18 Ibidem.


contents is therefore not to affirm that we resort to them as to conditions 

for ensuring our life, taken as the bare fact of existing. The bare 

fact of life is never bare 19 . 

This statement that self-consciousness is not a product of knowing - i.e., 

not the product of any "transcendental ego" or "pure consciousness" - but of 

enjoyment goes against the aim of Husserlian thought; namely, to know by objective 

representation via the transcendental reduction. Levinas clarifies that enjoyment 

is not merely a psychological state, such as one that we would typically 

associate with time in the presence of a loved one; instead, it is the "very pulsation 

of the I." It is a state prerequisite to reflection, which underlies Husserlian 

meditation and which Husserl considered fundamental. It is worthwhile to point 

out that Levinas calls this enjoyment "the very egoism of life," the basis on which 

irreducible individuality can be posited. 

Enjoyment and individuality relate to one another in happiness. In relation 

to enjoyment, happiness is the satisfaction of all needs. As such, explains Levinas, 

happiness is: 

a condition for activity. [...] The life that is life from something is 

happiness. [...] To despair in life makes sense only because originally 

life is happiness. [...] Happiness is made up not of an absence of needs, 

... but of the satisfaction of all needs. [...] Happiness is accomplishment: it 

exists in a soul satisfied and not in a soul that has extirpated its needs 20 . 

Thus, because self-consciousness comes only in enjoyment, which is contingent 

on the objects of experience (perhaps more appropriately named the objects 

of enjoyment), happiness as the fulfillment of inexhaustible needs is the 

fundamental state of being - so fundamental that Levinas says it is prior to being. 

Moreover, happiness is where we pinpoint individuality. "The personality 

of the person, the ipseity of the I, which is more than the particularity of the 

atom and of the individual, is the particularity of the happiness of enjoyment" 21 . 

Levinas' use of the term "ipseity" to describe happiness should call to mind his 

previous use of "ipseity" as a name for the secrecy that lies between commencement 

and end, "dead time," or "inner life"; in other words, "the unique way for 

the real to exist as a plurality." We see here a profound link between individuality 

and plurality, and the two are drawn together by the "time of the interior". 

We previously saw Levinas define the time of the interior as a gap between 

the ego's birth and death that cannot be directly mapped onto historical time. 

However, our understanding of enjoyment allows us to now put a finer point on 

Levinas' definition of time. Inherent in happiness's fulfillment of needs is the 

19 Ibidem, p. 112. 

20 Ibidem, p. 113, 115. 

21 Ibidem, p. 115.


fact that needs cannot always be fulfilled. Levinas calls this the "insufficiency of 

the living from" and "limitation" 22 . Limitation is defined by the fact that, "the 

plenitude of [the ego's] instant enjoyment is not ensured against the unknown 

that lurks in the very element that it enjoys, the fact that joy remains a chance 

and a stroke of luck" 23 . 

Built into our enjoyment of Steven's hot chocolate or Gorecki's Third Symphony 

is the reality that we might be scraping the bottom of the can of Stephen's 

or that our toddler might awake and drown out the strains of Dawn Upshaw's 

soprano voice, thus interrupting our previously unperturbed enjoyment. More 

importantly, we can never say precisely when our enjoyment might be interrupted. 

It is this insecurity that gives us time. 

This insecurity, which thus delineates a margin of nothingness about 

the interior life, confirming its insularity, is lived in the instant of 

enjoyment as the concern for the morrow. [...] Egoism, enjoyment, 

sensibility, and the whole dimension of interiority [limitation included] 

[...] are necessary for the idea of Infinity [i.e., time of the interior], 

the relation with the Other which opens forth from the separated 

and finite being" 24 . 

Thus, while happiness is the foundation of ipseity, its intrinsic limitation lays 

the foundation for the time of the ego and, as we have already shown, plurality. 

Levinas claims that Husserl's model cannot account for enjoyment and, by 

extension, plurality because it is based on representation. When viewed only on 

its own, says Levinas, "representation seems to be oriented in an opposite direction 

from enjoyment" 25 . He later affirms this view with the statement that "enjoyment, 

likewise detached from concrete conditions, presents a totally different 

structure" than representation 26 . The problem that Levinas sees with representation 

22 

Ibidem, p. 143, 144. 

23 

Ibidem, p. 144. 

24 

Ibidem, p. 148. In this way, happiness is roughly analogous to Ereignis in Heidegger's works 

as it is explained by Thomas Sheehan. According to Sheehan, Dasein is "apriori openedness," 

"that which must always already be open," or simply "openness." Ereignis, in turn, 

is the "opening of the open," or "coming into view" of Dasein. "If metaphysical closure, 

full self-presence, and perfect self-coincidence were the measure of complete being, then 

for Heidegger human openness is intrinsically 'in-complete'" (Sheehan 199). Ereignis, then, 

is essentially human finitude, which causes that "we may think of ourselves as stretched 

out towards full self-presence, but we never arrive there" (199). In a similar way, Levinasian 

happiness is also an apriori event, due to which we are constantly stretched out toward 

the "metaphysical closure" of meeting all needs required by enjoyment, but never 

able to reach total fulfillment. Thus, just as Heideggerian Dasein is guilty (at fault) for its 

lack, Levinas' ego experiences the limitation of metaphysical insufficiency, both of which 

are prerequisite to being what we are as humans. 

25 

E. Levinas, Totality and Infinity..., p. 123. 

26 Ibidem, p. 126.


when viewed "taken in itself' - which he also calls a "theory of mental images" 

and which we can equate with Husserl's model of the transcendental epoche - 

is that it confuses the act of representation with the object of the representation, 

which is a distinction crucial to enjoyment. The object of representation is 

interior to thought; "despite its independence it falls under the power of 

thought" 27 . The act of representation, on the other hand, is the event whereby 

the ego relates herself to the object - the object of enjoyment, as we previously 

construed the object of experience. In a crucial passage, Levinas describes representation 

as the process wherein the division between act and object fades 

into obscurity: 

[Representation], characterized by clarity, is a total adequation of the 

thinker with what is thought, in the precise sense of a mastery exercised 

by the thinker upon what is thought in which the object's resistance 

as an exterior being vanishes. This mastery is total and as though 

creative; it is accomplished as a giving of meaning: the object of representation 

is reducible to noemata 28 . 

If objects lose their resistance as exterior entities and they are completely 

adequated with the individual to whom they are intelligible, then ipseity, enjoyment, 

limitation, and the time of the interior all become impossible. The problems 

of Husserlian phenomenology are further compounded by the fact that 

Levinas does make room for integrated representation, but only through the 

mediation of the Other, which Husserlian representation makes unattainable. In 

Husserlian representation, "the same is in relation with the other but in such a way 

that the other does not determine the same; it is always the same that determines 

the other" 29 . Levinasian representation requires that the other determine the same 

in large part, making Husserl's model unsuitable for Levinas' aims. 

Conclusions: Fecundity, Filiality, and Time 

Therefore, while in the end Levinas acknowledges deep indebtedness to 

Husserl for overcoming the divisive dichotomy of strict scientism vs. blind humanism, 

originating the phenomenological method that makes horizons of meaning 

possible, he breaks radically with Husserl's model of how to integrate the 

human and the permanent. For Levinas, there must be an ego in the historical 

world that, due to the results of its interaction with things and other egos, is irreducible 

to the world and vice versa. 

27 Ibidem, p. 123. 

28 Ibidem, p. 124. 

29 Ibidem, p. 124, italics added.


An interesting question to pose at the end of this inquiry, however, is how 

effectively Levinas' model deals with the time of the interior. Levinas says that, 

"By virtue of the dimension of interiority each being declines the concept and 

withstands totalization. [...] [The time of the interior] does not exhibit itself in 

history; the discontinuity of the inner life interrupts historical time" 30 . Integral to 

the identity of interior time is its inability to be mapped onto historical time. Later, 

we see how the time of the interior becomes an important part of the ego's individuality, 

ipseity. Levinas eventually explains that constitutive of the ego's infinity 

- ipseity - is the ability to change. This change takes place in fecundity; in 

other words, the possibility of existing infinitely in constant renewal, recommencement 

- in the possibility of begetting sons (children). This relation of recommencement, 

engendering, stretches out infinitely into the future. It is an openness 

to the future, and thus fecundity is important not only to Levinas' definition 

of individuality but to his definition of time 31 . 

Jacques Derrida takes what Levinas says about the time of the interior and 

engendering and poses the following question: If the self is constantly begetting, 

and there is a paternal as well as a filial relationship, then must not the self stretch 

not only into the future but also into the past? What is more, if it stretches into 

the past, then does it not become part of history in Levinas' use of the term? 

Derrida's answer to both of these questions is a resounding yes, and his response 

is that Levinas has interpreted history too narrowly. History for Derrida is: 

[that] which the philosopher cannot escape, because it is not history 

in the sense given to it by Levinas (totality), but is the history of the 

departures from totality, history as the very movement of transcendence, 

of the excess over the totality without which no totality would 

appear as such. History is not the totality transcended by eschatology, 

metaphysics, or speech. It is transcendence itself 32 . 

In Derrida's words we see a revision of Levinas that tends back toward 

Heidegger's history as overarching transcendence, and we imagine a Heidegger 

that is invigorated and renewed by the Levinasian insights that we have gained 

into enjoyment and happiness. In light of Derrida's critique, we ask how to reinterpret 

Levinas' notion of history and yet retain his ideas concerning the self's 

grounding in enjoyment and the apperception that it brings. Perhaps if answers 

to these and other related questions were forthcoming, we might truly be able to 

find a model that would successfully combine elements of the human with vestiges 

of the permanent and eternal. 

30 Ibidem, p. 57. 

31 See Ibidem, p. 274-285. 

32 J. Derrida, Writing and Difference, trans. Alan Bass, Chicago 1978, p. 117.

Jerzy Stańczyk 


Nr 1-2, 2003 

POKÓJ W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH 

Pojęcie pokoju stosowane jest bardzo często, wraz z pojęciem wojny, w różnych 

kontekstach i znaczeniach w nauce i praktyce stosunków międzynarodowych 

oraz w środkach masowego przekazu dla określania stanu stosunków między 

państwami 1 . Jest to pojęcie złożone, którego zdefiniowanie może nastręczać 

trudności 2 . Stąd duże znaczenie analizy tego pojęcia w kontekście używanej terminologii 

oraz poszczególnych aspektów jego definiowania. 

Prezentowany artykuł ma na celu zestawienie rozmaitych sposobów definiowania 

„pokoju" w literaturze krajowej i zagranicznej, ze wskazaniem na główne 

kierunki w tym zakresie i odniesieniem do kategorii „bezpieczeństwa". Uzupełnieniem 

przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu są autorskie modele 

analityczne. 

Rodzaje pokoju 

Pozytywnie na ogół określany pokój bywa jednak różnie formułowany w rozmaitych 

koncepcjach ideologicznych i filozoficznych 3 . Natrafiamy więc na różne 

wersje i odmiany pokoju, rozważania o „pokoju międzynarodowym" 4 , „po- 

1 Por. W. Hàkan, JPR 1964-1980 - What Have We Learnt about Peace?, „Journal of Peace 

Research" 1981, nr 2, s. 115-148; J. Galtung, Twenty-five Years of Peace Research: Ten 

Challenges and Some Responses, „Journal of Peace Research" 1985, No. 2, s. 143-156; 

tenże, The Next Twenty-five Years of Peace Research: Tasks and Prospects, w: P. Wallensteen, 

Peace Research. Achievements and Challenges, Boulder-London 1988, s. 246-257. 

2 Por. J. Garnett, Strategic Studies and its Assumptions, w: Contemporary Strategy. Theories 

and Policies. London 1975, s. 14; D. Senghaas, Gewalt - Konflikt - Frieden. Essays zur 

Friedensforschung, Hamburg 1974, s. 161-182. 

3 Por. Leksykon Pokoju, Warszawa 1987, s. 153 (hasło: pokój). 

4 Por. S. Nearing, United World: The road to international peace, Mays Lauding 1944.

128 Jerzy Stańczyk 

koju światowym" 5 , czy też o pokoju będącym przeciwieństwem wojny międzynarodowej 

6 . W szerszym (pełniejszym) rozumieniu, jakie zaprezentował Raymond 

Aron, oznacza on „bardziej lub mniej trwałe zawieszenie gwałtownych form 

rywalizacji pomiędzy jednostkami politycznymi" 7 , przybierające różne postaci 

będące faktycznie odmianami ładu międzynarodowego: pokój oparty na potędze 

- oparty na równowadze lub hegemoniczny (siły jednostek politycznych zdominowane 

przez jedną z nich) albo imperialny (siły jednostek politycznych przytłoczone 

ogromną prze wagą jednej z nich); pokój oparty na strachu, bezsilności 

(również warunkowany potęgą, lecz między jednostkami politycznymi mającymi 

zdolność wzajemnego zadania śmiertelnego uderzenia, a więc w pewnym 

sensie pokój wynikający z niemocy); pokój oparty na zaspokojeniu (powszechne 

zaufanie i zadowolenie); a także tzw. pokój amerykański (połączenie hegemonii 

z polityką dobrego sąsiedztwa) 8 . Oprócz pokoju między narodami wyróżniany 

bywa także pokój społeczny, klasowy oraz między człowiekiem a środowiskiem 

naturalnym 9 . 

Wyodrębniane są ponadto poziomy, na których mogą zachodzić zjawiska 

pokojowe i gdzie możliwe są pokojowe więzi społeczne oddziałujących na siebie 

uczestników. Klasyfikację taką przedstawia Stanisław Bieleń, wskazując na 

następujące: 1) poziom indywidualny 10 , 2) pokój między ludźmi (szczebel interpersonalny) 

bez odniesienia do konkretnej grupy socjologicznej 11 , 3) poziom 

odniesiony do grup i stosunków wewnątrzgrupowych (pokój społeczny), 4) pokój 

międzygrupowy (także między państwami i narodami) 12 . Johan Galtung 

wyróżnia ponadto „poziom państwa światowego", odniesiony do dalekosiężnych 

celów społecznych, lecz w zasadzie koncentrujący się na stosunkach wewnątrzgrupowych 

13 . Według niektórych autorów poziomy pokoju nie warunkują się 14 . 

Trudno jest jednak wykluczyć ich wzajemne oddziaływania. Dalsze rozważania 

5 

Por. O. Newfag, The road to world peace: A Federation of Nations, New York 1924; 

G. Clark, L.B. Sohn, World peace through world law, Cambridge 1958. 

6 

Por. L.S. Wittner, Rebels against war. The American peace mouvement, 1941-1960, New 

York 1969, s. 1-3. 

7 

R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teoria), Warszawa 1995, s. 198. 

8 Ibidem, s. 197-226. 

9 Z. Berent, Pokój międzynarodowy i bezpieczeństwo - próba definicji, „Sprawy Międzyna- 

rodowe" 1988, nr 6, s. 116. 

10 

Por. J. Galtung, Essays in Peace Research, vol. 1: Peace: Research - Education - Action, 

Copenhagen 1975, s. 3. 

11 

M.A. Murray, Peace and Conflict Studies as Applied Liberal Arts. A Theoretical Framework 

for Curriculum Development, Huntington 1981, s. 6-7. 

12 

S. Bieleń, Socjologiczne ujęcie pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, 

pod redakcją naukową Józefa Kukułki, Warszawa 1991, s. 25. 

13 

J. Galtung, Essays in Peace Research..., s. 30-31. 

14 

Por. C. Creighton, M. Shaw (eds.), The Sociology of War and Peace, New York 1987, s. 5.

Pokój w stosunkach międzynarodowych 129 

wymagają zaprezentowania wybranych, często różniących się poważnie, poglądów 

na temat istoty i zakresu pokoju. 

Problem polisemantyczności pokoju 

Jak rozpatruje to pojęcie Tadeusz Siergiejczyk, pokój jest „pojęciem polisemantycznym, 

nie dającym się jednoznacznie zdefiniować" 15 , który „należy rozpatrywać 

w każdym znaczeniu jako otwarty, dynamiczny, nieustający i ciągle 

rozwijający się proces społeczny, a także jako wartość, i to wartość absolutnąogólnoludzką" 

16 . 

Poglądu, że pokój jest w naukach humanistycznych pojęciem polisemantycznym 

nie podziela Józef Kukułka, pisząc, że pokój: „Kojarzy się przede wszystkim 

z międzynarodową sferą stosunków społecznych, ponieważ w tej sferze głównie 

przejawiały się zwykle uwarunkowania i czynniki sprawcze niepewności lub 

pewności pokoju. Jako pojęcie i zjawisko społeczne, najważniejszy był zawsze 

pokój w stosunkach między państwami, gdyż od ich polityki najbardziej zależał. 

Dlatego też pokój jako zjawisko międzypaństwowe może być rozważany zasadniczo 

głównie w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych. Stwierdzono bowiem 

dowodnie, że pokój tworzy przesłanki, podłoże oraz klimat sprzyjający pielęgnacji 

i rozwojowi wszystkich rodzajów ładu międzynarodowego (politycznego, gospodarczego, 

kulturalnego, informacyjnego, ekologicznego i innych)" 17 . Należy zgodzić 

się z tą interpretacją. Pokój jest bowiem co prawda otwartym i dynamicznym 

procesem oraz wartością, jak słusznie zauważa Tadeusz Siergiejczyk, lecz 

można go jednocześnie zdefiniować jako przeciwieństwo wojny, a przy tym sklasyfikować 

jako zjawisko i proces występujący w stosunkach międzynarodowych. 

Józef Kukułka, podobnie jak Tadeusz Siergiejczyk, wypowiada się natomiast 

0 pokoju jako wartości i jego dynamicznym charakterze, stwierdzając, że „pokój 

stanowi wartość dynamiczną, a nie statyczną. Jest ona zarazem pochodną 

1 częścią składową procesów zmienności stosunków międzynarodowych. Odrzuca 

destrukcyjne aspekty tej zmienności, przyjmuje natomiast i pielęgnuje aspekty 

twórcze. Motywuje też oraz organizuje twórczą aktywność narodów i państw na 

rzecz wspólnego dobra" 18 . Jest to niezwykle istotne stwierdzenie, gdyż podkreśla 

pozytywny (twórczy) aspekt pokoju. 

Józef Kukułka wyodrębnia także potoczny, filozoficzny i politologiczny sens 

pojęcia „pokój": „W sensie potocznym pokój jest przeciwieństwem wojny. W sen- 

15 

T. Siergiejczyk, Pokój i polityka pokoju, „Sprawy Międzynarodowe" 1982, nr 1-2, s. 104. 

16 


17 

J. Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 10. 

18 Ibidem, s. 13.


sie filozoficznym i etycznym jest on bezwzględnym dobrem ludzi, narodów 

i państw, ponieważ brak pokoju prowadzi do niszczenia życia ludzkiego i przeczy 

uznaniu absolutnej wartości człowieka. W sensie zaś politologicznym pokój 

jest najogólniejszym warunkiem żywotnych procesów rozwoju jednostek ludzkich, 

grup społecznych i ludzkości" 19 . W praktycznej rzeczywistości stosunków 

międzynarodowych potoczny, filozoficzny i politologiczny sens pojęcia pokój 

scalają się ze sobą. Brak wojny jest bowiem dobrem (wartością) i warunkiem 

przetrwania oraz rozwoju. 

Pokój jako szczególna (uniwersalna) wartość 

Bez wątpienia można więc uznać, że pokój stanowi wartość 20 . Wartości, 

przytaczając słowa Jean-Baptiste'a Duroselle'a „są jedną z wielkich sił, które 

oddziałują na wspólnoty ludzkie" 21 . Jak zauważa Roman Kuźniar: „Pokój występuje 

szczególnie często w triadzie współzależnych wartości: wolność - sprawiedliwość 

- pokój, przy czym wolność i sprawiedliwość uchodzą za wartości warunkujące 

pokój" 22 . Założyć tutaj należy koniecznie, że przedmiotem rozważań jest 

pokój pozytywny, gdyż są teoretycznie możliwe oraz znane w historii ludzkości 

przypadki pokoju niesprawiedliwego i opartego na niewoli wielu podmiotów. 

Jak pisze Ernst W. Lefever, co zacytowany poprzednio autor dostrzegł: „Pokój 

(ład) bez sprawiedliwości i wolności jest tyranią, sprawiedliwość bez wolności 

jest inną formą tyranii" 23 . Wartością, która także stale powinna być związana 

z pokojem jest według Jana Pawła II prawda, która - jego zdaniem - „służy 

sprawie pokoju" i jest jego główną siłą 24 . Z pewnością jej główną powinnością 

19 

J. Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1984, s. 225. 

20 

Szerzej zob. H. Newcombe, The Pentagon of Values, w: Reflections of Peace, by S. Lautensach, 

H. Newcombe, R. Gunnarsen, „Peace Research Reviews", vol. XI, 1990, No. 5; 

M. Melko, Peace In Our Time, New York 1990; B. Russett, Causes of Peace, w: Alternative 

Methods for International Security, ed. by C.M. Stephenson, Washington 1982; A. Westing 

(ed.), Cultural Norms, War and the Environment, Stockholm International Peace 

Research Institute. Oxford University Press 1988; H. Newcombe, Values for a better world, 

„Social Sciences Research Journal", A Triannual, vol. IX, 1984, No. 2-3. 

21 

J.-B. Durosselle, Toute empire périta. Une vision théorique des relations internationals, 

Paris 1982, s. 176. 

22 

R. Kuźniar, Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 47. 

23 

Morality versus Moralism in Foreign Policy, w: Ethics and World Politics: Four Perspectives, 

ed. by E.W. Lefever, Baltimore 1972, s. 6-7. 

24 

Papieskie orędzie na Światowy Dzień Pokoju, 1 stycznia 1980 r., w: Orędzia na Światowy 

Dzień Pokoju papieży Pawła VI i Jana Pawia 11(1.01.1968 - 1.01.1983), Warszawa 1983. 

Por. także: „Pacem in Terns". Encyklika papieża Jana XXIII o pokoju (11 IV 1963 r.), 

w: Nauczanie społeczne Kościoła, dokumenty, Warszawa 1984; Dokumenty nauki społecznej 

Kościoła, oprać. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanowski, cz. I. Rzym-Lublin 1987;


w tym rozumieniu jest rozwijanie i umacnianie zaufania, co jest przecież determinantem 

rozwoju współpracy międzynarodowej. 

Wartość pokoju jest więc „dynamicznym systemem wartości wielu wspólnot, 

które znajdują w niej wspólnie odbicie swoich zróżnicowanych systemów 

idei" 25 . Jakkolwiek różne ideologie, filozofie i religie na świecie formułują różne 

systemy wartości, a nawet różnie traktują pokój, jest on w nich obecny, co 

pozwala na dostrzeganie międzynarodowych interesów ochrony tej różnie pojmowanej 

wartości, której zakres i trwałość podlega zmianom. 

Wojciech Kostecki proponuje, „by pokój traktować jako wartość o szczególnej 

doniosłości i zasięgu, jako ideę potrzeb społecznych w skali międzynarodowej" 

26 . Wylicza on w ramach wyżej wspomnianych potrzeb 3 grupy: a) ogólnoludzką 

(„pokój jako zespół warunków przetrwania cywilizacji"), b) potrzeby 

rozwoju społeczeństw (zewnętrzne i wewnętrzne), c) potrzeby samorealizacji człowieka 

27 . Szczególna doniosłość pokoju w oczywisty sposób wiąże się z ideą zaspokojenia 

potrzeb ludzkich. Zaznaczyć należy, że autor dostrzega potrzebę rozróżniania 

trzech wymiarów tych potrzeb (jednostkowe, narodowe i międzynarodowe), 

co warunkuje możliwość osiągania harmonii swobód rozwojowych. 

Warto w związku z tym w tym miejscu szerzej przytoczyć następujące słowa 

Józefa Kukułki: „Dla ludzkości i pojedynczych ludzi pokój jest wartością 

pomnażalną, gdyż tworzy ona nowe wartości. Sprawne chronienie, potwierdzanie 

i umacnianie pokoju decyduje o skuteczności procesu działań na rzecz wzbogacania 

wszystkich systemów wartości społecznych" 28 . Wyróżniając endogenne 

i egzogenne systemy wartości autor zwraca uwagę na ich wzajemne oddziaływanie 

w stosunkach międzynarodowych (ogólnie rzecz ujmując: kooperacja lub 

rywalizacja), w efekcie którego powstaje określony ład pokojowy, którego badanie 

(aspekty aksjologiczne i prakseologiczne) jest warunkiem analizy treści 

pokoju. Głównymi elementami tego ładu są powszechnie uznawane: samookreślenie, 

prawa człowieka, dobrobyt i środowisko człowieka 29 . Podważenie które- 

Texte zur katholischen Soziallehre. Die sozialen Rundschreiben der Päpste und andere kirchliche 

Dokumente, einer Einführung von Oswald von Nell-Breuning, Kevelaer 1985; 

Peace on Earth. Pacem in terries, ed. by E. Reed, New York 1965; R. Rajecki, Stolica 

Apostolska wobec rozbrojenia, Warszawa 1989; A. Micewski, Siła i prawda, w: A. Micewski, 

Polityka staje się historią, Warszawa 1986, s. 463-471. 

25 J. Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 11. Zob. 

także: I. Wojnar, Peace as humanistic value, „Polish Peace Research Studies" 1988, vol. 

1, No. 1, s. 11-31. 

26 W. Kostecki, Współczesne badania nad pokojem, Warszawa 1990, s. 55. 

27 Ibidem, s. 55-56. Por. J. Galtung, Essays in Peace Research... 

28 J. Kukułka, Przedmowa, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 5. Szerzej zob. - tenże, Problemy 

teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa 1978, s. 258. 

29 Por. W.M. Reisman, International Law and Organizations for a New World Order: The 

Uppsala Model, w: The Spirit of Uppsala, Berlin 1984, s. 38-44.


goś z tych elementów powoduje powstawanie zagrożeń dla pokoju 30 . Ich przesłanki 

mogą więc powstawać także w stosunkach wewnątrzpaństwowych 31 . 

Wartość pokoju w aspekcie określonego ładu międzynarodowego często 

przeciwstawiano wojnie 32 czy anarchii 33 , zaś „kojarzono z nim powszechną harmonię, 

umiar, kierowanie się dobrem zbiorowości oraz współżycie narodów 

zgodne z prawem" 34 . Eksponowane jest przy tym znaczenie wspólnych wartości 

państw, mogące być pomocne w formułowaniu wspólnych interesów i realizowaniu 

wspólnych celów. Pewność pokoju jest od nich zależna 35 , osiągana „poprzez 

realizację interesów koegzystencjonalnych (jak wolność, suwerenność, 

współżycie, współpraca, wzajemność)" 36 . Jak pisze Józef Kukułka: „W tym sensie 

pokój stanowi swego rodzaju uniwersalny mechanizm generujący i regulujący 

proces uzgadniania wspólnych wartości i interesów oraz sposobów ich wspólnego 

osiągania przez państwa i narody" 37 . Jest oczywiste, że funkcje pokoju zależne 

są przede wszystkim od praktycznych możliwości zabezpieczenia 

sprawnego funkcjonowania mechanizmów jego ochrony (głównie w sferze międzynarodowych 

stosunków politycznych). 

Pokój negatywny i pozytywny 

W teorii oraz praktyce prawa i stosunków międzynarodowych występują dwa 

rodzaje definicji pokoju: wąska - negatywna i szeroka - pozytywna. Tę dychotomię 

w pojmowaniu pokoju zaproponował Johan Galtung 38 . Podobnie więc jak 

w przypadku definiowania bezpieczeństwa, negatywna definicja pokoju oznacza 

brak wojny czy w ogóle stosowania przemocy zorganizowanej. Oczywiście 

tak wąsko pojęte zagrożenia dla pokoju nie uwzględniają dynamiki i zakresu 

30 

J. Kukułka, Przedmowa, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 6. 

31 

Por. A. Curie, Peace studies, „The Year Book of World Affairs" 1976, s. 10; I. Bellany, 

Peace research - means and ends, „International Affairs" 1976, No. 1, s. 24. 

32 

I. Lewin, War on war, New York 1968, s. 3-4. 

33 

C. Meyer, Peace or anarchy, Boston 1947. 

34 

J. Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 12. Por. 

także: tenże, Pojęcie i istota międzynarodowego ładu pokojowego, w: Problemy międzynarodowego 

ładu pokojowego, Warszawa 1987, s. 7-10; B. Sutor, Etyka połityczna. Ujęcie 

całościowe na gruncie chrześcijańskiej nauki społecznej, Warszawa 1994, s. 364—407; 

R. Weiler, Internationale Ethik. Eine Einjuhrung, t. 1-2, Berlin 1986-1989; V. Zsifkovits, 

Ethik des Friedens, Linz-Passau 1988; tenże, Der Friede ais Wert. Zur Wertproblematik 

der Friedensforschung, Miinchen 1973. 

35 

V. Van Dyke, International Politics, New York 1957, s. 154-167. 

36 


37 


38 

J. Galtung, Violence, peace and peace research, „Journal of Peace Research" 1969, No. 3.


procesów konfliktotwórczych oraz oczekiwań jednostek i narodów (szczególnie 

słabszych) wobec sankcjonowanych ładów pokojowych. Negatywne rozumienie 

pokoju nie pozwala zatem na rozpoznanie zagrożeń pozamilitarnych dla przetrwania 

i swobodnego rozwoju wielu państw, a ponadto zagrożeń wynikających 

z odmawiania praw suwerenności różnym społecznościom, koncentrując się na 

sankcjonowaniu formalnie istniejącego status quo 39 . Definicja pozytywna określa 

natomiast szerzej pokój jako stan nie tylko braku wojny, lecz ponadto swobód 

rozwojowych i współpracy międzynarodowej (aspekt twórczy, sprawiedliwy 

i bardziej trwały) 40 . Jest to więc w praktyce określenie tego, czym powinien 

być pokój i jakie wartości należy w jego ramach realizować 41 . Formułowane są 

poglądy, że: „W pierwszym znaczeniu pokój jest raczej stanem statycznym, natomiast 

w drugim - jest to stan dynamiczny, cel dążeń społeczności międzynarodowej" 

42 . Bardziej uzasadnione wydaje się jednak przyjęcie, że dynamizm kategorii 

pokoju jest jej istotą, bowiem i negatywny pokój podlega licznym zmianom, 

choćby w ramach zmian w międzynarodowych układach sił. Bardziej trafny 

jest pogląd, że: „Jeśli pierwsze zrozumienie oznacza brak stosowania bezpośredniej 

przemocy fizycznej i agresji w stosunkach między narodami i państwami, 

to drugie dotyczy braku przemocy pośredniej o charakterze instytucjonalnym 

i strukturalnym" 43 . Taka przemoc może bowiem realizować się wieloma środkami 

pozamilitarnymi (choćby stosowanymi jakże często współcześnie instrumentami 

ekonomicznymi). 

Pokój negatywny nie może być traktowany jako proste przeciwieństwo pokoju 

pozytywnego, ponieważ przetrwanie stanowi jego fundamentalny warunek. 

W związku z tym pokój pozytywny jest twórczym rozwinięciem pokoju negatywnego. 

Praktyka wskazuje, że rozwój pokojowej współpracy międzynarodowej 

bywa trudniejszym celem do osiągnięcia niż tylko zakaz agresji w ramach 

39 

Por. Leksykon Pokoju..., s. 153 (hasło: pokój); J. Galtung, An Editorial, „Journal of Peace 

Research" 1964, No. 1, s. 1-4. 

40 

Por. J. Symonides, Problemy pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego we współczesnym 

świecie, w: Wychowanie dla pokoju, red. Bogdan Suchodolski, Wrocław 1983, s. 43. 

41 

Przykładów takiego pojmowania istoty pokoju (niekoniecznie nawet nazywanego „pozytywnym") 

jest wiele. Por. K.E. Boulding, The philosophy of peace research, w: Proceedings 

of the International Peace Research Association Third Conference, vol. 1, Assean 1970, 

s. 9-10; D. Senghaas, Gewalt - Konflikt - Frieden..., s. 90-92; R. Varynen (ed.), The quest 

for peace. Transcending collective violence and war among societes, cultures and states., 

London 1987; J. Cornell, Total Peace: What makes wars and how to organise peace, 

Garden City 1943; W.B. Ziff, Two Worlds: A realistic approach to the problems of keeping 

the peace, New York 1946; A. and L. Weinberg (eds.), Instead of violence, New York 1963; 

I. Walter, Ch. Smith, Conflict analysis and practixal conflict management procedures. An 

introduction to peace science, Cambridge 1982; J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria 

i jej zastosowanie, Warszawa 1974, s. 47-57, 79-82. 

42 

Z. Berent, op. cit., s. 117. 

43 

J. Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 12.


uznawanego polityczno-terytorialnego status quo. Wymaga bowiem rozwiązywania 

bez stosowania przemocy wielu sprzeczności międzynarodowych 44 , co 

służy wiązaniu obu aspektów pokoju w jedną całość 45 . 

Znaczenie pierwsze pojęcia „pokój" można określić jako jego znaczenie pierwotne. 

Formułuje je wiele słowników leksykalnych, w tym Słownik Języka Polskiego, 

który określa pokój, jako: „stosunek między państwami, które nie prowadzą 

ze sobą wojny; sytuacja, w której państwo, naród itp. nie jest w stanie wojny" 46 . 

Podobnie określa pokój również wielu badaczy stosunków międzynarodowych, 

w tym Ludwik Ehrlich, który rozumie go jako taki stan stosunków międzynarodowych, 

w którym nie ma walki zbrojnej podmiotów prawa międzynarodowego 

między sobą, połączonej z zerwaniem stosunków pokojowych 47 . 

Rozszerzoną definicję pokoju zaproponował w 1948 r. Międzynarodowy 

Czerwony Krzyż. Pokój oznacza w niej: „Dynamiczny proces współpracy opartej 

na wolności, niepodległości, suwerenności narodowej, równości, poszanowaniu 

praw człowieka, jak również opartej na słusznym i sprawiedliwym podziale 

zasobów w celu zaspokojenia potrzeb ludów" 48 . Podobne rozumienie przyjmuje 

także Deklaracja o wychowaniu społeczeństw w duchu pokoju. Oprócz braku 

wojny, pokój oznacza w tym ujęciu również: 

- brak wrogości między państwami; 

- pokojowe współistnienie i przyjazne stosunki; 

- eliminację nierówności mogących prowadzić do konfliktów; 

- ustanowienie sprawiedliwych struktur społecznych w państwach 49 . 

Jest to szerokie ujęcie, za jakim opowiada się m.in. Marian Dobrosielski, 

który także twierdzi, że pokój nie może być jedynie utożsamiany z brakiem wojen 

i że niezbędna jest realizacja wielu pozytywnych idei 50 , co w oczywisty sposób 

nawiązuje do jego twórczego aspektu. 

W literaturze radzieckiej Fedor M. Burłacki zamiast rozpatrywania pokoju 

w jego aspektach negatywnym i pozytywnym, wyodrębniał jego pojęcia cząstkowe: 

,,a) pasywny pokój powszechny, w którym chociaż zawarte są elementy 

pozytywnej współpracy, to jednak utrzymuje się wyścig zbrojeń, napięcie międzynarodowe, 

z możliwością wybuchu wojny jądrowej; jest to tzw. »zbrojny 

pokój«; b) aktywny pokój powszechny, który charakteryzuje umacnianie się 

44 

Por. R. Varynen (ed.), op. cit. 

45 


46 

Słownik Języka Polskiego, t. II, Warszawa 1979, s. 773. 

47 

L. Ehrlich, Prawo międzynarodowe, Warszawa 1958, s. 438. 

48 

Cyt. za: Nauka o polityce, red. Artur Bodnar, Warszawa 1988, s. 500. 

49 

Tekst Deklaracji o wychowaniu społeczeństw w duchu pokoju, „Sprawy Międzynarodowe" 

1979, nr 3, s. 145. 

50 

M. Dobrosielski, Z teorii i praktyki pokojowego współistnienia, Warszawa 1976, s. 25; tenże, 

Szanse i dylematy, Warszawa 1980, s. 34.


pokojowego współistnienia państw o odmiennych ustrojach, osłabienie napięcia 

międzynarodowego oraz szeroko rozwój współpracy międzynarodowej; c) planowany 

pokój powszechny, oznaczający celowo ukierunkowane działania państw 

prowadzące do osłabienia napięcia międzynarodowego, przerwania wyścigu zbrojeń 

i stopniowego rozbrajania, a w końcu do wykluczenia niebezpieczeństwa 

wybuchu wojny światowej i Zagwarantowania pokoju powszechnego" 51 . Tak 

zwany „pasywny pokój powszechny" w rozumieniu tego autora może być w istocie 

odnoszony do negatywnego aspektu pokoju (elementy pozytywnej współpracy 

to tylko ograniczona współpraca), który w tym ujęciu jest realnie zagrożony i dlatego 

słusznie nazywany „zbrojnym". „Aktywny pokój powszechny" nawiązuje 

do pozytywnego aspektu pokoju, choć należy zauważyć, że nie akcentuje potrzeby 

zapewnienia państwom i narodom swobód rozwojowych. Pokojowe współistnienie 

państw o odmiennych ustrojach, choć obiektywnie jest słusznym postulatem, 

w doktrynie radzieckiej jednoznacznie sprowadzało się do utrwalania powojennego 

status quo wpływów ZSRR. „Planowany pokój powszechny" z założenia 

ma oznaczać sterowanie procesami pokojowymi, które także pomija gwarancje 

swobód rozwojowych (możliwości istnienia pokoju niesprawiedliwego). 

Komponenty pokoju pozytywnego 

Realizacja idei pokoju światowego wymaga spełnienia licznych warunków. 

Wymieniane są wśród nich najczęściej: wolność, niepodległość, suwerenność, 

sprawiedliwość, zakaz dyskryminacji (rasowej, religijnej, kulturowej itp.), likwidacja 

uprzedzeń narodowych i negatywnych stereotypów (szczególnie skrajnego 

nacjonalizmu i szowinizmu), a także dysproporcji rozwojowych (szczególnie 

zjawisk wyzysku) oraz rozwój wielostronnej i wielopłaszczyznowej współpracy 

międzynarodowej opartej na rosnącym zaufaniu, potrzebie rozwiązywania wspólnych 

problemów (także rozwiązywania sprzeczności interesów) i ochrony wspólnych 

wartości (przede wszystkim bezpieczeństwa) 52 . 

Względność i subiektywizm pokoju 

Kategoria pokoju, podobnie jak bezpieczeństwo, odznacza się względnością 

i subiektywizmem jej postrzegania 53 . Jak trafnie zauważa to Roman Kuźniar: 

51 

Leksykon Pokoju..., s. 154 (hasło: pokój); także, T. Siergiejczyk, op. cit., s. 105. 

52 

Por. Leksykon Pokoju..., s. 153 (hasło: pokój). 

53 

J. Pajestka, Global rationality as the best chance for peace, „Dialectics and Humanism" 

1986, No. 4.


„Z punktu widzenia poszczególnych państw i narodów pokój może posiadać status 

wartości podporządkowanej wobec bezpieczeństwa, suwerenności, niezależności, 

czy samostanowienia; w zależności od systemu wartości i konkretno-historycznej 

sytuacji" 54 . Ten sposób rozumienia pokoju odzwierciedla w pełni np. wypowiedź 

ministra spraw zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej Józefa Becka w 1939 r., 

który publicznie w imieniu Polski odrzucił utrzymywanie „pokoju za wszelką cenę" 55 . 

Na uwagę zasługuje także pacyfizm, jako szczególna postawa związana 

z obroną pokoju i wyrzeczeniem się stosowania siły 56 . Jest on przedmiotem szerokiej 

krytyki. Według Gastona Bouthoula: „Pacyfizm jest często najgorszym wrogiem 

pokoju, ponieważ ze względu na swą emocjonalną niecierpliwość - pełną dobrych 

intencji - sprowadza nas w stare koleiny, które prowadzą naiwnych do wojny 

domowej lub zewnętrznej" 57 . Erie Weil stwierdza jeszcze dosadniej: „Liczne są 

przykłady sytuacji, gdzie główną odpowiedzialność za wojnę ponosił pacyfizm" 58 . 

Poglądy te zostały zweryfikowane przed II wojną światową, a także mogły być 

oceniane w trakcie „zimnej wojny". Roman Kuźniar jest wyrazicielem rozpowszechnionej 

opinii, kiedy stwierdza, że: „Wiele wskazuje również na to, że masowość 

i rozgłos naiwnych zachodnioeuropejskich ruchów pacyfistycznych przełomu 

lat 70. i 80. nie sprzyjały postępom procesu rozbrojeniowego na linii Wschód 

- Zachód" 59 . Jego zdaniem: „Jednostronny pacyfizm może niewątpliwie wzmacniać 

postawę nieustępliwości, a nawet stwarzać pokusę agresji z drugiej strony" 60 . Jakkol- 

54 R. Kuźniar, Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 47. 

55 Do ciekawszych opinii w tym zakresie zaliczyć można ponadto wypowiedzi: prezydenta 

USA Thomasa Woodrowa Wilsona z 1917 r. („słuszność jest cenniejsza niż pokój"); francuskiego 

ministra spraw zagranicznych Aristide'a Brianda z 1927 r. („Pokój przede wszystkim, 

pokój jest ważniejszy od sprawiedliwości"). 

56 „Raymond Aron, nawiązując do klasyfikacji dokonanej w 1927 roku przez Maxa Schelera, 

podzielił różne formy pacyfizmu na dwie grupy. Pierwsza obejmowała rodzaje pacyfizmu 

przeciwstawiające się wojnie w sposób bądź to warunkowy, bądź bezwarunkowy, nie 

dysponujące jednak ani teorią przyczyn wojny, ani doktryną środków pokoju. Druga obejmowała 

rodzaje pacyfizmu ufundowane na teoriach przeciwdziałania wojnie w sposób pokojowy 

lub na drodze walki, w celu ustanowienia pokoju wiecznego. Do pierwszej grupy 

autor zaliczył pacyfizmy non-violence, religijne i kulturowe. Do drugiej grupy - rodzaje 

pacyfizmu reprezentowane przez zwolenników wolnego handlu, jurysdykcyjny, marksistowski, 

imperialistyczny i kapitalistyczny, dysponujące teorią wojny i doktryną pokoju. 

Wewnątrz drugiej grupy R. Aron wyróżnił dalej dwie podgrupy: zwolenników pokoju 

poprzez prawo i zwolenników pokoju poprzez imperium". A. Gałganek, Koncepcje pokoju 

poprzez siłę, w: Problemy badań nad konfliktami i pokojem (pod redakcją naukową 

Wojciecha Kosteckiego), Warszawa 1990, s. 93. Szerzej zob. R. Aron, Paix et guerre entre 

les nations, Paris 1962; por. także, P. Brock, A History of Pacyfism, Princeton-New 

Jersey 1972; tenże, Twentieth-Century Pacyfism, New York 1970. 

57 G. Boulthoul, La Paix, Paris 1974, s. 98-99. 

58 E. Weil, Moralność jednostki i polityka, „Aneks" 1988, nr 48, s. 146. 

59 R. Kuźniar, Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 55. 

60 Ibidem, s. 55.


wiek idea wyrzeczenia się przemocy jest szlachetna, to jednak należy przyjąć, 

że pokój często wymaga obrony, a agresję należy odpierać. Konieczne jest zatem 

posiadanie i stosowanie siły, która sama w sobie nie jest przecież złem. Inne poglądy 

na ten temat określić można nie tylko jako idealistyczne, ale wręcz zgubne. 

Wymiary pokoju 

Stosunkowo szerokie definicje pokoju podają, że: „Pojęcie »pokój pozytywny« 

ma charakter kategorii uniwersalnej, obejmującej społeczeństwo jako takie, 

całą ludzkość. Zawiera w sobie treści odnoszące się do pokoju wewnętrznego 

(w łonie danych społeczeństw), pokoju międzynarodowego (relacje między 2 lub 

kilkoma narodami) i pokoju światowego (globalnego). Odnosząc pojęcie pokoju 

»negatywnego« i »pozytywnego« do stosunków międzynarodowych można zdefiniować 

pokój, jako niestosowanie przemocy i dążenia do rozwoju sprawiedliwości 

społecznej (sprawiedliwych struktur) w skali uniwersalnej" 61 . Istotną zaletą 

tej definicji jest rozróżnianie pokoju wewnętrznego, międzynarodowego 

i światowego (także międzynarodowego, lecz w uniwersalnym i zarazem idealistycznym 

znaczeniu). Tak rozumiane pojęcie wywoływać jednak może wątpliwości. 

Zdaniem Stanisława Bielenia: „Ze względu na różne filozofie warunkujące 

badania, jak i złożoność rzeczywistości, najwięcej kontrowersji budzi zdefiniowanie 

czynników warunkujących istnienie i utrzymanie pokoju 

wewnętrznego. Wynika to z konieczności ustosunkowania się do problematyki 

rewolucji społecznych i zmian ustrojowych o charakterze pokojowym" 62 . Zaprezentowane 

pojęcie pokoju w niedostatecznym także - jak na definicje pozytywne 

- stopniu akcentuje potrzebę rozwoju współpracy międzynarodowej jako istotnego 

czynnika (warunku, ale i następstwa) pokoju. Brak tu jest również bezpośredniego 

podkreślenia swobód rozwojowych, co jednak może być zawarte 

w ramach postulowanej sprawiedliwości. Ponadto ze względu na dynamiczny charakter 

pokoju i liczne trudności w związku z jego ochroną, umacnianiem bądź 

osiąganiem oraz ciągłym trwaniem rozmaitych przemian społecznych pojawiają 

się tezy, że nie jest możliwe osiągnięcie pokoju pozytywnego 63 . 

Niezależnie od powyższych wątpliwości przyjmuje się, że pokój „rozciąga 

się na całe procesy ochrony, zabezpieczania i umacniania normalnych warunków 

istnienia, przetrwania i rozwoju jednostek (człowieka), narodów, państw 

61 Leksykon Pokoju..., s. 153 (hasło: pokój). 

62 S. Bieleń, Socjologiczne ujęcie pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 32. 

63 Por. K.D. Bracher, Das Deutsche Dilemma. Leidenswege der politischen Emanzipation, 

München 1971, s. 425-426; E. Menzel, Grundfragen eines europäischen Sicherheitssystems, 

w: W. Schaumann (wyd.), Völkerrechtliches Gevaltverbot und Friedenssicherung, 

Baden-Baden 1971, s. 271.


i systemów międzynarodowych" 64 . W oczywisty sposób procesy te wiązać się 

muszą z rozwojem współpracy międzynarodowej. Ponadto stwierdza się, że „nie 

można istoty pokoju sprowadzać do niektórych jego przesłanek lub składników. 

Nie tkwi ona bowiem ani w prostym przeciwieństwie wojny, ani nie jest stanem 

bez wojny, ani pauzą między wojnami, ani równym bezpieczeństwem państw, 

ani wreszcie procesem rozbrojenia 65 . Nie jest też pokój tylko »strukturą stosunków, 

w jakie wchodzą poszczególne całości-państwa lub ugrupowania państw«, 

ani samą »sumą możliwości, woli i działań suwerennych jednostek państwowych 

oraz sojuszy«, ani wyłącznie »emocją moralności osobowej i społecznej« 66 . Pokój 

jest natomiast tym wszystkim, co sprzyja pielęgnacji i rozwojowi wszelkich 

rodzajów twórczego ładu międzynarodowego oraz humanistycznych aspektów 

cywilizacji ludzkiej" 67 . Jest więc, jak słusznie zostało to ujęte wyżej, szczególną 

wartością i zarazem twórczymi warunkami rozwoju ludzkości. Pod warunkiem 

oczywiście przyjęcia jego pozytywnego wyznacznika, co jasno trzeba stwierdzić, 

jest założeniem pokoju sprawiedliwego. Bywa, że pokój ma jednak obiektywnie 

miejsce także w wypadku sankcjonowania niesprawiedliwego ładu polityczno- 

-terytorialnego czy stanu licznych napięć w sytuacji, gdy brak jest zarazem wojny. 

Polityka pokoju 

Współcześnie pojawił się także termin „polityka pokoju". Według Tadeusza 

Siergiejczyka jest ona „działalnością społeczną, wytyczaną przez ośrodek decyzyjny 

organizacji społecznej, której celem jest zapewnienie pokoju światowego" 68 . 

Stwierdzić jednak należy, że polityka pokoju nie musi zakładać sobie celu najbardziej 

maksymalnego, jakim byłoby zapewnienie pokoju światowego, a może 

ograniczać się do osiągania bardziej realnego pokoju międzynarodowego na 

określonym obszarze lub stosowania zasady pokojowego partnerstwa przez poszczególne 

państwa w ich polityce zagranicznej. Jako polityka wyznaczana jest 

przede wszystkim przez interesy (skala potrzeb i wartości) narodowe (państwowe) 

oraz pewną ich wypadkową w postaci wspólnej polityki państw w stosunkach 

międzynarodowych. 

64 

Leksykon Pokoju..., s. 154 (hasło: pokój). 

65 

Por. J.W. Burton, Peace theory: Preconditions of disarmament, New York 1962; L. Knorr, 

Kleines Lexikon. Rüstung, Abrüstung, Frieden, Köln 1982, s. 61-63. 

66 

Por. J. Stefanowicz, Szczególne znamiona katolickiej nauki o pokoju, „Kultura - Oświata 

- Nauka" 1986, nr 1-2, s. 7-8. 

67 

J. Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 13. Por. 

K.E. Boulding, Metody i perspektywy badań nad problemami pokoju, „Przegląd Socjologiczny", 

t. XVIII, 1964; P. Wehr, M. Washburn, Peace and world order studies: A curriculum 

guide, New York 1981. 

68 

T. Siergiejczyk, op. cit., s. 106.


Ważną cechą polityki pokoju jest więc determinowanie jej „poprzez pryzmat 

idei społecznych, poglądów filozoficznych, politycznych, prawnych, moralnych 

i artystycznych, a także sposobów ich obiektywizacji" 69 . Obok jednak ideologii, 

psychiki społecznej i nauki, interesy państw w zakresie polityki pokoju są modyfikowane 

skalą potrzeb w warunkach dynamiki uwarunkowań wewnętrznych 

i zewnętrznych. Tadeusz Siergiejczyk wychodząc z założenia klasowego charakteru 

polityki pokoju twierdzi, że: „Na politykę tę rzutować będą, najogólniej rzecz 

biorąc, sprzeczności wynikłe zarówno ze stopnia rozwoju historycznego, jak i różnorodności 

struktur funkcjonalno-organizacyjnych państw, narodów i grup społecznych" 

70 . Innymi słowami, trzeba obiektywnie uznać występujące w stosunkach 

międzynarodowych sprzeczności interesów (nie mówiąc już o ich różnicach) 

powodowane nie tylko różnicami rozwojowymi i ideologicznymi, lecz także 

procesem ciągłych zmian w środowisku międzynarodowym. Ich wynikiem jest 

wielość koncepcji pokoju światowego, a zarazem jego niedostatki 71 . 

Jak trafnie to ujmuje Józef Kukułka: „Ze względu na to, że pokój jest złożonym 

procesem dynamicznym, nie jest on dany raz na zawsze, lecz wymaga stałej 

ochrony, potwierdzania i umacniania" 72 . Służyć temu może rozwój współpracy 

międzynarodowej wychodzący naprzeciw oczekiwaniom społecznym i zgodnej 

z potrzebami uwzględniania ciągłych zmian uwarunkowań międzynarodowych 

(zmiany układów sił, relatywizm historyczny, postęp cywilizacyjny i in.). Do 

głównych środków umacniania pokoju można więc zaliczyć: współpracę międzynarodową 

celem zapobieżenia wybuchowi ewentualnej wojny, ograniczanie 

zbrojeń i rozbrojenie (także negocjacje w tym zakresie), weryfikację przestrzegania 

postanowień międzynarodowych, środki budowy zaufania, a ponadto rozwój 

współpracy międzynarodowej w dziedzinach pozamilitarnych, rozwój współpracy 

regionalnej oraz umacnianie roli Organizacji Narodów Zjednoczonych 73 . 

69 


70 

Ibidem. 

71 

Por. ibidem, s. 106; A. Przybylski, Utopie, idee i projekty związku narodów i wiecznego 

pokoju, Warszawa 1932; Traktaty o wiecznom mirie, Moskwa 1963; A. McKnight, The 

forgotten treaties: a practical plan for world disarmament, Melbourne 1983; K. Fiedor 

(red.), Idea pokoju w myśli politycznej w przeszłości i współczesności, Wrocław 1986. 

72 

J. Kukułka, Pojęcie i istota pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 18. 

73 

Study on Concepts of Security. Report of the Secretary-General - dok. A/40/553 z 26 sierpnia 

1985 r. Por. M. Grela, Koncepcje bezpieczeństwa - raport Sekretarza Generalnego ONZ, 

„Sprawy Międzynarodowe" 1986, nr 7-8, s. 122-126; J. Mojzes, Dialogue as a methodology 

of peace, „Dialectics and Humanism" 1986, No. 4, s. 101-106; J. Rudniański, Prequisites 

of peace: the ethics and efficiency of compromise in the situation of relative balance 

between positive and negative cooperation, „Dialectics and Humanism" 1986, No. 1, 

s. 69-76; T. Enders, P. Siebenmorgen, U. Weisser, Schlüssel zum Frieden. Sicherheitspolitik 

in einer neuen Zeit, Bonn 1990; E. Jahn, P. Lemaitre, O. Waever, European security. Problems 

of research on non-military aspects, Copenhagen 1987; D. Mahncke, Vertrauensbildende 

Massnahmen als Instrument der Sicherheitspolitik. Ursprung ~ Entwicklung -Perspectiven,


Nie można przy tym pominąć znaczenia ochrony wolności, suwerenności i godności 

narodowej państw 74 . „Najogólniej można przeto stwierdzić, że umacnianie 

pokoju sprowadza się do jego dynamicznego stabilizowania na coraz wyższym 

poziomie współzależności i świadomych współdziałań, jak również do rosnącej 

przewagi w nim wartości ogólnoludzkich" 75 . W działaniach tych wzrasta obecnie 

rola organizacji pozarządowych. 

Aspekt siły w polityce pokoju 

Pokój, będący - zdaniem Johana Galtunga - redukcją przemocy, służąc regulacji 

siły nie prowadzi jednak do jej likwidacji 76 . Podziela to zdanie m.in. 

Andrzej Gałganek, który słusznie zauważa, że: „Opowiedzenie się za kategorią 

siły w rozwiązywaniu opozycji »wojna - pokój« jako kluczowego problemu stosunków 

międzynarodowych nie powoduje odrzucenia celu jakim jest ustanowienie 

pokoju. Siła, z reguły traktowana jest bądź jako warunek, bądź - w mocniejszym 

sformułowaniu - jako gwarant stabilności systemu międzynarodowego i pokoju" 

77 . Ten sposób myślenia prowadzi do formułowania również rozmaitych 

koncepcji pokoju poprzez siłę 78 . Przyznać należy, że skuteczne zabezpieczenie 

pokoju wymaga niekiedy stosowania siły. Zaznaczyć jednak trzeba koniecznie, 

że nie można uznawać pokoju za wszelką cenę, aby tylko wykluczyć konflikt 

zbrojny. Wynika to z pozytywnego rozumienia treści pokoju. 

Wnioski 

Podsumowując należy stwierdzić, że pokój jest przede wszystkim stanem 

stosunków między państwami. W związku z tym jednak, że jest jednocześnie 

Melle 1987; R.B. Byers, F.S. Larrabee (eds.), Confidence-building measures and international 

security, New York 1987. 

74 

F. Klein (hrsg.), Friedliche Koexistenz. Erfahrungen - Chancen - Gefahren, Berlin 1987; 

M. Spieker, Friedenssicherung, Bd 3: Historische, politik-wissenschaftliche und militärische 

Perspectiven, Münster 1989; B.B. Ferencz, Commonsense guide to world peace, 

London 1985; J. Kukułka, Pojęcie i istota pokoju, w: Pokój w teorii i praktyce..., s. 18. 

75 

Ibidem, s. 20. Por. także Z. Cackowski, Education for peace: Philosophy of hope against 

philosophy of fear, „Dialectics and Humanism" 1986, No. 4; B. Suchodolski, Preparation 

for life in peace - future perspectives, „Dialectics and Humanism" 1987, No. 1; M. Thee 

(ed.), Preparation of societies for life in peace, Oslo 1987. 

76 

J. Galtung, Twenty-Five Years of Peace Research: Ten Challenges and Some Responses, 

„Journal of Peace Research" 1985, No. 2, s. 151. 

77 

A. Gałganek, Koncepcje pokoju poprzez siłę, w: Problemy badań nad konfliktami i pokojem... 

78 Szerzej zob. ibidem.


wartością (i to w dodatku wartością szczególną dla narodów i całej społeczności 

międzynarodowej) bywa różnie interpretowany w wielu koncepcjach ideologicznych 

i filozoficznych. Ma on, podobnie jak bezpieczeństwo, charakter dynamiczny 

zależny od zmiennych uwarunkowań międzynarodowych, zmian priorytetów 

interesów narodowych oraz postępu cywilizacyjnego. Zawsze jednak oznacza brak 

wojny lub innej przemocy bezpośredniej (aspekt negatywny). Pokój sprzyjający 

swobodnemu rozwojowi i oceniany jako sprawiedliwy jest określany mianem 

pozytywnego. Jest to więc twórcze rozwinięcie pokoju negatywnego. W praktyce 

jest to jednak bardziej idea pokoju niż jego obiektywny stan w dotychczasowych 

dziejach ludzkości. Cechuje więc go również względność, a ponadto także 

subiektywizm postrzegania (niezależnie od obiektywnego stanu). 

Dokonując syntezy rozważań nad pokojem należy stwierdzić, że jest on 

przede wszystkim przeciwieństwem wojny (Model 1). Pokój jest bowiem bardziej 

brakiem wojny niż nawet współpracą międzynarodową (choć zawiera ją 

pokój pozytywny), gdyż i wojna może ją zawierać (współpraca zarówno między 

agresorami, jak i między obrońcami). Brak wojny jest więc dla określenia pokoju 

międzynarodowego decydujący, ponieważ w oczywisty sposób tylko wojna 

go wyklucza. Pokój może bowiem mieć obiektywnie miejsce także w wypadku 

sankcjonowania niesprawiedliwego ładu polityczno-terytorialnego, czy w stanie 

licznych napięć międzynarodowych, gdy tylko brak jest wojny. W dużym stopniu 

pokój wiąże się z kategorią bezpieczeństwa międzynarodowego (nie będąc 

jednak z nią identyczny). 

Istota pokoju 

Model 1 

(współpraca między naród. CI ) wojna =5^= pokój 13 współpraca międzynarod. 

negatywny 

pozytywny 

Nie należy także mylić pojęcia „bezpieczeństwo" z pojęciem „pokój", a tym 

bardziej „stabilizacja" (Model 2). Dla pokoju wystarczy bowiem w zasadzie przyjęcie 

kryterium braku wojny. Dla stanu bezpieczeństwa nie wystarczy natomiast 

tylko przetrwanie (i brak wojny), gdyż różne są również jego pozamilitarne zagrożenia 

(związane nie tylko z napięciami międzynarodowymi, ale i brakiem 

swobód rozwojowych) powodujące w efekcie niebezpieczeństwo (brak lub niedostatek 

bezpieczeństwa) w warunkach opartego na poszanowaniu polityczno-


-terytorialnego status quo pokoju 79 . Tylko pokój gwarantujący bezpieczeństwo 

oraz bezpieczeństwo w warunkach pokoju w ich szerokim rozumieniu spełniają 

kryterium pozytywności: pokój pozytywny i bezpieczeństwo pozytywne. 

Relacje: bezpieczeństwo - pokój - stabilizacja 

/ \ / \ 

/ \—/ \ 

\ / 

y stabilizacja j 

\ / 

Model 2 

Kategoria „stabilizacji" spełnia w relacjach pokój - bezpieczeństwo istotną 

rolę 80 , choć nie ma znaczenia całkowicie determinującego: 1) pozytywny pokój 

i pozytywne bezpieczeństwo są bowiem możliwe i bez stabilizacji (polityczno- 

-terytorialnego status quo w szczególności), 2) możliwa jest stabilizacja pozytywnego 

pokoju i pozytywnego bezpieczeństwa (jej pozytywna rola), 3) możliwa 

jest również stabilizacja (polityczno-terytorialnego status quo) bez pozytywnego 

pokoju i pozytywnego bezpieczeństwa (negatywna rola), 4) stabilizacja może 

wykluczać nawet negatywny pokój i negatywne bezpieczeństwo. 

Analiza relacji między pokojem a bezpieczeństwem pozwala ponadto na 

dostrzeżenie innych różnic między nimi. Dynamika bezpieczeństwa międzynarodowego 

wydaje się być większa niż dynamika pokoju. Świadczyć o tym może 

79 Por. Z. Berent, B. Buzan, Peace, power and security: contending concepts in the study of 

international relations, „Journal of Peace Research", vol. 21, 1994, No. 2; Theories of Peace 

and Security. A Reader in Contemporary Strategic Thought, ed. by J. Garnett, London 

1970; J.L. Gaddis, The Long Peace: Elements of stability in the postwar international system, 

„International Security", vol. 10, Spring 1986, No. 4, s. 99-142; Leksykon Pokoju... 

80 Szerzej zob. - K.J. Twitchett (éd.), International Security. Reflections on Survival and Stability, 

London 1971; Q. Wright, Problem of Stability in Progress in International Relations, 

Berkeley-Los Angeles 1954; M.G. Forsyth, H.M.A. Keens-Soper, P. Savigear, The Theory 

of International Relations, London 1970; M.M. Ball, H.B. Killough, International 

Relations, London 1956.


proces ewolucji bezpieczeństwa europejskiego od zakończenia II wojny światowej 

po zmianę międzynarodowego układu sił na przełomie lat osiemdziesiątych 

i dziewięćdziesiątych. W Europie panował pokój, który (choć mógł być w okresie 

„zimnej wojny" nazywany „zimnym pokojem" czy „pokojem zbrojnym" 

w odróżnieniu od pokoju pozytywnego) musi być traktowany raczej statycznie, 

jako przeciwieństwo wojny (tym bardziej, że mimo okresów „odprężenia" nie 

w pełni pozwalał na pożądany przez państwa i narody stopień współpracy). Bezpieczeństwo 

międzynarodowe w okresie tego pokoju wydaje się być bardziej dynamiczne: 

„zimna wojna", okresy „odprężenia" i wreszcie bieżąca zmiana międzynarodowego 

układu sił 81 . 

Istnieniu od ponad czterdziestu lat w Europie pokoju towarzyszyły rozmaicie 

formułowane, zmienne w czasie (zależnie od politycznej koniunktury) koncepcje 

bezpieczeństwa. W odróżnieniu od kategorii pokoju, bezpieczeństwo 

i w tym względzie odznacza się dużą dynamiką. Dla przykładu można wyliczyć 

tylko niektóre z tych koncepcji: sojusze polityczno-wojskowe, równowaga sił, 

odstraszanie, bezpieczeństwo zbiorowe, pokojowe współistnienie, wspólne bezpieczeństwo. 

Także pod względem zakresu merytorycznego oraz pod względem współzależności 

wśród uczestników życia międzynarodowego bezpieczeństwo wydaje 

się być szerszą i bardziej dynamiczną kategorią. Mówimy bowiem o bezpieczeństwie 

w różnych dziedzinach życia społecznego i międzynarodowego (np. 

polityka, gospodarka, demografia), które stawiają przed nami coraz to nowe problemy 

w jego zakresie (np. ekologia, głód, epidemie itd.), co raczej trudno odnosić 

do kategorii pokoju. 

Względność kategorii bezpieczeństwa międzynarodowego również wykazuje 

większy dynamizm, jako że w warunkach pokoju nie każde państwo czy naród 

mogą czuć się bezpieczne zarówno z powodów realnych, jak i wyimaginowanych. 

Poczucie bezpieczeństwa (bądź jego zagrożenia) z uwagi na kompleksowy 

zakres i dynamizm tej kategorii odbierane jest subiektywnie przez państwa 

i narody, zależnie od ich własnych potrzeb i celów, ale również mentalności społeczeństw, 

stereotypów, historycznych doświadczeń, także i uprzedzeń itd. 

Bezpieczeństwo międzynarodowe i pokój oczywiście warunkują się wzajemnie. 

Pokój może gwarantować bezpieczeństwo państw i narodów, lecz nie zawsze. 

Podobnie bezpieczeństwo określonych państw i narodów jest możliwe 

nawet bez pokoju. Przyjąć jednak można, że to właśnie bezpieczeństwo państw 

i narodów jest siłą sprawczą pokoju, a przynajmniej powinno tak być ze względu 

na to, że pokój, który nie gwarantowałby wszystkim uczestnikom życia mię- 

81 Szerzej zob. J. Stańczyk, Przeobrażenia międzynarodowego układu sił w Europie na przełomie 

lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Analiza uwarunkowań i mechanizmów 

w kontekście bezpieczeństwa międzynarodowego, Warszawa 1999.


dzynarodowego bezpieczeństwa byłby pokojem dla wielu niesprawiedliwym 

i krzywdzącym. Ponadto często staje się on wtedy, jak dowodzi historia, pokojem 

niebezpiecznym. Stąd zasadnicze znaczenie bezpieczeństwa międzynarodowego 

dla utrzymania w świecie pokoju 82 . 

icick 

Jak już wspomniano, nie każdy pokój jest pokojem bezpiecznym. Aspekt 

wymiarów bezpieczeństwa pozwala określić pozytywny pokój (ideę pokoju powszechnego) 

jako stan (choć również jako proces) bez wojny, ale zarazem warunki, 

w których w możliwie pełny sposób jest realizowany pozytywny sens 

bezpieczeństwa w jego wymiarze nie tylko międzynarodowym, lecz także w wymiarach: 

narodowym (samostanowienie, integralność terytorialna, swobody rozwojowe 

itd.) i jednostkowym (poszanowanie przez władze państwowe podstawowych 

praw i wolności człowieka). Zauważyć można, że w skali uniwersalnej 

brak jest jak dotąd realnych perspektyw osiągnięcia powszechnego pokoju bezpiecznego 

(w najbardziej pozytywnym rozumieniu bezpieczeństwa). Niemniej 

jednak w skali regionalnej jest możliwy do osiągnięcia pokój, który harmonizuje 

w dużym stopniu (bo zapewne nie do końca) z wyróżnionymi wymiarami 

bezpieczeństwa. Wydaje się, że jest to bardziej możliwe, aniżeli pełne osiągnięcie 

bezpieczeństwa w jego wszystkich wymiarach, z uwagi przecież na jego 

względność. Nawet w czasie pokoju różny jest stan bezpieczeństwa poszczególnych 

państw i narodów, który w dodatku zmienia się na skutek obiektywnych 

procesów związanych tak z naturalną dynamiką stosunków międzynarodowych, 

jak i postępem naukowo-technicznym, zmiennością potrzeb itd. 

82 Szerzej zob. J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996.

Władysław Ratyński 


Nr 1-2, 2003 

OSIĄGNIĘCIA I SŁABOŚCI POLSKIEJ TEORII ZARZĄDZANIA 

Z uwagi na rozległość tematu ograniczam się do przedstawienia podstawowych 

tez. Bardzo często określenie teoria zarządzania używa się na wyznaczenie 

całokształtu dorobku naukowego w dziedzinie zarządzania. Dla polskich 

warunków nie jest to trafne. W Polsce, podobnie jak w każdym rozwiniętym 

gospodarczo i społecznie kraju, dziedzina aktywności ludzi, zwana zarządzaniem, 

ma dwie powiązane ze sobą płaszczyzny: praktycznej działalności, przede wszystkim 

w życiu gospodarczym, ile również i w innych przejawach życia społecznego, 

takich jak: polityka, administracja państwowa, kultura i sztuka, oświata i wychowanie, 

ochrona zdrowia i opieka społeczna oraz badań naukowych i kształcenia 

wyższego. Otóż w odniesieniu do tej drugiej płaszczyzny uzasadnione jest używanie 

terminu nauka zarządzania. Aby jednak lepiej oddać dokonujący się rozwój 

i złożoność tej płaszczyzny można stosować też nazwę teoria zarządzania. Faktycznie 

to, co jest nauką o zarządzaniu w naszym kraju, obejmuje wiele wyodrębnionych 

pod względem swego przedmiotu i spełnianych zadań dyscyplin naukowych. 

Można je w różny sposób dzielić i porządkować, ale nie sprawa tego podziału 

jest dla nas ważna. Chodzi bowiem o to, że termin teoria zarządzania powinien 

być zarezerwowany na określenie przede wszystkim jednej z owych dyscyplin 

będących składnikami nauki zarządzania w Polsce. Tak się złożyło, że w ten 

sposób została nazwana wyodrębniająca się u nas na początku lat sześćdziesiątych 

ubiegłego wieku dyscyplina naukowa. Sądzę, że powinniśmy uszanować tę 

terminologiczną tradycję, chociaż jest to oczywiście sprawa przyjętej konwencji. 

Zaistniały przynajmniej trzy przesłanki wyodrębnienia teorii zarządzania jako 

samodzielnej dyscypliny naukowej w naszym kraju. Pierwszą było niewątpliwie 

zapotrzebowanie praktyki, a ściślej mówiąc działalności gospodarczej i zarządzania 

nią na różnych szczeblach organizacyjnych. Określona praktyka zarządzania 

życiem gospodarczym począwszy od końca lat pięćdziesiątych XX w. 

zaczęła coraz mocniej odczuwać potrzebę zachowania na stanowiskach kierowniczych 

ludzi mających nie tylko doświadczenie zawodowe i wiedzę specjali-

146 Władysław Ratyński 

styczną, ale również wiedzę szerszą, bardziej teoretyczną. Taką wiedzę mogła 

dostarczyć dyscyplina naukowa z odpowiednio wysokim poziomem stosowanych 

uogólnień, dla której - dla przeciwstawienia wąskim i bardziej praktycznym 

dyscyplinom zajmującym się zagadnieniami ekonomiki i organizacji lub organizacji 

i techniki w skali danej gałęzi, branży czy specjalności - nasunęła się w sposób 

naturalny nazwa teorii zarządzania. Drugą przesłanką były żywe w naszym 

kraju po ostatniej wojnie światowej tradycje polskiej naukowej organizacji pracy 

z okresu międzywojennego przekazane w postaci dorobku badawczego Karola 

Adamieckiego i związanych z nim osób, przeważnie inżynierów-racjonalizatorów 

skupionych w Instytucie Naukowej Organizacji w Warszawie, później 

w Towarzystwie Naukowym Organizacji i Kierownictwa. Wprawdzie wykorzystanie 

tego dorobku ułatwiło tworzenie nowoczesnych kierunków badań opartych 

bezpośrednio na klasycznych koncepcjach naukowej organizacji pracy, takich 

jak: badanie i normowanie pracy, ergonomia, organizacja pracy własnej na 

stanowisku roboczym i inne, ale wywarło również pobudzający wpływ na powstanie 

i rozwój polskiej teorii zarządzania. 

Trzecią przesłanką był postępujący od końca lat pięćdziesiątych XX w. rozwój 

polskiej szkoły prakseologii, której podstawy opracował profesor Tadeusz 

Kotarbiński. Dzięki pracom tego i innych polskich prakseologów powstał w latach 

sześćdziesiątych ubiegłego stulecia znaczący dorobek polskiej myśli prakseologicznej, 

obejmujący zarówno ogólne zasady sprawnościowe, jak i aparaturę 

pojęciową z tej dziedziny. Dorobek ten w obu swych częściach został wykorzystany 

przez tworzącą się teorię zarządzania i w tym sensie można powiedzieć, 

że teoria ta od samego początku była prakseologiczną teorią zarządzania, niezależnie 

od innych ujęć, za pomocą których można ją traktować. 

Obok tych trzech głównych przesłanek zaistniała jeszcze jedna okoliczność 

sprzyjająca wykształceniu się odrębnej teoretycznej dyscypliny w dziedzinie 

zarządzania. Była nią przeprowadzona w 1964 r., a przygotowywana w ciągu 

paru poprzedzających lat reforma wyższego szkolnictwa ekonomicznego. W jej 

ramach na podstawie dojrzałych już przesłanek zdecydowano wprowadzić do 

nowego planu wyższych studiów ekonomicznych obowiązujący na wszystkich 

wydziałach i kierunkach przedmiot kształcenia akademickiego pod nazwą teoria 

zarządzania w wymiarze 60 godzin, początkowo tylko wykładów. Jednocześnie 

stworzono w uczelniach ekonomicznych instytucjonalne warunki zarówno do 

kształcenia akademickiego, jak i - co było wówczas jeszcze ważniejsze - do 

rozwoju badań naukowych i kształcenia kadr naukowych dla potrzeb nowej dyscypliny 

naukowej. Od tego czasu, czyli mniej więcej od połowy lat sześćdziesiątych, 

teoria zarządzania w Polsce szybko się rozwijała we wszystkich zasadniczych 

kierunkach: 

- instytucjonalnym - tworzenie coraz to nowych placówek naukowo-badawczych 

i dydaktyczno-wychowawczych w instytutach i ośrodkach kształcenia

Osiągnięcia i słabości polskiej teorii zarządzania 147 

akademickiego, przede wszystkim w wyższym szkolnictwie ekonomicznym, a następnie 

w ośrodkach politycznych i uniwersyteckich; 

- kadrowym wzrastająca liczba pracowników naukowych z coraz wyższymi 

kwalifikacjami (doktoraty, habilitacje, nominacje profesorskie, staże naukowe 

krajowe i zagraniczne); 

- naukowo-badawczym - rozszerzający się front podejmowanych tematów 

i przeprowadzonych badań, wchodzenie na coraz to nowe obszary zainteresowań 

badawczych; 

- publikacyjnym - wzrastająca liczba monograficznych publikacji książkowych 

(publikowanie rozpraw doktorskich i habilitacyjnych), podręczników akademickich 

i skryptów, artykułów w czasopismach (od jednego na początku do 

co najmniej trzech teoretycznych czasopism naukowych); 

- dydaktycznym - wyraźny postęp w dziedzinie metodyki kształcenia akademickiego, 

zwłaszcza w zakresie posługiwania się środkami audio-wizualnymi 

i wyrabiania umiejętności stosowania technik organizatorskich i menedżerskich. 

Do najbardziej znaczących postępów w procesie tego rozwoju można 

zaliczyć: 

- ukazanie się w 1963 r. pierwszego numeru Zeszytów Naukowych Towarzystwa 

Naukowego Organizacji i Kierownictwa pod nazwą „Problemy Organizacji", 

które po paru latach zostały przekształcone w kwartalnik i organ teoretyczny 

TNOiK; 

- wydanie w 1964 r. przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe książki profesora 

Jana Zieleniewskiego na temat: Organizacja zespołów ludzkich - wstęp 

do teorii organizacji i kierowania, pierwszego w Polsce systematycznego wykładu 

z zakresu zarządzania; 

- utworzenie w 1965 r. w dawnej Szkole Głównej Planowania i Statystyki 

w Warszawie i Wyższej Szkole Ekonomicznej w Krakowie Katedr Teorii Zarządzania, 

przed którymi postawiono zadanie promieniowania osiągnięciami badawczymi 

i dydaktycznymi na inne ośrodki akademickie; 

- odbywanie w drugiej połowie łat sześćdziesiątych pod kierunkiem profesorów 

Tadeusza Kotarbińskiego i Jana Zieleniewskiego przy Pracowni Ogólnych 

Problemów Organizacji Pracy PAN (późniejszym Zakładzie Prakseologii Organizacji 

Pracy PAN cotygodniowych seminariów, na których kształtowała się 

polska myśl nie tylko prakseologiczna, ale i zarządzania; 

- zorganizowanie w latach 1968 - 1969 przez Zarząd Główny i Oddział 

Warszawski Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa cyklu seminariów 

poświęconych przedmiotowi ogólnej teorii organizacji i jej powiązaniem 

z innymi dyscyplinami, a następnie opublikowanie dorobku tych seminariów 

w trzech specjalnych zeszytach „Problemów Organizacji"; 

- przeprowadzenie w SGPiS w 1966 r. pierwszego przewodu doktorskiego, 

a w 1970 r. pierwszego przewodu habilitacyjnego z zakresu zarządzania;


- nadanie przez Radę Państwa w latach 1968 - 1969 pierwszych tytułów 

profesorskich naukowcom zajmującym się rozwijaniem teorii zarządzania; 

- utworzenie w 1973 r. Instytutu Organizacji i Kierownictwa PAN i Ministerstwa 

Szkolnictwa Wyższego i Techniki, który miał być centralną placówką 

naukową w swej dziedzinie, ale który po trzech latach działalności uległ 

likwidacji; 

- ukazanie się nakładem PWN pierwszej encyklopedii prakseologii i teorii 

organizacji pod redakcją profesora Tadeusza Pszczołowskiego. 

W trwającym już procesie rozwoju teorii zarządzania zostało podjętych wiele 

ważnych dla potrzeb gospodarki i społeczeństwa tematów, przeprowadzonych 

wiele badań empirycznych i wykonanych opracowań naukowych. Szczególnie 

dobrze pod względem teoretycznym zostały opracowane zagadnienia należące 

do następujących obszarów badawczych: zachowania jednostki w zespole pracowniczym 

ze szczególnym uwzględnieniem problemów motywacyjnych, projektowanie 

i formalizowanie struktur organizacyjnych, budowa i funkcjonowanie 

systemów informacyjnych, podejmowanie decyzji kierowniczych, polityka 

kadrowa w zakładach pracy, procesy przystosowawcze między organizacją a jej 

otoczeniem, wypełnianie ról organizacyjnych na stanowiskach kierowniczych, 

style i techniki zarządzania zakładami pracy, rola modeli w badaniach organizacyjnych. 

Wyniki prac badawczych, a może w jeszcze większym stopniu doświadczenia 

gromadzone w procesie kształcenia akademickiego doprowadziły stopniowo 

do ukształtowania przedmiotu dyscypliny naukowej nazwanej teorią zarządzania. 

Przedmiot ten jest jeszcze ciągle w stadium dojrzewania i krystalizacji, ale 

próby jego określenia już teraz mają duże znaczenie nie tylko dla procesu kształcenia 

i doskonalenia zawodowego ludzi, ale również dla ustalenia programów 

nauczania. Jest to także ważne dla określenia zakresu tej dyscypliny naukowej 

w stosunku do innych nauk i dyscyplin, zwłaszcza tych pokrewnych z przedmiotem 

(zachodzi potrzeba ustalenia rozgraniczeń, a jednocześnie powiązań interdyscyplinarnych) 

. 

W ówczesnej fazie rozwoju teorii zarządzania sądzę, że trzonem jej przedmiotu 

są dwie duże grupy tematyczne: pierwsza z nich obejmuje zagadnienia 

tworzenia i powstawania systemów działań ludzi, albo inaczej mówiąc - zasady 

działalności organizatorskiej, które ludzie powinni stosować, zaś druga - zagadnienia 

funkcjonowania i rozwoju systemów działań pracowniczych, czyli inaczej 

ujmując zarządzania systemami działań. W każdej z tych podstawowych grup 

tematycznych istnieje wiele bardziej szczegółowych problemów badawczych, 

których rozwiązywanie jest celem współczesnej polskiej teorii zarządzania. 

Oprócz tych podstawowych problemów, do przedmiotu teorii zarządzania można 

zaliczyć trzy dalsze grupy tematyczne, ale o charakterze raczej pomocniczym 

i uzupełniającym. Są to: po pierwsze - kierunki badań w przeszłości nad próbie-


mami zarządzania rozpatrywane na tle ówczesnych warunków politycznych, 

społeczno-gospodarczych i kulturowych (jest to jakby historia rozwoju myśli 

organizacyjnej); po drugie — prakseologiczne zasady sprawnego działania, za 

pomocą których mogą być oceniane i ulepszane działania organizatorskie i kierownicze 

wraz z wyjaśnieniem stosowanej aparatury pojęciowej; po trzecie - 

konkretne sposoby realizacji ogólnych zasad zarządzania, czyli tzw. techniki 

organizatorskie i menedżerskie, których włączanie do przedmiotu teorii zarządzania 

bywa kwestionowane z uwagi na ich wysoki stopień szczegółowości, ale 

które nie mogą być dla teorii zupełnie obojętne jako pomost łączący ją z realiami 

życia praktycznego. 

W ukształtowanym i odpowiednio uszczegółowionym przedmiocie, a jednocześnie 

zakresie teorii zarządzania uwidaczniają się najlepiej jej osiągnięcia 

badawcze i dydaktyczne. Są one rezultatem wieloletniego wysiłku twórczego 

i organizacyjnego pokaźnej już rzeszy pracowników naukowych zajmujących się 

w różnych ośrodkach naukowych sprawami kształcenia akademickiego i doskonalenia 

zawodowego, rozwijaniem i upowszechnianiem teorii zarządzania w Polsce. 

Nie można tych osiągnięć ignorować, ale moim zadaniem jest ukazanie nie 

tylko osiągnięć współczesnej polskiej teorii zarządzania, ale i jej słabości. 

Otóż dostrzegam ich co najmniej cztery, w moim przekonaniu tych ważniejszych. 

Pierwszą słabością jest stanowczo za słabe dotychczas podjęcie do naukowego 

opracowania z punktu widzenia zasad zarządzania niektórych ważnych 

społecznie tematów, zwłaszcza tych, które wiążą się bezpośrednio z właściwościami 

procesu kształtowania obecnie społeczeństwa obywatelskiego w naszym 

kraju. Przykładowo można wymienić takie tematy, jak: funkcjonowanie i pogłębianie 

zasady samorządności w różnych jej przejawach, wypełnianie organizatorskiej 

roli, zwłaszcza wytwarzanie ról organizatorskich, w tym przede wszystkim 

ról kierowniczych, wybór form organizacyjnych działalności gospodarczej 

w warunkach szybkiego tempa rozwoju sił wytwórczych przy jednoczesnej recesji 

procesów ekonomicznych, pobudzanie kreatywnych postaw ludzkich. Pomimo 

podejmowania prac badawczych nawiązujących do wymienionej tematyki 

dorobek badawczy z tego zakresu jest ciągle jeszcze nikły, co oczywiście nie 

pozwala tematyki tej uwzględnić w odpowiednim stopniu w publikacjach i wyższym 

kształceniu. 

Następna słabość polskiej teorii zarządzania polega na braku wypracowania 

i posługiwania się narzędziami krytycznej analizy nauk zarządzania w krajach 

kapitalistycznych. Mam tu na myśli nie tyle tradycyjny dorobek badawczy z tego 

zakresu pochodzący z krajów zachodnich, który chyba w wystarczającym stopniu 

został u nas krytycznie oświetlony i oceniony, ile nowsze i najnowsze teorie 

wypracowane na Zachodzie w dziedzinie organizacji i zarządzania, które poprzez 

literaturę i czasopisma docierają, i z którymi w inny sposób się zaznajamiamy 

(konferencje międzynarodowe, staże i wizyty zagraniczne). Dorobek badawczy


i publikacyjny w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych z zakresu teorii 

organizacji i zarządzania stale się powiększa, i co więcej głoszone koncepcje 

stają się coraz bardziej złożone i wyrafinowane. Nie sposób przechodzić obok 

nich obojętnie albo udawać, że ich nie ma, trzeba je krytycznie analizować, przy 

czym analiza powinna być jednocześnie subtelna i wnikliwa, gdyż nie wszystko 

w tych koncepcjach jest dla nas do przyjęcia, ale i nie wszystko jest do oddalenia. 

Bardziej obrazowo to przedstawiając trzeba ten materiał nadchodzący do nas 

z Zachodu przetrawić, wydobyć z niego to, co jest racjonalne i może być dla nas 

użyteczne, a odrzucić to, co jest nam niepotrzebne, a poza tym jest uproszczone. 

Otóż do takiej pogłębionej krytycznie analizy nasza teoria zarządzania nie jest 

metodycznie przygotowana i to jest oczywiście jej słabością. 

Trzecią słabością jest brak określenia przekładni ogólnych zasad będących 

właściwą treścią teorii zarządzania na konkretny język technik organizatorskich 

i kierowniczych do zastosowania bezpośredniego w życiu praktycznym. Jak już 

wspomniałem wcześniej techniki te są mocno kwestionowaną częścią teorii zarządzania, 

a w każdym razie nie należą do jej zasadniczego przedmiotu. Ale niezależnie 

od tej spornej kwestii dla naszej dyscypliny naukowej, a ściślej biorąc 

dla tych, którzy się nią zajmują, nie może być obojętne, czy i w jakim stopniu 

wypracowane przez nich zasady organizowania i kierowania działalnością ludzi 

są wykorzystywane i stosowane w działalności. Z uwagi na swój stosunkowo 

wysoki stopień ogólności zasady głoszone przez teorię zarządzania rzadko kiedy 

nadają się do bezpośredniego zastosowania w praktyce. 

Trzeba je przełożyć na język potrzeb praktyki, w którym mogłyby być one 

właściwie zrozumiane, odebrane i wykorzystane. Jest to więc problem przekładni 

teorii na praktykę i w wypracowaniu owych przekładni powinni uczestniczyć 

i współdziałać naukowcy i praktycy: organizatorzy, specjaliści, kierownicy różnych 

szczebli. W innych krajach rolę tę przejmują na siebie najczęściej zawodowi 

doradcy (konsultanci). U nas zawodowo doradztwo w wykształconych formach 

jeszcze nie istnieje, co najwyżej w początkowej postaci. Wobec tego trzeba 

wykształcić zastępcze formy wykorzystywania przez praktykę najnowszych 

osiągnięć naukowych i jest to m.in. zadaniem naszej teorii zarządzania. Dopóki 

to nie nastąpi - rozpowszechniane są u nas twierdzenia o istniejącej i rozszerzającej 

się stale luce organizacyjnej, tzn. luce między dobrze rozwiniętą teorią a wadliwą 

praktyką zarządzania, będzie w dużym stopniu uzasadnione. 

Ostatnią słabością, na którą chciałbym wskazać, jest ograniczona skala badań 

i uogólnień naszej teorii zarządzania. Skala ta sięga najwyżej organizacji 

gospodarczych (w układzie struktury gospodarki narodowej) i województw 

(w układzie struktury administracji kraju), w większości zaś przypadków ogranicza 

się do zakładów, zespołów pracy, pojedynczych stanowisk organizacyjnych, 

urzędów, biur. Tymczasem, aby teoria zarządzania mogła w naszych warunkach 

spełniać rolę nauki wspomagającej całokształt praktyki zarządzania musi pod-


dać uogólnianiu z organizacyjnego punktu widzenia ogólnopaństwowe i ogólnonarodowe 

systemy gospodarcze i administracyjne, takie jak: resorty, centrale, instytucje 

państwowe, związki, programy rządowe. Dotychczas systemy te z różnych 

przyczyn pozostawały poza sferą zainteresowania badawczego teorii zarządzania, 

która traktowała, je najwyżej jako części otoczenia aktywnie 

oddziałującego na badania mniejszych systemów. Było to ze szkodą dla prawidłowego 

funkcjonowania i rozwoju owych wielkich systemów (przykładem mogą 

być nieprawidłowości struktury centralnej administracji państwowej), a jednocześnie 

przyczyniało się do słabości teorii zarządzania, chociażby wskutek niemożności 

pełnej realizacji analizy systemowej w badaniach i uogólnieniach. 

Na koniec pozostaje jeszcze jedna sprawa natury terminologicznej, ale ważna 

z punktu widzenia przedmiotu opracowania. Na początku lat siedemdziesiątych 

zaczęto u nas oficjalnie głosić potrzebę stworzenia w Polsce specyficznej 

teorii zarządzania. Coraz częściej w różnych wypowiedziach i publikacjach, 

pojawiała się nazwa nowa teoria zarządzania. Otóż dodawanie słowa nowa wymaga 

wyjaśnienia. Jeżeli przez to słowo rozumie się nowe warunki ustrojowe, 

w których teoria ta powstała i cele, jakie miała do spełnienia, to posługiwanie 

się tym wyrazem jest niepotrzebnym jego nadużywaniem. Jak wskazałem teoria 

zarządzania powstała jako odrębna dyscyplina naukowa w latach sześćdziesiątych. 

Jej podstawowym celem było służenie potrzebom naszej gospodarki. 

W tym znaczeniu więc polska teoria zarządzania była od samego początku 

nauką specyficzną i nie ma potrzeby podkreślania tego w nazwie. Natomiast 

dodawanie tego słowa byłoby w jakimś stopniu uzasadnione, gdyby zamierzano 

przez to podkreślać potrzebę rozszerzania przedmiotu teorii zarządzania o tematy 

specyficzne dla rozwoju, silniejszego wiązania teorii z praktyką, pełniejszego 

stosowania w badaniach metodologii wówczas stosowanej. Krótko mówiąc gdyby 

chciano akcentować konieczność nadania polskiej teorii zarządzania cech rozwiniętej 

polskiej nauki społecznej. Taka konieczność w stadium rozwoju tej dyscypliny 

naukowej i przy wszystkich jej słabościach oczywiście istnieje, ale jest 

to proces długotrwały, którego nie da się zrealizować ani nawet przyspieszyć przez 

rozszerzenie nazwy. Lepiej byłoby zachować i stosować nazwę już tradycyjną, 

jednocześnie pracować nad wzbogaceniem noszącej tę nazwę dyscypliny naukowej 

metodologią i wartościami merytorycznymi charakterystycznymi dla współczesnej 

Polski.

M A S O V I A N A 

ri7 i rir 11 7 . Mazowieckie Studia Humanistyczne 

Walerian Warchałowski XT , 0 J 

Nr 1-2, 2003 

KULT I IKONOGRAFIA SW. JANA NEPOMUCENA 

W ŁOWICZU 

Niniejszy szkic jest próbą syntetycznego ukazania bezpośrednich związków 

pomiędzy kultem św. Jana Nepomucena i ikonografią świętego, jaka pojawiła 

się w kolegiacie łowickiej (obecnie bazylice katedralnej) w XVIII w. i stanowi 

trwały element wyposażenia świątyni. 

Zagadnienie to nie było przedmiotem osobnego zainteresowania historyków. 

Wcześniejsze wzmianki i współczesne opracowania dotyczące zagadnień z zakresu 

historii łowickiej świątyni nie zwracały uwagi na elementy programu ideowego 

związanego z kultem św. Jana Nepomucena. Nie znane jest także bliżej 

historyczne tło wydarzeń lokalnych odnoszące się do tego zagadnienia. 

Poza ogólnie znanym obrazem kultu św. Jana Nepomucena i popularnością, 

jaką cieszyła się postać świętego w Polsce, nie ma na ogół bliższych informacji 

na temat procesu jego formowania i poza ogólnymi wzmiankami, brak jest informacji 

źródłowych mających znaczenie dla dalszych badań historycznych. 

Współczesna literatura hagiograficzna - głównie o charakterze słownikowym 

ukazuje ogólnie znany i przyjęty wizerunek, akcentując przymioty i cechy charakteru 

świętego wraz z jego atrybucjami. Urodzony około 1348 r. w Pomuku, 

od 1370 r. zatrudniony jako kleryk w kurii praskiej. Zdobywał wykształcenie na 

studiach w Pradze i Padwie, które ukończył jako doktor prawa. Po powrocie 

dostępował godności kościelnych, mianowany kolejno: proboszczem, kanonikiem, 

archidiakonem, by zająć miejsce jako wikariusz generalny przy metropolicie 

praskim Janie z Janzensteinu. W sporze niechętnego kościołowi króla Władysława 

IV Luksemburczyka reprezentował interesy biskupa Pragi, co stało się 

powodem jego uwięzienia. Poddany torturom, dla zatarcia śladów zostaje wrzucony 

do Wełtawy 20 marca 1393 r. 1 

1 W. Zaleski SOB, Święci na każdy dzień, Warszawa 1989, s. 266-267; Św. Jan Nepomucen, 

kapłan męczennik około r. 1350-1393, wspomnienie obowiązkowo w diecezji katowickiej 

i opolskiej 21 maja; zawiera obszerną bibliografię, s. 828-841.

154 Walerian Warchałowski 

Tocząca się wokół postaci św. Jana Nepomucena dyskusja, wynikająca z braku 

dostatecznych źródeł wyjaśniających okoliczności śmierci, nie zmienia wszakże 

ocen samego zjawiska kultu postaci, zaaprobowanego przez władze kościele 

i przybierającego na sile już w XVII w., kiedy to poczyniono pierwsze próby 

kanonizacyjne 2 . 

Ostatecznie proces kanonizacyjny zapoczątkowany w 1719 r. zakończył się 

19 marca 1729 r. 3 

Od tej daty rozpoczyna się nowy etap szybkiego rozwoju kultu świętego na 

ziemiach polskich, którego bezpośrednim czynnikiem sprawczym były wysiłki 

organizacyjne kościoła. 

Historyczne publikacje odnoszące się do kultu błogosławionego Jana Nepomucena 

w Polsce, znane są od początku XVIII w. 

Jako pierwszą chronologicznie należy wskazać publikację wydaną w Krakowie 

w 1716 r., Forteca Ręką Boską wystawiona, to jest życie i śmierć, czczenie 

B. Jana Nepomucena z godzinkami, litanią i nowenną..., której powtórne 

wydanie ukazało się także w 1734 r. Do publikacji tej, w sprawach kultu świętego, 

odwoływano się w wydawnictwach z lat późniejszych w XVIII w. Kolejne, 

przed datą kanonizacji, wydawnictwa ukazały się w Poznaniu w 1721 r. (jako 

przedruk niemieckiego wydania w Trzebnicy), w Wilnie 1726 r. i w Toruniu 

w 1728 r. Z datą dnia kanonizacji 19 marca 1729 r., ukazały się wydawnictwa 

Ks. W. Niewęgłowski, Leksykon świętych, Warszawa 1999, s. 81; E. Kirschbaum, Lexikon 

der christlichen ikonographie, t. I-VIII, Freiburg 1968-1976; H. Fros, F. Sowa, Księga 

imion świętych, Kraków 1998, s. 227, 228, 229; K. Kuźmiak, (hasło) św. Jan Nepomucen, 

w Encyklopedia Kościelna, Lublin 1997, s. 811-814; ibidem, M. Jacniacka, Ikonografia 

(s. 813-814): podaje literaturę polską i czeską. W przekazach ikonograficznych postać św. 

Jana Nepomucena jest najczęściej ukazywana w stroju kanonika w almucji i rokiecie na 

sutannie, z biretem na głowie; atrybutami postaci są także: zamknięta koperta, częściej 

kłódka lub klucze, ukazywane w różnoraki sposób - głównie na obrazach - trzymane przez 

putta lub anioły [przyp. aut]. 

2 W najnowszych opracowaniach, zob. H. Fros, F. Sowa (op. cit.) zwracają uwagę na polemikę 

toczącą się wokół postaci św. Jana Nepomucena, zaliczając go do najbardziej kontrowersyjnych 

postaci Kościoła katolickiego: spory wokół postaci świętego porównują do 

dyskusji wokół postaci św. Stanisława bp krakowskiego. Zdaniem autorów, głównym powodem 

niejednoznacznych ocen jest niejasność interesów, w które został uwikłany św. Jan 

Nepomucen reprezentujący biskupa praskiego Jana Janzensteina w sporze z królem Wacławem 

IV, czego nie wyjaśniają źródła historyczne; autorzy przedstawiają także wskazówki 

bibliograficzne dotyczące współczesnych poglądów, wywołanych pracami P. de 

Voogta, pod wpływem których święty jest pomijany w kalendarzu liturgicznym (od 1967 r., 

także wskazówki bibliograficzne dotyczące stanowiska przeciwnego w dyskusji (J.V. Pole 

i A. Boi Bibliotheca Sanctorum 1-13, Romae 1965 i 1966. 

3 Patron i obrońca całości ludzkiej sławy, doświadczony św. Jan Nepomucen (...), Drukarnia 

Prymasowska w Łowiczu 1761 r., s. 4. Pierwsze próby kanonizacyjne w XVII w. nie 

powiodły się ze względu na skomplikowaną sytuację polityczną Czech, zob. Z. Wójcik, 

Historia Powszechna XVI i XVII wieku, Warszawa 1977, s. 326-327.

Kult i ikonografia św. Jana Nepomucena w Łowiczu 155 

w Krakowie i Warszawie, a następnie: w 1731 r. w Braunsbergu (Braniewie, 

w języku niemieckim), w 1731 r. w Toruniu, w 1740 r. we Lwowie, w 1744, 

1745, 1750 r. w Częstochowie, w 1753 r. w Poznaniu, w 1753 r. we Lwowie, 

w 1757 r. w Kaliszu, w 1761 r. w Berdyczowie i Łowiczu, następnie w 1787 r. 

w Dubnie i w 1790 r. w Przemyślu. Znanych jest także 6 druków ulotnych o treści 

modlitewnej, datowanych na XVIII w., spośród których jeden został wydany 

we Lwowie. 

Wydawnictwa te formują swoistą geografię wydawniczą ośrodków zaangażowanych 

w propagowanie kultu i mogą stanowić postawę do dalszych badań 4 . 

* * * 

Dla rozważań dotyczących obecności kultu św. Jana Nepomucena w Łowiczu 

i przybliżenia problematyki wystroju wnętrza kolegiaty łowickiej jako elementu 

programu ideowego, należy wskazać znaczenie dwóch publikacji historycznych: 

wydanej w Krakowie w 1729 r., tj. w roku kanonizacji świętego oraz 

wydanej w Łowiczu w 1761 r. 

Pierwsza z wymienionych publikacji jest opisem ośmiodniowej uroczystości, 

wprowadzenia obrazu św. Jana Nepomucena do kościoła pod wezwaniem 

św. Wojciecha w Krakowie, w dzień św. Józefa 19 marca 1729 r. Publikacja ta 

zawiera treść okólnika biskupa krakowskiego Konstantego F. Szaniawskiego, 

wierszowane teksty w języku łacińskim, wymienia cuda związane z osobą świętego 

i kończy się wierszem (pieśnią?) do św. Jana Nepomucena. Charakter wydawnictwa 

podkreśla cel uroczystości i oficjalnego stanowiska kościoła do nowo 

kanonizowanego świętego 5 . 

Publikacja łowickiej oficyny prymasowskiej z 1761 r., odnosi się do wcześniejszych 

wydarzeń mających miejsce w Rzymie w 1736 r. Zawarta w tytule, 

informacja wskazuje, że św. Jan Nepomucen jest: „od Ojca św. Klemensa XII 

i Świętej Stolicy Apostolskiej z Konfraternią Swoją uproszony do kościoła Prześwietnej 

Kolegiaty Łowickiej w dzień jego dorocznej uroczystości [...]". Dzień 

uroczystości wyznaczył prymas Teodor Potocki na 16 maja, ogłaszając uroczystość 

pod tą samą datą dzienną w 1737 r. 6 Cytowany fragment tekstu odnosi się 

4 

Według Bibliografii Karola Estreichera, t. 18: „XV-XVIII wiek (notuje 25 druków XVIIIwiecznych 

[...]". 

5 

„Plausus solennitatis memoriabilis S. Joannis Nepomuceni [...], Santissi mo Domino Nostro 

Benedicto XIII Pontifice MaXimo, 19 martij A. D. 1729 in gęsto St. Josephi canonizati 

[...] Cracowiae typis Jacobi Matyaszkiewicz Typographi 1729" (- wprowadzenia dokonało 

Bractwo Literackie Wniebowzięcia NMP; zob. Encyklopedia Kościelna (813): - 

nie informuje o dacie uroczystości w 1729 r. jedynie o zmianie nazwy bractwa w 1730 r.). 

6 

Zob. strona tytułowa; Patron i obrońca całości ludzkiej sprawy, doświadczony św. Jan Nepomucen, 

Męczennik i Kanonik Praski, od Ojca Świętego Klemensa XII i Świętej Stolicy 

Apostolskiej z Konfraternią swoją uproszony do Kościoła Prześwietnej Kolegiaty Łowickiej


do przywileju nadanego ołtarzowi św. Jana Nepomucena w kolegiacie przez 

papieża Klemensa XII w sierpniu 1736 r. 

W obu przypadkach wydawnictwa odnoszą się do ważnych wydarzeń, których 

osnowę stanowi wprowadzenie postaci św. Jana Nepomucena na ołtarze kościoła 

w Polsce i utwierdzanie kultu za pośrednictwem bractw jego imienia. 

Publikacja łowicka z 1761 r., która - jak zaznaczono - odnosi się do wydarzeń 

wcześniejszych, zawiera kilka ważnych informacji dotyczących zasad 

funkcjonowania bractwa św. Jana Nepomucena, i ma znaczenie dla dalszych 

ustaleń chronologicznych. We wstępie zwraca się uwagę na „rozliczne książki" 

o św. Janie Nepomucenie, odwołując się szczególnie do Fortecy..., z 1716 r., 

wydanej przez bractwo literackie przy kościele św. Wojciecha w Krakowie. Przynależność 

do bractwa określa pięć reguł, których treść odnosi się do zasad moralnych, 

określa powinności członków oraz wymienia odpusty i warunki ich otrzymania. 

Pozostałą część wypełniają teksty modlitw, hymnów, litanii i pieśni do 

św. Jana Nepomucena. 

W 1735 r. bp. Józef Trzciński, sufragan gnieźnieński konsekruje w kolegiacie 

łowickiej, ołtarz św. Jana Nepomucena ufundowany przez prymasa Teodora 

Potockiego 7 . 

Rok później papież Klemens XII, nadaje w Rzymie przywilej temu ołtarzowi 

dla mszy żałobnych, odprawianych przy nim w dzień zaduszny, upoważniając 

ordynariusza diecezji do wyznaczania jednego dnia w tygodniu w celu uzyskania 

odpustu zupełnego dla członków bractwa. Prymas Potocki ogłasza tekst 

przywileju papieskiego w kolegiacie łowickiej 25 kwietnia 1737 r. i wyznacza 

każdy wtorek dla odpustu, przypisując bractwu ogólne prawa i obowiązki 8 . 

W dokumencie papieskim wskazuje się, że odpusty nadane są bractwu istniejącemu 

lub mającemu wkrótce powstać, co nie daje pewności ścisłej daty 

powołania bractwa przed 1737 r. Należy więc uznać, że datę powołania bractwa 

św. Jana Nepomucena określa dokument prymasa Potockiego. Datę tę potwierdza 

reasumpcja dokumentów złożona prymasowi Adamowi Komorowskiemu 

w 1758 r., przez kanonika łowickiego i audytora generalnego Michała Awedyka 

w celu odnowienia erekcji bractwa 9 . 

w dzień Jego dorocznej Uroczystości, przez Jaśnie Oświeconego X-cia Jmsi Theodora Potockiego 

Arcybiskupa Gnieź.: Kor: Pol: i WXL Prymasa, Pierwszego Xsiążęcia Solennie 

Roku Pańskiego 1737. dnia 16, Miesiąca Maja Wprowadzony. W Łowiczu w drukarni 

J.O. Xcia Jmi Prymasa przedrukowana Roku 1761; S. Librowski, Sumariusz wpisów kopiarza 

kapituły kolegiackiej w Łowiczu z przełomu XVIII i XIX wieku z kontynuacją do 

roku 1961, Lublin 1977, s. 258 (na s. 261 odnośny dokument notuje pod datą dzienną 

27 kwietnia 1736 r.). 

7 J. Wieteska, Archidiakonat Łowicki, Rzym 1966, s. 17; R. Oczykowski, Przechadzka po 

Łowiczu, 1922, s. 69. 

8 S. Librowski, op. cits. 258, 259. 

9 S. Librowski, op. cit., s. 260.


Motywacją do złożenia dokumentów w 1758 r. przez działającego w tej 

sprawie kanonika Stanisława Karśnickiego, upoważnionego przez kapitułę łowicką, 

była opinia, że prymas Potocki, dopuszczając w 1737 r. odpusty papieskie, 

zatwierdził jedynie bractwo nie nadając mu jednak statutów. 

Dokumenty źródłowe nie pozwalają jednak rozstrzygnąć czy istotnie nastąpiła 

przerwa w działalności bractwa, czy też nadane przez prymasa T. Potockiego 

przepisy były niewystarczające dla szerszej działalności bractwa. Jest także 

prawdopodobne, że bractwo nie rozwinęło działalności, co można wiązać ze 

śmiercią prymasa Potockiego w 1738 r. 

Kolejność działań i tworzenie aktów prawnych powołujących bractwo św. Jana 

Nepomucena w Łowiczu, wskazują na zaangażowanie najwyższych dostojników 

kościoła w Polsce, na rzecz upowszechniania kultu jego imienia. Świadomość 

roli i miejsca potwierdza nie tylko ranga dalszych fundacji prymasowskich, 

ale także tworzenie mechanizmu aktywnego uczestnictwa wiernych w akceptacji 

i umacnianiu kultu świętego. Efekty tej pracy miały trafiać dalej do społeczności 

lokalnych, skupionych wokół parafii i klasztorów. 

W 1764 r., zostają ukończone w kolegiacie łowickiej prace nad realizacją 

nowej ambony z fundacji prymasa Adama Komorowskiego. Wykonanie prac kapituła 

łowicka powierzyła Franciszkowi Vogtowi - twórcy wielu ekspresyjnych 

przedstawień figuralnych na terenie Warszawy z I połowy XVIII w. 10 

Ambona, której zwięzły program artystyczny przetrwał w niezmienionej 

formie, jest kolejnym przykładem działań związanych z upowszechnianiem i podnoszeniem 

rangi kultu św. Jana Nepomucena. 

Zwieńczenie baldachimu ambony rzeźbą św. Jana Nepomucena, w sposób 

szczególny wiąże osobę fundatora z potrzebą religijnego przekazu i włączenia 

postaci w poczet świętych Kościoła w Polsce, oraz nadaniu świętemu szczególnej 

rangi, nowego patrona Polski. Tak określają postać św. Jana Nepomucena 

pierwsze słowa pieśni zalecanej wiernym i członkom bractwa: 

„Ciebie chwalimy wiekuisty Panie 

Który nam cuda czynisz w świętym Janie 

Skąd go uznawa jak Czeska Korona 

Tak też i nasza Polska za Patrona" 11 . 

10 J. Wieteska, op. cit., s. 18. J. Gajewski, Sztuka w prymasowskim Łowiczu, w: Łowicz dzieje 

miasta, Łowicz 1986, s. 557-560,, mylnie wskazuje na kanonika M. Piaggię, jako autora 

pomysłu realizacji ambony, co nie wydaje się słuszne ponieważ jako notariusz, Piagiia był 

wykonawcą umowy z rzeźbiarzem realizującym decyzję Kapituły Łowickiej, podjętą na 

sesji w 1753 r. i przez nią upoważniony do spisania kontraktu; zob. J. Wieteska, Katalog 

prałatów i kanoników prymasowskiej Kapituły w Łowiczu, Warszawa 1971, s. 48,49 [przyp. 

aut.]. 

11 Cyt. w oryginale: pieśń zalecana do śpiewania na nutę Psalmu: „Kto się w opiekę poda


Całość przekazu ikonograficznego stała się bardziej doniosła, poprzez odwołanie 

się fundatora - a być może jego otoczenia - do postaci św. Wojciecha, 

pierwszego patrona Polski, którego wyobraża (obok św. Ignacego - patrona prymasa 

Komorowskiego) druga plakieta umieszczona na koszu ambony, zwrócona 

w stronę głównego ołtarza 12 . 

Poruszona powyżej problematyka mechanizmów propagowania kultu św. Jana 

Nepomucena w Łowiczu, wiąże się ściśle z zagadnieniem wyłonienia i funkcjonowania 

tzw. Konfederacji św. Jana Nepomucena na mocy decyzji prymasa 

Komorowskiego w 1758 r. 

Jej znaczenie formalne znajduje odzwierciedlenie w oficjalnej tytulaturze 

bractwa, zawartej w informacji o: „Konfederacji albo związkach pewnych osób 

w tej Konfraterni pozostających [...]", zamieszczonej w publikacji łowickiej 

z 1761 r. Podaje ona dalej, że „Konfraternia św. Jana Nepomucena, osobliwie 

ma z tychże braci i sióstr Konfederację [...], jest ustanowiona z liczby pięciuset 

duchownych i świeckich, a jest osobna od Konfraterni". Bliższa analiza tekstu 

wskazuje na ścisły związek zasad funkcjonowania bractwa z przywilejem papieskim 

nadanym ołtarzowi prymasa Potockiego i statutami nadanymi przez prymasa 

Komorowskiego, tworzącymi podstawę działań Konfederacji o charakterze prawno-ekonomicznym. 

Pierwszą wzmiankę o transakcjach finansowych i przebiegu 

regulacji tych działań, znajdujemy w zapisach kapituły, która odnosi się do 1741 r., 

tj. do okresu poprzedzającego nadanie statutów przez prymasa Komorowskiego. 

Formowanie listy członków bractwa, oraz jego przekrój społeczny, pozwala 

śledzić zachowana tablica „Konfraterni i Konfederacji św. Jana Nepomucena", 

datowana na 1765 r., lecz wykonana prawdopodobnie pod koniec lat siedemdziesiątych 

XVIII w. 13 

Pośród wymienionych na tablicy protektorów świeckich i zwykłych członków 

bractwa, wielu pełniło wysokie funkcje państwowe i kościelne, bądź posiadało 

tytuły dziedziczne urzędów w całym kraju. Nie mniejsze znaczenie miał 

udział przedstawicieli stanu szlacheckiego, w tym wielu wpływowych możnych 

rodów. Szczególnie interesujący jest udział w bractwie zamożnych mieszczan 

łowickich, reprezentujących cechy miejskie, handel i sprawujących jednocześnie 

funkcje publiczne. 

Tablica członków Konfraterni św. Jana Nepomucena w Łowiczu (zawierająca 

także nazwiska wcześniej zmarłych) rejestruje łącznie 627 osób, pośród których 

Panu swemu", Patron i obrońca..., s. 56. 

12 J. Gajewski, op. cit., s. 260 i wcześniejsze. Nie łączy realizacji ambony z problematyką 

kultu św. Jana Nepomucena, chociaż wskazuje na rzeźbę świętego wieńczącą baldachim 

ambony. 

13 S. Librowski, op. cit., s. 260. Data 20 grudnia 1758 r. przekazuje także treść pracy audytorskiej 

M. Awedyka złożonej prymasowi Komorowskiemu; zob. Corpus Inscriptionum Poloniae 

(dalej - CIP), t. V, z. 2: Miasto Łowicz, J. Szymczak (red.), Warszawa-Łódź 1987, s. 202.


najliczniej reprezentowaną grupę stanowią duchowni - 256, różnych godności. 

Stan szlachecki reprezentują 122 nazwiska. Zwraca uwagę dwukrotnie większa 

liczba - 249 - mieszczan zarejestrowanych w Konfraterni, co jak się wydaje nie 

pozostawało bez wpływu na charakter bractwa i z pewnością wskazuje na aspekty 

o charakterze prestiżowym tej warstwy społecznej w II połowie XVIII w. 14 

Nie bez znaczenia dla społeczności miejskiej Łowicza były możliwości poszerzenia 

transakcji finansowych członków bractwa opartych na nadanych mu prawach, 

których podstawą były darowizny i pożyczki lokowane pod zastaw 

hipoteczny, uwierzytelniane za pośrednictwem kapituły w sądzie wójtowskim 

w Łowiczu 15 . 

Kolejnym aktem religijnym podnoszącym rangę kultu św. Jana Nepomucena, 

było podarowanie cząstki relikwii świętego przez biskupa krakowskiego 

Kajetana Sołtyka. Aktem wydanym w Warszawie 24 marca 1759 r. potwierdził 

jednocześnie prawdziwość relikwii, które przekazał w srebrnym relikwiarzu w formie 

monstrancji 16 . Przekazanie relikwii kolegiacie łowickiej podnosiło przede 

wszystkim rangę ołtarza, obdarzonego papieskim przywilejem odpustów, ale 

14 Ibidem, CIP, s. 202-219; nazwiska członków Konfraterni i Konfederacji zostały umieszczone 

na tablicy w 8-miu kolumnach, zapisane według godności, stanu pochodzenia oraz 

płci; pośród biskupów figurują nazwiska np.: prymasa Potockiego, bp. Kajetana Sołtyka, 

A. Ostrowskiego, Antoniego Młodziejowskiego, Andrzeja Wołowicza; wiele nazwisk kanoników: 

gnieźnieńskich, krakowskich, płockich, lwowskich, łowickich; również wiele 

nazwisk spokrewnionych z rodzinami biskupów, senatorów, wojewodów, starostów lub 

spowinowaconych przez małżeństwa z rodami: Opalińskich, Branickich, Szembeków, 

Myszkowskich, Tarłów, Tarnowskich i innych; w grupie mieszczan jest odnotowany m.in. 

Jakub Fontana; dalej m.in. rodziny Zawadzkich, Szulców, Słomińskich, Lipskich, Fałkowskich 

i innych mieszczan łowickich; pochodzenie społeczne opracowane w przypisach: 

s. 219-234; Zob. także: Z. Skiełczyński, Mieszczanie łowiccy (w rękopisie). 

15 Pierwsza wzmianka dotycząca transakcji na przychodach bractwa, pochodzi z 1741 r., 

tj. przed nadaniem statutów przez prymasa Komorowskiego, uznawanych za tzw. właściwą 

erekcję bractwa (zob. S. Librowski, op. cit., s. 26) co wskazuje na wcześniejsze zastosowanie 

przywileju papieskiego do ołtarza św. Jana Nepomucena i stosowanie zapisów 

finansowych członków bractwa. 

Formę stosowanych transakcji ilustruje inny, zapis w Księdze Konfraterni i Konfederacji 

św. Jana Nepomucena z 1758 r...., s. 18, wpis w języku polskim: 

„[...] 1758 r., Die 11 Aprilii, Niżej na podpisie wyrażony skryptem wyznaję, iż biorę, 

pożyczanym sposobem od imć Xdza Jakuba Jaramowskiego z pieniędzy S. Jana Nepomucena 

Konfederacji złotych polskich dico lOOf, ato na spłacenie Pana Macieja Ładzinskiego 

M. Łowickiego z pieniędzy według komplanacji mojej z tymże Imcią uczynionej dnia 

10 IV roku 1758 i tąż sumą asekuruję i tym skryptem zapisuję na dobrach moich w tej 

komplanacji specyfikowanych Inguantum bym ich tego roku nie oddał, na co się asekuruję 

że je wypłacę w tym roku a data praesentis. Dat w Łowiczu ut supra Jan Nepomucen 

Połanecki" (cyt. w oryginale); także: S. Librowski, op. cit., s. 262-263, potwierdzenie 

dalszych z lat: 1742, 1746, 1756, 1757. 

16 S. Librowski, op. cit., s. 262-263; tamże informacja o pochodzeniu relikwii - prawdopodobnie 

z katedry na Wawelu (?); bp Kajetan Sołtyk; w 1731 r. otrzymał kanonię łowicką


niewątpliwie także rangę samego bractwa. Wymownym dowodem jego prestiżu 

było pojawienie się zapewne już w II połowie XVIII w., osobnej furty w ogrodzeniu 

kolegiaty, od strony południowej, zwieńczonej figurą świętego i niewielkiej, 

smukłej dzwonnicy stojącej obok 17 . 

Pozornie skromniejsze rozwiązanie architektury wnętrza związane z propagandą 

kultu św. Jana Nepomucena w Łowiczu, w porównaniu np. z rozwiązaniami 

w niektórych kościołach krakowskich tego okresu, należy łączyć z faktem swoistego 

komfortu budowlanego w czasach ich powstania. 

Drewniana kaplica kościoła św. Wojciecha, dobudowana do jego bryły w 1729 r., 

zapewne w związku z uroczystością wprowadzenia obrazu, została przebudowana 

w 1778 r. na murowaną i zamieniona na kaplicę bł. Wincentego Kadłubka. Zachowała, 

jedynie we wnętrzu, kamienną rzeźbę św. Jana Nepomucena i pierwotnie także 

płaskorzeźbioną scenę z życia świętego z około połowy XVIII w. 18 

O wiele bardziej okazały ślad kultu świętego zachował krakowski kościół 

OO Pijarów (p.w. Przemienienia Pańskiego i Opieki MB Królowej Polski), konsekrowany 

w 1728 r., w których jedna z siedmiu projektowanych kaplic została poświęcona 

św. Janowi Nepomucenowi. Na sklepieniu zachowane malowidła przedstawiają 

apoteozę świętego, na ścianach bocznych wyobrażenia relikwiarza z językiem 

świętego i palmą - symbol męczeństwa. Ołtarz o ujednoliconych 

w stosunku do pozostałych kaplic proporcjach i formie podobnej do przeciwległego 

ołtarza św. Antoniego, mieści w nastawie wizerunek św. Jana Nepomucena, 

przypisywany Szymonowi Czechowiczowi z 1729 r., oraz niewielką scenę 

męczeństwa w mensie 19 . 

Ołtarz świętego w kolegiacie łowickiej z fundacji prymasa T. Potockiego 

„fundi Karsznice", kanonik gnieźnieński, w 1747 r. prepozyt gnieźnieński i koadiutor katedry 

krakowskiej; scholastyk Łęczycki; w 1749 r. - koadiutor bp. kijowski, w 1759 r. 

bp krakowski. J. Wieteska, Katalog Prałatów i Kanoników..., s. 100, przyp. 5, s. 27. 

Pierwsze relikwie świętego dotarły do Polski w 1734 r. sprowadzone na Jasną Górę przez 

przeora Stanisława K. Bronikowskiego, autora pracy: 

O lor influmino Mołdawie immortalis (...), Joannes Nepomucenus Canonicus Cathedrałis 

Pragensis, Martyr invictissimus (nie notowana u K. Estreichera); zob. K. Kuźmiak, Encyklopedia 

Kościelna..., s. 813; wymienia także bractwa, z których za najwcześniejsze wskazuje: 

u św. Anny w Warszawie i Wschowie w 1733 r., w Toruniu w 1736 r., we Lwowie w 

1737 r. (trynitarze), Górce Klasztornej w 1748 r., w 1753 r. w Koźminie, Kaliszu, Zasławiu; 

w latach sześćdziesiątych XVIII w. Annopolu, Berdyczowie. Ibidem, - podaje, że po 

wprowadzeniu obrazu do kościoła św. Wojciecha (1730?), powstało bractwo w Tyczycy 

(w pobliżu Miechowa) pod protektoratem bp J.A. Lipskiego i K.F. Szaniawskiego; autor 

nie podaje jednak czy wyżej wymienione bractwa posiadały przywileje papieskie. 

17 

Zachowane współcześnie jako fragmenty dawnego muru kolegiaty zlikwidowanego po 

przebudowie w 1998 r. [przyp. aut.]. 

18 

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV, cz. III: Kraków Kościoły śródmieścia 2, Warszawa 

1978, s. 202-203. 

19 

Ibidem, s. 96-97, 101, zob. figura 208 - ołtarz datowany na około 1733 r., autorzy Hoff-


(1735 r.), został umieszczony w kaplicy św. Anny zrealizowanej w latach 1635- 

-1640, z fundacji prymasa Jana Wężyka 20 . Ołtarz ten usytuowany na bocznej 

ścianie kaplicy, w rzeczywistości stanowi zamknięcie osobnej osi w kierunku 

wschodnim, równoległej do południowej nawy bocznej. Pozorny brak miejsca, 

rekompensują otwarte przestrzenie łączące kaplicę z nawą boczną i sąsiednią 

kaplicą św. Wiktorii, z prawej zaś, z właściwym wnętrzem i ołtarzem kaplicy 

św. Anny. Takie usytuowanie, zapewniło rozbudowanemu w formie ołtarzowi 

boczne światło od strony południowej, a przede wszystkim sporą przestrzeń dla 

zgromadzeń członków bractwa i wiernych przy zachowaniu swoistej odrębności 

miejsca obu ołtarzy. 

W nastawie ołtarza umieszczono obraz św. Jana Nepomucena, którego postać 

okrywa całkowicie srebrna sukienka ze złoceniami, założona być może na 

okoliczność erekcji bractwa, tj. w 1737 r. 

Brak informacji źródłowych nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcia 

autorstwa obrazu. Pewne podobieństwo z krakowskim obrazem przypisywanym 

Szymonowi Czechowiczowi, można wskazać jedynie w ogólnej, lecz zredukowanej 

kompozycji obrazu. Podobieństwo można odczytać w układzie kompozycyjnym 

anioła trzymającego wieniec nad głową, bardziej statycznie malowanej 

postaci świętego. Zasadniczo różniącymi obie kompozycje elementami jest 

umieszczenie w obrazie łowickim, symbolicznej sceny spowiedzi z lewej strony 

obrazu i otwartej księgi na stole - po prawej, która nie występuje na obrazie 

ołtarza krakowskiego. Nie zmieniony pozostaje zasadniczy układ atrybutów w rękach 

świętego - krzyż na lewej ręce i pięciu gwiazd wokół głowy w formie złoconych 

aplik. 

Całość przedstawia kompozycję o charakterze wotywnym, co odpowiada 

funkcjom ołtarza i znajduje potwierdzenie w zawieszonych blachach wotywnych 

oraz szczątkach relikwii świętego umieszczonych zapewne później u dołu obrazu, 

w symbolizującej relikwiarz sześcioramiennej gwieździe 21 . Umieszczony nad 

obrazem znak, w kształcie otwartej księgi, jest świadectwem rozwoju bractwa, 

choć data 1764 r. nie jest związana ze szczególnie ważnym wydarzeniem i ma 

jedynie charakter informacyjny. 

Warto jednak zwrócić uwagę na odmienny akcent, który na ołtarzu łowickim 

odnosi się do Konfraterni i Konfederacji nie zaś do postaci świętego, jak to 

ma miejsce na kartuszu wieńczącym ołtarz w kaplicy kościoła pijarskiego w Krakowie. 

Zmiana akcentów informacyjnych to niewątpliwie widomy znak rangi 

man i Ch. Bola; oraz figura 468 obraz św. Jana Nepomucena przypisywany Szymonowi 

Czechowiczowi około 1729 r. 

20 

J. Wieteska, Archidiakonat..s. 17, J. Wieteska, Prymas Jan Wężyk, 1575-1638, Warszawa 

1978, s. 12-15. 

21 

Romuald Oczykowski (Przechadzka..., s. 69) podaje błędnie, że obraz św. Jana Nepomu- 

cena w ołtarzu malowany jest na drewnie.


bractwa i funkcji, jaką spełniało w upowszechnianiu kultu świętego w Łowiczu. 

Bractwo świętego Jana Nepomucena w Łowiczu rozwijało pomyślnie swą 

działalność do końca XVIII w. Wizyta kanoniczna dopełniona z polecenia arcybiskupa 

Antoniego Ostrowskiego w 1779 r. znalazła bractwo w pełnym rozwoju. 

Także wizytacja z 1811 r. potwierdziła istnienie bractwa 22 . 

W uwagach sformułowanych pod koniec XIX w., ukazujących przyczyny 

zaniku działalności Konfraterni św. Jana Nepomucena w Łowiczu, wskazuje się 

na przepadek dochodów bractwa, opartych przeważnie na zapisach hipotecznych, 

w wyniku zmian, jakie nastąpiły po rozbiorach Polski, a także na obojętność 

religijną, powodującą „zły wpływ moralny". Całkowity zanik działalności Konfraterni 

i Konfederacji św. Jana Nepomucena przypada na lata I ćwierci XIX w. 23 

Rozkwit działalności bractwa św. Jana Nepomucena w Łowiczu (podobnie 

i w innych częściach kraju) przypada na okres panowania Augusta III (1733- 

-1763, kiedy to następuje znaczne ożywienie prądów oświeceniowych, które 

w warunkach politycznych i kulturowych Polski, nabierały charakteru narodowego, 

rozbudzając dyskusję nie tylko na płaszczyźnie religijnej, ale także politycznej 

i społecznej. 

Kult św. Jana Nepomucena w pełni odpowiadał zarówno potrzebom obrony 

prawd wiary, jak i odnowy zasad oraz form życia religijnego. Skierowany do 

części warstw oświeconych, dawał możliwości aktywnego uczestnictwa szerszym 

warstwom społecznym, łącząc zaangażowanie duchowieństwa, w tym także dostojników 

kościoła 24 . 

Silne zaakcentowanie kultu św. Jana Nepomucena w Łowiczu miało swoje 

uzasadnienie zarówno w znaczącej roli miasta jako ośrodka duszpasterskiego, 

jak też ze względu na rangę, jaką spełniało ono w życiu administracyjnym, gospodarczym 

i politycznym, gdzie w związku z funkcjonowaniem dworu arcybiskupiego, 

przebywała na stałe znaczna liczba urzędników duchownych, szlachty, 

rzemieślników i kupców, utrzymujących stałe kontakty handlowe poprzez doroczne 

jarmarki 25 . 

22 Księga bractwa św. Jana Nepomucena; Jura Privilegia et Munimenta pro Konfraternitate 

et Konfederatione S. Jannis Nepomuceni (...) 1764, Studio et cura (...), 1765. Archiwum 

Kapituły Łowickiej, Nr 25. (Księga oprawna zawierająca opis przywilejów Konfraterni 

według spisu audytorskiego Michała Awedyka, zob. S. Librowski, op. cit., w księdze strony 

3-29, zapis prałata A. Retke, s. 33 z 1899 r.). 

23 Andrzej Retke, ibidem, s. 23; także: „opis bractwa i konf. Św. Jana Nepomucena do prześwietnego 

Konsystorza w 1800 podany, Archiwum Kapituły Łowickiej, dok. nr 33. 

24 S. Litak, J. Skarbek, Kościół na ziemiach polskich 1715-1848, w: L. J. Rogier, G. Bertier 

de Savigny, J. Hajiar, Historia Kościoła 1715-1848, t. IV, Warszawa 1987, s. 395, 501; 

szczególnie ważne znaczenie przywiązywano do obrony aktu spowiedzi, której czystość 

i tajemnicę symbolizował św. Jan Nepomucen [przyp. aut.]; zob. Patron i obrońca..., s. 5 

- cyt.: „[...] Na pohańbienie heretyków, którzy niepotrzebnie sądzą fałszywie spowiedź 

przed kapłanami [...]". 

25 Z. Skiełczyński, Miasto w schyłkowym okresie Rzeczpospolitej, w: Łowicz dzieje miasta...,


Kult św. Jana Nepomucena, szerzył się pośród innych kultów świętych i świątobliwych 

polskich, zyskując niewątpliwie rangę jednego z ważniejszych pośród 

kultów: św. Stanisława, św. Wojciecha, św. Stanisława Kostki i innych kultów 

lokalnych 26 . 

Niepozbawiony barokowych cech i form przekazu, łącząc religijność z możliwością 

racjonalnych działań, o wiele łatwiej upowszechniał się wśród niższych 

warstw, docierając do kręgów drobnej szlachty, mieszczan i chłopów. 

Kult świętego pozostawił trwały ślad artystycznego wizerunku postaci nie 

tylko przez znaczące fundacje kościelne lub mieszczańskie, ale przeniknął także 

do kultury religijnej i twórczości ludowej, choć w nieco zawężonych aspektach 

religijnego przekazu, wskazujących na świętego jako patrona tonących, strzegącego 

pól od powodzi, a podróżnych od nieszczęść w czasie przepraw przez rzeki. 

Wydawnictwa religijne poświęcone świętemu, ukazujące się w XIX w. 

(zwłaszcza w II połowie), nie przyczyniły się do znaczącego reaktywowania kultu, 

chociaż jak się wydaje w okresie tym figury św. Jana Nepomucena coraz liczniej 

pojawiały się w krajobrazie wiejskim i małych miasteczek, zwłaszcza w pobliżu 

mostów przy rzekach, jako wytwory lokalnych - często ludowych - artystów, 

zastępujących materiał kamienny drewnem 27 . 

Z terenu Łowicza znane są dwie fundacje mieszczańskie figurki św. Jana 

Nepomucena z lat pięćdziesiątych XIX w., z których jedna zachowała się do czasów 

współczesnych 28 . 

Interesującym przykładem odwołania się do świadomości historycznej i rangi 

kultu, jest zachowany, kamienny postument figury z 1920 r., z parafii Kompina 

s. 133-141. 

26 E. Rostworowski, Historia Powszechna, wiek XVIII, Warszawa 1977, s. 632. 

27 Dla XIX w. odnotowanych jest ponad 20 wydawnictw i druków ulotnych, poświęconych 

św. Janowi Nepomucenowi z lat 1840-1899, głównie pieśni i nabożeństw, pośród których 

poczytnością cieszył się Żywot św. Jana Nepomucena patrona dobrej sławy z dodaniem 

nabożeństwa do tegoż świętego, druk St. Niemiry, Warszawa 1892 (zob. K. Estreicher 

Bibliografiat. 18); Wyobrażenia świętego występują także w grafice, lecz w zdecydowanie 

mniejszym stopniu (zob. J. Grabowski, Ludowe obrazy drzeworytnicze, Warszawa 

1970, s. 75, na s. 97 podaje także przykład importu z Czech), Polska grafika ludowa, 

Kraków 1970. 

28 W 1852 r., figurę św. Jana Nepomucena przy moście nad Bzurą, wystawili Antonina i Maciej 

Służewscy; figura zachowała się do czasów współczesnych; także w 1855 r. na cmentarzu 

kościoła Św. Ducha figurę ufundowali Paulina i Franciszek Bednarscy, która jako zniszczona 

została rozebrana w 1910 r. (zob. R. Oczykowski, Przechadzka..., s. 133, 134). Z odleglejszych 

okolic Łowicza zachowany w kościele parafialnym w Pacynie obraz św. Jana 

Nepomucena z przełomu XVIII i XIX w. w złoconej ramie z interesującym układem atrybutów 

świętego (silnie zniszczony) oraz figura drewniana prawdopodobnie wtórnie zaadaptowana 

do wnętrza (w tęczy) kościoła; obecny z 1904 r. [przyp. aut.] z ważniejszych fundacji 

kościelnych związanych z działalnością arcybiskupów figura św. Jana Nepomucena 

przy kościele p.w. św. Jakuba w Skierniewicach przez arcyb. A. Ostrowskiego [przyp. aut.]; 

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo Łódzkie, J. Łoziński (red.), Warsza-


pod Łowiczem, na którym poniżej tekstu informującego o św. Janie Nepomucenie 

jako patronie tonących, zamieszczono tekst kommemoratywny: „Na Pamiątkę 

Odrodzenia Zjednoczonej Polski" 29 . 

Silniejsze osadzenie w świadomości kultu św. Jana Nepomucena w okolicach 

Łowicza, mogło mieć związek z próbą reaktywowania bractwa na początku 

XX w. przez prałata kolegiaty łowickiej ks. Andrzeja Retke. Oficjalnie jego 

działalność wznowił bp Wincenty Popiel, aktem wydanym 20 grudnia 1903 r. 

Cele i obowiązki, działającego stosunkowo krótko bractwa, zostały określone 

ustawą, która jedynie w sposób ogólny charakteryzowała podstawowe zasady 

m.in.: potrzebę rozszerzania praktyk religijnych wśród inteligencji miasta i okolicy, 

reprezentacji przy uroczystościach religijnych, uświetnianie nabożeństw 

i szczególny obowiązek - poza modlitwą do patrona - uchronienia członków bractwa 

przed obmową i odwodzenia przed potwarzą innych obywateli. Jest to jedynie 

kryterium skierowane do członków bractwa, nawiązujące do historycznych 

„Reguł Konfraterni św. Jana Nepomucena", zawartych w publikacji z 1761 r. 30 

Bractwo św. Jana Nepomucena nie wznowiło działalności w kolegiacie łowickiej 

po I wojnie światowej. Nie da się także zaobserwować przejawów kultu 

świętego w czasach współczesnych. 

Historycznym świadectwem rangi kultu pozostają jedynie okazałe fundacje 

prymasowskie zachowane we wnętrzach kolegiaty łowickiej - obecnie bazyliki 

katedralnej i nieliczne figury świętego rozsiane w krajobrazie. 

wa 1953, s. 12; także w Łowiczu w tzw. kurii wikariuszy, i rzeźba drewniana z fundacji 

prymasa T. Potockiego. 

29 Ulokowana w bezpośredniej bliskości rzeki obok mostu, uszkodzona podczas bitwy nad 

Bzurą w 1939 r., figura św. Jana Nepomucena została współcześnie zastąpiona metalową 

kolumną z żelaznym krzyżem osadzonym na piaskowcowym postumencie. Patron i obrońca..., 

s. 4-8. 

30 Księga bractwa św. Jana Nepomucena..., s. 34; według opinii ks. A. Retke, ustanie działalności 

bractwa w I ćwierci XIX w. było jedynie zawieszeniem jego działalności i pomimo 

zaniku funduszów na odprawianie nabożeństw, dawało powód do jego reaktywowania; 

w 1903 r. bractwo liczyło 8 osób, w 1904 r. na listę wpisano 9 kolejnych (m.in. ks. Jana 

Niemirę, proboszcza parafii Kompina), a w 1906 r. przyjęto kolejne dwie osoby; 

członkami bractwa byli m.in.: R. Oczykowski - znany wydawca i historyk, autor znaczącej 

pozycji Przechadzka po Łowiczu; K. Malinowski - naczelnik telegrafu; W. Leśniewski 

- zawiadowca stacji Łowicz kaliski; Wł. Tarczyński - wówczas Prezes Straży Ogniowej 

Ochotniczej, działacz społeczny, autor książki Łowicz - wiadomości historyczne..., założyciel 

Muzeum Starożytności; J. Szretter - komisarz rządowy.

Henryk Bartoszewicz 


Nr 1-2, 2003 

ROZWÓJ PRZESTRZENNY WARSZAWY W LATACH 1800-1914 

W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ KARTOGRAFICZNYCH 

XIX wiek w dziejach Warszawy to okres utraty przez miasto jego stołecznego 

charakteru, będącego wynikiem rozbiorów Rzeczypospolitej dokonanych 

przez Rosję, Prusy i Austrię. W tym czasie rangę stolicy miasto odzyskiwało na 

krótko dwukrotnie w latach 1807-1812 i 1815-1831. Dlatego też można stwierdzić, 

że dla Warszawy wiek XIX rozpoczął się już w 1795 r., a skończył się 

w latach 1916-1918 w okresie powrotu Rzeczpospolitej do bytu niepodległego, 

a miasta do pozycji stolicy. Te dwie daty są związane nie tylko wydarzeniami 

ważnymi dla dziejów politycznych i społeczno-gospodarczych miasta, ale także 

dla jego rozwoju przestrzennego i urbanistycznego. Jednakże inne cezury należy 

przyjąć dla dziewiętnastowiecznej kartografii warszawskiej. Jako cezurę początkową, 

zwłaszcza dla całości obrazu kartograficznego miasta najczęściej przyjmuje 

się lata 1808-1809, czyli czas sporządzenia pierwszego zachowanego, publikowanego, 

planu Warszawy. Natomiast, bez większego ryzyka, możemy 

stwierdzić, że kartografia warszawska w XX wiek wkroczyła wcześniej, aniżeli 

wskazywałby na to kalendarz, zwłaszcza jeśli pod uwagę weźmiemy technikę 

i stopień szczegółowości (skalę) sporządzania map wielkoskalowych. Nową epokę 

w dziejach kartografii warszawskiej otwierają tzw. mapy lindleyowskie, powstałe 

na postawie szczegółowych pomiarów. 

Wraz z upadkiem powstania kościuszkowskiego zakończyły działalność 

polskie instytucje państwowe zajmujące się pomiarami Warszawy i produkcją 

kartograficzną. Akta Urzędu Marszałkowskiego uległy podziałowi: część akt 

dotycząca Warszawy została przekazana do Magistratu. Tamże przekazano również 

archiwa Komisji Brukowej i Komisji Boni Ordinis. Akta te wraz z aktami 

ekonomicznymi miasta stołecznego zostały przekazane w 1893 r. do Archiwum 

Głównego 1 . 

1 D. Kosacka, Plany Warszawy XVII i XVIII w. w zbiorach polskich. Katalog, Warszawa 1970, 

s. 27.

166 Henryk Bartoszewicz 

Również w 1794 r. sporządzono ostatni w niepodległej Rzeczypospolitej plan 

pomiarowy Warszawy. Oryginał rękopiśmienny tego planu spłonął w 1944 r. wraz 

ze zbiorami Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Plan ten najprawdopodobniej stał 

się podstawą - dla kwatermistrza wojsk rosyjskich Jana Jakuba Pistora - opracowania 

„Plan de la Ville de Varsovie", sporządzonego w skali 1:9000. Obejmuje 

on Warszawę w granicach z 1770 r. Zawarty w nim obraz Pragi jest prawdopodobnie 

przeróbką planu Pierre'a M. Ricaud de Tirregaille'a bądź planu Le Rouge'a 

2 . Ponadto w Rosyjskim Wojskowo-Historycznym Archiwum Państwowym 

w Moskwie, w dziale noszącym tytuł „Działania wojenne w Polsce 1792-1796", 

znajduje się inny rękopiśmienny, rosyjskojęzyczny plan Warszawy z 1794 r. 3 oraz 

3 plany Pragi dające pełniejszy obraz kartograficzny tego miasta, aniżeli plan sporządzony 

przez Pistora 4 . 

W listopadzie 1794 r. Warszawę zajęli Rosjanie. Szturm Pragi, dokonany 

przez wojska rosyjskie 5 listopada, przyniósł znaczne zniszczenia zabudowy i wyludnienie 

tej części miasta (liczba mieszkańców zmniejszyła się z 7283 osób 

w 1792 r. do 3092 w 1795 r.). W styczniu 1795 r. w wyniku układów rozejmowych 

do Warszawy weszli Prusacy. Okres pruski w dziejach miasta charakteryzuje 

gwałtowny ubytek jego ludności z 98 tys. osób według spisu z 1792 r. (według 

innych wyliczeń z 116 tys. osób) do niespełna 65 tys. według spisu pruskiego 

z 1797 r. oraz degradacja zabudowy, zwłaszcza na Pradze, gdzie z 540 

domów po szturmie pozostało 400, a w 1797 r. było tylko 363. Pierwsza taryfa 

pruska z 1797 r. wykazywała istnienie w Warszawie 3619 posesji, w tym 1227 

murowanych oraz 172 pustych placów. Natomiast w 1805 r. było już tylko 3465 

posesji, w tym 1209 murowanych i 217 pustych placów 5 . 

Lata 1795-1806 były okresem stagnacji w sferze rozwoju terytorialnego 

i urbanistycznego miasta. Granicę miasta w części lewobrzeżnej wyznaczał okop 

Stanisława Lubomirskiego z 1770 r. 6 Terytorium miejskie w tym czasie powiększyło 

się tylko nieznacznie, wyniku przyłączenia do niego na zachodzie i południu 

niewielkich zabudowanych fragmentów kolonii Wola, Czyste i Sielce. 

W czasach pruskich nie przygotowano najprawdopodobniej żadnych planów urbanistycznych. 

Jedynie zaczęto wówczas usuwać mury obronne; rozebrano m.in. 

bramy - Nowomiejską i Poboczną 7 . 

2 

Rosyjskie Wojskowo-Historyczne Archiwum Państwowe w Moskwie (dalej - RWHAP), 

zespół (z.) 846, sygn. 2774. 

3 

Ibidem, z. 846, sygn. 2792. 

4 

Ibidem, z. 846, sygn. 2785, 2786, 2787. 

5 

A. Szczypiorski, Ćwierć wieku Warszawy 1806-1830, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, 

s. 7-8; S. Kieniewicz, Warszawa w latach 1795-1914, Warszawa 1976, s. 33, 44. 

6 

Warszawa w tych granicach została dokładnie przedstawiona na planie sporządzonym 

w 1779 r. w skali 1 : 26 000 przez Piotra Hennequina. Archiwum Główne Akt Dawnych 

(dalej - AGAD), Zb. Kart. 69-35. 

7 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 29, 47; Pierwszym źródłem kartograficznym uwzględniającym

Rozwój przestrzenny Warszawy w latach 1800-1914 167 

Po 1795 r. władze pruskie podjęły prace pomiarowe Warszawy i jej okolic 

mające na celu przygotowanie nowego planu miasta. Prace te, będące częścią 

działań geodetów i kartografów pruskich, zmierzających do skartowania całości 

ziem polskich przyłączonych do Prus w wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej, 

zaowocowały sporządzeniem kilkunastu rękopiśmiennych map wielkoskalowych 

obejmujących swym zasięgiem terytorialnym Warszawę lub jej części, w nielicznych 

wypadkach jej okolice 8 . Część lewobrzeżną Warszawy opracowano jedynie 

w granicach okopu. Natomiast część prawobrzeżna na planie G. von Raucha 

„Situations Plan der Stadt Warschau und der Vorstadt Praga..." sporządzonym 

w 1796 r. w skali 1 : 7000, poza Pragą, obejmuje tereny po Bródno, Targówek 

oraz całą Saską Kępę. Stare wały po stronie praskiej zaznaczono jedynie cienką 

kreską, co może wskazywać, że były już wówczas zrujnowane 9 . Za najbardziej 

interesujący z planów pruskich należy uznać plan Pragi wykonany także w 1796 r. 

przez Raucha - „Original Plan der Vorstadt bei Warschau und der umiliegenden 

Gegend..." w skali 1 : 7200. Pod względem treści wnosi on element, którego 

brakuje we wszystkich innych planach z tego okresu, a mianowicie zarys fortyfikacji, 

pokrywających się z linią dawnych szańców kościuszkowskich. Jednakże 

nie wiadomo czy fortyfikacje te były tylko planowane, czy już wówczas realizowane 

10 . Zasięgiem swoim obejmowały one duże przedpole Pragi, aż po 

Targówek i biegły przez część Saskiej Kępy 11 . 

Czasy Księstwa Warszawskiego nie były również okresem rozwoju Warszawy. 

Nie zmienił się zasięg terytorialny miasta. Plany urbanistyczne były nader 

ubogie, a i tak nie zostały zrealizowane. W tym czasie planowano uregulowanie 

terenu wokół Zamku Królewskiego, projektowano skierowanie w stronę Zamku 

ulicy Miodowej, której nazwę zmieniono na Napoleona, i przedłużenie jej na 

północ do Muranowa. Ponadto projektowano przebicie nowej arterii komunikacyjnej 

przez Stare Miasto, między ulicami Świętojańską i Piwną. Udało się zrealizować 

tylko dwie niewielkie prace w tym zakresie: 1) w 1808 r. rozebrano 

zrujnowaną Bramę Krakowską usytuowaną przed Zamkiem i 2) przebito niewielką 

ulicę Nowiniarską. Wszystkie te niewielkie zmiany zostały uwzględnione na 

zmiany terytorium miejskiego Warszawy z czasów pruskich jest plan Warszawy 

sporządzony przez Josepha Bacha w 1809 r. AGAD, Zb. Kart. 92-2 i 542-19 (brak legendy) 

oraz 542-24 a-b (plan ręcznie kolorowany). 

8 Plany te są przechowywane w zbiorach kartograficznych Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie. 

Mikrofilmy siedmiu z nich znajdują się w Zakładzie Zbiorów Kartograficznych Biblioteki 

Narodowej w Warszawie, a reprodukcje pięciu zostały opublikowane. B. Krassowski, 

B. Majewska, Plany Warszawy 1815-1831, s. 8-12; reprodukcje nr 2-6. 

9 Ibidem, reprodukcja nr 3. 

10 Szerzej na temat planów fortyfikacji praskich z końca XVIII i początków XIX wieku zob. 

- J. Berger, Plany fortyfikacyjne Pragi z przełomu XVIII/XIX wieku, w: Z dziejów kartografii, 

t. V, Warszawa 1991, s. 102-121. 

11 B. Krassowski, B. Majewska, op. cit., reprodukcja nr 4.


planie wydanym w 1809 r., a wykonanym przez drezdeńskiego rytownika Josepha 

Bacha w skali około 1:11 500, pierwszej od czasów Tirregaille'a oryginalnej 

mapie wielkoskalowej Warszawy 12 (zob. ilustracja 1). 

Plan Warszawy Bacha obejmuje swym zasięgiem najbliższe okolice miasta, 

położone poza okopem. Na południu sięga po wieś Mokotów, na północy po 

Marymont, na zachodzie obejmuje Rakowiec, Czyste, Wolę, Buraków i Powązki, 

a na wschodzie Targówek, Kamionek, Kępę Saską i Kępę Grochowską. Zabudowę 

na Starym Mieście przedstawiono systemem bloków, a pozostałą w sposób 

zindywidualizowany. Wyróżniono budynki drewniane i murowane. Ważniejsze 

budowle oznaczono numerami taryf (późniejsze numery hipoteczne), a ich 

nazwy podano w legendzie - ogółem 187 obiektów. Ponadto oznaczono na planie 

kościoły i niektóre typy zakładów przemysłowych. Dokładnie przedstawiono 

sieć komunikacyjną: drogi, most łyżwowy na Wiśle, ulice - rozróżniono brukowane 

i o nawierzchni miękkiej oraz podano ich nazwy 13 . 

W okresie Księstwa Warszawskiego największe zmiany zaszły na Pradze. 

Były one związane z poleceniem Napoleona dotyczącym ufortyfikowania Pragi, 

Modlina i Serocka. Fort praski składający się z ośmiu redut zaprojektował gen. 

François Chasseloup-Laubat 14 . W 1807 r. wyburzono na Pradze 102 domy. 

12 grudnia 1807 r. został wydany dekret przewidujący rozbiórkę w 1808 r. dalszych 

114 budynków. Łącznie rozebrano ponad 200 budowli, w tym 3 kościoły 

(z obiektów sakralnych pozostała tylko kaplica Loretańska), szkołę, szpital, żupy 

solne, pałacyki i dworki. Nie tylko wyburzono zabudowę wzdłuż Wisły i na przedpolu 

umocnień, ale cały ten obszar zniwelowano, likwidując większość ulic między 

rzeką a linią ulic: Szeroka, Targowa i Wołowa. Ponadto zniwelowano cmentarz 

praski 15 . Stan Pragi po wyburzeniach dokonanych w latach 1807-1808 - zachowane 

ulice i zabudowa oraz projekt fortu zostały przedstawione na planie 

Warszawy Bacha. Na planie tym wykreślono także linię umocnień zewnętrznych, 

tę samą, która znajduje się na planie Pragi wykonanym przez Raucha. Fortyfikację 

praską „w boju", czyli podczas wojny polsko-austriackiej 1809 r. ukazuje dzieło 

kartograficzne pułkownika wojskowych służb topograficznych Księstwa Warszawskiego 

Jana Malleta noszące tytuł „Plan de la disposition des troupes Polonaises 

pendant la defense de Praga, depuis le 25 april jusquau 1 de juin 1809" 16 . 

12 

Plan Miasta Warszawy (Plan von der Stadt Warschau), 1809, AGAD, Zb. Kart. 92-2; por. 

przypis 7. 

13 

Ibidem; A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Plany ogólne Warszawy w Archiwum Głównym 

Akt Dawnych (1809-1915), „Archeion", t. XCIV, 1995, s. 56-57. 

14 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 44; T. Zagrodzki, Serock. Studium historyczno-urbanistyczne, 

Serock 1993, s. 23-30. 

15 

T. Wyderkowa, Zniszczenie Pragi na przełomie XVIII i XIX w., „Rocznik Warszawski", 

t. 12, 1974, s. 151. 

16 

AGAD, Zb. Kart. 523-11 (fotokopia). Na planie sporządzonym w skali około 1 : 11700,


Obraz fortyfikacji i jej najbliższego otoczenia został przedstawiony na sporządzonym 

30 marca 1811 r. także przez Malleta „Plan de la tete de pont de Praga" 17 . 

Podobny obraz kartograficzny Pragi z okresu Księstwa Warszawskiego 

ukazuje sporządzony przez austriackie wojskowe służby topograficzne między 

1808 a 1809 r. w skali 1 : 17 000 „Plan des an Bruke liegenden Theils von Warschau 

samt der Vorstadt Praga" 18 . Orientacja planu (południowo-zachodnia), jego 

język (niemiecki) oraz treść (głównie obiekty wojskowe i obiekty ważne strategicznie), 

a także treść opisu dróg - drogi prowadzące z Pragi do Galicji („nach 

Galizien"), droga z Pragi do Rosji („nach Rusland") świadczą o tym, że został 

on wykonany przez austriackie wojskowe służby topograficzne 19 . 

Kongres wiedeński, dając ograniczoną autonomię Królestwu Polskiemu, 

otwierał przed Warszawą możliwości rozwoju. W 1815 r. Warszawa wchodziła 

w nowy okres swoich dziejów jako miasto zubożałe i wyniszczone okupacją pruską 

oraz napoleońskimi kontrybucjami i pracami fortyfikacyjnymi. Latem 1813 r. 

miasto dotknęła największa dotąd w jego dziejach powódź, zalewając całą Pragę, 

a na lewym brzegu woda sięgnęła po ulicę Furmańską i dolne Łazienki. Wówczas 

to znikła na zawsze Kępa Polkowska, usytuowana pośrodku Wisły, na wprost 

Starego Miasta, umieszczona po raz ostatni na mapach wielkoskalowych powstałych 

w okresie Księstwa Warszawskiego 20 . W tym samym roku rozpoczęto likwidację 

fortyfikacji praskiej, zbędnej w nowym układzie politycznym. Zarys jej jest 

widoczny jeszcze na planie Warszawy i okolic sporządzonym w związku z kongresem 

wiedeńskim przez Malleta 21 , ale już na pierwszych mapach wielkoskalowych 

doby konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 1819 r. oraz na pierwszym wieloarkuszowym 

(w skali 1 : 4800) planie Warszawy sporządzonym w 1822 r. przez 

oficerów Korpusu Inżynierów Wojskowych znajdujemy jednie niewielkie jej ślady 22 . 

obejmującym swym zasięgiem Pragę i część lewobrzeżnej Warszawy, zaznaczono położenie 

wojsk polskich i austriackich. 

17 

AGAD, Zb. Kart. 548-24. Jest to rękopiśmienny wielobarwny plan o wymiarach 69,5 x 40 

cm, sporządzony w skali około 1 : 3360. 

18 

J. Berger, op. cit., s. 111. Berger plan ten datuje na 1808 r. 

19 

AGAD, Zb. Kart. 77-1. 

20 

Między innymi na planie Warszawy sporządzonym przez Bacha, AGAD, Zb. Kart. 92-2; 

na planie Malleta ukazującym położenie wojsk polskich i austriackich w Warszawie podczas 

wojny 1809 r., AGAD, Zb. Kart. 523-11 (fotokopia). 

21 

Plan de la Ville de Varsovie et de ses Environs, 12 czerwca 1815. Plan został sporządzony 

w skali około 1 : 29 200 Powstanie tego planu należy wiązać z rozkazem wielkiego księcia 

Konstantego z 1814 r., który polecił wykonanie dokładnej mapy w Warszawy i jej okolic 

w promieniu siedmiu mil w celu przedłożenia jej uczestnikom kongresu wiedeńskiego. 

Mallet polecenie wykonał, ale wcześniej, między 4 kwietnia a 9 czerwca, zapadły w Wiedniu 

decyzje dotyczące utworzenia Królestwa Polskiego. Porównując sposób przedstawienia 

fortyfikacji z innymi obiektami na terenie miasta, w tym o charakterze wojskowym, 

możemy stwierdzić, że już wówczas utraciła ona swój charakter obronny. A. Bartoszewicz, 

H. Bartoszewicz, op. cit., s. 59-60. 

22 

Plan ogólny Warszawy [...], 1819, AGAD, Zb. Kart. 77-6; Plan miasta stołecznego


Od 1815 r. prowadzono prace w zakresie planowania rozwoju przestrzennego 

i przygotowania podstawowych założeń urbanistycznych Warszawy. W 1816 r. 

opracowano koncepcję uporządkowania i regulacji miasta, złożoną z trzech skoordynowanych 

planów: 1) inwestycji miejskich, 2) budownictwa prywatnego, 

3) inwestycji rządowych. Rok później powołano Radę Budowlaną, pod patronatem 

Stanisława Staszica, której powierzono nadzór nad inwestycjami miejskimi 

i opiniowanie budownictwa prywatnego. W 1819 r. uporządkowano Hipotekę 

Miejską, założoną w 1797 r. przez władze pruskie 23 . Prace porządkowe w mieście 

rozpoczęto w 1815 r. od odbudowy zniszczonego okopu; podobnym wałem 

otoczono w 1818 r. Pragę 24 . W latach 1823-1825 powiększono nieznacznie obszar 

miasta na trzech odcinkach włączając: 1) na południu część ogrodu łazienkowskiego, 

2) na południowym zachodzie teren zawarty między ulicami Koszykową 

i Nowowiejską, 3) kilkanaście posesji przy rogatkach marymonckich 25 . 

Prace porządkowe i regulacyjne, planowanie przestrzenne i urbanistyczne 

wymagało prowadzenia pomiarów miasta oraz sporządzania map wielkoskalowych 

zarówno jego części, jak i całego terytorium. Do regularnych prac pomiarowych 

przystąpiono po powołaniu w 1815 r. Korpusu Inżynierów Wojskowych, 

jednej z dwóch jednostek wojskowej służby topograficznej, kierowanej przez 

gen. bryg. Jan Chrzciciela Malleta, w ramach której działało Biuro Topograficzne 

26 . Prowadzone przez Korpus pomiary Warszawy w części podstawowej zakończono 

w latach 1817-1818.W1819r. sporządzono oparty na nich plan ogólny 

miasta 27 . Do 1821 r. zakończono pomiary niwelacyjne, które zostały udokumentowane 

wydaniem pierwszej w historii kartografii polskiej mapy wielkoskalowej 

przedstawiającej rzeźbę terenu za pomocą warstwie 28 . 

Dwa plany pomiarowe Warszawy sporządzone przez Korpus Inżynierów 

Wojskowych przedstawiają obraz kartograficzny miasta w pierwszych latach 

Królestwa Polskiego doby konstytucyjnej. Ukazują zmiany jakie zaszły w tym 

zakresie po 1815 r. Integralną część planu ogólnego z 1819 r. stanowi „Wymienienie 

znakomitych domów w Warszawie". Spis ten obejmuje 67 obiektów, opi- 

Warszawy [...], 1819, AGAD, Zb. Kart. 28-15, ark. 2; Plan miasta stołecznego Warszawy 

[...], 1822, AGAD, Zb. Kart. 77-5, ark. 1-9. 

23 

A. Szczypiorski, op. cit., s. 111-112, 118-119; S. Kieniewicz, op. cit., s. 45^6. 

24 

Obwód okopu liczył około 22 km, obejmując na lewym brzegu obszar niespełna 2000 ha, 

a na prawym około 400 ha. S. Kieniewicz, op. cit., s. 30. 

25 

Obszar Warszawy został powiększony o 80 ha. B. Krassowski, B. Majewska, op. cit., s. 4; 

S. Kieniewicz stwierdza, że nowo włączone tereny wynosiły około 100 ha. {op. cit., s. 30). 

26 

Biurem Topograficznym do 1820 r. kierował ppłk Mikołaj Rouget, a następnie ppłk Józef 

Koriot. Drugą jednostką wojskowej służby topograficznej był Sztab Kwatermistrzostwa 

Generalnego z gen. dyw. Maurycym Hauke na czele. A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, 

op. cit., s. 57. 

27 

Ibidem, s. 57-58; B. Krassowski, B. Majewska, op. cit., s. 14. 

28 

Regulacja i zabudowa m.st. Warszawy. Szkic historyczny, Warszawa 1928, s. 14.


sanych numerami hipotecznymi celem łatwiejszego znalezienia ich na planie, 

z podziałem na domy: rządowe, wojskowe i miejskie oraz kościoły, klasztory 

z kościołami, szpitale, teatry i ogrody publiczne. Zasięgiem terytorialnym plan 

obejmuje obszar od wsi Mokotów na południu po rogatki Marymonckie na północy, 

od wsi Czyste na zachodzie po rogatki Grochowskie na wschodzie. Na 

planie naniesiono odbudowany okop w części prawobrzeżnej i nowo wzniesiony 

okop w części praskiej, obydwa wytyczające granice miasta oraz sieć ulic 

(podano ich nazwy). Ponadto uwzględniono na nim zmiany w zagospodarowaniu 

przestrzennym miasta: powiększone rynki Starego i Nowego Miasta (po 

wyburzeniu ratuszy; nowy, Ratusz Główny m.st. Warszawy urządzono w pałacu 

Jabłonowskich, zaadaptowanym na ten cel przez Christiana Aigenra), powstałe 

nowe place (Zamkowy - według projektu Jakuba Kubickiego, Pod Figurami, 

późniejszy Trzech Krzyży) i nową arterię komunikacyjną - Aleję Jerozolimską 

(na odcinku od rogatki jerozolimskiej do Nowego Światu), będącą jeszcze wówczas 

w budowie oraz projektowane w tym czasie place ronda (późniejsze: Zbawiciela 

i Unii Lubelskiej) oraz sieć ulic wokół nich 29 . 

Do 1821 r. zakończono pomiary niwelacyjne, które zostały udokumentowane 

wydaniem pierwszego w historii kartografii polskiej planu przedstawiającego 

rzeźbę terenu za pomocą warstwie 30 . „Plan miasta stołecznego Warszawy obeymuiący 

domy woyskowe i rządowe" z 1821 r. sporządzony w skali 1:11 500, 

obejmuje swym zasięgiem lewobrzeżną Warszawę oraz tylko część Pragi. Oprócz 

przedstawienia rzeźby terenu za pomocą warstwie na planie naniesiono sieć ulic, 

podając ich nazwy. Natomiast nie ukazano zabudowy, z wyjątkiem zaanonsowanych 

w tytule budynków wojskowych i rządowych. Ponadto w części lewobrzeżnej 

miasta wykreślono linie wylewu Wisły w 1813 i 1816 r. 31 

Jedyny zachowany z tego okresu warszawski plan regulacyjny - „Plan miasta 

Pragi zrobiony w roku 1817 J[akuba] Kubickiego" przedstawia projekt wytyczenia 

ulic i placów oraz zabudowy, po uprzednim wyburzeniu pozostałości 

fortyfikacji napoleońskich 32 (zob. ilustracja 2). Podstawowy element regulacji Pragi 

stanowiło odnowienie okopu wytyczającego jej granice od 1770 r. Kubicki pozostawiał 

także główny trakt południe - północ: ówczesne ulice Wołową i Tar- 

29 

Plan ogólny Warszawy [...], 1819, AGAD, Zb. Kart. 77-6. Plan został sporządzony (litografia) 

w skali 1 : 19 200 

30 

Szerzej na temat ówczesnych pomiarów niwelacyjnych oraz metod zastosowanych przy 

opracowaniu tego planu przez Korpus Inżynierów Wojskowych zob. - B. Krassowski, 

B. Majewska, op. cits. 14-15, 26-27. 

31 

Biblioteka Narodowa, Zakład Zbiorów Kartograficznych (dalej - BN, ZZK), 1062. 

32 

Plan regulacyjny Pragi z 1828 r. nie zachował się; jego oryginał spłonął w Archiwum 

Miejskim w Warszawie w 1944 r. O. Sosnowski, Powstanie, układ i cech charakterystyczne 

sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warszawy, „Studia do dziejów sztuki w Polsce", t. II, 

Warszawa 1925, s. 43, tabl. XIX.


gową oraz ulice Brukową i Ząbkowską, znosi natomiast ulicę Szeroką, zachowując 

dwa zasadnicze wyloty rogatkowe traktów: południowy (Grochowski) i północny 

(Golędzinowski). Oprócz rogatek: Grochowskich, Ząbkowskich i Golędzinowskich 

projektuje czwarte - Mostowe, leżące na osi nowo projektowanego 

mostu u wylotu ulicy Mostowej. Głównymi osiami projektu Kubickiego było pięć 

ulic rozchodzących się promieniście, stanowiących główne ulice Pragi, które 

zbiegały się w środkowym ryzalicie Zamku i wiązały Pragę z Warszawą. Zaprojektował 

również cztery duże place targowe i dwa place o charakterze reprezentacyjnym 

oraz plac „przedmostowy" i niewielkie place przy każdej z rogatek. 

Ponadto Kubicki zaplanował budowę gmachów państwowych, administracyjnych, 

kościelnych, zakładów użyteczności publicznej, budynków handlowych oraz licznych 

obiektów wojskowych. W północnej części Pragi umieścił dzielnicę 

żydowską 33 . 

Przełomowym dla dziejów kartografii warszawskiej stał się 1822 r., kiedy 

to został litografowany plan, którego pełen tytuł brzmi „Plan miasta stołecznego 

Warszawy wymierzony przez Officerów Korpusu Inżynierów w latach 1818 

i 1819 i litografowany przez tychże w roku 1822". Opublikowany w skali 1 : 4800, 

zasięgiem terytorialnym obejmuje Warszawę, Pragę, Powązki i Czyste, od Belwederu 

na południu po rogatki Marymonckie na północy, od wsi Czyste na zachodzie 

do rogatek Ząbkowskich na wschodzie. Niniejsze dzieło kartograficzne 

Korpusu Inżynierów Wojskowych uważane jest powszechnie za doskonałe jak 

na czas, w którym powstało. Jest ono jednak mało znane i często mylone z tzw. 

planem Koriota. O wartości tej dziewięcioarkuszowej mapy wielkoskalowej 

Warszawy świadczy fakt, że przez kilka dziesięcioleci wpływała ona na kartografię 

warszawską. W okresie sześćdziesięciu lat była wielokrotnie wznawiana, 

m.in. w 1838 i 1859 r., a następnie po zmianie orientacji z zachodniej na północną 

stała się postawą wydanego w 1885 r. tzw. Planu Regulacyjnego 34 . 

Na mapę wielkoskalową Warszawy z 1822, podobnie jak i na wcześniejsze 

jednoarkuszowe dzieło kartograficzne z 1819 r., w części praskiej miasta naniesiono 

główne założenia planu regulacyjnego Kubickiego z 1817 r. W wypadku 

planu z 1819 r. podano nazwy nowo projektowanych ulic. Natomiast na obydwu 

nie zaznaczono projektu nowego mostu na Wiśle i rogatki Mostowej (na 

planie z 1819 r. zaznaczono jedynie miejsce na nową rogatkę) 35 . W części lewobrzeżnej 

Warszawy plan w sposób bardzo szczegółowy ukazuje ówczesny obraz 

kartograficzny miasta oraz realizowane założenia urbanistyczne. Naniesiono 

sieć ulic (podano ich nazwy) i placów (nazwami opisano place będące miej- 

33 Archiwum Państwowe m. st. Warszawy (dalej - APW), K-19; por. APW, K-20; E. Szwankowski, 

Kubickiego plan regulacyjny Pragi, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", R. X, 

1948, nr 2, s. 161-166. 

34 B. Krassowski, B. Majewska, op. cits. 29. 

35 AGAG, Zb. Kart., 77-5, ark. 1-9; por. AGAD, Zb. Kart. 77-6.


scami defilad wojskowych - Saski i Musztry, ten drugi wytyczony wówczas tylko 

dla parad wojskowych). Na planie naniesiono projekt Alei Jerozolimskiej na odcinku 

od Nowego Światu do nabrzeża Wisły oraz projektowane, częściowo wówczas 

realizowane, nowe rozwiązania komunikacyjne (ulice i place) w południowej 

części miasta. Dlatego też możemy uznać, że ta mapa wielkoskalowa spełniała 

także rolę planu regulacyjnego. Legenda znajdująca się na arkuszu I odnosi 

się jedynie do budowli. Metodą zróżnicowanej szrafury wyodrębniono cztery 

rodzaje budynków, rozróżniając murowane i drewniane, łącznie 8 znaków. Były 

to budowle religijne prywatne, rządowe i wojskowe. Kościoły dodatkowo oznaczono 

znakiem krzyża. Większość posesji zabudowanych, ale i część nie zabudowanych 

zaopatrzono w numery hipoteczne. Ponadto ważniejsze budowle opisano 

na planie, m.in.: Belweder, Szpital Główny Wojskowy (w zamku Ujazdowskim 

- H.B.), Koszary Gwardii Ułanów, Koszary Kirasjerów Podolskich, 

Uniwersytet, Pałac Namiestnika Królestwa, Zamek Królewski, Główna Komora 

Celna, Mennica, Arsenał, Warsztaty Artylerii, Koszary Artylerii, Koszary 

Piechoty, Koszary Koronne. Na planie zaznaczono i opisano numerami hipotecznymi 

oraz nazwami następujące rogatki - w części lewobrzeżnej: Czerniakowskie, 

Mokotowskie, Jerozolimskie, Wolskie, Powązkowskie i Marymonckie, 

a na Pradze: Ząbkowskie i Golędzinowskie (plan nie obejmuje rogatek Grochowskich) 

36 . 

Pomimo że kartografia warszawska lat 1815-1831 to przede wszystkim 

dzieła powstałe w wyniku prac prowadzonych przez topografów, kartografów 

i pracowników zakładów litograficznych Korpusu Inżynierów Wojskowych 

i Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska Polskiego, to jednak nie należy pomijać 

ówczesnej działalności geodetów i kartografów cywilnych. Efektem ich 

twórczości jest wiele planów ogólnych Warszawy z lat 1825-1831. Większość 

z tych jednoarkuszowych map wielkoskalowych to mniej lub bardziej wierne 

przeróbki dzieł Korpusu Inżynierów Wojskowych. Kartografowie cywilni stworzyli 

jednak w tym czasie także prace oryginalne. Najbardziej wartościowe to: 

wykonany przez architekta Leonarda Schmidtnera „Plan de Varsovie avec les 

principaux édiffices de centte capitale", opublikowany w 1825 r. 37 i „Plan Warszawy" 

sporządzony w 1827 r. przez geodetę i kartografa Juliusza Kolberga 38 . Plan 

Warszawy Schmidtnera wydany w skali 1 : 17900 uzupełnia 67 rysunków ważniejszych 

budynków, pałaców, kościołów i innych obiektów architektonicznych 

w skali 1 : 1300, wykonanych przez autora z natury. Jest on jedynym dziełem 

kartograficznym doby konstytucyjnej Królestwa Polskiego, na którym umiesz- 

36 AGAD, Zb. Kart., 77-5, ark. 1-9; A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Plany ogólne Warszawy 

1809-1916 w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Katalog, Warszawa 1997 

(dalej - A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Katalog), s. 18-19, 34. 

37 BN, ZZK, 579. 

38 BN, ZZK, 1247.


czono sylwety budowli warszawskich, wykonanych w zupełnie innej technice, 

aniżeli budowle z osiemnastowiecznych planów Pierre'a Ricauda Tirregaille'a 

i Giovanniego Rizzi Zannoniego. Cechą charakterystyczną tej jednoarkuszowej 

mapy wielkoskalowej jest całkowity brak nazw ulic. Natomiast jest pierwszym 

planem, na którym naniesiono, wykonany w latach 1822-1823, odcinek Alei 

Jerozolimskiej między Nowym Światem a ulicą Solec. Po raz pierwszy umieszczono 

na mapie wielkoskalowej Warszawy projekt bulwaru nad Wisłą, którego 

budowę rozpoczęto w 1825 r. 39 

Plan Warszawy J. Kolberga jest pierwszą mapą wielkoskalową, na której 

miasto zostało przedstawione w nowych granicach z przyłączonymi do niego 

w 1825 r. terenami na południu. Nowość stanowi także obraz całej Alei Jerozolimskiej, 

od rogatek do bulwaru nad Wisłą 40 . Do nowości należy również zaliczyć 

umieszczone na planie numerów cyrkułów, ale bez naniesienia ich granic. 

Granice te najprawdopodobniej miały zostać naniesione wielobarwną techniką 

rękopiśmienną 41 . Rekonstrukcja ówczesnego podziału administracyjnego Warszawy 

na podstawie planu J. Kolberga jest jednak możliwa, ponieważ zamieścił on 

przy spisie ulic numery cyrkułów. Natomiast na tym planie zamiast nazw ulic 

umieszczono tylko ich numery, sporządzając jednocześnie „Skorowidz ulic i domów", 

w układzie alfabetycznym, obejmujący 261 ulic oraz wykaz posesji - 

ponad 3100 na terenie lewobrzeżnej Warszawy i 263 na obszarze Pragi 42 . 

Podsumowanie obrazu kartograficznego Warszawy doby konstytucyjnej 

Królestwa Polskiego stanowi „Plan Miasta Stołecznego Warszawy z Rozkazu Jego 

Cesarzewiczowskey Mości Wielkiego Xsięcia Konstantego Cesarzewicza Naczelnego 

Wodza, przez Officerów Korpusu Inżenierów Woysk Król: Pol: uskuteczniony 

1829", czyli tzw. plan Koriota; notatka na arkuszu IX: „Tryangulował i dyrygował 

zdjęcie planu Podpuł: Inżenierów Koriot" 43 . Ta dziewięcioarkuszowa 

mapa wielkoskalowa stanowi faktycznie zaktualizowaną przeróbkę planu z 1822 r. 

Zmieniono skalę planu na 1 : 4200, przystosowując ją do miar rosyjskich. W stosunku 

do pierwowzoru powiększył się zasięg terytorialny planu w kierunku północnym 

przez objęcie całego obozu wojskowego na Powązkach 44 . Uaktualniono 

jego treść - naniesiono: zmiany granicy miasta w jej południowej części, budo- 

39 

B. Krassowski, B. Majewska, op. cit., s. 38. Informacja podana w przypisie 53 nie opowiada 

prawdzie. Na „Plan miasta stołecznego Warszawy obeymujący domy woyskowe 

i rządowe" plan bulwaru nad Wisłą nie został naniesiony. 

40 

BN, ZZK, 1247; B. Krasowski, B. Majewska, op. cit., s. 31. Autorzy tej pracy podają błędnie, 

że cała ta ulica została przedstawiona na planie Warszawy Schmidtnera. W rzeczywistości 

Schmidtner doprowadził ją tylko do ulicy Solec. 

41 

B. Krassowski, B. Majewska, op. cit., s. 32. Hipotezę tę można uznać za możliwą do przyjęcia. 

42 

BN, ZZK, 1247. 

43 

AGAD, Zb. Kart. 92-5, ark. 1-9. Na planie nie umieszczono numerów hipotecznych. 

44 

W zbiorach AGAD znajdują się 3 rękopiśmienne wielobarwne plany szczegółowe tego obozu 

wojskowego sporządzone w 1830 r. w skali 1 : 3500. AGAD, Zb. Kart. 56-6, ark. 1-3.


wany bulwar nad Wisłą, nowy most na Wiśle (położony między rogatkami 

Golędzinowskimi a ulicą Spadek) 45 , most na odnodze Wisły, który zastąpił przeprawę 

promową łączącą Pragę z Saską Kępą oraz nowe place i budowle. 

Największe zmiany urbanistyczne w Warszawie między 1822 a 1829 r., 

uwzględnione na planie Koriota, zaszły wzdłuż linii północ - południe na osi: 

Krakowskie Przedmieście - Nowy Świat - Aleja (łącząca plac „pod Figurami", 

późniejszy plac Trzech Krzyży, z Belwederem) i na obszarze położonym na zachód 

od niej. Po wyburzeniu budynków Marywilu, stworzono plac (późniejszy 

plac Teatralny), przy którym, naprzeciwko usytuowanego tam w pałacu Jabłonowskich 

Ratusza Głównego, wzniesiono według projektu Antonio Corazziego 

najbardziej monumentalną budowlę ówczesnej doby - Teatr Wielki. Na planie 

Koriota umieszczone zostało także inne założenie urbanistyczne zaprojektowane 

przez Corazziego - zespół pomieszczeń dla Komisji Przychodów i Skarbu, 

dla księcia ministra prezydującego oraz dla Banku Polskiego - powstał tu plac 

później nazwany Bankowym. Z nowo powstałych budowli na planie tym umieszczono 

gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk, wystawiony na zlecenie Stanisława 

Staszica, również według projektu Corazziego oraz na Pradze gmach komory 

wodnej. Ponadto Koriot naniósł na swoim dziele i opisał położone przy ulicy 

Przejazd gmachy: Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji oraz Komisji 

Województwa Mazowieckiego, a także rozbudowany wówczas Szpital Dzieciątka 

Jezus przy ulicy Szpitalnej, z perspektywą na nowo powstały plac Warecki. 

Odnotować należy również inne powstałe w latach dwudziestych ważne place 

miasta, które później otrzymały nazwy: Krasińskich, Żelaznej Bramy 

i Ewangelicki (Małachowskiego). Mapa wielkoskalowa Warszawy z 1829 r., podobnie 

jak jej pierwowzór z 1822 r. eksponuje w swojej treści przede wszystkim 

obiekty wojskowe: place parad i musztry (plac Saski i plac Broni, wytyczony 

w północnej części miasta), obozy, koszary, zbrojownie, warsztaty, magazyn, odwachy 

ujeżdżalnie i stajnie 46 . 

Powstanie listopadowe, które na niespełna dziewięć miesięcy uczyniło Warszawę 

stolicą wolnego państwa, nie przyniosło istotnych zmian w jej kształcie 

urbanistycznym. Działania wojenne, jakie toczyły się na obrzeżach miasta i ostrzał 

artyleryjski podczas szturmu Warszawy przeprowadzonego przez wojska rosyjskie 

w dniach 6-7 września 1831 r. spowodowały zniszczenie 221 domów. Większe 

były straty ludnościowe stolicy - między 1830 i 1832 r. liczba mieszkańców 

spadła z 140 do 127 tys. - spowodowane operacjami wojennymi, represjami 

okupanta (zsyłki w głąb Rosji, wcielanie Polaków do wojska rosyjskiego), 

45 Sytuację nowego mostu ukazuje plan szczegółowy odcinka Wisły między mostami 

warszawskimi, sporządzony wielobarwną techniką rękopiśmienną w 1830 r. AGAD, 

Zb. Kart. 297-18. 

46 AGAD, Zb. Kart. 92-5, ark. 1-9; A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, op. cit., s. 61-62.


emigracją oraz epidemią cholery zawleczoną z Persji przez armię feldmarszałka 

Iwana Dybicza 47 . 

Po upadku powstania listopadowego, przez ponad dwadzieścia lat, do 1853 r., 

nie prowadzono żadnych całościowych pomiarów Warszawy. Nie podjęto też prac 

nad planem regulacyjnym miasta. W tym zakresie sporządzono jedynie w 1835 r. 

plan regulacyjny Pragi 48 . Ponadto wykonano prace pomiarowe związane z budową 

Cytadeli 49 . W 1843 r. rosyjskie wojskowe służby topograficzne uzupełniły 

plan Koriota z 1829 r., który wydany w 1846 r. miał stanowić podstawę planu 

regulacyjnego Warszawy 50 . Pracami topografów rosyjskich działających przy 

armii okupacyjnej Iwana Paskiewicza kierował od 1831 r. gen. mjr Karol I. Richter. 

W tej grupie kartografów znaleźli się także niektórzy oficerowie i konduktorzy 

polscy wywodzący się ze służb topograficznych Kwatermistrzostwa Generalnego 

oraz Korpusu Inżynierów Wojskowych, w tym ppłk Koriot 51 . 

Po klęsce powstania listopadowego rozpoczął się prawie dwudziestoletni 

okres stagnacji w rozwoju Warszawy. Ograniczono wznoszenie nowych domów 

i obiektów użyteczności publicznej, kończąc jedynie większość rozpoczętych 

inwestycji, m.in. budowę dróg wylotowych z miasta 52 . Rozwój przestrzenny 

i urbanistyczny miasta w kierunku północnym i wzdłuż Wisły zahamowała realizacja 

decyzji rosyjskich władz okupacyjnych o budowie Cytadeli, podjęta na 

początku 1832 r. Fortyfikację tę postanowiono umieścić w północnej części miasta, 

wykorzystując zabudowania koszar gwardii królewskiej, przemianowanych 

w końcu lat dwudziestych na koszary aleksandrowskie 53 . W 1832 r. przystąpiono 

do wyburzeń w dzielnicy Fawory i podjęto prace fortyfikacyjne, które w części 

podstawowej ukończono w 1836 r. 54 

Pierwsza wielkoskalowa mapa Warszawy, po upadku powstania listopadowego, 

sporządzona w 1837 r. w skali 1 : 4200 przez płk. Koriota, ppłk. Pipenberga 

oraz kpt. Grotenfelda i kpt. Schroedersa ukazuje nową rzeczywistość urbanistyczną 

zaistniałą w północnej części miasta 55 (zob. ilustracja 3). Mapa ta jest 

47 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 108; L. Królikowski, L. Szaniawska, Plany i mapy Warszawy 

1832-1944, Warszawa 1999, s. 4. 

48 

Plan ten w całości nie zachował się. A. Szczypiorski, Warszawa i jej gospodarka w latach 

1832-1862, Warszawa 1966, s. 126-127; tenże, Plan regulacyjny Pragi i Nowy Zjazd 

Feliksa Pancera, „Rocznik Warszawski", r. V, 1964, s. 101-120. 

49 

H.J. Mościcki, Cytadela warszawska. Zarys historii budowy, Warszawa 1963, s. 17-17, 

34-38. 

50 

A. Szczypiorski, Warszawa..., s. 127. 

51 

A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, op. cit., s. 64. 

52 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 118-119; L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cit., s. 4. 

53 

Nazwa koszary aleksandrowskie w źródłach kartograficznych po raz pierwszy pojawiła 

się na planie Warszawy Koriota z 1829 r. AGAD, Zb. Kart. 92-5, ark. 1-9. 

54 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 116, 117 (ryc. 7); L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cit., s. 5-6. 

55 AGAD, Zb. Kart., 92-7, ark. 1-9.


jednym z najcenniejszych i najwartościowszych źródeł kartograficznych do dziejów 

Warszawy XIX wieku. Została ona wykonana wielobarwną techniką rękopiśmienną 

(akwarela) na podkładzie litograficznym. Dzieło jest zapewne pierworysem 

mapy wielkoskalowej Warszawy z 1838 r. litografowanej w 1839 r. 56 

Na planie przedstawiono zmiany, jakie zaszły w zabudowie miasta po 1829 r., w 

tym zmiany powstałe w wyniku wyburzeń pod budowę nowej fortyfikacji, choć 

częściowo występująjeszcze zabudowania historycznego Żoliborza. Umieszczono 

zabudowę Cytadeli, obwód fos i murów fortecznych. W części prawobrzeżnej 

na planie naniesiono projekt przyczółka mostowego, tzw. fortu Śliwickiego, którego 

budowę rozpoczęto w 1835 r. Z obiektów wzniesionych na terenie Cytadeli 

przed 1837 r. na obydwu planach zaznaczono i opisano cerkiew Aleksandra Newskiego 

i pomnik cara Aleksandra I. 

Obraz kartograficzny Warszawy poza obszarem Cytadeli, przedstawiony na 

wieloarkuszowych mapach wielkoskalowych Warszawy z 1837 i 1838 (1839) r., 

nie różni się w zasadzie od tego, jaki ukazuje plan Koriota z 1829 r. i jego wersja 

późniejsza z 1831 r. 57 Na obydwu planach z drugiej połowy lat trzydziestych 

XIX wieku nowy element stanowi opisanie niektórych placów powstałych w dobie 

konstytucyjnej Królestwa Polskiego: Saskiego, Krasińskich, Grzybowskiego, 

Żelaznej Bramy (na planie z 1837 r. opisano tylko dwa pierwsze place). Ponadto 

występują na tych planach nowe, zmienione nazwy dwóch rogatek po stronie 

praskiej: rogatki Moskiewskie (dawne Grochowskie) i rogatki Petersburskie (dawne 

Golędzinowskie), przy czym w wypadku tych drugich na planie z 1837 r. 

znajduje się nazwa rogatki Golędzinowskie, obok której dopisano ołówkiem - 

rogatki Petersburskie. Na obydwu planach opisano także nazwą gmach teatru 

(późniejszego Teatru Wielkiego), którego budowę ukończono po powstaniu listopadowym. 

Po raz pierwszy opisano na planach mokotowski plac musztry 

kawalerii. W treści obydwu tych map wielkoskalowych zawarto także wiele informacji 

o ówczesnych drogach krajowych i lokalnych, wychodzących z Warszawy 58 . 

Spośród cywilnych map wielkoskalowych Warszawy powstałych w okresie 

między powstaniem listopadowym a styczniowym za najbardziej wartościowy 

dla studiów nad urbanistyką i zabudową miasta w połowie XIX wieku należy 

uznać jednoarkuszowy plan Wilhelma Kolberga, w skali 1 : 16800, analogicznie 

jak dla lat 1815-1831 plan jego ojca Juliusza. W 1846 r. ukazało się pierwsze 

wydanie „Planu Warszawy" W. Kolberga w litografii J. Herknera; druk A. Ginsa. 

Kolejne jego wydania ukazywały się w latach: 1848, 1850, 1867, 1868,1873 59 . 

56 AGAD, Zb. Kart., 92-8, ark. 1-9. 

57 APW, K I 37. Zachowany w zbiorach APW egzemplarz tego planu jest dziełem Korpusu 

Inżynierów Wojskowych, sporządzonym przed powstaniem listopadowym, zasługującym 

na uwagę ze względu na jego stronę graficzną; ręczne kolorowanie. 

58 Szerzej na ten temat zob. L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cits. 6-10. 

59 A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, op. cit., s. 69.


Na planie zaznaczono numery i po raz pierwszy granice 12 cyrkułów, według 

wprowadzonego w 1832 r. nowego podziału miasta 60 . Ponadto na planie Kolberga 

po raz pierwszy zaznaczono linię Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i pierwszy 

dworzec kolejowy w Warszawie - Dworzec Wiedeński, zbudowany według projektu 

Henryka Marconiego w pobliżu skrzyżowania Alej Jerozolimskich z ulicą 

Marszałkowską 61 . W legendzie planu W. Kolberg umieścił spis ulic z numerami 

taryfy miejskiej, podział na cyrkuły i sądy pokoju, wiadomości historyczne, geograficzne 

i statystyczne o mieście, a także spis: domów rządowych, domów 

wojskowych, hoteli, szpitali oraz kościołów i klasztorów. W wydaniu z 1848 r., 

pod planem znajduje się panorama Warszawy od strony Wisły 62 . Obraz kartograficzno-statystyczny 

Warszawy w 1850 r., porównywalny z przedstawionym 

na planie W. Kolberga, został zawarty w opublikowanej dwa lata później taryfie 

domów opracowanej przez H. Świątkowskiego 63 . 

Ważnym czynnikiem rozwoju przestrzennego i urbanistycznego Warszawy 

w drugiej połowie XIX wieku była budowa linii kolejowych, które na przełomie 

XIX i XX wieku uczyniły z tego miasta jeden z największych ówczesnych węzłów 

kolejowych w Europie. Pierwszy odcinek Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, 

do Grodziska, został uruchomiony w 1845 r., a trzy lata później Warszawa uzyskała 

połączenie z Krakowem. Ponieważ kolej poprowadzono na poziomie ulic, 

to w związku z tym na okres prawie stu lat zachodnia część miasta została rozcięta 

na dwie części - północną i południową. W latach 1859-1862 zbudowano 

odgałęzienia z Ząbkowic do Katowic i ze Skierniewic do Bydgoszczy, dzięki 

którym Warszawa uzyskała połączenia z Europą Zachodnią 64 . 

Zniesienie 10 listopada 1850 r. granicy celnej między Królestwem Polskim 

a Cesarstwem Rosyjskim przyczyniło się do znacznego ożywienia gospodarczego, 

w tym rozwoju handlu między ziemiami polskimi i rosyjskimi. Następstwem 

takiego stanu rzeczy był rozwój linii kolejowych. Na początku lat pięćdziesiątych 

XIX wieku powstała myśl o budowie połączeń kolejowych między Warszawą 

i głównymi centrami miejskimi cesarstwa. Pierwszą wielkoskalową mapą 

60 

Na egzemplarzu przechowywanym w AGAD granice cyrkułów zaznaczono kolorami. 

Ponadto na egzemplarzu tym zaznaczono i opisano w części mokotowskiej tereny wyścigów 

konnych oraz zaznaczono dwa projekty mostów: 1) projekt mostu na wysokości Nowego 

Zjazdu, będącego w budowie i zaznaczonego na planie, 2) projekt odbudowy mostu 

łyżwowego, zniszczonego przez powódź w grudniu 1830 r., położonego na wysokości ulicy 

Spadek. AGAD, Zb. Kart. 28-11. Numery cyrkułów bez zaznaczenia ich granic znajdują 

się na jednoarkuszowym planie Warszawy z 1842 r., sporządzonym w skali 1 : 16 800, 

sygnowanym nazwiskiem Richtera. AGAD, Zb. Kart. 77-8. 

61 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 122. 

62 

BN, ZZK, 1048. 

63 

Taryfa domów miasta Warszawy i Pragi z planem ogólnym i 128 szczegółowych planików, 

ulic i domów ułożona przez inżeniera miasta Warszawy H. Świątkowskiego, Warszawa 1852. 

64 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 122.


Warszawy, na której zostały naniesione projekty tych linii kolejowych jest dzieło 

kartograficzne powstałe w 1857 r. i opublikowane dwa lata później w skali 

1 : 4200. Na planie tym został umieszczony projekt linii kolejowej usytuowanej 

w części praskiej miasta, nazwanej Koleją Petersburską, zaznaczony jedynie 

w formie osi projektowanej linii, bez projektu dworca kolejowego. Drugi projekt 

- Kolei Terespołskiej zawiera natomiast dokładne rozplanowanie budynków i torów. 

Obydwa projekty przewidywały doprowadzenie linii kolejowych do prawego 

brzegu Wisły, co oznaczało, że planowano wówczas poprowadzenie ich 

po moście, zaprojektowanym w osi Nowego Zjazdu, bądź nawet po dwóch oddzielnych 

mostach na Wiśle i dalej przez Śródmieście 65 . 

Na opublikowanej sześć lat później wielkoskalowej mapie Warszawy także 

w skali 1 : 4200, sygnowanej nazwiskiem Stanisława Modlińskiego 66 oraz na 

kolejnym planie regulacyjnym Pragi - z 1864 r. 67 na niesiono jedynie linię Kolei 

Petersburskiej, której budowę ukończono w 1862 r. Na obydwu tych planach 

znajduje się istniejący już wówczas Dworzec Petersburski usytuowany przy nowo 

wytyczonej ulicy Wileńskiej oraz most zbudowany w latach 1860-1864 według 

projektu Stanisława Kierbedzia, urzędowo po powstaniu styczniowym noszący 

nazwę Aleksandrowski, przez mieszkańców Warszawy nazywany mostem Kierbedzia 

68 . Most ten był wyłącznie mostem drogowym, choć najprawdopodobniej 

planowano położenie na nim torów kolejowych. Świadczyć o tym może choćby 

projekt umieszczonej na planie regulacyjnym Pragi z 1864 r. ulicy Aleksandrowskiej, 

która została zaprojektowana jako na tyle szeroka aleja, aby mogła pomieścić 

zarówno ruch kołowy, jak i tory kolejowe. Odpowiednią szerokość posiadał 

również most Kierbedzia. 

Z budową kolei były związane także największe realizacje urbanistyczne 

prowadzone w Warszawie. Na obszarze położonym na zewnątrz wałów, na północ 

od linii Kolei Petersburskiej, zaprojektowano budowę nowego osiedla. Projekt 

ten władze carskie zatwierdziły w 1865 r., a następnie przystąpiono do jego 

realizacji, budując tzw. Nową Pragę. Projekt Nowej Pragi po raz pierwszy naniesiono, 

schematycznie, na mapę wielkoskalową Warszawy w 1865 r. - na plan 

Modlińskiego 69 . Założenia urbanistyczne Nowej Pragi bardziej precyzyjnie zostały 

przedstawione na „Planie ogólnym miasta Warszawy i przedmieścia Pragi 

z oznaczeniem ulic, cyrkułów i znaczniejszych zabudowań" sporządzonym po 

1860 r. 70 oraz na „Planie miasta Warszawy i okolic" z 1867 r. 71 

65 

BN, ZZK, 1065; L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cit., s. 14-15; reprodukcja planu nr 6. 

66 

BN, ZZK, 1053; L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cit., reprodukcja planu nr 10. 

67 

BN, ZZK, 337; L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cit., reprodukcja planu nr 9. 

68 

BN, ZZK, 335, 1035; S. Kieniewicz, op. cit., s. 123. 

69 

BN, ZZK, 1053. 

70 

Ibidem, 1063. Nie ustalono dokładnej daty wydania. 

71 

Ibidem, 1052; L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cit., s. 22-23.


W latach 1847-1854 w części lewobrzeżnej Warszawy nastąpiła dalsza degradacja 

terenów północnych w związku z rozbudową Cytadeli. Kolejne wyburzenia 

w tym rejonie objęły część Nowego Miasta, po ulice: Konwiktorską, Inflancką 

i Pokorną 72 . Pierwszym planem ogólnym Warszawy, uwzględniającym dalszą 

degradację zabudowy miejskiej w rejonie Cytadeli jest dzieło W. Kolberga 73 . 

Mapy wielkoskalowe z lat pięćdziesiątych XIX wieku nie wnoszą nic nowego 

do obrazu kartograficznego Cytadeli i jej okolic, z wyjątkiem ukazania dróg na 

terenie esplanady twierdzy. Najbardziej interesujący w tym względzie jest plan 

Warszawy sporządzony przez oficera Sztabu Generalnego Armii Rosyjskiej 

płk. Kaliksta Witkowskiego w skali 1 : 16800, który doczekał się kilku wydań 

(pierwsze w 1856 r.). Na tej mapie wielkoskalowej naniesiono nie tylko drogi na 

terenie esplanady, ale również drogi dojazdowe do przeprawy przez Wisłę w rejonie 

ulicy Spadek 74 . 

Głównym elementem rozpoczętej w 1847 r. rozbudowy Cytadeli było wzniesienie 

pięciu fortów zewnętrznych. Na planie Warszawy sporządzonym przez 

Wasilija W. Witkowskiego (wyd. 1856 r.) po raz pierwszy pojawia się nazwa 

Fortu Włodzimierskiego 75 . Trzy forty: Włodzimierski, Aleksjewski i Siergiejewski 

zostały naniesione na mapie wielkoskalowej z 1859 r. poprzez narysowanie 

okręgu i opisanie nazwą w rejonie ich lokalizacji, a w wypadku Fortu Gieorgiewskiego 

pokazano jego zarys 76 . Natomiast na wydanej trzy lata później mapie 

wielkoskalowej sporządzonej przez oficerów Sztabu Generalnego Armii 

Rosyjskiej w skali 1 : 8400 trzy pierwsze forty zaznaczono w sposób analogiczny 

jak na mapie z 1859 r., a w wypadku fortów Gieorgiewskiego i Pawłowskiego 

oraz Baterii Nadbrzeżnej pokazano ich zarysy 77 . Późniejsze plany, z ostatniej 

ćwierci XIX i z początków XX wieku nie wnoszą nic nowego, szczególnie ważnego 

dla obrazu kartograficznego Cytadeli i jej esplanady. 

W okresie między powstaniem listopadowym a styczniowym w przeciwieństwie 

do doby konstytucyjnej Królestwa Polskiego nie wzniesiono w Warszawie, 

oprócz oczywiście Cytadeli, żadnej większej budowli rządowej. Projekty 

monumentalnych rozwiązań urbanistycznych w otoczeniu Zamku Królewskie- 

72 W tym czasie wywłaszczono w związku z rozbudową Cytadeli około 250 domów, przesiedlono 

12-15 tys. osób. Na esplanadzie w promieniu 850, później 1300 m od murów 

twierdzy i fortu Śliwickiego nie wolno było wznosić nowych budowli. S. Kieniewicz, 

op. cit., s. 118-119. 

73 AGAD, Zb. Kart. 28-11 i 300-26. 

74 AGAD, Zb. Kart. 92-9 (wyd. 1856); ibidem, Zb. Kart. 92-1 (wyd. 1862); A. Bartoszewicz, 

H. Bartoszewicz, Katalog, s. 21-22, 49-50; P.E. Weszpiński, Kartograficzny obraz degradacji 

przestrzeni miejskiej na XIX-wiecznych mapach i planach na przykładzie warszawskiego 

Żoliborza, w: Z dziejów kartografii, t. XII, Wrocław-Warszawa 2000, s. 228. 

75 AGAD, Zb. Kart. 92-9. 

76 BN, ZZK, 1065. 

77 P. Weszpiński, op. cit., s. 229.


go, wykonane przez H. Marconiego i Adama Idzikowskiego, pozostały na papierze. 

Jedynie w 1863 r., już w czasie powstania styczniowego, wyburzono kamieniczki 

nie opodal Zamku, przedzielające tzw. wąskie Krakowskie Przedmieście, 

czyniąc to ze względu na bezpieczeństwo rezydencji namiestnika. Natomiast 

wzniesiono kilka znaczących budowli prywatnych. W 1841 r. z inicjatywy dwóch 

przemysłowców - Gaya i Kropiwnickiego, został zbudowany za Żelazną Bramą 

tzw. Gościnny Dwór, pawilon mieszczący 168 małych lokali handlowych. Z kolei 

w latach 1856-1858 Towarzystwo Kredytowe Ziemskie wystawiło sobie, według 

projektu H. Marconiego, pałacową siedzibę przy placu Ewangelickim, a w 

latach 1854-1858, także według projektu H. Marconiego, zbudowano nowoczesny 

Hotel Europejski 78 . Dopiero w drugiej połowie lat sześćdziesiątych rozpoczął 

się okres wzmożonego ruchu budowlanego, którego momentem szczytowym 

był 1875 r., kiedy to padł rekord, później nie przekroczony, wzniesienia 901 

domów 79 . Niestety zabudowa odbywała się w sposób żywiołowy, ponieważ miasto 

nie miało perspektywicznego planu regulacyjnego. 

Prace nad przygotowaniem planu regulacyjnego rozpoczęto w 1856 r. Powołano 

wówczas Komitet do Ułożenia Planu Regulacyjnego m. Warszawy. Do 

składu Komitetu, któremu przewodniczył prezydent miasta lub osoba przez niego 

delegowana, powołano dwóch członków Rady Ogólnej Budowlanej, referenta 

Wydziału Administracji Ogólnej Biura Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, 

inżyniera miasta i jego pełnomocnika oraz obydwu budowniczych miasta 80 . 

Komitetowi powierzono zadanie dokonywania stopniowego pomiaru ulic i wytyczania 

linii regulacyjnych obwodnic miasta. Opracowany plan po zatwierdzeniu 

przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych miał być przedstawiony do 

aprobaty carowi. W okresie siedmioletniej działalności Komitetu zamierzenia tego 

nie zdołano zrealizować. Jednakże do 1863 r. znaczne fragmenty miasta zostały 

uporządkowane. Do najważniejszych prac w tym zakresie należy zaliczyć regulację 

terenów nowego Zjazdu i Mariensztatu, uregulowanie placów: Saskiego, 

Grzybowskiego, Żelaznej Bramy, oraz ulicy Kruczej wraz z przecznicami. Ponadto 

przebito kilka ulic o charakterze lokalnym. Największym przedsięwzięciem 

tego okresu była regulacja Krakowskiego Przedmieścia. Natomiast największym 

osiągnięciem Komitetu Regulacyjnego w latach 1856-1863 było opracowanie 

planu regulacyjnego Pragi na podstawie planu z 1835 r. Zachował on moc 

78 

S. Kieniewicz, op. cits. 121 

79 

Ibidem, s. 196; 

80 

Po trzech latach Komitet został uzupełniony przez powołanie jednego oficera inżynierii 

wojskowej i 3 znanych obywateli z Warszawy i Pragi. Dyrektor Główny KRSW delegował 

ponadto urzędnika Wydziału Górnictwa Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. A. Bartoszewicz, 

H. Bartoszewicz, Katalog, s. 12; A. Szczypiorski, Warszawas. 127-128; 

M. Nietyksza, W. Pruss, Zmiany w układzie przestrzennym Warszawy, w: Wielkomiejski rozwój 

Warszawy do 1918 r., pod red. I. Pietrzak-Pawłowskiej, Warszawa 1973, s. 27.


prawną do 1914 r. i rozstrzygnął o rozwoju sieci ulicznej, układzie placów, parków 

i budownictwie Pragi 81 . W tym czasie były prowadzone prace zmierzające 

do wprowadzenia w całym mieście jednolitej numeracji domów. Ostatecznie nową 

numerację wprowadzono w latach 1867-1869, która po zmianach w 1885 r. obowiązuje 

do naszych czasów 82 . 

W latach 1864-1914 obszar miasta powiększył się nieznacznie. Przyłączeniu 

terenów podmiejskich stały na przeszkodzie względy wojskowe. Wprawdzie 

w 1875 r. uległ likwidacji stary okop graniczny wytyczony na polecenie Stanisława 

Lubomirskiego przed stu z górą laty, ale przyniosło to niewielkie poszerzenie 

terytorium miasta. W latach 1879-1882 władze carskie podjęły decyzję 

o budowie twierdz w „Przywiślańskim Kraju", w tym twierdzy „Warszawa". Był 

to kolejny czynnik wywierający znaczny, negatywny wpływ na rozwój przestrzenny 

miasta. Wokół Warszawy w latach 1883-1915 wzniesiono dwa pierścienie 

budowli fortecznych, których kubatura wynosiła około 10 milionów metrów sześciennych. 

Ponadto poszerzono infrastrukturę wojskową w mieście, lokując liczne 

koszary, magazyn, szpitale centra, dowodzenia i inne obiekty związane z funkcjonowaniem 

twierdzy 83 . Szczególnie cennym źródłem, ukazującym koncepcje 

przekształcenia Warszawy w twierdzę jest jednoarkuszowa mapa wielkoskalowa 

miasta i jego okolic, sporządzona po 1876 r., najprawdopodobniej na przełomie 

lat 1879 i 1880 w skali 1 : 16 800, która swym zasięgiem obejmuje obszar 

od Ołtarzewa do Zielonej i od Łomianek do Sękocina. Na tym jednobarwnym 

planie wykonanym techniką litograficzną wykreślono kolorami projekt fortyfikacji 

okalających całe miasto 84 . 

Po zniwelowaniu okopu na jego linii przeprowadzono ulice: Polną, Towarową 

i Okopową, a następnie włączono do miasta cmentarze: Powązkowski i Żydowski 

wraz z niewielkim terenem między ulicą Powązkowską a koleją obwodową. 

Ponadto na zachodzie obszar między ulicami: Wolską, Młynarską i Żytnią, 

a na Pradze tereny kolei Petersburskiej i Terespolskiej. W 1889 r. przyłączono 

na zachodzie dalsze niewielkie części Woli, poza ulicami: Karolkową i Młynarską, 

a na południu niewielki klin w pobliżu ulicy Czerniakowskiej, na którym 

zbudowano stację pomp. Większym stopniu poszerzono terytorium miasta w jego 

części praskiej, włączając obszar tzw. Nowej Pragi, Szmulowizny i Kamionka, 

łącznie 360 hektarów. W jedenaście lat później, w 1900 r., ostatnim roku XIX 

wieku granicę zachodnią Warszawy przesunięto na linię ulicy Płockiej i włączono 

tereny znajdującego się na Woli szpitala. Ponadto przyłączono niewielki skrawek 

Ochoty, dalej na wschód nowa granica biegła przez Pole Mokotowskie, 

81 Szerzej na ten temat zob.: A. Szczypiorski, Warszawa..., s. 128-141, 167-168; Nieco odmienną 

ocenę prac Komitetu daje: S. Kieniewicz, op. cit., s. 119-122, 124-127. 

82 A. Szczypiorski, Warszawa..., s. 142. 

83 L. Królikowski, L. Szaniawska, op. cit., s. 23-25. 

84 AGAD, Zb. Kart. 28-12.


pozostawiając po stronie włączając do terytorium miasta plac wyścigów konnych 

oraz tereny wojskowe na południe od ulicy Filtrowej.Na początku XX w. obszar 

Warszawy wynosił, łącznie z Wisłą 4142 ha 85 . 

Zmiany terytorialne miasta następowały w końcowym okresie budowy warszawskiego 

węzła kolejowego i początkach prac budowy sieci wodociągowej 

i kanalizacyjnej. Istnieje ścisły związek między budową nowoczesnego systemu 

kanalizacji a dokonaniem szczegółowych pomiarów miasta oraz wykonaniem 

dokładnych map wielkoskalowych Warszawy. Budowę systemu wodnokanalizacyjnego 

powierzono angielskiemu inżynierowi Williamowi Lindleyowi, który 

projektował i nadzorował wykonanie wodociągów i kanalizacji w wielu miastach 

europejskich oraz jego synowi, a zarazem uczniowi Williamowi Heerleinowi 

Lindleyowi. Prace pomiarowe poprzedziło wykonanie projektu ogólnego wodociągów 

i kanalizacji. Projekt w oryginale został wykonany w 1878 r. przez Lindleya 

(seniora) na planie miasta w skali 1 : 4200. W rok później Służba Inżynierska 

m.st. Warszawy wykonała redukcję oryginału w skali 1:16 800. Po podpisaniu 21 

kwietnia 1881 r. przez cara Aleksandra III projektu Lindleya, 23 lipca 1881 r. Magistrat 

Warszawy zawarł kontrakt z Lindleyami, ojcem i synem, na opracowanie projektów 

szczegółowych oraz kierownictwo budowy i eksploatacji wodociągów 86 . 

W połowie 1882 r. utworzono Wydział Pomiarów, którego prace miały zaowocować 

sporządzeniem dokładnych pomiarów miasta. W początkowym okresie 

zadania Wydziału, którym na wniosek W.H. Lindleya, kierował niemiecki geodeta 

Herman Lichtweiss, ograniczały się do prac bieżących związanych z budową 

wodociągu i kanalizacji. Dokonywano pomiaru ulic w kolejności przebiegu 

robót dla wytyczenia osi przewodów, wyliczenia spadków, niwelacji profilów ulic 

oraz pomiaru terenów pod budowę stacji pomp, stacji filtrów i kolektora. Prace 

pomiarowe rozpoczęto od rogatek Powązkowskich i ulicy Młocińskiej. W 1884 r. 

Magistrat uzyskał kredyt na wykonanie pierwszej szczegółowej mapy wielkoskalowej 

Warszawy. Postanowiono przyjąć jako zasadniczą skalę 1 : 250 dla planu 

szczegółowego oraz 1 : 2500 dla planu ogólnego 87 . 

Do 1876 r. pomierzone zostały wszystkie ulice lewobrzeżnej Warszawy. 

Następnie rozpoczęto sporządzanie mapy miasta, prowadząc kolejno prace geodezyjne: 

poligonizację, szczegółowe pomiary ulic i posesji, niwelację. Podstawowe 

prace pomiarowe i kartograficzne ukończono w 1896 r. W latach 1904- 

-1906 wykonano nowy pomiar Pragi w skali 1 : 250, jednakowej dla podziału 

85 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 181-182; E. Szwankowski, Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny,, 

Warszawa 1952, s. 195-196; M. Nietyksza, W. Pruss, op. cit., s. 31-33, 

37-39. 

86 

A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Katalog, s. 13-14; L. Królikowski, L. Szaniawska, 

op. cit., s. 30-31. 

87 

A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Katalog, s. 14; Wodociągi i kanalizacja m.st. Warszawy 

1886-1936, red. W. Rabczewski, S. Rutkowski, Warszawa 1937, s. 170-171.


blokowego i sekcyjnego. Poprzedni z 1893 r. w skali 1 : 500 wykorzystano do 

planu ogólnego 1 : 2500. Natomiast w latach 1905-1913 wykonano pomiar przedmieść 

i okolic Warszawy w skali 1 : 500 (1 : 1000) 88 . 

Dziełem kartograficznym, które stanowiło podsumowanie pierwszego okresu 

prac nad mapami lindleyowskim Warszawy był plan z 1888 r., wydany drukiem 

w 1890 r. w skali 1:16 800 i w rzadko wówczas stosowanej orientacji północnej 

89 . Obraz kartograficzny miasta przedstawiony na tej mapie wielkoskalowej 

jest bardzo precyzyjny. Oprócz dokładnie ukazanych ulic i linii kolejowych, 

zostały wykreślone granice administracyjne miasta, co pozwala szczegółowo 

prześledzić rozwój przestrzenny miasta, porównując tę mapę z kolejnymi wydaniami 

planu Warszawy Feliksa Juliana Kasprzykiewicza oraz z innymi źródłami 

kartograficznymi z końca XIX wieku 90 . Interesujący jest zawarty na planie 

W.H. Lindleya z 1890 r. obraz kartograficzny części praskiej miasta. Szczegółowo 

przedstawiono system linii kolejowych. Plan ten swym zasięgiem obejmuje 

Nową Pragę, Szmulowiznę i Kamionek, jednak nie uwzględnia zmian terytorialnych, 

jakie nastąpiły w 1889 r., w wyniku których wymienione wyżej trzy 

terytoria przedmiejskie znalazły się w granicach Warszawy. Niniejsze dzieło kartograficzne 

w swej treści wyróżnia obiekty użyteczności publicznej, obiekty przemysłowe 

oraz wojskowe. Ponadto na planie umieszczono spis ulic miasta Warszawy 

w jej ówczesnych granicach, a więc z pominięciem nazw ulic Nowej 

Pragi 91 . 

Lindleyowskie mapy wielkoskalowe dla końca wieku, podobnie jak dzieła 

kartograficzne wojskowych służb topograficznych armii Królestwa Polskiego dla 

jego pierwszej ćwierci, stanowią kamienie milowe dziewiętnastowiecznej kartografii 

warszawskiej. Wyznaczają one nowy etap w dziejach polskiej kartografii 

miejskiej, wprowadzając ją w XX wiek. Wśród tych map można wyodrębić kilka 

jednolitych grup: plany sieci poligonowych i pomiarowych, plany ulic i bloków, 

mapy przedmieść i dalszych okolic miasta oraz plany ogólne Warszawy. 

Kartografika lindleyowskie to wielobarwne dzieła rękopiśmienne, których największy 

zbiór (niekompletny) jest przechowywany w Archiwum Państwowym 

m.st. Warszawy. Ponadto do tej grupy należą drukowane plany niwelacyjne miasta 

i przedmieść w skali 1 : 250, 1 : 2500, 1 : 10 000 (z warstwicami), 1 : 168000 

i 1: 25 000 92 . 

88 

J. Szymańska, Lindleyowskie mapy Warszawy, „Rocznik Warszawski", t. 3, 1962, s. 316-317. 

89 

BN, ZZK, 10816; Szczegółową analizę tego planu zob.: L. Królikowski, L. Szaniawska, 

op. cii., s. 33-36. 

90 

AGAD, Zb. Kart. 546-4; zob. także: ibidem, Zb. Kart. 48-7 i 546-31; A. Bartoszewicz, 

H. Bartoszewicz, Katalog, s. 21-22, 32-35. 

91 

BN, ZZK, 10816. Wyjątek stanowi umieszczona ulica Strzelecka, położona na terenie Nowej 

Pragi i ulica Esplanadna, stanowiąca granicę między Pragą i Nową Pragą. 

92 

J. Szymańska, op. cit., s. 315-320; A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Katalog, s. 22-23.


Mapa wielkoskalowa Warszawy w 21 sekcjach z 1897 r. w skali 1 : 2500, 

obejmująca swym zasięgiem miasto i przedmieścia od Pola Mokotowskiego po 

Bielany i od Koła po Kamionek oraz plan ogólny Warszawy z 1900 r. w skali 

1:10 000, o podobnym zasięgu, obydwa dzieła sygnowane nazwiskiem W.H. Lindleya 

zamykają dziewiętnastowieczne dzieje kartografii warszawskiej 93 . Językiem 

opisu planu z 1900 r. jest język rosyjski, w odróżnieniu planu W.H. Lidleya 

z 1890 r., gdzie językiem opisu jest rosyjski i polski. Na mapie wielkoskalowej 

Warszawy z ostatniego roku XIX wieku jest ukazane miasto w jego granicach, 

które przetrwały do czasu wielkiej rewolucji przestrzennej, jaka nastąpiła na mocy 

rozporządzenia generał-gubernatora warszawskiego Hansa Hartwiga von Beselera, 

dotyczącego rozszerzenia warszawskiego okręgu miejskiego i wykonania 

planu zabudowania miasta Warszawy z 8 kwietnia 1916 r. W wyniku „wielkiej 

inkorporacji" Warszawa zwiększyła swój obszar o 8210 ha, to jest z 3273 do 

11 483 ha, a wraz z Wisłą do 12 100 ha 94 . Pierwszą mapą wielkoskalową Warszawy 

prezentującą ten gwałtowny rozwój terytorialny miasta jest wykonany 

w lipcu 1916 r., a wydrukowany w lutym 1917 r. „Plan miasta stołecznego Warszawy 

i okolic" Marcelego Jeżowskiego, w skali 1 : 25 000 95 . 

Dziewiętnastowieczna Warszawa do 1873 r. rozwijała się w granicach wytyczonych 

przez okop Lubomirskiego. Poważne ograniczenia w rozwoju urbanistycznym 

miasta spowodowała najpierw budowa Cytadeli, a następnie stworzenie 

wokół miasta w 1878 i 1890 r. pierścienia fortów, stanowiących część zewnętrzną 

twierdzy Warszawa. Nie bez znaczenia był tu także brak całościowego planu 

regulacyjnego. Działalność urbanistyczna i architektoniczna miała charakter żywiołowy. 

Jednak pomimo licznych ograniczeń miasto rozwijało się, o czym 

świadczy choćby wzrost liczby jego mieszkańców. Według spisów pruskich 

w Warszawie w 1802 r. mieszkało 64 tys. osób, a w 1806 r. ludność cywilna przekroczyła 

68 tys. Pruski garnizon wojskowy liczył około 12 tys. osób. W 1813 r. 

w Warszawie mieszkało 79 tys., a w 1829 r. 140 tys. ludności cywilnej. Garnizon 

polsko-rosyjski w 1830 r. liczył 16 300 osób. W 1860 r. liczono w Warszawie 

163 tys. ludności stałej, a według spisu urzędowego liczba mieszkańców wraz 

z ludnością niestałą wynosiła 250 tys. Najszybszy rozwój ludnościowy miasta 

rozpoczął się w latach siedemdziesiątych i trwał do wybuchu wojny w 1914 r. 

Liczbę 300 tys. mieszkańców Warszawa przekroczyła w 1875 r., 400 tys. w 1883 r., 

500 tys. w 1892 r., 600 tys. w 1896 r., 700 tys. w 1900 r. a 800 tys. w 1911 r. 96 

93 

Atlas historyczny Warszawy. Wybrane źródła kartograficzne, Warszawa 1999, teka z mapami: 

Plan miasta Warszawy, 1900. 

94 

M. Nietyksza, W. Pruss, op. cit., s. 43-47. 

95 

AGAD, Zb. Kart. 478-14; M. Jeżowski od 1896 r. był naczelnikiem Biura Pomiarów przy 

Wydziale Eksploatacji i Kanalizacji Magistratu m. Warszawy, współautorem części map 

lindleyowskich. A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Katalog, s. 14, 39. 

96 

S. Kieniewicz, op. cit., s. 33, 108, 185.


Dla urbanistyki Warszawy ważnym okresem były lata 1815-1830. Nastąpiło 

wówczas porządkowanie przypadkowo zabudowanego śródmieścia. Uporządkowano 

teren wokół Zamku Królewskiego, tworząc plac Zamkowy w dzisiejszym 

kształcie. Powstały nowe place: Bankowy, Krasińskich, Teatralny, Żelaznej 

Bramy, Ewangelicki, Warecki, Pod Figurami (późniejszy Trzech Krzyży). 

Wzniesiono wiele monumentalnych budowli, z których najokazalszym był gmach 

Teatru Wielkiego. Zachodzące w tym względzie zmiany ilustrują przede wszystkim 

dzieła kartograficzne wojskowych służb topograficznych armii Królestwa 

Polskiego, ale także prace kartografów cywilnych tego okresu. 

Rozwój urbanistyczny miasta został zahamowany po powstaniu listopadowym. 

Warszawa, tracąc swój stołeczny charakter, utraciła jednocześnie możliwość 

wznoszenia kolejnych gmachów państwowych i znaczących budowli użyteczności 

publicznej. Dopiero w latach pięćdziesiątych XIX w. podjęto większe 

prace urbanistyczne, które w dużej mierze wiązały się z budową kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. 

Największy rozwój budownictwa w Warszawie przypada dopiero 

na lata siedemdziesiąte XIX wieku. Wszystko to jednak działo się w sposób 

żywiołowy, ponieważ miasto nie posiadało planu regulacyjnego. Wytyczono 

wprawdzie wiele nowych ulic, były to jednak ulice małe, bez większego 

znaczenia dla rozwoju przestrzennego i dla komunikacji miasta. Większe znaczenie 

komunikacyjne miało jedynie przebicie ulicy Nowomiodowej, między Senatorską 

i Krakowskim Przedmieściem, jak również ulicy Karowej. Największym 

przedsięwzięciem urbanistycznym w drugiej połowie XIX wieku były inwestycje 

związane z budową kolei Petersburskiej, Terespolskiej, Nadwiślańskiej, a następnie 

ze stworzeniem warszawskiego węzła kolejowego, łączącego prawo i lewobrzeżne 

linie kolejowe. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nastąpił, 

po zniwelowaniu okopu Lubomirskiego, także niewielki przyrost 

terytorialny w części lewobrzeżnej i większy po stronie praskiej miasta. Rozwój 

terytorialny przestrzenny i urbanistyczny oraz zmiany granic administracyjnych 

Warszawy w drugiej połowie XIX wieku najpełniejsze odbicie znalazły na mapach 

lindleyowskich z lat 1878-1900. Cenne uzupełnienie w tym zakresie stanowią 

mapy miasta i jego okolic sporządzone przez rosyjskie wojskowe służby 

topograficzne oraz cywilne plany ogólne Warszawy, takich autorów jak Wilhelm 

Kolberg, Wasilij W. Witkowski i Feliks Julian Kasprzykiewicz. Obraz kartograficzny 

miasta uzupełnia studiowanie bogatej bazy źródłowej, jaką stanowią kartografika 

szczegółowe - plany części miasta, cyrkułów, ulic i posesji oraz mapy 

hydrograficzne i komunikacyjne (zob. ilustracja 4). 

Zachowane mapy wielkoskalowe Warszawy i okolic pozwoliły na ukazanie 

dziewiętnastowiecznego obrazu kartograficznego miasta, poczynając od jego 

usytuowania w stosunku do najbliższej okolicy - miejscowości otaczających 

miasto i bezpośredniego terytorium przedmiejskiego. Następnie umożliwiły dynamiczne 

przedstawienie rozwoju przestrzennego i terytorialnego miasta, poczy-


nająć od zmian dokonanych w okresie okupacji pruskiej, a kończąc na rozszerzeniu 

granic miasta w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, pokazanie 

zmian jego granic administracyjnych oraz podziałów na cyrkuły. Najważniejszym 

było prześledzenie rozwoju urbanistycznego miasta, poczynając od przedstawienia 

rozwoju sieci dróg, ulic i placów, po linie kolejowe i tramwajowe, a następnie 

zabudowy miasta. W tym zakresie można wyróżnić kilka etapów. Pierwszym był 

czas okupacji pruskiej i Księstwa Warszawskiego - okres stagnacji. Drugim doba 

konstytucyjna Królestwa Polskiego, czyli okres największych inwestycji urbanistycznych 

XIX wieku. Kolejnym były lata między powstaniem listopadowym 

a styczniowym, drugi okres stagnacji. I ostatni czwarty, związany z rozwojem 

kolejnictwa, powstaniem warszawskiego okręgu przemysłowego oraz sieci wodociągów 

i kanalizacji, który uczynił Warszawę przed wybuchem wojny w 1914 r. 

miastem liczącym prawie milion mieszkańców. Natomiast ogromny przyrost terytorialny 

miasta, jaki nastąpił w 1916 r. stworzył podstawy dalszego rozwoju 

Warszawy jako nowoczesnego dwudziestowiecznego miasta, od 1918 r. stolicy 

niepodległej Polski.

1. Plan miasta Warszawy (Plan von der Stadt Warschau), 1809 r., 

Joseph Bach, AGAD, Zb. Kart. 542-24 a-b 

2. Plan miasta Pragi, 1817 r., Jakub Kubicki, 

Archiwum Państwowe m. st. Warszawy, K 19

3. Plan de la ville de Varsovie [...], 1837 r., Karol Richter, Józef Koriot 1 in., AGAD, 

Zb. Kart. 92-7 ark. 5 (arkusz obejmujący ówczesne centrum miasta) 

4. Plan m. Warszawy z numeracją domów, po 1908 r., Feliks Julian Kasprzykiewicz, 

AGAD, Zb. Kart. 484-4

MATERIAŁY I DOKUMENTY 

Czesław Wiśniewski Mazowieckie Studia Humanistyczne 

Nr 1-2, 2003 

PRÓBA IDENTYFIKACJI ŹRÓDEŁ CELÓW WYCHOWANIA 

Cele są zdarzeniami zamierzonymi przez sprawcę, a ich problemem zajmuje 

się teleologia (gr. teleos - osiągający cel). W przypadku wychowania można 

przyjąć, że są one postulowanymi projektami osobowości (uwzględniającymi 

podstawowe charakterystyki jej indywidualnego oblicza) zaadresowanymi do 

konkretnej osoby, by zapewnić jej właściwy rozwój i możliwości pracy nad sobą. 

Źródła celów wychowania różnie się lokalizuje i określa (tablica 1). Tworząc 

w miarę pełny ich zestaw trzeba uwzględnić: naturę ludzką, życie społeczne, 

sferę kultury, dorobek nauki, ideologię społeczną, założenia religijne. 

Natura ludzka 

Pojęcie natury (physisj pojawiło się w myśli starogreckiej, gdzie było powiązane 

z ideą niezmiennych bytowych struktur. Współcześnie określa się nim 

istotę czegoś, cechy charakterystyczne, właściwości. Natura ludzka to „zespół 

trwałych zdolności i sił motorycznych działających w organizmie ludzkim i zmuszających 

go do zaspokojenia nie tylko potrzeb biologicznych, lecz także aktywnego 

przystosowania do środowiska społecznego i kulturalnego, zdolności do 

tworzenia wartości społecznych i kulturalnych'". Przyjmuje się, że natura ludzka 

różni się jakościowo od natury zwierzęcej. Człowiek zachowuje się w sposób 

rozumny, korzysta z wolności, zwierzę zaś „porusza się w ograniczonym polu 

świadomości" i podlega bez reszty determinantom. 

Człowiek przekształca się i rozwija we wszystkich swoich wymiarach - 

dotyczy to organizmu, psychiki, osobowego „ja" i całości struktur wewnętrznych. 

Niezmienność bytu nie znajduje tu zastosowania. Ale czy dynamiczny charakter 

1 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, s. 113.

190 Czesław Wiśniewski 

natury ludzkiej nie daje jej żadnych szans na coś stałego i uniwersalnego? „Natura 

ludzka polega na nieustannym wysiłku przekraczania granic zwierzęcości 

tkwiącej w człowieku i wyrastania ponad nią człowieczeństwem i rolą człowieka 

jako twórcy wartości" 2 . Czynniki aksjologiczne zaznaczają się w niej w sposób 

szczególny. 

Wybrane prezentacje źródeł celów wychowania 

Kazimierz Sośnicki Helidor Muszyński Gaston Mialaret 

1. Naturalistyczne źródła celów 

wychowania: 

- ogólnoludzka natura 

człowieka, 

- indywidualne właściwości 

człowieka, 

- „los" charakteryzujący bieg 

życia człowieka. 

2. Socjologiczne źródła celów 

wychowania: 

- empiryczny obecny stan 

życia społecznego, 

- ideologiczny obraz życia, 

który powstaje i rozwija się. 

Podejścia (koncepcje) 

w zakresie stanowienia 

celów wychowania: 

1. Naturalistyczne. 

2. Socjologistyczne: 

- funkcjonalistyczne, 

- futurologistyczne. 

3. Aksjomatyczne: 

- fideistyczne, 

- kulturalistyczne. 

Tablica 1 

Wyprowadzanie celów 

wychowania z: 

1. Dziejów oświaty i pedagogiki 

oraz z wychowania i pedagogiki 

porównawczej 

2. Nauk podstawowych: 

- biologicznych, 

- psychologicznych, 

- socjologicznych. 

3. Analizy obiektywnej pedagogiki 

naukowej: 

- dydaktyki eksperymentalnej, 

- psychopedagogiki, 

- socjopedagogiki. 

Bogdan Suchodolski Heliodor Muszyński Stanisław Nalaskowski 

1. Przyszłościowa perspektywa, 

do której mamy ludzi 

przygotować (potrzeba 

przygotowania do życia w 

określonych warunkach 

historyczno-społecznych) - 

historyczne źródło celów 

wychowania. 

2. Sam człowiek (antropologia 

filozoficzna syntetyzująca 

wiedzę filozoficzną, socjologiczną, 

historyczną o człowieku) 

- antropologiczne 

źródło celów wychowania. 

1. Naturalistyczne. 

2. Socjologistyczne. 

3. Kulturalistyczne. 

4. Futurologistyczne. 

1. Wyprowadzanie celów „od 

góry" - z założeń i praw nauki 

oraz filozofii (droga, którą 

kroczy teoretyk). 

2. Wyprowadzanie celów „od 

dołu" - z opinii czynników, 

warstw, kręgów społecznych 

(droga, którą kroczy praktyk). 

Źródło: K. Sośnicki, Istota i cele wychowania, Warszawa 1967, s. 168-169; B. Suchodolski, 

Świat człowieka, Warszawa 1967, s. 22-23; H. Muszyński, Wstęp do metodologii 

pedagogiki, Warszawa 1971, s. 113-124; tenże, Zarys teorii wychowania, Warszawa 1976, 

s. 157-161; G. Mialaret, Wprowadzenie do pedagogiki, Warszawa 1968, s. 16; S. Nalaskowski, 

O ideale wychowania i celach kształcenia, Toruń 1993, s. 12-14. 

2 R. Ingarden, Książeczka o człowieku, Kraków 1987, s. 25.

Próba identyfikacji źródeł celów wychowania 191 

Niemalże całą historię filozofii człowieka można osnuć na kanwie przeciwstawienia: 

„ludzie są podli" - „ludzie są dobrzy". Przeważają tu poglądy pesymistyczne. 

Cytowany autor tak wyjaśnia problem: „Z pewnością egoizm dominuje 

w większości ludzkich czynów indywidualnych, społecznych czy narodowych. 

Jest jednak czymś specyficznie ludzkim działać wyłącznie dla cudzego 

dobra czy szczęścia i w wypadkach wyjątkowych oddać swe życie dla uratowania 

cudzego życia, czasem nawet kogoś zupełnie obcego. Człowiek może dokonywać 

czynów straszliwych, okrutnych i »nieludzkich«, lecz zarazem jest jedynym 

stworzeniem, które czuje się upokorzone przez swe złe czyny i stara się 

odpokutować za swoje winy" 3 . 

Człowiek zaskakuje nowością dzieł i czynów, bohaterstwem i tchórzliwością, 

różnorodnością zachowań, lękiem o przyszłość a zarazem podziwu godną 

zdolnością do regeneracji sił, by móc iść do przodu po doznanych upadkach i niepowodzeniach. 

Oto właściwości (standardy), jakie warto dostrzec na psychologicznym 

poziomie organizacji natury ludzkiej 4 : spójność i ciągłość doświadczeń, 

jednostkowość, aktywność, niezależność, kompetencja, wspólnotowość (iinterpersonal 

relatedness). 

Życie społeczne 

Określa się nim ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania 

jednostek i zbiorowości przebywających na wyodrębnionej przestrzeni. Dynamikę 

tych zjawisk wyznaczają: poza kulturowymi, czynniki przyrodnicze - 

wywierające wpływ na strukturę i funkcjonowanie społeczeństwa będącego częścią 

przyrody (dotyczą one człowieka jako istoty biologicznej, środowiska geograficznego, 

procesów demograficznych) oraz czynniki ekonomiczne - konieczne 

dla utrzymania człowieka i zbiorowości przy życiu (sposoby użytkowania zasobów 

środowiska, narzędzia, maszyny, urządzenia techniczne, umiejętności 

i sprawności, organizacja pracy). 

Bytowa odrębność i niepowtarzalność człowieka nie przeczą potrzebie jego 

komunikacji, bliskości „jedności" ze światem zewnętrznym, zwłaszcza ludzkim. 

W życiu społecznym poszczególni ludzie odnajdują naturalne zwieńczenie swego 

zróżnicowania somatycznego i psychicznego. Społeczeństwo „wchłania" jednostkę 

już od chwili jej urodzenia. Jednostka zaś czerpie i korzysta z tego, co 

ma do zaproponowania społeczeństwo, można więc równie metaforycznie powiedzieć, 

że „wchłania" ona społeczeństwo. Jednostka i społeczeństwo są to dwa 

3 Ibidem. 

4 Z. Spendel, Relacyjne ujęcie natury ludzkiej, „Przegląd Psychologiczny" 1989, nr 1, 

s. 45-59.


wymiary tej samej rzeczywistości. Skoro jednostka jest częścią społeczeństwa, 

to ma wobec niego określone zobowiązania. Dobro jednostki nie może pomijać 

i świadomie naruszać podstawowych wartości społecznych, gdyż stanie się wówczas 

dobrem pozornym. Podobnie jest też z zobowiązaniami społeczeństwa wobec 

jednostki. 

Każde społeczeństwo ma swoje dzieje. Żyje i tworzy w określonych warunkach, 

kształtuje się w procesie zbiorowej aktywności. Łączy i wyróżnia je więź 

obiektywna (język, terytorium, kultura, ekonomika, państwo) oraz subiektywna 

(świadomość społeczna). I w tym kontekście można mówić o charakterze narodowym 

czy psychice narodu. To wspólnota losów historycznych powoduje wytworzenie 

u członków danego narodu typowych dyspozycji (właściwości) - 

swoistych składowych zbiorowej psychiki. Typowość oznacza częstość występowania 

dyspozycji, a nie posiadanie ich przez wszystkich bez wyjątku członków 

narodu - nie oznacza jednolitości psychicznej jego osobników. 

Specyficzne właściwości każdego narodu formują się na tle bogatego splotu 

warunków, w długim przedziale czasowym, są produktem tradycji i wspólnych 

doświadczeń. Człowiek jest wytworem społecznych interakcji i oddziaływań. 

Psychika narodu pozostawia „ślad" na indywidualnej biografii każdej jednostki. 

Cechy charakteru narodowego, zaakceptowane, uznane za pożądane i godne 

upowszechnienia mogą być wzmacniane i wciąż aktualizowane, nie tylko w procesie 

naturalnych form komunikacji, ale także za pośrednictwem odpowiednio 

ukierunkowanych działań różnych struktur życia zbiorowego, jeśli ze względu 

na swą istotność - będą podnoszone do rangi celów wychowania. 

Życie społeczne stawia człowiekowi wymagania w zakresie intelektualnym, 

sprawnościowym, moralnym, fizycznym. Wiedza, inteligencja, kultura techniczna, 

dyscyplina to warunki operatywności działań. Analiza dziejowego rozwoju ludzkości 

potwierdza, że rola człowieka staje się coraz większa w miarę zachodzących 

przemian i dokonującego się postępu. Dziś w procesie pracy nie wystarcza 

już być tylko odpowiedzialnym wykonawcą, coraz bardziej niezbędny staje się 

element inicjatywy, nowatorstwa, osobistego wkładu. Współczesność wymaga 

ludzi nie tylko znacznie lepiej wykształconych, ale też bardziej dojrzałych. 

Wymaga niekonwencjonalnych zachowań, odwagi w myśleniu i projektowaniu 

stanów przyszłych, składa zapotrzebowanie na uspołecznienie (jakościowo inne, 

realne uspołecznienie, także i ludzkich postaw), wymaga odpowiedzialności za 

swoje stanowisko pracy i jej wyniki, za losy zbiorowości, w której się żyje, zrzucenia 

z siebie piętna negatywnych przyzwyczajeń i nawyków. Życie w warunkach 

demokracji wymaga umiejętności rozumienia złożonych problemów funkcjonowania 

społeczeństwa, znajomości jego kierunków rozwojowych i racjonalności 

w ich wyznaczaniu, sprawnego współdziałania dla dobra własnego 

i wspólnego a także dystansu wobec wielu tradycyjnych wzorów.


Sfera kultury 

Na kulturę składa się całokształt wytworów ludzkich. Są to zarówno „wytwory 

rąk", jak i „wytwory ducha". Choć podział taki, prowadzący do wyodrębnienia 

kultury materialnej i kultury duchowej, opiera się na umowności, gdyż 

świat wytworów człowieka jest jednolity (myśl twórcza splata się z tworzywem) 

i ciągły (nie ma zasadniczej przepaści między najbardziej abstrakcyjnymi ideami 

czy działami sztuki a przedmiotami codziennego użytku) to jednak rozgraniczenie 

sfer kultury stało się faktem, do którego już przywykliśmy. 

Każdy wytwór kultury jest zlokalizowany w czasie, w przestrzeni i nie istnieje 

poza zbiorowością ludzką. Kultura zbiorowości nie stanowi jednak prostej 

sumy kultur osobistych jej członków - jest ogółem wartości przyjętych i wyznaczających 

zachowania uznane za „obowiązkowe". Nie wszystko bywa przekazane 

następnym pokoleniom. Tylko to, co zdało egzamin trwałości jest zaliczane 

do dziedzictwa kulturowego, stając się źródłem wiedzy, mądrości, przeżyć estetycznych. 

Przeszłość wpływa na kształt współczesności i przyszłości. Ciąg dziejowy 

polega na tym, że chcąc aktywnie uczestniczyć w jego procesie, trzeba najpierw 

wpisać się w ukształtowaną historycznie rzeczywistość, przyswoić nagromadzony 

dorobek i w ten sposób dojrzeć do roli pełnowartościowego członka 

zbiorowości. Mamy tu do czynienia z kulturą już stworzoną i kulturą tworzącą 

się. Ta ostatnia powinna być dostrzegana w określonej perspektywie i dynamice. 

Wizja przyszłości nie posiada wartości konstruktywnej, jeśli jest zaledwie prostym 

przedłużeniem istniejącego stanu rzeczy. Przyszłość tylko w pewnym zakresie 

stanowi dalszy ciąg teraźniejszości, a w znacznym stopniu jest jej zaprzeczeniem. 

Skoro przyszłość ma być przyszłością nowej jakości (przyszłością odmiany), 

przeto i realizowane cele wychowania muszą uwzględniać radykalizm zachodzących 

przemian. Nie mogą one powstać poza kulturą i wbrew niej. Nosicielem 

i wytworem kultury jest człowiek. I tu zasadnie podkreśla się, że jednostka 

ludzka rodzi się dwukrotnie - raz jako istota biologiczna, i po raz drugi jako 

istota kulturowa. Kultura jest niezbędnym czynnikiem rozwoju każdej osobowości, 

podstawową siłą wychowawczą. Integruje i zespala ludzi, steruje ich zachowaniami, 

porządkuje świat. Asymilując kulturę zyskuje człowiek miejsce we 

wspólnocie ludzkiej. Nieskuteczna jej recepcja i identyfikacja z wzorem ograniczającym 

szanse rozwojowe lokuje człowieka na marginesie życia. 

Wrastanie w kulturę dokonuje się wraz z przyjmowaniem języka, poznaniem, 

doskonaleniem sposobów myślenia, uczeniem się, wartościowaniem, 

działaniem. Wyróżnikiem ludzkiej aktywności staje się zdolność zmieniania 

świata, a nie tylko podtrzymywanie już istniejących form. Człowiek korzystający 

z dorobku kultury jest zarazem twórcą kultury, której piętno zostaje odciśnięte 

na każdym celu wychowania. Trafnie mówi się o „kulturowym ideale


osobowości" 5 , który obok ról społecznych, jaźni subiektywnej i jaźni odzwierciedlonej 

należy do socjogennych składników osobowości. Kultura formuje człowieka, 

z kultury wywodzą się cele wychowania. 

Dorobek nauki 

Nauka obejmuje system uzasadnionych pojęć, twierdzeń i hipotez dotyczących 

rzeczywistości (obiektywny rezultat poznania) oraz ogół czynności składających 

się na działalność badawczą (proces twórczego poznania). Na naukę składa 

się wiedza naukowa i badania naukowe. Wiedza naukowa stanowi rezultat badań, 

a bezpośrednim celem badań jest rozwijanie, pomnażanie i doskonalenie 

wiedzy. Ze względu na ścisły związek wytworu (rezultatu) i czynności (procesu) 

terminem nauka oznaczamy jedno i drugie, a więc twórczo osiągnięte poznanie 

i planowe dochodzenie do nowego poznania. 

Nauka jest dobrem szczególnym. Jej rozwój budzi optymizm i nadzieję. Daje 

możliwość opanowania złożonych sytuacji życia i rozwiązywania napotkanych 

problemów. Stanowi dziedzinę świadomości i praktyki społecznej, w której 

uczestniczą ludzie umiejący zdobyć się na wysiłek intelektualny, ćwiczący umysł, 

narzucający sobie dyscyplinę niezbędną w systematycznej pracy. Nauka służy 

nie tylko doskonaleniu materialnych i społecznych warunków ludzkiej egzystencji, 

wdrażaniu lepszych rozwiązań organizacyjnych i sprawnościowych (pośrednie 

znaczenie dla człowieka), ale także rozbudza potrzeby poznawcze, aktywizuje 

wyobraźnię, wzbogaca świat wartości, wpływa na jakość życia, współdziała 

w doświadczaniu jego sensu, wychowuje (bezpośrednie znaczenie dla człowieka). 

Służy zarówno optymalnemu rozwojowi cywilizacji, jak też doskonaleniu 

wewnętrznego życia jednostki. Mówi się o „nauce dla rozwoju" oraz „nauce dla 

istnienia". Pierwsza orientuje się bardziej na świat zewnętrzny, druga na życie 

osobowościowe. Każdy człowiek funkcjonuje w określonym środowisku, zawsze 

jest związany z jakąś zbiorowością. Będąc cząstką świata jest sprawcą dokonujących 

się w nim zmian. Zmieniając świat zmienia samego siebie. 

Nauka zwiększa pewność wyrażanych sądów, racjonalność dojrzewających 

myśli i skuteczność podejmowanych czynów. Opisuje i rejestruje fakty, tworzy 

nowe jakości. W nauce mamy do czynienia ze zjawiskiem selekcji i kumulacji. 

Podstawą jej postępu jest zasada dziedziczności, tzn. zachowanie i przekazywanie 

wyników uznanych za słuszne, przy negacji tego, co w toku historii i praktyki 

zostało uznane za fałszywe. Myśl naukowa przeszłości zachowuje się i żyje 

w myśl naukowej współczesności - gromadzone wytwory wzbogacają jej wartość 

i ogólny dorobek. 

5 J. Szczepański, op. cit., s. 128.


Nauka służy świadomemu kształtowaniu przyszłości, choć nie można jej 

rozpatrywać tylko w kategoriach użyteczności. Jest ideą na podstawie której 

tworzy się jutro. Wyróżnia się prospektywnością. Ale czy w nauce wszystko jest 

możliwe do bezbłędnego przewidzenia? Otóż między stwierdzeniami nauki a potrzebami 

życia istnieje luka. Naukowe poznanie rzeczywistości i jej rozwojowych 

perspektyw musi wyrażać się we wnioskach alternatywnych. Nauka nie daje 

odpowiedzi na pytanie: co powinniśmy uczynić, lecz tylko na pytanie, jak powinniśmy 

czynić, skoro zdecydowaliśmy się zmierzać w takim, a nie w innym 

kierunku. 

Cele wychowania są wyrazem antycypacji nauki w sferze praktyki wychowawczej. 

Jednak ich realizacja odbiega często od zaprogramowanych ustaleń, 

a procedura określania nie dowodzi idealnej trafności celu w każdym przypadku. 

Wiele nauk wspomaga pedagogikę w poszukiwaniach teologicznych. Filozofia 

buduje koncepcje człowieka, na których chcemy się oprzeć, określając cele 

wychowania; psychologia przybliża treść i genezę ludzkiej osobowości (realnego 

obszaru spełniania się celów wychowania); socjologia pokazuje tło społeczne 

w całej jego strukturalnej i funkcjonalnej złożoności, na gruncie którego działa 

i rozwija się człowiek; historia przybliża istotę procesu dziejowego wraz z miejscem 

i rolą w nim człowieka. Poszczególne nauki znajdują swoje odbicie w realizowanym 

programie szkolnym, a ich prognozy rozwojowe w podejmowanych 

planach badawczych. 

Ideologia społeczna 

W szerokim znaczeniu „ideologią określonej grupy społecznej (politycznej, 

artystycznej) nazywa się całokształt poglądów, wartościowań i haseł, które tłumaczą 

sytuację historyczno-społeczną, polityczną, kulturową i gospodarczą oraz 

wyrażają interesy tej grupy" 6 . Jest ona wszechstronnym uzasadnieniem tego, co 

dana grupa chce zdobyć w trosce o pełnię swojego rozwoju. Eksponuje się tu 

zgromadzony oraz uogólniony dorobek intelektualny z zakresu dyscyplin pozatechnologicznych. 

Ideologie wyjaśniając i legitymizując rzeczywistość w interesie 

danej grupy, są także z reguły silnie zabarwione emocjonalnie. I trudno je 

wówczas oddzielić od filozofii i światopoglądu. Wiele treści światopoglądowych 

kumulują te ideologie, które podejmują się eksplikacji globalnych procesów społecznych. 

Takie ideologie zawierają określony światopogląd lub jego fragmenty, 

lecz nie każdy światopogląd ma charakter ideologiczny. Ideologie usprawiedliwiają 

działania grupy, której służą-racjonalizują je i uprawomocniają, choć mogą 

też konsekwentnie zniekształcać rzeczywistość. 

6 S. Kamiński, Nauka i metoda, Lublin 1992, s. 238.


Akeeptywne podejście do ideologii nie oznacza, że jest im przypisana absolutna 

trwałość. Ulegają one zmianom, zarówno pod wpływem rozwijającej się 

wiedzy o społeczeństwie, jak i na skutek tego, że liczne i bogate konteksty życia 

ludzkiego nie mają cechy bezwzględnej stałości - ich aktualność sprawdza się 

„w danym czasie, miejscu i określonych warunkach". Na ideologię składa się 

nie tylko opis rzeczywistości (warstwa teoretyczna), ale także wartościowanie 

(warstwa aksjologiczna) oraz przewidywanie stanów przyszłych (warstwa prognostyczna). 

Ideologie wspierają i uzasadniają podstawy ustroju społecznego - 

partycypują w projektowaniu aktualnych i perspektywicznych warunków życia. 

Na gruncie teleologii odpowiedź na pytanie, kogo wychować, czyli odpowiedź 

na pytanie dotyczące celów wychowania, jest powiązana z odpowiedzią na pytanie 

o pożądany obraz warunków przyszłego życia, który to obraz winien być 

tak skonstruowany, by mógł nieść jak najwięcej pożytku jednostce ludzkiej i realizować 

ją jako wartość w stopniu możliwie najwyższym. Chodzi o model ustroju 

społecznego, z którym bezpośrednio i wprost wiąże się wizerunek jednostki ludzkiej 

znajdujący odbicie w celach wychowania. 

Założenia religijne 

Fakt istnienia religii nie podlega wątpliwości. Jest ona ściśle powiązana z nauką, 

moralnością, sztuką i stanowi obok nich odrębną dziedzinę ludzkiego świata 

wartości. W tej dziedzinie przejawia i spełnia się świętość. 

Głównym nurtem tradycji europejskiej jest chrześcijaństwo oraz działania 

kultowe i wychowawcze podejmowane przez instytucję Kościoła. Ich „kartę 

konstytucyjną" stanowi encyklika Piusa XI o chrześcijańskim wychowaniu 

młodzieży. Zwraca ona uwagę, że wychowanie to dzieło społeczne, a nie 

jednostek. „Człowiek rodzi się najpierw w rodzinie, następnie wzrasta i znajduje 

swe miejsce w społeczeństwie zorganizowanym jako państwo, a do życia 

nadnaturalnego rodzi się przez chrzest w Kościele" 7 . Rodzina ma prawo naturalne 

do wychowania dzieci, prawo to jest wcześniejsze od prawa państwa, które 

powinno rodzinie pomóc w jej zadaniach, ale nie może jej zastępować, jeśli 

rodzice żyją i mogą odpowiedzialnie sprawować opiekę nad dziećmi. Państwo 

posiada prawo wychowawcze wobec swych obywateli z tytułu dobra wspólnego. 

Kościół ma prawo nadprzyrodzone do wychowania wiernych z dwóch 

tytułów: z misji nauczycielskiej zleconej przez Chrystusa („Idźcie więc i nauczajcie 

wszystkie narody udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha 

Świętego; uczcie je zachowywać wszystko, co wam przekazałem" - Mt 28, 19) 

oraz z misji zbawienia dusz, czyli macierzyństwa duchowego („Kto wierzy 

7 S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1993, s. 105.


i przyjmuje chrzest, będzie zbawiony; a kto nie wierzy, będzie potępiony" - 

Mk 16, 16). 

Cele wychowania zostały nakreślone w dekalogu. W „pasterskim posługiwaniu" 

chodzi głównie o uzasadnienie i wyegzekwowanie odwiecznych przykazań 

boskich. Wychowanie staje się wobec tego wrastaniem człowieka w wartości 

ofiarowane przez Boga. Jest świadczeniem pomocy w urzeczywistnianiu i rozwijaniu 

człowieczeństwa, w nadawaniu życiu ludzkiemu sensu rozumianego jako 

zjednoczenie ze Stwórcą poprzez miłość bliźniego. 

Religia jest kategorią ontyczną (sposobem istnienia człowieka, relacją między 

nim a różnie rozumianym transcendensem), jest kategorią psychiczną (formą 

świadomości ludzkiej obejmującą przeżycia i doznania poznawcze, emocjonalne, 

dążeniowe) ale religia to także zjawisko społeczno-kulturowe (system 

głoszonych prawd i dróg uświęcania się, zespół norm postępowania oraz instytucji; 

kościołów, wspólnot religijnych, które określają i przekazują doktrynę, 

zasady moralne, kult). I to ostatnie wyjaśnia dlaczego są liczne religie, skąd bierze 

się wielość interpretacji pojęcia bóstwa i przejawów stosunku człowieka do 

niego. Przyjmuje się, że religia jest nieodłączna od życia ludzkiego. Ale nie 

wszyscy są ludźmi wierzącymi, przeto kategoria homo religiosus nie jest zasięgu 

powszechnego - ma swoje ograniczenia. 

W przeszłości do poszczególnych źródeł celów wychowania podchodzono 

na zasadzie skrajnej selektywności. Często akcentując rolę zaledwie jednego 

z nich, nie doceniając, a nawet pomijając znaczenie innych. 

Mamy więc do czynienia z (schemat 1): naturalistycznymi koncepcjami stanowienia 

celów wychowania, przyjmującymi za nadrzędną przesłankę celów 

tendencje wrodzone (np. Herbert Spencer); socjologistycznymi koncepcjami, 

uznającymi analizę procesów i warunków życia społecznego za punkt wyjścia 

w budowaniu celów (np. Florian Znaniecki); kulturalistycznymi koncepcjami, 

odwołującymi się do niezmiennych wartości, jakich wychowaniu dostarcza kultura 

(np. Sergiusz Hessen); racjonalistycznymi koncepcjami, czyniącymi podstawowym 

źródłem celów poznanie naukowe i jego wyniki (np. Gaston Mialaret); 

ideologicznymi koncepcjami, sięgającymi do ideologii społecznej jako naczelnej 

przesłanki celów (np. Heliodor Muszyński); religijnymi koncepcjami wyprowadzania 

celów wychowania, eksponującymi założenia religii i prawdy objawione 

(np. Stefan Kunowski). 

Każde podejście jednostronne próbujące „zamieścić" kategorię celu w obszarze 

wyodrębnionego na zasadzie wyłączności czynnika konstytutywnego jest 

niewystarczające, a może być nawet błędne. Poszukując istoty celów wychowania 

trzeba odwoływać się zarówno do tych przesłanek, które tkwią w samym 

człowieku, jak też w warunkach społecznego życia i w dorobku kultury, w refleksji 

historycznej oraz też w orientacji aktualistycznej czy prognostycznej, 

w założeniach i prawach nauki, filozofii, ideologii, religii. Wszystkie płaszczy-


zny namysłu są do wykorzystania i wskazane jest tu podejście zarówno „odgórne", 

jak też „oddolne". Nie monocentryzm i wyłączność, lecz komplementarność 

i konstruktywna integralność źródłowa to najtrafniejsza droga do formuły 

celów wychowania - formuły, która ze względu na swą otwartość wymaga poszukiwania 

wciąż nowych pól refleksji, jak też w miarę możliwości, stosownych 

uściśleń i konkretyzacji. 

Schemat 1 

Źródła i koncepcje wyprowadzania celów wychowania 

/Założenia\ 

religijne 

f Dorobek! 

nauki 

CELE WYCHOWANIA 

Legenda: 

rodzaj źródła 

• kategoria koncepcji 

Natura 

ludzka 

Sfera 

kultury 

W 

• kierunki wzajemnych oddziaływań 

ródło: Opracowanie własne

Elżbieta Śmiechowska 


Nr 1-2, 2003 

PRZEGLĄD TWÓRCZOŚCI PEDAGOGICZNEJ 

ADOLFA DYGASIŃSKIEGO 

Adolf Dygasiński, przebywając w Krakowie w latach 1871-1877, w czasopiśmie 

„Szkice Społeczne i Literackie" zamieszcza cykl Listów o naszym wychowaniu, 

w których podejmuje dyskusję nad węzłowymi problemami szkoły 

galicyjskiej 1 . Doniosłość poruszanych przez publicystę kwestii zrozumie się dokładniej 

wtedy, gdy uwzględni się stosunki polityczno-prawne oraz stan oświaty 

w Galicji. 

Silne stronnictwo konserwatywno-ziemiańskie, zwłaszcza w ośrodku krakowskim, 

poszukiwało porozumienia z rządem w Wiedniu, aprobując strukturę monarchii 

i próbując rozwijać ten region w ramach uprawnień konstytucyjnych. Toteż 

w Galicji, choć zacofanej gospodarczo, od 1866 r. działała Rada Szkolna Krajowa, 

która na nowych zasadach oparła strukturę szkolnictwa. Pracowała ona formalnie 

po zatwierdzeniu jej statutu przez cesarza w czerwcu 1867 r., a realizowała 

program reformy wychowania w duchu narodowym, opracowany przez 

Józefa Dietla, profesora i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. 

Dietl wystąpił zdecydowanie przeciwko hamowaniu rozwoju szkolnictwa 

przez rząd w Wiedniu i hierarchię kościelną. Rolę kościoła w szkołach ograniczał 

tylko do nadzoru nad religijnym wychowaniem młodzieży. Podkreślał 

wagę nauczania elementarnego, wyraźnie też formułował jego cele: „Wychowywać 

w dziecku człowieka, wykształcić jego umysł, uszlachetnić jego usposobienie, 

wzbudzić w niem uczucie religijne i moralne: poczciwości, prawości, 

życzliwości, cnót obywatelskich i miłości kraju, słowem uobyczajnić ich 

i podnieść do godności człowieczej i obywatelskiej - oto w krótkich słowach 

jest wielkie, ale trudne, zadanie szkoły ludowej" 2 . Postulował również radykalną 

poprawę zaniedbanego wychowania dziewcząt: „Gdyby nam wybierać wypa- 

1 A. Dygasiński, Listy o naszym wychowaniu, „Szkice Społeczne i Literackie" 1875: nry 36, 

37, 38; 1876: nry 1/2, 3, 5. 

2 S. Kot, Historia wychowania, t. II, Warszawa 1995, s. 312.

200 Elżbieta Śmiechowska 

dało między wychowaniem chłopców i dziewcząt wypadałoby zacząć od 

drugiego" 3 . 

W swojej działalności Rada Szkolna Krajowa od początku napotykała przeszkody 

ze strony wiedeńskiego ministerstwa oświaty, które w zasadzie rozstrzygało 

o kierunkach kształcenia i wychowania. Mimo trudności prawnych, a dzięki 

odwadze i energii poszczególnych osób, m.in. Euzebiusza Czerkawskiego, 

wysiłki reformatorskie owocowały zwolna wymiernymi rezultatami. Po usunięciu 

nauczycieli cudzoziemców, na co pozwalał statut Rady, zmianie podręczników 

i uwspółcześnieniu programów, szkolnictwo osiągnęło wyższy poziom w 

porównaniu z tym, który prezentowało przed powstaniem Rady Szkolnej Krajowej. 

Otwarto polskie szkoły realne, do których w latach 1872-1874 napłynęło 

dużo młodzieży. Stanisław Kot podaje, że otwarto także dziewięć seminariów 

nauczycielskich (3-letnich) oraz trzy żeńskie (4-letnie) i - co ważniejsze - kierowali 

nimi wykształceni pedagodzy 4 . 

Przystąpiono również do zakładania szkół ludowych, nadając im ogólnokształcący 

charakter, zgodnie z przepisami prawa austriackiego. Austriacka ustawa 

zasadnicza z 1849 r. narzucała szkole ludowej cele ogólnokształcące. W ten sposób 

prawnie broniła także polskiej szkoły przed pojawiającymi się zakusami 

ograniczenia jej do roli szkółki dla chłopów i rzemieślników, która w konsekwencji 

zamykałaby im szanse dalszej nauki. 

Frekwencja we wszystkich rodzajach szkół początkowo gwałtownie wzrastała. 

Sytuacja zaczęła zmieniać się około 1875 r. 

Nieufnie i z niepokojem patrzyły grupy konserwatywne na wyższy poziom 

szkół i seminariów nauczycielskich. W istocie konserwatyści zaczęli działać 

w kierunku obniżenia poziomu nauki w seminariach, podziału szkoły ludowej 

na dwa odrębne typy, wiejski i miejski, oraz poddania szkół wpływom kleru. Opory 

Rady Szkolnej próbowano przełamać obcinaniem budżetu na budowę szkół. 

Za zgodą Sejmu rozpoczęto też zakładanie szkół rolniczych, które bezpośrednio 

podlegały wydziałowi krajowemu, a nie Radzie Szkolnej. Walki między Radą 

Szkolną Krajową a Ministerstwem Oświaty, a także ataki posłów ruskich i niemieckich, 

zasiadających w parlamencie wiedeńskim, na reformatorskie poczynania 

Rady Szkolnej spowodowały, że odebrano jej prawo mianowania dyrektorów 

i nauczycieli szkół średnich oraz zgłaszania ustaw. Wtedy właśnie wystąpił 

Dygasiński ze swoim studium pedagogicznym Listy o naszym wychowaniu. Podjął 

w nim rozważania nad szkołą ludową, poziomem seminariów nauczycielskich 

i typem szkoły średniej oraz nad istotą ideału wychowawczego. 

Przyszły twórca Beldonka poddał ostrej krytyce koncepcje szkoły ludowej 

formułowane przez obóz konserwatywny. Opowiedział się za przyznaniem 

3 Ibidem. 

4 Ibidem, s. 313.

Przegląd twórczości pedagogicznej Adolfa Dygasińskiego 201 

wszystkim dzieciom równych praw do kształcenia ogólnego i swobodnego wyboru 

zawodu. Odrzucił system kształcenia wiążący dziecko z zawodem i z pozycją 

społeczną ojca 5 . Nawiązał do sytuacji szlachty w pouwłaszczeniowej galicyjskiej 

rzeczywistości, a przede wszystkim do warunków życia chłopów i ich dzieci. 

Dostrzegał wyzysk chłopów przez Żydów i kolonistów. Oburzało go, że ciemny 

chłop jest trzymany w „szponach ciemniejszych jeszcze, ale energiczniejszych 

za to, miejscowych i okolicznych Żydów" 6 . Przepowiadał, że wkrótce polską 

ziemię będzie uprawiał „obcy, nienawidzący nas przechodzień znad Szprei i emigranci 

palestyńscy" 7 . Boleśnie odczuwał fakt, że szlachta traci swoje eksponowane 

miejsce w społeczeństwie z powodu właśnie wyprzedaży ziemi w obce ręce. 

Dygasiński sądził, iż przyczyną zapaści cywilizacyjnej i rozkładu społeczeństwa 

jest brak ideału wychowawczego na miarę potrzeb lat osiemdziesiątych 

XIX w. 8 Jego zdaniem, lekceważenie pedagogizacji rodziców spowodowało, że 

nie rozumieją oni istoty nauczania i procesów wychowawczych, a także nie znają 

własnych obowiązków w zakresie wychowania dzieci. Cenią zaś wykształcenie 

powierzchowne i w gruncie rzeczy pozorne: „Trudno pomyśleć i na serio 

w to uwierzyć, że dobrze moralnie i umysłowo sformowany człowiek jest rodzajem 

mikstury uwarzonej w tyglu aptekarskim. Trochę wiary, trochę poezji, 

trochę sztuki, manier, trochę filozofii, historii, filologii, pojęć prawnych itd., misce 

omnia, fiat pilula" 9 . 

Przypominał rodzicom, że to na nich spoczywa głównie trud wychowania 

dziecka. Systemowi szkolnictwa zarzucał natomiast nadmierny lojalizm, niedocenianie 

nauki języka polskiego i historii, filologiczną przesadę oraz autorytatywność. 

Wydrwił metody wychowawcze bon i guwernerów, ich kulturę ogólną 

i wpajanie dzieciom ponad potrzebę konwenansów towarzyskich 10 . 

Postulował przyjęcie ideału wszechstronnie wykształconego człowieka. Uznał 

za konieczne utworzenie w Uniwersytecie Jagiellońskim katedry pedagogiki, która 

wykształciłaby nowoczesnych pedagogów, umiejących wychowywać zgodnie 

z tym ideałem 11 . Przewidywał jednak trudności ze zorganizowaniem tejże katedry 

powodowane działaniami osób, które mają wpływ na obsadę stanowisk 

w uniwersytecie. 

Swoimi propozycjami pedagogicznymi Dygasiński naraził się konserwatystom, 

przewodzącym życiu społeczno-kulturalnemu Krakowa. W jeszcze większym 

stopniu prowokował sfery zachowawczo-klerykalne swoją działalnością 

5 A. Dygasiński, op. cit1875, nr 36. 

6 Ibidem. 

I Ibidem. 

8 Ibidem, 1875, nr 37. 

9 Ibidem, 1875, nr 38. 

10 Ibidem, 1875, nr 37. 

II Ibidem, 1876, nr 1/2.


wydawniczą: propagowaniem myśli darwinowskiej, poglądów Wilhelma Wundta, 

Johna Tyndalla i Friedricha Maxa Mullera. Nie dziwi więc, że w atmosferze 

wrogości i wskutek braku uzdolnień handlowych jego firma wydawnicza zbankrutowała. 

Gdy w 1877 r. Dygasiński przybywa na teren Królestwa, spory ideologiczne 

między pozytywistami słabną. Jest to czas pierwszych kryzysów ekonomicznych 

oraz związanych z nimi pierwszych wystąpień polskich socjalistów. System 

szkolny w Królestwie przechodzi kolejną reformę, zwaną tołstojowską 

(1872 r.) 12 i zostaje ujednolicony z systemem szkolnym obowiązującym w Rosji. 

Ryszard Wroczyński podkreśla, że „szkoła rządowa stała się wówczas najbardziej 

reakcyjną zarówno w dziedzinie metod nauczania, jak i ze względu na jej 

społeczne oblicze" 13 . Cały system wychowawczy tej szkoły oparto na represjach, 

dyscyplinie i policyjnym nadzorze uczniów. Powoli, ale konsekwentnie, likwidowano 

narodowy charakter szkoły. Już w 1871 r. język rosyjski stał się przedmiotem 

obowiązkowym w szkołach ludowych, a od 1885 r. językiem wykładowym. 

Postępujący ucisk szkolny sprawił, że nauczanie rozwijało się niezależnie 

od szkoły. Poszukiwano form, które służyłyby pomocą w uzupełnieniu niedostatecznego 

wykształcenia średniego, a w przypadku szkoły elementarnej, by mogły 

ją zastąpić. Z tych powodów zaczęto rozwijać masowo nauczanie domowe. 

Dygasiński uczy w Warszawie na pensjach. Pracuje w szkole Hermana Benniego, 

w której prowadzi zajęcia w języku polskim, a więc niezgodnie z ustawą 

o szkolnictwie. Szkoła zostaje zamknięta, a pisarz traci prawo nauczania w polskich 

szkołach prywatnych. 

12 Należy pamiętać, że w XIX w. system oświaty w Królestwie ulegał kilkakrotnym przeobrażeniom. 

Pomyślnie rozwijało się szkolnictwo w dobie istnienia Izby Edukacyjnej 

Księstwa Warszawskiego i w latach działalności Komisji Rządowej Wyznań Religijnych 

i Oświecenia Publicznego Królestwa Kongresowego. Po powstaniu listopadowym zaś nastąpił 

znaczny upadek szkolnictwa i instytucji kulturalnych. W 1864 r. Mikołaj Milutin 

podał projekt organizacji szkolnictwa w Królestwie przy okazji refonny uwłaszczeniowej. 

Zalecał trzy kierunki zmian w szkolnictwie: poddanie szkolnictwa i oświaty pod bezpośrednie 

kierownictwo władz centralnych, minimalizowanie wpływu szlachty i duchowieństwa 

na wychowanie, roztoczenie opieki nad ludem w celu pozyskania go dla polityki 

carskiej w Królestwie. Dlatego nadzór nad szkołą ludową mieli odtąd pełnić naczelnicy 

gubernialnych dyrekcji naukowych i inspektorzy szkół ludowych, a nie jak przed reformą 

dwory i parafie. Szkoły elementarne w Królestwie dzieliły się wtedy na jednoklasowe i dwuklasowe, 

a w zależności od zasięgu wyróżniono szkoły gminne lub szkoły miejskie. Ich 

program nauczania ograniczał się do nauki czytania i pisania, arytmetyki, kaligrafii, elementów 

katechizmu. Natomiast rangę szkół średnich posiadały gimnazja i progimnazja klasyczne 

(najczęściej rządowe), szkoły realne (rządowe i prywatne), szkoły handlowe (prywatne) 

i techniczne. Dla dziewcząt istniały, tak jak dla chłopców, klasyczne gimnazja i progimnazja 

rządowe. Organizowano też pensje prywatne od cztero- do siedmioklasowych. 

13 R. Wroczyński, Myśl pedagogiczna i programy oświatowe w Królestwie Polskim na prze- 

łomie XIX i XX wieku, Warszawa 1955, s. 33.


Na gruncie warszawskim Dygasiński znajduje miejsce dla siebie w gronie 

znanych pedagogów: Henryka Wernica i Piotra Chmielowskiego. Wernic zyskał 

popularność dzięki Przewodnikowi wychowania 14 , w którym zalecał oprzeć pracę 

wychowawczą na czynnikach racjonalnych, a przeciwdziałać fantazji i nadmiernej 

uczuciowości dzieci. W kwestii zasad wychowania wypowiadał się także 

Chmielowski, wydając broszurę Co wychowanie z dziecka zrobić może i powinnol 

15 , a wcześniej publikując artykuł Dom i szkoła 16 . Można dostrzec 

podobieństwo problemów rozważanych przez Chmielowskiego i szkicowanych 

przez Dygasińskiego w Listach o naszym wychowaniu. Wydaje się, że Dygasiński 

zapoznał się z broszurą Chmielowskiego przed napisaniem Listów. Obaj podkreślają 

znaczenie rozwoju myślenia, uczuć i woli wychowanka dla osiągnięcia 

samodzielności, będącej celem wychowania. 

Chmielowski nie próbował tworzyć obrazu człowieka dobrze wychowanego; 

powoływał się w tym względzie na wizerunek skonstruowany przez Johanna 

Heinricha Pestalozziego: 

„Człowiek powinien być do wielu rzeczy zdatnym, w wielu biegłym, we 

wszystkim silnym; powinien się wznieść do godności wewnętrznej, a zewnętrznie 

dążyć do tego wszystkiego, co może sobie przyswoić za pomocą swojej siły 

i swej miłości, pozostając w harmonii ze swoją godnością [...]. Przez tę godność 

jedynie jest on człowiekiem, bez niej być nim przestaje. Ta godność jest jedynym 

celem wykształcenia ludzkiego, a zarazem pierwszym ku temu środkiem" 17 . 

Chmielowski zaleca przy tym drogę postępowania dla urzeczywistnienia 

powyższego celu: należy poznać dokładnie naturę dziecka, następnie wybrać 

odpowiednie metody wychowawcze, a kształcenie oprzeć na trzech grupach nauk. 

Pierwszą grupę tworzą dyscypliny zapoznające człowieka z samym sobą, drugą 

- nauki przyrodnicze, trzecią - nauki społeczne. 

Dygasiński natomiast daje się poznać w Warszawie jako zwolennik pedagogiki 

Herberta Spencera. Dokonuje streszczenia jego dzieła, zanim ukaże się pełne 

tłumaczenie Michała Siemiradzkiego 18 . Wincenty Danek uznaje Nowe myśli 

o wychowaniu podług „ Ogólnych zasad pedagogiki" H. Spencera za debiut pedagogiczny 

Dygasińskiego i zarazem jego deklarację ideową 19 . Pisarz za Spencerem 

przyjmował za konieczne uwzględnianie etapów rozwoju organizmu ludz- 

14 

H. Wernic, Przewodnik wychowania, Warszawa 1868. 

15 

P. Chmielowski, Co wychowanie z dziecka zrobić może i powinno?, Warszawa 1874. 

16 

P. Chmielowski, Dom i szkoła, „Opiekun Domowy" 1872, nr 21. 

17 

P. Chmielowski, Co wychowanie z dziecka zrobić może i powinno?, cyt. za: R. Wroczyński, 

Pedagogika pozytywizmu warszawskiego, Wrocław 1958, s. 133. 

18 

H. Spencer, O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym, tłum. M. Siemiradzki, Warszawa 

1879. 

19 

A. Dygasiński, Nowe myśli o wychowaniu podług „ Ogólnych zasad pedagogiki" H. Spen- 

cera - streścił..., „Ateneum" 1878, t. I.


kiego w procesach wychowania i nauczania. Rzeczywistość gospodarcza i społeczna 

potwierdzała również postulat wprowadzenia innej hierarchii nauk w szkołach: 

pierwszeństwo należy oddać naukom przyrodniczym, a nauczanie oprzeć 

na obserwacji i doświadczeniach. W ten sposób można rozwijać zmysły i spostrzegawczość, 

całej pracy zaś winny towarzyszyć zasady samodzielności oraz 

rozszerzania zainteresowań ucznia. 

Dygasiński tłumaczy i proponuje poglądy także innych pedagogów, psychologów 

i socjologów zachodnich 20 , sądząc, że oni właśnie żyjąc w społeczeństwach 

wolnych i liberalnych, znaleźli skuteczne sposoby oddziaływań wychowawczych. 

Analizuje ich poglądy, komentuje i ocenia. 

Ze Spencerowskiego systemu wyrasta praca Dygasińskiego Nauczanie bez 

książki 21 . Pisarz korzysta w niej z dorobku myśli Aleksandra Baina, którego dzieło 

Education as a Science zostało przetłumaczone i wydane w 1880 r. pod tytułem 

Nauka wychowania 22 . Referuje za Bainem osiągnięcia współczesnej psychologii 

pedagogicznej. Próbuje też wiązać swoje rozważania z sytuacją ekonomiczną 

i społeczną w Królestwie. Dostrzega „potrzeby społeczne, rodzinne i osobnicze, 

domagające się na każdym kroku, aby była [jednostka ludzka - E.Ś.] obdarzona 

energiczną samodzielnością" 23 . Dlatego krytykuje nauczanie książkowe i uznaje 

za konieczne posługiwanie się metodą poglądową, służącą właśnie doskonaleniu 

zdolności obserwacji. Aby zapewnić młodszym dzieciom zdobywanie wiedzy 

o przedmiotach znajdujących się w ich najbliższym otoczeniu, proponuje wprowadzenie 

przedmiotu pod nazwą „nauka o rzeczach" 24 . Przedmiot ten służyłby 

doskonaleniu pamięci oraz rozwijałby inteligencję i stronę moralną charakteru. 

Rozwinięciem myśli zawartej w broszurze Nauczanie bez książki jest artykuł 

O nauczaniu poglądowym w szkole, zamieszczony w „Roczniku Pedagogicznym" 

25 . Dygasiński szkicuje w nim konkretny projekt nauki poglądowej w postaci 

specjalnego przedmiotu, który pozwoliłby dziecku przyswoić podstawowe ogólne 

pojęcia o świecie. Omawiany artykuł wydaje się cenny także z tego powodu, 

że pisarz sformułował w nim swój pogląd na temat programu szkoły elementarnej. 

Dygasiński pragnął - podobnie jak Dittes - aby był to program szeroki: 

„Uczeń, który skończył szkołę elementarną, musi być człowiekiem skończonym, 

obywatelem swego kraju, co by nie nastąpiło przy ograniczoności wiedzy" 26 . 

20 

Dygasiński tłumaczy dzieła S. Smilesa, F. Dittesa, J.H. Lawesa. Recenzuje Naukę wychowania 

A. Baina. Wspólnie z J.J. Boguskim tłumaczy podręcznik przyrody Pawła Berta. 

21 

A. Dygasiński, Nauczanie bez książki, czyli wskazówki teoretyczno-praktyczne odnoszące 

się do pierwszego nauczania z piśmiennictwa angielskiego zebrane przez... (E.A. Youmans, 

J. Payne, A. Bain), Warszawa 1880. 

22 

A. Bain, Nauka wychowania, tłum. F. Krupiński, Warszawa 1880. 

23 

A. Dygasiński, Nauczanie bez książki..., s. 2. 

24 


25 

A. Dygasiński, O nauczaniu poglądowym w szkole, „Rocznik Pedagogiczny" 1881. 

26 Ibidem, s. 15.


Za sześć lat pisarz zmieni radykalnie swój pogląd na rolę szkoły elementarnej. 

W artykule Slojd w szkole ludowej przyzna, że celem nauki w tej szkole 

powinno być kształcenie sprawności zawodowych, a nie wychowanie wszechstronnie 

rozwiniętego człowieka - obywatela: „Szkoła to więc ludowa nie powinna 

się ograniczać do działania w kierunku abstrakcyjnym, lecz zwrócić uwagę 

młodych wieśniaków na sposoby chodzenia koło drzew, pszczół oraz na ulepszenie 

sprzętu i narzędzia [...]. Slojd jest ogromnie potrzebny, powiedziałbym 

potrzebniejszy jeszcze od czytania i pisania; bo co z tego, że się ludzie czytać 

uczą, kiedy nie czytają albo nie mają czasu, albo chęci" 27 . Tymi słowy zgodził 

się z projektem szkoły, jaką chcieli narzucić Galicji stańczycy. 

Tezy zawarte w artykule O nauczaniu poglądowym w szkole i ich uzasadnienie 

są w całości powielone i dyskutowane jeszcze raz w pracy: Pierwsze nauczanie 

w domu i w szkole 28 . Dygasiński proponuje w niej rozwiązać stronę organizacyjną 

nauczania poglądowego następująco: nauczanie to ma występować 

jako osobny przedmiot - „nauka o rzeczach" w pierwszym i w drugim roku nauki, 

a następnie pozostać tylko zasadą dydaktyczną. Z wzorów lekcji, podanych 

w drugiej części omawianej pracy, odczytujemy, że można tę zasadę uwzględniać, 

łącząc ćwiczenia w obserwacji z ćwiczeniami w mówieniu. W ten sposób 

pedagog ma prowadzić uczniów do zdobywania na każdej lekcji elementarnych 

wiadomości z różnych przedmiotów nauczania: biologii, chemii, fizyki, geografii, 

historii. 

Pisarz też przekonuje, że poprzez nauczanie poglądowe można kształtować 

charakter wychowanka. Formułuje nasz pedagog również cel wychowania, podkreślając 

jego apolityczne, stałe i ogólnoludzkie wymiary: „W pedagogice nie 

ma żadnych materializmów, utylitaryzmów itd." „Piękno, dobro i prawda mają 

być celem życia dobrze wychowanego człowieka" 29 . 

W 1882 r. Dygasiński pracuje nad tłumaczeniem fragmentów dzieła Dittesa: 

Schule der Pedagogik 30 . Efekty tej pracy wykorzystuje w artykule: Wychowanie 

przeszłe i obecne, zamieszczonym w Ognisku. Książce zbiorowej, wydanej 

dla uczczenia 25-letniejpracy T.T. Jeża 31 . Dygasiński prezentuje w niej myśl 

pedagogiczną Bacona z Werulamu, Jeana Jacques'a Rousseau i Johanna Heinricha 

Pestalozziego. Korzysta z poglądów tych pedagogów, aby uzasadnić, że 

27 

A. Dygasiński, Slojd w szkole ludowej, „Przegląd Tygodniowy" 1887, nr 3. Cyt. za: W. Danek, 

Poglądy pedagogiczne Adolfa Dygasińskiego, Wrocław 1954, s. 91. 

28 

A. Dygasiński, Pierwsze nauczanie w domu i w szkole. Wykłady pedagogiczne podług prac: 

Hardera, Richtera, Armstroffa, Pape - Carpantier, pani Youmans, Delona, Huxley a i innych, 

Warszawa 1882. 

29 


30 

F. Dittes, Schule der Pedagogik, Leipzig-Wien 1878. 

31 

A. Dygasiński, Wychowanie przeszłe i obecne, w: Ognisko. Książka zbiorowa wydana dla 

uczczenia 25-letniejpracy T.T. Jeża, Warszawa 1882.


współczesne wychowanie - z pewnością - powinny cechować: wielostronność, 

harmonia i umiar; one decydują o metodach nauczania i środkach dydaktycznych. 

Pisarz zamieszcza także m.in. następujące postulaty dotyczące wizji szkoły 

w przyszłości: 

- usunięcie kar oraz nagród w wychowaniu i zastąpienie ich poczuciem 

odpowiedzialności moralnej wychowanka; 

- uwzględnianie stopnia umysłowego rozwoju ucznia w czasie egzminów; 

- kształtowanie pojęcia o przyrodzie jako całości ożywionej i kierowanej 

przez jej siły wewnętrzne; 

- nauczanie religii przez pedagoga w celu moralnego doskonalenia się i 

braterstwa; 

- zrealizowanie postulatu powszechności kształcenia w szkole elementarnej 

w celu rozwinięcia myślenia, charakteru i samodzielności człowieka 

32 . 

Także w 1882 r. ukazuje się tłumaczone przez Dygasińskiego dzieło Samuela 

Smilesa pt. Obowiązek 33 . Jego problematyka wiąże się z kwestią moralności rozważaną 

w Pierwszym nauczaniu w domu i w szkole. Praca Smilesa ukazuje zasadnicze 

problemy życia społecznego ujęte w kontekście ogólnych praw moralnych. 

Autor jej, choć nie definiuje pojęć moralności, dobra i zła, to analizuje je w sensie 

chrześcijańskim, podkreślając często ich wymiary ponadczasowe i ogólnoludzkie. 

Smiles przyjmuje zasadę, że postęp społeczny dokonuje się dzięki trwaniu 

ludzi „na drodze obowiązku". Obawia się perspektywy rządzenia społeczeństwem 

w oparciu o rozum i namiętności przywódców. Przewiduje, że wtedy ludzkość 

„rychło popadłaby w anarchię i skończyłaby na wytępianiu się nawzajem" 34 . 

Dla Dygasińskiego oczywisty jest związek poziomu oświaty z moralnością 

społeczeństwa. Dlatego polemizował ostro z Bolesławem Prusem, który posługując 

się wynikami badań statystycznych nad przestępczością, udowadniał brak 

wpływu szkoły na moralność uczniów 35 . Dygasiński uparcie twierdził, że szkoły 

ucząc także wychowują: „Oświatę, szanowna redakcjo »Nowin«, wytwarzają 

dobre szkoły ludowe, które zajmują się całym człowiekiem. Elementarz, mój 

Panie, wytwarza ludzi" 36 . 

Zdaniem Dygasińskiego, wszelkie nauczanie posiada moralne znaczenie 

dzięki temu, że „otwiera drogę pobudkom". Póki wychowanek nie zrozumie 

pobudek moralnych nie istnieją one dla jego woli: „Jak może ktoś działać moralnie 

nie wiedząc, że moralnie postępuje? A jeśli wie, to się tego musiał na- 

32 

Ibidem, s. 302-303. 

33 

S. Smiles, Obowiązek, Warszawa 1882. 

34 


35 

B. Prus, Jak wygląda nasz rozwój społeczny. Cz. VII: Oświata, Pierwsze strzały, Oświata 

i moralność, Jeszcze oświata i moralność, „Nowiny" 1882: nry 302, 309, 315, 352. 

36 

A. Dygasiński, PIF...PAF...PUF... - BĘC!, „Przegląd Tygodniowy" 1882, nr 46, s. 587.


uczyć, musi to być człowiek oświecony co do tego, w jakim kierunku winien 

zwrócić swoje dążności" 37 . Właściwa zatem dydaktyka kładzie nacisk na kształtowanie 

umiejętności oceny dóbr moralnych. 

W 1883 r. wychodzi wspomniane wcześniej dzieło Friedricha Dittesa 38 w tłumaczeniu 

Dygasińskiego. Pedagogika Dittesa, który był uczniem Friedricha Benekego 

i Friedricha Adolfa Wilhelma Diesterwega, „mieści się" w światopoglądzie 

drobnomieszczaństwa i XIX-wiecznej liberalnej, wolnomyślicielskiej inteligencji. 

Dlatego - zdaniem Danka - system pedagogiczny Dittesa miał większą 

szansę sprawdzić się w warunkach polskich niż system pedagogiki Spencera, wypracowany 

na tle potrzeb wielkoprzemysłowej Anglii 39 . 

W pracy Dittesa znamienne jest materialistyczne ujęcie istoty ludzkiej i wiązanie 

procesu poznawania rzeczywistości z funkcjonowaniem organizmu człowieka. 

Pedagog wiedeński zakłada też istnienie „duchowej praprzyczyny, wszechwładnej 

potęgi, wszechogarniającej miłości" 40 . Jej przejawem jest substancjalna 

postać duszy ludzkiej. Zatem materialistyczne ujmowanie źródeł życia duchowego 

łączy on z metafizycznymi założeniami o istnieniu bóstwa. Dittes kładzie 

również duży nacisk na rozwój intelektualny dokonujący się poprzez nauczanie 

początkowe, z dystansem zaś traktuje rozwój uczuć i wyobraźni dziecka. Pojęcie 

dobra i zła określa utylitarystycznie: „Moralnie postępować, jest to oceniać 

wszystkie rzeczy według ich rzeczywistej wartości i żyć według takich sprawiedliwych 

ocen [...] Obowiązkiem człowieka jest, ażeby sumę dóbr i sprawionego 

przez nie szczęścia ludzkiego, o ile można, jak najbardziej pomnażać, sumę zaś 

zła oraz sprawionego przez nie nieszczęścia, jak najbardziej zmniejszać" 41 . 

Funkcję szkoły sprowadza do działań w kierunku lepszego rozumienia się 

członków społeczeństwa. Dlatego postuluje wprowadzenie jednolitej ogólnokształcącej 

szkoły podstawowej dla wszystkich dzieci bez względu na pochodzenie 

i stan majątkowy. W szkole tej chciałby wprowadzić nauczanie „przedmiotu 

religijnego" opartego na podręczniku zawierającym wypisy z „Biblii", 

„Koranu", „Zendawesty", „Wed", literatury bramańskiej, buddyjskiej i innych 

źródeł religijnych. 

W latach 1881-1884 Dygasiński ogłasza w „Roczniku Pedagogicznym" dwie 

dłuższe prace: wspomniana wcześniej O nauczaniu początkowym w szkole i Rzut 

oka na genezę duszy ludzkiej 42 . Celem drugiej pracy było spopularyzowanie dar- 

37 

A. Dygasiński, Przyczynek do sporu o związku oświaty z moralnością, „Przegląd Tygodniowy" 

1882, nr 50, s. 641. 

38 

F. Dittes, Ogólne zasady pedagogiki dotyczące wykształcenia umysłu, uczuć, moralności 

i religijności, oprać. A. Dygasiński, Warszawa 1883. 

39 

W. Danek, op. cii, s. 46. 

40 

F. Dittes, Ogólne zasady pedagogiki..., s. 140. 

41 


42 

A. Dygasiński, Rzut oka na genezę duszy ludzkiej, „Rocznik Pedagogiczny" 1884, t. II.


winowskich i mechanistycznyeh poglądów na istotę ludzką i procesy jej rozwoju. 

Fragmenty tej rozprawy pisarz drukuje jednocześnie w „Przeglądzie Tygodniowym" 

43 . Czytelnik dowiaduje się z tych publikacji, że proces rozwoju ludzkości 

odbywa się przez przekazywanie z pokolenia na pokolenie ulepszonej struktury 

mózgu oraz poprzez funkcjonowanie kolejnych pokoleń w coraz lepszych 

warunkach bytowych (dzięki pracy pokoleń poprzednich). Porządek przyrody 

wyznacza pedagogom jak mają postępować: „Od zmysłów do mózgu". Po zarysowaniu 

założeń materialistycznego poglądu na człowieka Dygasiński referuje 

treść dzieła Wilhelma Thierrego Preyera: Die Seele des Kindes. 

W tym okresie pisarz publikuje w „Roczniku Pedagogicznym" liczne recenzje. 

W omówieniu rozprawy Jerzego Harwota Zasady wychowania Herberta 

Spencera i Aleksandra Baina oprócz pochwał pod adresem autora zamieszcza 

analizę koncepcji wychowania Spencera i Baina 44 . Między innymi trafne wydaje 

mu się oparcie pedagogiki na filozofii przez Baina i kierowanie się „umiarem" w stosowaniu 

środków wychowawczych. Zdaniem Dygasińskiego, koncepcja wychowania 

w ujęciu Baina napełnia pedagogów spokojem i pobudką do pracy. Natomiast koncepcja 

Spencera ma, w ocenie Dygasińskiego, jedynie „wartość krytyki i projektu 

in spe" 45 . Dość problematyczne wydaje się recenzentowi założenie Spencera, że 

metoda nauczania ma wartość wtedy, gdy sprawia uczniom przyjemność. Uznaje 

za sensowne podejście Baina, który zaleca stopniowanie przyjemności, wychodząc 

nawet od małych przykrości, aby przyjemność mogła ciągle wzrastać. 

W recenzji książki Stanisława Zarańskiego Nowy organ dydaktyki według 

metody Bacona, Dygasiński polemizuje z tezą o zasadniczej zgodności twierdzeń 

naukowych, filozoficznych i teologicznych: „Może ktoś mieć specjalny interes, 

aby kroczyć do takiej zgody, ale cóż by to była za wiara i co za nauka, które by 

miały za cel swój zgodę? [...] Nauka zgodzi się tylko sama ze sobą, a religia 

również ma własny zakres i cel. Żaden prawdziwy teolog i żaden prawdziwy 

filozof nie zgodzą się na dykcję pana Zarańskiego" 46 . Czyni Zarańskiemu zarzut 

sekciarstwa i bigoterii: „Gdy mu jednakże przychodzi bronić teologii, to poświęca 

dla niej wychowanka" 47 . Dygasiński poucza, że obowiązkiem pedagoga jest „żywić 

uczucia miłości i tolerancji" 48 . 

43 

A. Dygasiński, Co to jest dusza?, „Przegląd Tygodniowy" 1884, nry: 16, 17, 19, 21, 24, 

26, 46. 

44 

A. Dygasiński, (rec.) Jerzy Harwot, Zasady wychowania Herberta Spencera i Aleksandra 

Baina, „Rocznik Pedagogiczny" 1884, t. 2, s. 117-123. 

45 


46 

A. Dygasiński, (rec.) Stanisław Zarański, Nowy organ dydaktyki według metody Bacona, 

„Rocznik Pedagogiczny" 1884, t. 2, s. 128. Wyrażone tu stanowisko Dygasińskiego kłóci 

się z poglądem zawartym w tłumaczonej przez niego w tym samym czasie Historii filozofii 

od Talesa do Comte a Jerzego Henryka Lawesa. 

47 


48 Ibidem.


W 1885 r. ukazała się najobszerniejsza praca Dygasińskiego Psychologia 

wychowawcza. Obraz psychicznych zjawisk w organizmie ludzkim. Wykłady przeznaczone 

dla informacji wychowawców 49 . Jest ona swego rodzaju małą dziewiętnastowieczną 

encyklopedią wiedzy z zakresu pedagogiki. W dwudziestu dwóch 

wykładach, wykorzystujących badania współczesnych mu psychologów, fizjologów, 

pedagogów i filozofów, omawia Dygasiński istotę zjawisk psychicznych człowieka. 

Porządkuje przy tym i rozwija swoje poglądy zawarte we wcześniejszych publikacjach. 

Psychologia wychowawcza stanowi najcenniejszą pozycję w jego twórczości 

pedagogicznej i może uchodzić za pełny wyraz jego poglądów 50 . 

Ostatnia większa praca pedagogiczna Dygasińskiego Jak się uczyć i jak uczyć 

innych? ukazała się w 1889 r. 51 Ma ona charakter dydaktyczny i metodyczny. 

Jak ukazuje tytuł, została poświęcona m.in. kwestii samokształcenia w różnych 

dziedzinach wiedzy. Zawiera także uwagi na temat kształcenia kobiet, nauczycieli 

i przedszkolanek. Jest pozycją cenną z tego powodu, że czytelnik dowiaduje 

się z niej nie tylko o metodach pracy nad samym sobą, ale poznaje także zakres 

wiedzy, którą samouk powinien zdobyć. Dużo miejsca zajmuje też w niej 

sprawa wychowania moralnego. 

Dygasiński był również autorem i tłumaczem podręczników szkolnych 52 . 

Spotkały się one na ogół z surową oceną współczesnych 53 . Danek podaje w wątpliwość 

obiektywizm tych ocen, podejrzewa recenzentów o niechęć i sprzyjanie 

konkurencji; podręczniki dawały bowiem większe dochody niż dzieła ogólnopedagogiczne 

54 . Pisarz przygotował też Wypisy polskie 55 oraz opracował część dydaktyczną 

do pomocy naukowych wydawanych w formie książek dla dzieci 56 . 

49 

A. Dygasiński, Psychologia wycho wawcza. Obraz psychicznych zjawisk w organizmie ludzkim. 

Wykłady przeznaczone dla informacji wychowawców, Warszawa 1885. 

50 

W. Danek, op. cit., s. 54. 

51 

A. Dygasiński, Jak się uczyć i jak uczyć innych ?, Warszawa 1889. 

52 

Np.: A. Dygasiński, Nauka czytania i pisania, Warszawa 1882; P. Bert, Pierwszy rok kształcenia 

naukowego. Książka dla młodzieży, tłum. J.J. Boguski, A. Dygasiński, Warszawa 1891. 

53 

W. Osterloff, (rec.) A. Dygasiński, Nauka czytania i pisania, „Przegląd Pedagogiczny" 1892, 

nr 8. 

54 

W. Danek, op. cit., s. 63. 

55 

A. Dygasiński, Wypisy polskie. Część niższa, Warszawa 1881; Wypisy polskie. Część średnia, 

Warszawa 1882. 

56 

A. Dygasiński, Gra geograficzna dla dzieci i młodzieży, Warszawa 1882; Cudowne abecadło, 

Warszawa 1884; Lekcje o rzeczach do kolorowanych tablic, Warszawa 1890; Historia 

naturalna w obrazach. Zoologia w dwustu pięćdziesięciu kolorowanych obrazkach z tekstem, 

Warszawa 1891; Lekcje o rzeczach do kolorowanych tablic, seria II, Warszawa 1895.

Urszula Ordon, Edyta Skoczylas-Krotla 


Nr 1-2, 2003 

KOMUNIKACJA NA PŁASZCZYŹNIE NAUCZYCIEL - UCZEŃ 

NA POZIOMIE ZINTEGROWANEJ EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ 

- RAPORT Z BADAŃ 

Polska szkoła musi sprostać wymaganiom dzisiejszych czasów i podjąć 

wysiłki skierowane na kształcenie nowych postaw i rozwijanie umiejętności 

uczniów w zakresie komunikowania się w różnych sytuacjach społecznych. 

Od poziomu i skuteczności umiejętności obcowania z ludźmi zależy bowiem 

w dużej mierze jakość życia dziecka, a w przyszłości dorosłego człowieka. 

Zachowania ułatwiające porozumiewanie się z innymi są podstawą właściwego 

funkcjonowania jednostki w życiu społeczeństwa 1 . Brak przygotowania w zakresie 

komunikowania się z innymi wyniesiony z dzieciństwa może być przyczyną 

odrzucenia społecznego i niepowodzenia w radzeniu sobie z wydarzeniami 

życiowymi, co ostatecznie może prowadzić do samotności społecznej 

oraz alterofobii. 

Samotność społeczna wyraża się w izolacji lub odrzuceniu przez przyjaciół, 

rodziców, nauczycieli, rówieśników. Wynika z trudności w komunikowaniu 

się z otoczeniem. Konsekwencją odrzucenia są lęki szkolne oraz fobie 

szkolne. 

Stanom osamotnienia niewątpliwie sprzyjają bezosobowe (anonimowe), formy 

zwracania się do ucznia. Dla wielu nauczycieli uczeń pozostaje bezimienny, 

opatrzony jedynie kolejnym numerem z dziennika. A przecież własne imię jest 

dla człowieka najważniejszym dźwiękiem w języku. 

Nauczyciele powinni uwzględniać w procesie edukacyjnym korczakowskie 

zalecenie dotyczące uczenia się imion, nazwisk oraz „twarzy". Wszelkie uprzedzenia 

mają swoje źródło w ich nieznajomości. Można spokojnie założyć, iż każda 

z osób, do której zwracamy się po imieniu jest przeświadczona o swojej wartości 

jako Osoby i czuje się bytem podmiotowym. 

1 E. Skoczylas, Wybrane aspekty komunikacji w szkole w dobie przemian społeczno-ustrojowych, 

w: Wczesna edukacja dziecka w okresie przemian i inne szkice pedagogiczne, pod 

red. W. Szlufika i M. Królicy, Częstochowa 1998, s. 71.

212 Urszula Ordon, Edyta Skoczylas-Krotla 

W takiej relacji międzyosobniczej przestrzeń jest wypełniona atmosferą 

bliskości, a nie dystansu i w rezultacie chroni partnerów przed przeżywaniem 

stanu osamotnienia. 

Trudności we wzajemnych relacjach między nauczycielem a dzieckiem powinny 

skłonić każdego pedagoga do refleksji nad własnym sposobem komunikowania 

się z innymi. Ambicją współczesnego nauczyciela powinna stać się 

skuteczna komunikacja zachodząca wówczas, gdy odbiorca rozumie informację 

tak, jak nadawca zamierzał ją przekazać 2 . 

Na podstawie badań przeprowadzonych wśród nauczycieli zatrudnionych 

w placówkach oświatowo-wychowawczych funkcjonujących na terenie województwa 

śląskiego można stwierdzić, iż dostrzegają oni złożoność zagadnień 

procesu komunikacji interpersonalnej, którego istotą jest wymiana informacji werbalnych 

i niewerbalnych między dwiema stronami pozostającymi w bezpośrednim 

kontakcie. 

Najwięcej respondentów (59,3%) komunikację między nauczycielem 

a uczniem definiuje jako umiejętność prowadzenia otwartego dialogu na równych 

zasadach (każdy uczestnik dialogu jest zarówno nadawcą, jak i odbiorcą). Według 

ankietowanych komunikacja to - wzajemna relacja między nauczycielem 

a uczniem (53,3%), komunikat z informacją zwrotną (33,3%), partnerskie i podmiotowe 

relacje między nauczycielem a uczniem (26,7%), wzajemne zrozumienie, 

szacunek, łatwość w nawiązywaniu kontaktów (20,0%). 

W opinii 14,0% badanych komunikacja oznacza: 

- nawiązywanie kontaktu słownego, emocjonalnego; 

- porozumiewanie się z dzieckiem, rozmowa; 

- umiejętność znalezienia „drogi" do każdego ucznia. 

Najmniej nauczycieli, bo 5,3%, uważa, że komunikacja to relacja we wzajemnym 

porozumiewaniu się, współrozmowa w celu osiągnięcia przez obie strony 

określonej wiedzy o świecie. Duża grupa ankietowanych do oczekiwanych umiejętności 

komunikacyjnych nauczyciela zaliczyła: zaufanie (57,3%); jasność wypowiedzi 

(48,0%); komunikaty dostosowane do wieku dziecka (46,7%); ośmielanie 

uczniów i zachęcanie (45,3%); umiejętność uważnego słuchania (43,3%); empatia 

(34,0%), umiejętność podejścia do każdego ucznia (23,3%). Znaczna część 

badanych wskazała: życzliwość (21,3%); otwartość na problemy ucznia (18,7%); 

komunikatywność (18,7%); wyrozumiałość, cierpliwość (17,3%); serdeczność 

(17,3%); wrażliwość i kreatywność (14,0%). Z najmniejszym wyborem spotkały 

się takie umiejętności, jak: stwarzanie sytuacji wzbudzających zainteresowanie 

(8,0%); miłe usposobienie, pogoda ducha (8,0%); umiejętność obserwacji 

zachowania ucznia (5,3%). 

2 Komunikacja i podmiotowość w relacjach szkolnych, pod red. S. Badory, D. Marzec, J. Ko- 

smali, Częstochowa 2000-2001, s. 203.

Komunikacja na płaszczyźnie nauczyciel - uczeń 213 

Analizując wypowiedzi respondentów można stwierdzić, że wykazują oni 

dużo posiadanych umiejętności komunikacyjnych, do których należą: 

- empatia (80,7%); 

- łatwość w nawiązywaniu kontaktu z uczniem (76,7%); 

- partnerski układ w procesie edukacyjnym (76,7%); 

- umiejętność aktywnego słuchania (66,7%); 

- znajomość „języka ciała" (65,3%); 

Ponad połowa badanych wskazała na: 

- otwartość (48,0%); 

- jasność wypowiedzi (46,7%). 

Nieco mniej respondentów wymienia: 

- kreatywność (36,6%); 

- zaufanie (34,0%); 

- wyrozumiałość (32,7%). 

Mniejszy wybór przypadł takim posiadanym umiejętnościom komunikacyjnym, 

jak: 

- szczerość (30,7%); 

- szacunek (29,3%); 

- wrażliwość (26,7%); 

- poczucie humoru (23,3%). 

Pozostali ankietowani wskazali na: 

- wiarygodność (21,3%); 

- serdeczność (18,7%); 

- kulturę i dyskrecję (17,3%). 

Respondentki wypowiedziały się również na temat znaczenia kompetencji 

komunikacyjnych w procesie wychowawczo-dydaktycznym; 100% badanych 

dostrzega ich znaczenie w procesie edukacyjnym. 

Istotne są dane odnośnie do kompetencji nauczycieli w zakresie porozumiewania 

się z uczniami. 59,3% respondentów uważa, iż kompetencje komunikacyjne 

można w sobie rozwijać i doskonalić, nieco mniej badanych, bo 40,0% 

jest zdania, że kompetencji można i trzeba się nauczyć w trakcie własnej edukacji. 

Tylko 0,7%) nauczycieli stwierdziło, że kompetencji komunikacyjnych nie 

można się nauczyć. 

Respondenci wymienili wiele czynników ułatwiających porozumiewanie się 

nauczyciela z uczniem. Wskazano na: 

- jasność wypowiedzi - 46,7%; 

- zachęcanie i ośmielanie ucznia - 43,3%; 

- zgodność pomiędzy treścią nadawcy a interpretacją odbiorcy 36,6%, czyli 

zgodność pomiędzy treścią wiadomości przekazanej i odtworzonej; 

- wzajemne zaufanie i zrozumienie - 36,6%; 

- wzajemny szacunek - 32,7%;


- dialog - 30,7%. 

Wśród czynników sprzyjających prawidłowemu przebiegowi procesu komunikacji 

nauczyciele wymienili także: 

- życzliwą atmosferę na zajęciach - 29,3%, 

- szczerość, otwartość ucznia - 28,0%; 

- kontakt wzrokowy - 26,7%; 

- koncentrację uwagi na uczniu, który wypowiada się - 26,7%. 

Z mniejszym wyborem spotkało się: zrozumienie psychiki dziecka (17,3%), 

serdeczny, przyjacielski stosunek między uczniem a nauczycielem (14,0%) oraz 

spokojna rozmowa (6,7%). 

Zdaniem nauczycieli wśród czynników wpływających pozytywnie na przebieg 

komunikacji najważniejsze są: 

- empatia wobec wszystkich dzieci (43,3%); 

- umiejętność słuchania (43,3%); 

- rozumienie znaczenia języka ciała (40,0%); 

- wzajemna akceptacja (32,7%); 

- właściwa atmosfera w klasie (30,0%); 

- otwartość na problemy ucznia (26,7%); 

- umiejętność prowadzenia dyskusji (18,7%); 

- stosunek nauczyciela do ucznia i ucznia do nauczyciela (18,7%). 

Znaczna część badanych uważa, że dla prawidłowego przebiegu komunikacji 

ważne są: zaufanie (21,3%); parafrazowanie (20,0%) oraz znajomość znaczenia 

własnego uśmiechu (17,3%). Najmniejszy wybór (10,0%), dotyczył takich wartości 

jak: życzliwość, tolerancja i optymizm. 

Według ponad połowy nauczycieli główny czynnik zakłócający komunikację 

to narzucanie własnego zdania (59,3%). Niemal połowa (45,3%) wskazała 

na nierozumienie intencji. Znaczna grupa respondentów wymieniła: 

- niechęć ucznia, brak zaufania (36,7%); 

- brak dialogu między uczniem a nauczycielem (34,0%); 

- zamknięcie w sobie (32,7%); 

- negatywne nastawienie (29,3%). 

Część badanych wskazała na: 

- złe relacje między komunikującymi się (28,0%); 

- konflikt, lęk, strach (23,3%); 

- nieumiejętność słuchania (21,3%); 

- hałas, brak kontaktu emocjonalnego z uczniem (18,7%); 

- szumy komunikacyjne (17,3%); 

- poczucie osamotnienia (15,3%). 

Najmniej ankietowanych za czynniki zakłócające prawidłowy przebieg komunikacji 

uznało: 

- zastraszanie (13,3%);


- osobiste problemy, nerwowość (8,0%) oraz przerywanie wypowiedzi 

(8,0%); 

- krytykowanie wypowiedzi, ośmieszanie (6,7%); 

- brak porozumienia (5,3%). 

Większość respondentów jest zdania, że znaczenie dialogu we współczesnej 

edukacji jest kluczowe (80,7%). Wśród argumentów przemawiających za takim 

wyborem pojawiły się następujące opinie: 

- likwiduje barierę nauczyciel - uczeń (46,7%); 

- pozwala być naturalnym, otwartym w kontaktach z uczniami (45,3%); 

- stymuluje rozwój ucznia (36,7%); 

- zbliża partnerów rozmowy, uczy czynnego słuchania (34,7%); 

- pozwala na lepsze poznanie ucznia (29,3%); 

- przygotowuje młodego człowieka do życia w przyszłym społeczeństwie 

(28,7%); 

- wzmacnia zaufanie (21,3%); 

- ma wpływ na wyniki w nauce (21,3%); 

- pozwala ukierunkować pracę ucznia (18,7%); 

- pozwala zrozumieć postępowanie ucznia (17,3%); 

- pozwala być otwartym na problemy (17,3%); 

- sprzyja nawiązywaniu kontaktów (14,0%); 

- uczy kultury rozmowy (13,3%); 

- posiada największą wartość kształcącą wówczas, gdy jego przedmiotem 

są zagadnienia bliskie dziecku i ma charakter sytuacyjno-problemowy 

(12,7%). 

Istotą dialogu jest umiejętność czynnego słuchania, na co również zwrócili 

uwagę respondenci. Według ankietowanych umiejętność aktywnego słuchania 

przejawia się w: 

- koncentracji uwagi na osobie, której słuchamy (90,0%); 

- kontakcie wzrokowym (80,7%); 

- otwartości na inny niż własny punkt widzenia (66,7%); 

- dyskrecji i serdeczności (66,7%); 

- empatii (59,3%): 

- akceptacji uczuć (46,7%); 

- parafrazowaniu wypowiedzi nadawcy (45,3%); 

- rozumieniu znaczenia „języka ciała" (40,0%); 

- znajomość znaczenia własnego uśmiechu (30,7%). 

Duża grupa respondentów poprawia błędy po zakończeniu wypowiedzi 

ucznia (76,7%); w trakcie mówienia ucznia czyni to - 13,3% badanych, a 10,0% 

nauczycieli poprawia błędy uczniów w trakcie mówienia i po zakończeniu wypowiedzi, 

tłumacząc, że zależy od rodzaju błędu. 

Konkludując wyniki badań można stwierdzić, iż nauczyciele dostrzegają


bardzo duże znaczenie komunikacji w procesie dydaktyczno-wychowawczym 

oraz wykazują umiejętności komunikacyjne, które ułatwiają porozumiewanie się 

w relacji nauczyciel - uczeń. Indywidualne doświadczenia ucznia zdobywane 

poprzez przekaz werbalny i niewerbalny w procesie edukacyjnym, odpowiednio 

pokierowane przez nauczyciela umożliwiają dobre funkcjonowanie w grupie 

i gwarantują sprawne, skuteczne komunikowanie się z innymi, co stanowi ważne 

kryterium oceniania jednostki i podstawę do powierzania jej ról i funkcji społecznych. 

Toteż nauczyciele odgrywają znaczącą rolę w opanowaniu sprawności 

komunikacyjnych przez dziecko, zwłaszcza w klasach zintegrowanej edukacji 

wczesnoszkolnej, i tym samym stają się odpowiedzialni za jego skuteczne 

kontakty z otoczeniem. 

Podjęte badania miały również na celu określenie stanu wiedzy nauczycieli 

na temat form komunikowania się. Rezultaty badań wskazują na znajomość 

werbalnych i niewerbalnych form komunikowania oraz form ustnych i pisemnych 

wśród ankietowanych (100%). Nieco mniej badanych wskazało formy komunikowania 

bezpośrednie i pośrednie (80,7%). Ponad połowa ankietowanych 

zna formy jednokierunkowe i dwukierunkowe (59,3%), a 40,0% nauczycieli 

wskazało formalne i nieformalne. Z mniejszym wyborem spotkały się formy 

symetryczne i niesymetryczne (23,3%) oraz obronne i podtrzymujące (12,7%). 

Wśród form komunikowania niewerbalnego 100% respondentów wskazało 

kontakt wzrokowy, a 90,0% gestykulację. 

Ankietowani wymienili także kontakt fizyczny (76,7%) oraz mimikę twarzy 

(48,0%>). Nieco mniej sondowanych wybrało wygląd fizyczny (21,3%) i kanał 

wokalny (18,7%). Część nauczycieli wskazała również dźwięki paralingwistyczne 

(15,3%). 

Jak wykazały badania, najwięcej ankietowanych stosuje wzmocnienia werbalne 

pozytywne typu: 

- pochwała słowna: wspaniale, bardzo dobrze, świetnie, jestem zachwycona 

(66,7%); 

- zachęta do pracy (57,3%); 

- używanie zwrotów grzecznościowych: „bardzo proszę", „dziękuję", „jestem 

z Ciebie zadowolona" (43,3%); 

- ośmielanie (40,0%); 

- parafrazowanie (36,7%). 

Znaczna liczba respondentów (33,3%) nagradza uczniów, a dla 29,3% nauczycieli 

wzmocnieniem pozytywnym jest spokojna rozmowa, dialog. Mniejszy 

wybór (12,7%) uzyskały pochwała indywidualna i pochwała na forum klasy. 

Elementy komunikacji niewerbalnej stosowane przez nauczyciela w kontakcie 

z uczniami zostały przez nauczycieli oszacowane na poziomie bardzo wysokim. 

Respondenci za najważniejszy uznali uśmiech (100%), następnie podejście 

do ucznia (94,0%) i głaskanie (76,7%), kontakt wzrokowy (66,7%) oraz potaki-


wanie głową (65,3%)- Warto zaznaczyć, że 28,7% ankietowanych stosuje jeszcze 

inne elementy komunikacji niewerbalnej w kontakcie z uczniami. 

Respondenci spośród podanych dyscyplinujących sygnałów niewerbalnych 

stosowanych na zajęciach za najbardziej pożądany uznali gest wyciszenia - palec 

na ustach (94,0%) oraz pukanie przedmiotem w biurko (46,7%). Trzecie 

miejsce zajmuje uderzenie ręką w biurko (34,0%), a czwarte wskazanie palcem 

uczniów rozmawiających (21,3%). 

Respondenci stymulują uczniów do wypowiadania się zarówno w sposób 

werbalny, jak i niewerbalny. Wśród wzmocnień werbalnych pojawiły się sformułowania: 

- pomyśl i powiedz (48,0%); 

- proszę zastanów się i powiedz (45,3%); 

- dobrze ... rozumiem (45,3%); 

- spróbuj odpowiedzieć (26,7%); 

- parafrazowanie (23,3%); 

- tak ładnie potrafisz odpowiadać (21,3%); 

- zastanów się, na pewno wiesz (18,7%); 

- świetnie to robisz (17,3%). 

Jako niewerbalne sposoby stymulowania uczniów do wypowiadania się nauczyciele 

wymieniali: 

- uśmiech (66,7%); 

- kontakt wzrokowy (59,3%); 

- potakiwanie (45,3%); 

- podejście do ucznia (34,0%); 

- wskazanie ręką (30,7%); 

- gest (28,0%); 

- dotyk (12,7%). 

Z uzyskanych danych wynika, że zdecydowana większość respondentów 

(74,7%) uważa komunikację werbalną i niewerbalną za jednakowo ważną, 17,3% 

wyżej ceni komunikację niewerbalną, a 8,0% werbalną. 

Respondenci dostrzegają znaczenie komunikacji niewerbalnej. Ponad połowa 

badanych (58,7%) uważa, że uśmiech i dobry gest są często ważniejsze niż 

słowo. Nieco mniej badanych (46,7%) twierdzi, że dzieci są bardzo wrażliwe 

i czujne nie tylko na słowa, ale również na gesty, mimikę swojego nauczyciela. 

Wśród innych argumentów potwierdzających ważność komunikacji niewerbalnej 

pojawiły się następujące oceny: 

- wprowadza atmosferę skupienia i zainteresowania (18,7%); 

- mobilizuje, uspokaja (23,3%); 

- ułatwia lepszy kontakt między nauczycielem i uczniem (45,3%); 

- pomaga odczytać intencje, stosunek do drugiej osoby na podstawie obserwacji 

zachowania (33,3%);


- aktywizuje uczniów nieśmiałych, zawstydzonych (36,7%); 

- pomaga poznawać emocje zarówno ucznia, jak i nauczyciela (17,3%); 

- jest sposobem przekazywania informacji dla ucznia o nauczycielu i odwrotnie 

- stan zdrowia, nastrój (12,7%); 

- pomaga zrozumieć polecenia nauczyciela nie przeszkadzając w pracy innym 

(36,7%). 

Przeprowadzone badania dowodzą, że nauczyciele znają i stosują wszelkie 

formy kontaktu słownego i pozasłownego, co świadczy o tym, iż kontakt społeczny, 

który tworzy swoista komunikacja werbalna i niewerbalna nauczyciela 

ma wpływ na rozwój aktywności twórczej dziecka, a zatem na osiąganie coraz 

lepszych wyników edukacyjnych. 

W celu stwierdzenia, czy i w jakim stopniu nauczyciele dostrzegają potrzebę 

samooceny, efektywnego doskonalenie się oraz jak oceniają wysiłki i efekty 

swoich działań zapytano ich, czy dokonują samooceny własnych umiejętności 

w zakresie porozumiewania się z uczniami. Z badań wynika, że 80,7% nauczycieli 

dokonuje samooceny, 14,0% nie podejmuje takich działań. 

Nauczyciele stosują różnorodne sposoby służące ocenie własnych umiejętności 

komunikacyjnych. Najczęściej stosowanym jest ankieta skierowana do 

uczniów (74,7%), ponad połowa ankietowanych odwołuje się do analizy wyników 

uzyskanych po zakończeniu bloku tematycznego (57,3%) oraz do analizy 

treści postępowania na podstawie nagrania magnetofonowego i odtworzenia zapisu 

wideofonicznego własnych zajęć (48,0%). Stanowi to dobrą prognozę na 

przyszłość, ponieważ nauczyciel rzetelnie badający oraz oceniający własne zajęcia, 

wprowadza doń innowacje i staje się nauczycielem kreatywnym. 

Ważnym źródłem informacji w dokonywaniu samooceny według respondentów 

są własne przemyślenia (36,7%) oraz rozmowy z uczniami (30,7%). Natomiast 

na znaczenie wyciągania wniosków typu „Czy osiągnęłam swój cel" wskazało 

32,7% badanych. Zdaniem sondowanych wartość diagnostyczną może mieć 

również ankieta skierowana do rodziców (21,3%). 

Wobec powyższych danych można stwierdzić, że w ewaluacji nauczyciela 

istotne jest wykorzystanie informacji zwrotnych od wszystkich uczestników procesu 

edukacyjnego - uczniów, rodziców, innych nauczycieli i od samych siebie. 

Znaczna część respondentów (36,7%) ocenia swoje umiejętności komunikacyjne 

jako bardzo dobre, a 63,3% uznaje je za dobre. 

Określając własne niedociągnięcia, badane wskazały na: 

- brak czasu (29,3%); 

- zbytnie gadulstwo (17,3%); 

- małą precyzyjność (8,0%). 

Wśród przyczyn wymieniono: 

- nerwowość (26,7%); 

- ograniczoną cierpliwość (18,7%);


- temperament (10,0%); 

- własne rozterki (6,7%). 

Analiza materiału badawczego wykazała, że ponad połowa respondentów 

szuka informacji dotyczących doskonalenia procesu komunikowania się w książkach. 

Wśród wymienionych znalazły się pozycje: T. Gordona Wychowanie bez 

porażek\ A. Faber, E. Mazlish Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, 

żeby dzieci do nas mówiły. Jest to w pełni uzasadnione, gdyż oba tytuły opisują 

zasady wychowawcze, które wyrastają z psychologii komunikacji. Podają cenne 

wskazówki oraz ćwiczenia ułatwiające opanowanie sztuki komunikowania 

się z dzieckiem opartej na empatii, zrozumieniu, szacunku i aktywnym słuchaniu, 

co jest podstawą skutecznego porozumiewania się. Wśród badanych dużą 

popularnością cieszą się czasopisma (47,3%), literatura (29,3%) oraz warsztaty 

metodyczne i kursy (21,3%), dzięki którym respondenci podnoszą poziom 

własnych umiejętności i wiedzy z zakresu komunikacji. Nieco mniej badanych 

wskazało publikacje metodyczne (20,0%). Do własnej praktyki odwołuje się 

17,3% osób uzasadniając tym, iż przebywanie z dziećmi, życie ich problemami, 

dzielenie smutku i radości to ważne doświadczenie z zakresu komunikacji 

interpersonalnej. Natomiast 8,0% respondentów jako źródło informacji wskazała 

prasę. 

W celu zebrania informacji na temat umiejętności komunikacyjnych nauczycieli, 

badaniom poddano 56 uczniów klas III, wobec których zastosowano wywiad 

oraz technikę zdań niedokończonych. 

Uzyskane w czasie wywiadu z uczniami wyniki wskazują, iż wśród wymienionych 

przymiotów nauczyciela znalazły się cechy związane z komunikacją 

werbalną oraz niewerbalną. Za najbardziej pożądaną cechę badani uznali: pogodę 

ducha, uśmiech (51,7%). Nieco mniej uczniów (42,8%) wskazało na sposób 

mówienia - ładnie mówi. Wymieniono także cechy: dobra (37,5%), serdeczna 

(30,3%), cierpliwa (21,4%), miła (26,7%), wesoła (16,0%), sprawiedliwa (10,7%). 

Oczekiwania uczniów odnoszące się do osoby nauczyciela wynikają z analizy 

testu zdań niedokończonych. Jej wyniki przedstawione są poniżej. 

Lubię, gdy pani: śmieje się (15), żartuje (4), czyta książki (9), stawia dobre 

oceny (6), nie zadaje lekcji (4), nie złości się (3), jest szczęśliwa (5), chwali mnie 

(7), śpiewa z nami piosenki (5), prosi mnie do tablicy (6), opowiada różne historie 

(14), jest zadowolona (2), rozmawia z nami (8), nie krzyczy (9). 

Chciałbym, aby pani: zawsze nas uczyła (8), była zdrowa (4), nie chorowała 

(6), nie denerwowała się (8), nie krzyczała (12), czytała więcej książek (11), była 

spokojna (7), lubiła nas (2), chwaliła mnie za pracę (4), nie stała przy tablicy 

(3), śmiała się (3), wstawiała mi szóstki (3), nie zadawała prac domowych (6), 

odeszła (1), chodziła z nami na wycieczki (4), była wesoła (7), była ładna (2). 

Jestem zadowolony bo: dostaję dobre oceny (17), bo pani jest zdrowa i wesoła 

(4), pani jest z nami (5), mamy dobrą panią (8), pani jest uśmiechnięta (9), pani


mnie chwali (5), mam miłą panią (4), mam w klasie koleżanki (2), mam kolegów 

(3), jest przerwa (1). 

Uzyskane wyniki wskazują, iż cechy związane z komunikacją zajmują ważne 

miejsce wśród ogółu pożądanych przez uczniów cech nauczycieli. Świadczą 

0 tym zarówno dane uzyskane w czasie wywiadu z uczniami, jak i analiza dopełnień 

zdań z testu zdań niedokończonych. 

Nauczyciele powinni odznaczać się umiejętnościami w zakresie komunikacji 

werbalnej (ładnie mówi), jak również cechami właściwymi komunikacji niewerbalnej 

(uśmiechnięta, umalowana). Dzieci lubią, gdy pani stosuje afirmacje 

słowne (chwali mnie, chwali za pracę), spokojnie zwraca się do uczniów, rozmawia 

z nimi i nie krzyczy. 

Z podanego zestawienia wynika, że duża liczba badanych z osobą nauczyciela 

kojarzy wyraz uśmiechnięta (78,6%), dalej pojawia się określenie: sprawiedliwa 

(55,4%), cierpliwa (42,8%), serdeczna (41,1%), przyjazna (37,5%), wzbudza 

zaufanie (33,9%), ładnie mówi (30,4%), pomysłowa (28,6%). Tylko dwojgu 

uczniom co stanowi (3,5%) z osobą nauczyciela kojarzą się wyrazy: obojętna 

1 krzykliwa. 

Jak wynika z zebranych danych, zdecydowana większość badanych (83,9%) 

twierdzi, że ich nauczyciel jest doskonały. Tylko 16,1% ocenia swojego nauczyciela 

jako dobry. Optymistycznie wygląda brak oceny negatywnej, co świadczy 

o zadowoleniu dzieci z pracy ich nauczyciela. 

Kolejne informacje zdobyte podczas wywiadu z badanymi dotyczyły opinii 

uczniów związanych z kinetyką nauczyciela (komunikowaniem niewerbalnym 

obejmującym takie elementy, jak: mimika, kontakt wzrokowy, poruszanie się, 

kontakt z uczniem oraz cechy ogólne języka). 

W badaniach pominięto proksemikę (przestrzenna odległość między ludźmi, 

którzy wchodzą ze sobą w interakcję) ze względu na trudności w uzyskaniu 

opinii uczniów. 

Z badań wynika, że 69,6% respondentów charakteryzując zachowania niewerbalne 

nauczyciela podczas odpowiedzi ucznia wskazuje uśmiech; kontakt 

wzrokowy zauważa (32,1%) badanych. Według 25% dzieci nauczyciel kiwa głową, 

a ponad 3,5% uczniów uważa, że pani nie reaguje na ich wypowiedź. 

Biorąc pod uwagę płeć badanych uczniów, można stwierdzić, iż dziewczęta 

wyżej oceniają takie cechy zachowania niewerbalnego nauczyciela, jak: kiwanie 

głową (28,5%), uśmiechanie się (82,8%). Natomiast chłopcy wyżej oceniali: 

patrzenie na ucznia (42,8%), uśmiechanie się (47,6%). Powyższe dane wskazują, 

iż w wypowiedziach uczniów (zarówno dziewcząt, jak i chłopców) za najważniejszy 

został uznany uśmiech nauczyciela. Cecha ta najlepiej ułatwia nawiązanie 

kontaktu z uczniami, a tym samym wpływa na wzajemne ustosunkowanie 

się nauczyciela i ucznia. Wywołana uśmiechem miła atmosfera i radość 

potęgują chęć dziecka do poznania działania, kontaktowania się z ludźmi.


Uśmiech nauczyciela stanowi wyraz jego optymistycznej postawy życiowej, co 

nie pozostaje bez znaczenia dla efektów jego pracy dydaktycznej. 

Uczniowie trafnie spostrzegają niewerbalne formy komunikowania nauczyciela. 

Za najważniejsze uznali cechy związane z kinetyką: podchodzi do ucznia 

(64,3%), nachyla się nad uczniem (48,2%), głaszcze ucznia (33,9%). 

Również zdania w teście zdań niedokończonych uczniowie uzupełniali cechami 

niewerbalnego komunikowania się nauczyciela. 

Pani podchodzi do mnie: uspokaja (6), pochyla się (8), uśmiecha się (12), 

głaszcze mnie (11). 

Nie chciałbym nigdy, aby pani: była smutna (22), płakała (8), odeszła (16), 

chorowała (19), była zła (9). 

Według 92,9% badanych, nauczyciele utrzymują kontakt wzrokowy z uczniami, 

co ma dla nich dużą moc gratyfikacyjną. Tylko 7,1% dzieci uważa, że nauczyciel 

nie patrzy na odpowiadającego ucznia. Natomiast 80,4% uczniów lubi kontakt 

wzrokowy z nauczycielem, a 19,6% badanych nie lubi wymiany spojrzeń. 

Porównując wyniki badań można stwierdzić, że bliskość nauczyciela w stosunku 

do uczniów została przez badanych oszacowana na poziomie średnim. 

W opinii 46,4% uczniów nauczyciel stoi lub siada blisko nich, a ponad połowa 

(53,6%) twierdzi, iż nauczyciel nie utrzymuje kontaktu z uczniami. Dane wskazują, 

że bliski kontakt z nauczycielem jest podopiecznym bardzo potrzebny. 

Potwierdzeniem tego wniosku są również wyniki testu zdań niedokończonych: 

Chciałbym siedzieć: obok pani (16), blisko pani (8), przy biurku pani (8), 

w pierwszej ławce (14), na swoim miejscu (3). 

Ankietowani wypowiedzieli się również na temat języka i sposobu mówienia 

nauczyciela. Szczególnie ważne stają się takie właściwości jego mowy, jak: 

poprawna dykcja, akcentowanie różnymi środkami myśli przewodnich. Wobec 

tego nauczyciel powinien posługiwać się takim językiem, którego cechy nie będą 

odwracać uwagi uczniów od treści wypowiedzi, który nie będzie powodował 

błędnych informacji (jak to ma miejsce przy mówieniu cichym lub niewyraźnym), 

a także nie będzie ani monotonny, ani męczący. Wśród oczekiwanych przez 

uczniów cech dotyczących operowania językiem mówionym znalazły się: mówi 

powoli (42%), ładnie mówi (39,2%), wyraźny głos (30,4%), mówi spokojnie 

(28,5%), miły głos (21,4%), mówi głośno (14,2%), poprawnie wymawia (12,5%). 

Informacji na temat oczekiwań uczniów dotyczących cech języka nauczyciela 

dostarczyły również dane uzyskane w teście zdań niedokończonych. 

Nauczyciel powinien mówić...: powoli (25), głośno (14), wyraźnie (16), 

dokładnie (3), spokojnie (18), zrozumiale (9). 

Chciałbym, aby pani...: nie krzyczała (12), czytała nam więcej książek (11), 

nie denerwowała się (8). 

Lubię, gdy pani...: czyta książki (9), opowiada różne historie (14), śpiewa (5), 

nie krzyczy (9), rozmawia (8).


Przeszkadza mi, gdy pani...: krzyczy (13), denerwuje się (7), złości się (6), 

jest zła (2), jest smutna (5). 

Jest mi przykro, gdy nasza pani...: krzyczy (6), płacze (7), jest smutna (21), 

denerwuje się (3). 

Powyższe dane wskazują, iż najbardziej oczekiwane przez dzieci jest to, aby 

pani nie krzyczała i nie denerwowała się. Ponownie zostało potwierdzone znaczenie 

cech niewerbalnego komunikowania nauczyciela, które są wskaźnikami 

emocji. Środkami służącymi do przekazywania warstwy emocjonalnej jest: barwa 

głosu, intonacja, siłą głosu. 

Jak wykazały badania, cechy języka mówionego nauczyciela są - zdaniem 

uczniów - bardzo ważną kategorią cech komunikacji niewerbalnej nauczycieli. 

W związku z tym, nauczyciele powinni zdać sobie sprawę z własnych możliwości 

operowania głosem, uświadomić sobie, jaki wpływ wywiera ona na 

uczniów i stale pracować nad jego doskonaleniem. 

Uczniowie wypowiedzieli się również, co przeszkadza im w sposobie mówienia 

nauczyciela i co w nim zmieniliby. 82,2% badanych nie dostrzega w sposobie 

mówienia nauczyciela cech negatywnych. 7,1% respondentów za negatywny 

element w procesie mówienia uznało krzyk, 5,3% - zdenerwowanie. Dzieci negatywnie 

oceniają przerywanie wypowiedzi (3,6%) oraz złość (1,8%). 

Analiza powyższych wypowiedzi wskazuje, że zdecydowana większość 

badanych (94,6%) nie chce nic zmieniać w sposobie mówienia swojego nauczyciela. 

Tylko nieliczni badani dokonaliby korekty w tonie głosu: mniej krzyku 

(3,6%), unikanie zbytniej monotonii (1,8%). 

Kolejne informacje uzyskane podczas wywiadu związane były z interakcją 

nauczyciel - uczeń, a dotyczyły rozmów nauczyciela z uczniem, zachęcania do 

rozmowy, zadawania pytań nauczycielowi oraz umiejętności słuchania tego, co 

uczeń ma do powiedzenia. 83,9% badanych uważa, że nauczyciel stymuluje ich 

do rozmowy. Natomiast pozostali (16,1%) są odmiennego zdania, według nich 

nauczyciel nie zachęca uczniów do prowadzenia rozmów. 69,6% dzieci twierdzi, 

iż lubi zadawać pytania nauczycielowi. Odmienną opinię wyraziło 30,4% 

uczniów. 

Z zebranych danych wynika, że 62,5% badanych uważa, iż nauczyciel odpowiada 

na wszystkie pytania zadane przez uczniów, natomiast 37,5% uczniów 

jest odmiennego zdania. 

Większość badanych (94,6%) jest zdania, że nauczyciel wykazuje zainteresowanie 

tym, co dziecko ma do powiedzenia. Pozostałe osoby (5,4%) twierdzą, 

że nauczyciel nie słucha tego, co uczeń mówi. 

Wywiad pozwolił na ocenę przez badanych interakcji na poziomie nauczyciel 

- uczeń związanych z odpowiedzią ucznia. 

Informacje na ten temat dotyczyły następujących zagadnień: 

- czy pani pyta ucznia, kiedy się zgłasza;


- czy daje dość czasu na odpowiedź; 

- czy chwali za ładną odpowiedź; 

- jakie emocje towarzyszą uczniowi w chwili wywoływania do odpowiedzi; 

- jakie jest zachowanie nauczyciela i ucznia związane z niepoprawną wypowiedzią 

ucznia. 

Z ogółu badanych, 83,9% twierdzi, że nauczyciel pyta uczniów zgłaszających 

się do odpowiedzi, natomiast 16,1% dzieci uważa, że nauczyciel nie wzywa 

do odpowiedzi uczniów chętnych, aktywnych. 80,4% badanych twierdzi, iż 

nauczyciel daje im dosyć czasu na odpowiedź. Według 19,6% uczniów czas na 

odpowiedź jest zbyt krótki. 

Z analizy liczebności wyborów wynika, iż 94,6% badanych twierdzi, że 

nauczyciel chwali uczniów za ładną wypowiedź. Tylko 5,4% uczniów wskazuje, 

iż nauczyciel nie okazuje aprobaty za prawidłową odpowiedź. 

U większości badanych (37,5%) nie występują żadne emocje w chwili wywołania 

do odpowiedzi; 30,3% uczniów przeżywa radość z powodu tego, że 

nauczyciel ich pyta. Pozostałym badanym towarzyszą różne emocje podczas 

wywołania do odpowiedzi: niepewność (17,8%), zdenerwowanie (16,1%), strach 

(10,7%) oraz lęk (8,9%). Żadne dziecko nie wymieniło uczucia wstydu. 

Sposoby poprawiania błędów w wypowiedziach ucznia przez nauczyciela 

badani interpretują w następujący sposób: większość uczniów (67,9%) twierdzi, 

iż nauczyciel czeka aż uczeń skończy wypowiedź i omawia popełnione błędy; 

według 25% dzieci nauczyciel przerywa wypowiedź ucznia poprawiając błędy; 

7,1% badanych stwierdza, że nauczyciel nie reaguje na popełnione w wypowiedziach 

błędy. 

Wyniki badań świadczą, iż charakteryzowanej populacji towarzyszą różnego 

rodzaju emocje w chwili przerwania przez nauczyciela wypowiedzi ucznia i poprawiania 

jego błędów. Wyjątek stanowi 37,5% uczniów, u których nie występują 

przedstawione objawy w chwili przerwania wypowiedzi. U pozostałych stwierdzono: 

wstyd (31,3%), zdenerwowanie (16,1%), złość (14,3%), strach (1,8%). 

Chcąc ocenić działania nauczyciela związane ze stymulowaniem uczniów 

do twórczego wypowiadania się nawiązywania kontaktów oraz ze stwarzaniem 

warunków do sprawnego przebiegu procesu komunikowania się uczniów zadano 

badanym kilka pytań dotyczących: zaufania do swojego nauczyciela, akceptacji 

odczuć i opinii ucznia, rozwijania i wyjaśniania pomysłów lub krytykowania 

oraz fakt czy nauczyciel ośmiela i nagradza uczniów. 

Analiza danych pozwala na stwierdzenie, iż badani w większości (98,2%) 

wykazują bardzo wysoki stopień zaufania do nauczyciela, tylko 1,8% dzieci jest 

odmiennego zdania. 

Duża część badanych (92,9%) uważa, iż nauczyciel akceptuje odczucia i opinie 

uczniów. Pozostała część badanych 7,1% twierdzi, że nauczyciel nie aprobuje 

odczuć i opinii uczniów.


Zdecydowana większość badanych (96,4%) twierdzi, iż nauczyciel pomaga 

w wyjaśnianiu i rozwijaniu pomysłów ucznia. Tylko 3,6% uczniów uważa, że 

nauczyciel nie aktywizuje uczniów do twórczej działalności. 

Analizując wypowiedzi badanych na temat krytykowania poglądów ucznia 

przez nauczyciela można stwierdzić, że 78,6% dzieci wyraża się pozytywnie, 

co znaczy, że nauczyciel nie krytykuje poglądów ucznia. 21,4% jest odmiennego 

zdania. 

Większość badanych (73,2%) twierdzi, iż nauczyciel nagradza i ośmiela 

uczniów, pozostali (26,8%) reprezentują odmienny pogląd. 

Następne pytanie dotyczyło kwestii zakłóceń w porozumiewaniu się nauczyciela 

z uczniem. Jak wynika z badań przyczyny takowych zakłóceń mają różne 

źródła. Respondenci wskazali na: 

- szybką mowę nauczyciela (42,9%); 

- niezgodność słów z gestami (26,8%); 

- brak powtórzeń trudniejszych fragmentów (12,5%); 

- używanie niezrozumiałych słów (19,6%); 

- niewyraźne mówienie (16%). 

W konkluzji przeprowadzonych badań można stwierdzić, że zdecydowana 

większość uczniów pozytywnie ocenia zarówno werbalne, jak i niewerbalne 

umiejętności komunikacyjne nauczycieli. Jest jednak niewielka grupa uczniów, 

która ocenia negatywnie proces porozumiewania się w relacji nauczyciel - uczeń. 

Z przeprowadzonej z badanymi rozmowy można wnioskować, iż są to uczniowie 

„zamknięci w sobie", odrzuceni przez rówieśników, samotni, zagubieni i to 

jest główną przyczyną unikania interakcji z nauczycielem. Osobom tym właśnie 

nauczyciele powinni poświęcić jak najwięcej uwagi, by zdobyć ich zaufanie. 

Pozwoli to na współuczestniczenie w procesie edukacyjnym, zmniejszenie odległości 

pomiędzy nauczycielem a uczniami oraz rozszerzenie możliwości wzajemnej 

komunikacji. W opinii 10,7% badanych nauczyciel przerywa uczniom 

w trakcie mówienia, co również stanowi źródło zakłóceń w porozumiewaniu się. 

Natomiast 8,9% uczniów twierdzi, że dystans tworzy brak poczucia humoru u nauczyciela, 

stwarza dystans, co stanowi kolejną trudność w nawiązywaniu kontaktu 

werbalnego. W odczuciu 5,4% uczniów zakłóceniem jest też zbyt wolne 

mówienie przez nauczyciela. 

Na podstawie analizy przeprowadzonych badań można wysunąć następujące 

wnioski: 

- Nauczyciele odgrywają znaczącą rolę w opanowaniu sprawności komunikacyjnych 

przez dziecko i tym samym stają się odpowiedzialni za jego 

skuteczne kontakty z otoczeniem. 

- Umiejętne kontrolowanie spójności komunikatów wysyłanych werbalnie 

i niewerbalnie oraz dostarczanie i odbieranie informacji zwrotnych


ułatwia proces porozumiewania się, realizację zadań dydaktycznych, wychowawczych 

i organizacyjnych. 

Bazą do budowania skutecznej komunikacji jest stosowanie na zajęciach 

zarówno form werbalnych, jak i niewerbalnych, co ułatwia lepszy kontakt 

między nauczycielem a uczniem, wpływa na rozwój aktywności 

twórczej uczniów, a zatem na osiąganie coraz lepszych efektów edukacyjnych. 

Doskonalenie kompetencji komunikacyjnych, ciągła ewaluacja siebie to 

podstawowe zadanie nauczyciela we współczesnej edukacji, które pozwala 

rokować nadzieje, iż upowszechnienie systemów przekazu informacji, 

dostęp do nowych technologii informatycznych i komunikacyjnych 

oraz umiejętność korzystania z nich będą przekazywane dziecku już od 

najmłodszych lat. 

Uczniowie dostrzegają pozytywne i negatywne aspekty procesu komunikowania 

się, co stanowi dla nauczycieli wskazówkę, iż wszelkie ich 

działania są przez uczniów obserwowane i odpowiednio odbierane. Nauczyciele 

powinni zatem ciągle pracować nad doskonaleniem form porozumiewania 

się, wszechstronnie rozwijać siebie i swoją osobowość, nie 

tylko poprzez wyuczone techniki edukacyjne, ale również przez swoje 

osobiste doświadczenia, wypracowany własny styl i filozofię życia. 

Wyniki badań potwierdzają zasadność podejmowanego tematu związanego 

z istotnym znaczeniem komunikacji w procesie edukacji na różnych 

poziomach kształcenia. Wyniki te stanowią w zamierzeniu autorek 

przyczynek do dalszych badań nad omawianym zagadnieniem, które 

niewątpliwie jest jednym z ważniejszych, warunkujących efektywność 

nauczania i wychowania młodego pokolenia.

R E C E N Z J E I N O T Y 


Nr 1-2, 2003 

Marta Brodala, Anna Lisiecka, Tadeusz Ruzikowski, Przebudować człowieka. 

Komunistyczne wysiłki zmiany mentalności. Studia pod red. prof. Marcina 

Kuli, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001, str. 373 

Na recenzowaną książkę złożyły się prace magisterskie, przygotowane pod 

kierunkiem profesora Marcina Kuli w Instytucie Historycznym Uniwersytetu 

Warszawskiego. Jak pisze we wstępie ich promotor łączy je zainteresowanie 

dążeniami do ukształtowania nowego człowieka, wcielanymi w życie po II wojnie 

światowej w Polsce. Ze względu na wagę tej problematyki dla funkcjonowania 

komunistycznego systemu władzy jej podjęcie wydaje się ważne i ze wszech 

miar potrzebne. Spróbujmy więc odpowiedzieć na pytanie, jak poradzili sobie 

z tym zadaniem młodzi badacze. 

Największy z zamieszczonych tekstów, autorstwa Marty Brodali, nosi tytuł: 

Propaganda dla najmłodszych w latach 1948-1956. Instrument stalinowskiego 

wychowania. Autorka oparła swoje studium głównie na kwerendzie niektórych 

materiałów źródłowych Ministerstwa Oświaty przechowywanych w Archiwum 

Akt Nowych, lekturze wybranych tytułów czasopism adresowanych do dzieci 

i ich wychowawców oraz literaturze dziecięcej i istniejących opracowaniach. Jak 

pisze we wstępie, próbowała przyjrzeć się „bliżej wychowaniu dzieci w okresie 

polskiego stalinizmu. Interesowała mnie nie tylko działalność państwa i decyzje 

podejmowane na najwyższym szczeblu, ale także, a może przede wszystkim [sic!], 

nowe koncepcje pedagogiczne, metody wychowawcze i propaganda skierowana 

bezpośrednio do dzieci poprzez książki, pisma, a nawet zabawki. Praca ma ukazać 

intencje tego systemu wychowawczego. Przedstawiałam więc najczęściej 

zamierzenia władzy i pewien ideał wychowawczy, mniej skupiłam się na jego 

wdrażaniu i problemach, na jakie natrafiał" (s. 17). 

Aby wykonać tak postawiony plan badań autorka zajęła się przede wszystkim 

analizą treści wychowawczych, jakie można odnaleźć zarówno w aktach normatywnych 

Ministerstwa Oświaty, jak i czasopismach dziecięcych („Płomyczek", 

„Świerszczyk"). Na tej podstawie rekonstruuje zarysowany w nich obraz Polski, 

przyjaciół i wrogów oraz bohaterów. Słusznie zauważa, że jednym z najważniejszych 

założeń systemu było „rozciągnięcie kontroli nad wszystkimi dziedzinami 

życia. W dziedzinie oświaty i opieki nad dzieckiem oznaczało to stworzenie »jednolitego 

frontu« wychowawczego, który obejmowałby przedszkole, szkołę, pla-

228 Recenzje i artykuły recenzyjne 

cówki wychowania pozaszkolnego, domy dziecka, a także organizację dziecięcą. 

Od ukończenia trzeciego roku życia dziecko dostawało się w tryby wychowania 

państwowego, które miało przekazać jednolity obraz świata i wpajać »jedynie 

słuszne« wartości" (s. 34). 

Cytowane przez nią teksty dobrze uzasadniają tę ciągłość oddziaływania 

wychowawczego. Zarysowany obraz intencji władz w tym względzie i prób 

wcielania w życie idei komunistycznych jest bardzo sugestywny. Oczywiście 

można go byłoby uzupełnić, ale to wymagałoby kwerendy dużo głębszej. Przykładowo 

przy okazji opisu metod indoktrynacji na koloniach letnich i innych 

formach letniego wypoczynku dzieci i młodzieży warto wskazać na rolę, jaką 

w tym dziele miały spełniać szczególnie uroczyście celebrowane obchody 22 lipca. 

Ponadto warto byłoby zastanowić się nad motywami, które skłaniały władze 

oświatowe do stosowania na koloniach pewnych form obrzędowości harcerskiej, 

przy zupełnym odejściu od idei skautingu i reakcyjnego „badenpowellizmu". 

Problemem generalnym, jaki nasuwa się przy lekturze tekstu Marty Brodali 

jest kwestia powszechności opisywanych procedur indoktrynacyjnych. Czy 

- przykładowo - fakt prowadzenia w niektórych szkołach tzw. narad produkcyjnych 

z udziałem uczniów, wychowawców i rodziców i podejmowania na nich 

z dzisiejszego punktu widzenia dość kuriozalnych decyzji (s. 55) można traktować 

jako wyraz „nadgorliwości" uczestników czy ówczesną normę? Pytań takich 

nasuwa się więcej przy okazji czytania poszczególnych fragmentów recenzowanej 

pracy. Ponadto wydaje się, iż młoda autorka winna zwrócić baczniejszą 

uwagę na kontekst społeczno-polityczny analizowanych wydarzeń. Zniuansowanie 

niektórych elementów narracji jest jednak niemożliwe bez bardziej rozbudowanej 

kwerendy źródłowej. Przykładowo obraz propagandowy Francji przedstawiony 

w trzech akapitach na s. 150 jest daleko za ogólnikowy. Fakt, że użyto 

dla jego naszkicowania wyjątków z tekstów z 1949 i 1951 r. skłania do poszukiwania 

odpowiedzi na pytanie, jaką rolę w jego kształtowaniu mogło odegrać rozpoczęte 

w 1949 r. napięcie w stosunkach polsko-francuskich? 1 

Wreszcie do polemiki skłaniają niektóre z końcowych wniosków autorki, 

która odpowiadając na zadane przez siebie pytanie, czy „stalinowskie wychowanie 

miało jakieś jasne strony?" odpowiada: „Najczęściej wymieniany przez 

obrońców systemu jest niewątpliwy awans społeczny dzieci z tzw. nizin społecznych. 

A poza tym? Na pewno liczne przedszkola ułatwiały życie ówczesnym 

kobietom [...] Prowadzone powszechnie zajęcia pozalekcyjne też mogły sprzyjać 

rozwojowi dzieci, ale z drugiej strony obowiązkowe czyny społeczne zabierały 

czas potrzebny na naukę". Wydaje się, że samo sformułowanie pytania jest 

na tyle nieprecyzyjne, że utrudnia udzielenie w miarę wyczerpującej na nie opo- 

1 Zob. na ten temat m.in. D. Jarosz, M. Pasztor, Robineau, Bassaler i inni. Z dziejów stosun- 

ków polsko-francuskich w latach 1948-1953, Toruń 2001.


wiedzi. Jak ma się stalinowskie wychowanie do rozwoju sieci przedszkoli {nota 

bene wcale nie tak gęstej, jak wynikałoby z tego sformułowania autorki) czy do 

awansu społecznego? Obawiam się, że związek nie musi być bynajmniej bezpośredni. 

Nastąpiło tu pewne pomieszanie planów i znaczeń. Trudno się ponadto 

zgodzić ze sformułowaniem, iż „stalinizm i późniejsze dekady socjalizmu w Polsce 

doprowadziły do wzmocnienia więzi rodzinnych i przyjacielskich". Co do 

późniejszych dekad, to wniosek jest najpewniej prawdziwy, ale co do stalinizmu 

- budzi wątpliwości. Kolektywizm wychowania był faktem społecznym i dotyczył 

nie tylko dzieci i młodzieży, ale również dorosłych. Czy nie odbił się na 

funkcjonowaniu rodziny? Wzmacnianie więzi rodzinnych w sytuacji, gdy młodzi 

ludzie bywali zaprzątnięci nie tylko szkołą, ale również zajęciami „pozalekcyjnymi" 

w Związku Młodzieży Polskiej, a rodzicie realizowali również w niedziele 

plany i zobowiązania produkcyjne mogło być nieco trudne. 

Autorką kolejnego opracowania jest Anna Lisiecka, która próbowała dokonać 

pionierskiej próby analizy działalności Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą 

w latach 1950-1956. Jej tekst próbuje wypełnić jedną z wielu istotnych luk w zakresie 

badań nad kulturą w okresie stalinizmu. A. Lisiecka posiłkując się aktami tej 

instytucji, przechowywanymi w Archiwum Akt Nowych stara się odpowiedzieć na 

pytania dotyczące jego struktury organizacyjnej i praktycznego działania w zakresie 

„opieki" nad gośćmi odwiedzającymi Polskę, osobami wyjeżdżającymi za granicę 

oraz organizacji życia kulturalnego. Koncentruje się na pokazaniu całej mizerii działania 

Komitetu, ograniczonego skromnymi środkami finansowymi i spętanego politycznie. 

Bardzo słusznie zauważa istotną wewnętrzną cezurę, jaką w jego funkcjonowaniu 

stanowił 1954 r., kiedy zaczęło napływać do Polski coraz więcej delegacji 

z krajów kapitalistycznych i to o coraz mniej „skrystalizowanych poglądach politycznych". 

Przekonująco również uzasadnia decyzję o jego likwidacji w 1956 r. 

Tekst Anny Lisieckiej można traktować raczej jako wstęp do bardziej zaawansowanych 

badań niż wyczerpujące studium opisywanej instytucji. Wydaje 

się, że na podstawie zachowanych akt można dużo więcej i pełniej powiedzieć 

na temat działania Komitetu. W istocie rzeczy akta te stanowią jeden z ważniejszych 

zbiorów dokumentów przedstawiających kształt oficjalnych stosunków 

kulturalnych Polski stalinowskiej ze światem zewnętrznym. Można w nich znaleźć 

bardzo interesujące uwagi o zachowaniach delegatów z wielu państw świata 

przyjeżdżających do Polski, ich opinie o nadwiślańskich realiach. Akta Komitetu 

pełne są opisów zabiegów związanych z organizacją ich pobytu, łącznie 

z tzw. organizowaniem widowni. Co ciekawe, urzędnicy Komitetu opiekujący 

się delegatami z zagranicy w swych sprawozdaniach często nie kryli krytycznego 

zdania o wartości artystycznej imprez z ich udziałem 2 . Wreszcie zawarcie na 

2 Zob. m.in. Archiwum Akt Nowych, Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, 188, 

k. 127-137. Sprawozdanie z pobytu w Polsce francuskiego zespołu teatralnego w dniach


niecałych sześciu stronach tekstu analizy zatytułowanej Komitet Współpracy 

Kulturalnej z Zagranicą czuwa nad wyjeżdżającymi wydaje się nadmiernie spłycać 

tę problematykę. Warto byłoby się być może skupić na niektórych konkretnych 

przypadkach organizacji występów zagranicznych polskich zespołów artystycznych, 

aby w sposób bardziej przejrzysty pokazać zarówno rolę Komitetu 

w tym dziele (wszak nie działał on zwykle w pojedynkę), jak i skutki tego działania. 

Opisany już (w dużej części na podstawie akt Komitetu!) w literaturze 

fachowej casus występów „Mazowsza" we Francji w 1954 r. jest dowodem na 

to, jak ciekawe badania mogą być dokonywane na podstawie dokumentów wytworzonych 

przez omawianą instytucję 3 . 

Jako ostatni w recenzowanej publikacji zamieścił swój tekst pt. Obchody 

milenijne w Warszawie i województwie warszawskim w 1966 roku Tadeusz Ruzikowski. 

Jego podstawą źródłową jest niezwykle szeroka i skrupulatna kwerenda 

źródłowa, która objęła nie tylko archiwa państwowe (głównie zespoły komitetów 

partyjnych z Archiwum Akt Nowych i Archiwum m.st. Warszawy), ale 

również kroniki parafialne niektórych parafii z miasta i województwa warszawskiego. 

Najważniejszą zaletą przeprowadzonej analizy jest bardzo szczegółowe 

przedstawienie przejawów konfliktu państwowo-kościelnego na poziomie społeczności 

lokalnych. Dotyczy to nie tylko Warszawy, ale również środowisk małomiasteczkowych 

i wiejskich. Autor ma odwagę wyciągania własnych wniosków, 

bez ulegania sposobowi interpretacji tych wydarzeń zawartemu w dotychczasowej 

literaturze przedmiotu, operującej generalizacjami z reguły rzadko 

popartymi badaniami szczegółowymi. Dzięki temu obraz zachowań „zwyczajnych" 

ludzi, uwikłanych w konflikt światopoglądowo-polityczny 1966 r. jawi się 

w sposób nadzwyczaj ciekawy. „Ludność małych miast i wsi - pisze - świętowała 

obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego, wspierając związane z nimi czyny 

społeczne. Z drugiej strony brała udział w obchodach kościelnych celebrujących 

Tysiąclecie Chrztu - tym bardziej, że większość tych uroczystości odbywała 

się w tradycyjnie od pokoleń przyjętych terminach. Różnica polegała na 

tym, że w 1966 r. została do stałych świąt dopisana retoryka rocznicowa. Jak co 

roku ludność szła z okazji odpustu lub dożynek do kościoła" (s. 345). I jeszcze 

jeden wniosek autora wydaje się ważny. Z dokonanej analizy wynika, że bynajmniej 

dla ludności wiejskiej nie uroczystości kościelne czy państwowe w 1966 

r. były najważniejsze, „lecz zwykłe, codzienne sprawy, takie jak funkcjonowa- 

28 czerwca - 16 lipca 1952 r. Wydaje się, że zacytowane przez autorkę wyjątki ze sprawozdania 

na temat pobytu tego samego zespołu teatralnego z Francji pochodzące z innej teczki 

archiwalnej (s. 234) nie w pełni oddają wszystkie trudności związane z jego występami. 

3 Zob. M. Pasztor, „Mazowsze" podnosi „żelazną kurtynęPoczątki odwilży w polsko-francuskich 

stosunkach kulturalnych w 1954 roku, w: Społeczeństwo Państwo Modernizacja. 

Studia ofiarowane Januszowi Żarnowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. 

W. Mędrzeckiego, Warszawa 2002, s. 89-100.


nie ich wiejskich gospodarstw rolnych" (s. 345). Te konkluzje stanowią ważny 

przyczynek do szerszej dyskusji, toczonej w polskiej historiografii na temat postaw 

i zachowań społeczeństwa polskiego w okresie peerelowskim: czy więcej 

w nich było oporu czy przystosowania? Przykład studium T. Ruzikowskiego 

pokazuje, że to badania na szczeblu lokalnym mogą nas przybliżyć do pełniejszej 

odpowiedzi na te pytania. 

Recenzowana książka zawiera prace o różnej wartości naukowej, co zresztą 

wydaje się nieuchronne zważywszy na ich genezę. Ich podstawową zaletą jest 

wysiłek podjęty przez debiutujących autorów dla wypełnienia „białych plam" 

w historiografii. I choć efekt tych wysiłków nie zawsze jest w pełni satysfakcjonujący, 

to jednak trudno im zarzucić nierzetelność. Obraz problemów, jakimi się 

zajęli został przez nich być może nie zawsze dostatecznie szczegółowo zarysowany, 

ale szkice wydają się obiecujące i dobrze rokują na przyszłość. 

Iwona Miernik 

Od Berlina do Kynoskefalaj - pierwsza setka „Historycznych Bitew" 

W maju 2002 r. w serii „Historyczne Bitwy" Domu Wydawniczego Bellona 

ukazała się praca Tomasza Kęćka Kynoskefalaj 197p.n.e. Stanowi ona setny tytuł 

serii, co oznacza dobrą okazję do podsumowań. Pozwalam sobie na podzielenie 

się refleksjami, dość ogólnymi, na temat tak szeroko zakrojonego przedsięwzięcia 

jak „Historyczne Bitwy" ponieważ, jak sądzę, nie najgorzej znam tę serię. 

Prawie od początku jestem jej wiernym czytelnikiem, choć nie należę do wcale 

licznego grona tych, którzy czytają wszystkie tytuły. Od 2001 r. stałem się również 

autorem książek serii (Strzegom-Dobromierz 1745, a na październik 2003 r. 

jest planowana Praga 1757) oraz opublikowanych lub przyjętych do druku recenzji 

kilkunastu jej tytułów. 

„Historyczne Bitwy" towarzyszą pasjonatom historii wojskowości w Polsce 

od 1980 r. Seria, mimo powszechnie znanych trudności na rynku księgarskim, 

zyskuje uznanie. Dowodem jest wysoki nakład, Nagroda Klio w 1996 r. dla najlepszej 

serii wydawniczej popularyzującej historię, a także wzięcie za granicą. 

Prawa do publikacji 47 monografii zakupili Amerykanie oraz rosyjska agencja 

wydawnicza. Wielką i niezaprzeczalną zasługą „Historycznych Bitew" jest to, 

że pasjonatom historii wojskowości w Polsce dała możność wszechstronnego 

zapoznawania się z dziejami wojen, w wielkiej mierze innych narodów, we 

wszystkich epokach, nie zapominając o dziejach rodzimych, które w ramach serii 

są silnie reprezentowane. Wiele wśród prac serii stanowi pierwsze polskie monografie 

poświęcone danej wojnie czy bitwie.


Można chyba stwierdzić, że „Historyczne Bitwy" zastąpiły chętnie czytane 

dawniejsze serie, takie jak „Żółty Tygrys" czy „Bitwy. Kampanie. Dowódcy". 

Zdecydowanie jednak nad nimi górują, przez połączenie godnego uwagi poziomu 

naukowego z popularyzacją, gdy w przypadku tamtych serii była w zasadzie 

tylko popularyzacja. Przewaga „Historycznych Bitew" wyraża się też w tematyce, 

która obejmuje całą historię wojskowości, gdy „Żółty Tygrys" odnosił się 

tylko do II wojny światowej, a „Bitwy. Kampanie. Dowódcy" wyłącznie do 

wojskowości polskiej. 

Wypada zatem wymienić tytuły serii. Są to następujące prace (w nawiasie 

podane są lata wydań danej pracy): 

1. Z. Stąpor, Berlin 1945 (1980) 

2. L. Podhorodecki, Wiedeń 1683 (1980, 1983, 2001) 

3. W. Majewski, Grochów 1831 (1982) 

4. K. Kaczmarek, Budziszyn 1945 (1982) 

5. W.A. Serczyk, Połtawa 1709 (1982) 

6. A. Wolny, Okinawa 1945 (1983) 

7. A. Karpiński, Kursk 1943 (1983) 

8. K. Sobczak, Lenino 1943 (1983) 

9. T. Malarski, Waterloo 1815 (1984, 1996) 

10. T. Jurga, Bzura 1939 (1984, 2001) 

11. I. Rusinowa, Saratoga-Yorktown 1777-1781 (1984) 

12. J. Sikorski, Kanny 216p.n.e. (1984) 

13. R. Tomicki, Tenochtitlan 1521 (1984) 

14. K. Kaczmarek, Stalingrad 1942-1943 (1985) 

15. R. Dzieszyński, Leningrad 1941-1944 (1986) 

16. E. Potkowski, Crecy-Orlean 1346-1429 (1986) 

17. L. Podhorodecki, Kulikowe Pole 1380 (1986) 

18. B. Brodecki, Szypka i Plewna 1877 (1986) 

19. A. Murawski, Akcjum 31 p.n.e. (1986) 

20. L. Wyszczelski, Madryt 1936-1937 (1986) 

21. W. Biegański, Bolonia 1945 (1986) 

22. J.W. Dyskant, Zatoka Świeża 1463 (1987) 

23. H. Wisner, Kircholm 1605 (1987) 

24. W. Wróblewski, Moskwa 1941 (1987) 

25. T. Konecki, Sewastopol 1941-1942, 1944 (1987) 

26. A. Toczewski, Kostrzyn 1945 (1988) 

27. L. Podhorodecki, Chocim 1621 (1988) 

28. E. Dąbrowa, Gaugamela 331 p.n.e. (1988) 

29. J. Odziemkowski, Narwik 1940 (1988) 

30. R. Bielecki, Somosierra 1808 (1989) 

31. B. Brodecki, Dien Bien Phu 1954 (1989, 1998)


32. J. W. Dyskant, Cuszima 1905 (1989) 

33. J. Nadzieja, Lipsk 1813 (1990, 1998) 

34. R. Bielecki, Berezyna 1812 (1990) 

35. M. Nagielski, Warszawa 1656 (1990) 

36. S. Leśniewski, Marengo 1800 (1990) 

37. J. Wojtasik, Podhajce 1698 (1990) 

38. B. Borucki, Valmy 1792 (1990) 

39. E. Potkowski, Warna 1444 (1990) 

40. W. Mikuła, Maciejowice 1794(1991) 

41. W. Król, Wielka Brytania 1940 (1990, 1996, 1999) 

42. G. Swoboda, Gettysburg 1863 (1990, 1999) 

43. R. Bielecki, Bastylia 1789 (1991) 

44. R. Bielecki, Normandia 1944 (1991) 

45. L. Wyszczelski, Niemen 1920 (1991) 

46. M. Klimecki, Gorlice 1915 (1991) 

47. M. Borkowski, Midway 1942 (1992) 

48. P. Olender, Lissa 1866 (1993) 

49. L. Podhorodecki, Lepanto 1571 (1993) 

50. A. Nadolski, Grunwald 1410 (1993, 1996) 

51. R. Bielecki, Austerlitz 1805 (1993) 

52. Z. Kwiecień, Tobruk 1941-1942 (1993) 

53. S. Leśniewski, Wagram 1809 (1993) 

54. Z. Flisowski, Bitwa Jutlandzka 1916 (1994) 

55. R. Romański, Beresteczko 1651 (1994) 

56. J. Nadzieja, Zamość 1813 (1994) 

57. W. Wagner, Kliszów 1702 (1994) 

58. Z. Flisowski, Leyte 1944 (1994) 

59. M. Plewczyński, Obertyn 1531 (1994) 

60. R. Kulesza, Maraton 490p.n.e. (1995) 

61. W. J. Długołęcki, Batoh 1652 (1995) 

62. T. M. Gelewski, Jalu 1894 (1995) 

63. J. Naziębło, Sycylia 1943 (1995) 

64. L. Wyszczelski, Warszawa 1920 (1995, 1997) 

65. S. Leśniewski, Jerozolima 1099 (1995) 

66. M. Winid, Santiago 1898 (1995) 

67. R. Romański, Cudnów 1660 (1996) 

68. J. Maroń, Legnica 1241 (1996) 

69. J. W. Dyskant, Port Artur 1905 (1996) 

70. J. Wojtczak, Alamo-San Jacinto 1836 (1996) 

71. S. Czmur, El Alamein 1942 (1997) 

72. M.G. Przeździecki, Kunersdorf 1759 (1997)


73. R. Romański, Raszyn 1809 (1997) 

74. R. Kulesza, Ateny-Sparta 431-404 p.n.e. (1997) 

75. G. Swoboda, Little Big Horn 1876 (1998) 

76. M. Klimecki, Lwów 1918-1919 (1998) 

77. J. Wojtczak, Meksyk 1837 (1998) 

78. T. Strzeżek, Warszawa 1831 (1998) 

79. J.W. Dyskant, Ko Chang 1941 (1999) 

80. L. Wyszczelski, Kijów 1920 (1999) 

81. T. Rogacki, Egipt 1798-1801 (1999) 

82. K. Olejnik, Głogów 1109 (1999) 

83. T. Strzeżek, łganie 1831 (1999) 

84. P. Szabó, Łuk Donu 1942-1943 (2000) 

85. J. Wojtczak, Naseby 1645 (2000) 

86. P. Derdej, Zieleńce-Mir-Dubienka 1792 (2000) 

87. P. Drożdż, Orsza 1514 (2000) 

88. M. Klimecki, Czortków 1919 (2000) 

89. J. Wojtczak, Quebec 1759 (2000) 

90. R. Kłosowicz, Nowy Orlean 1815 (2000) 

91. W. Włodarkiewicz, Przedmoście Rumuńskie 1939 (2001) 

92. D. Kupisz, Smoleńsk 1632-1634 (2001) 

93. S. Augusiewicz, Prostki 1656 (2001) 

94. C. Grzelak, Szack-Wytyczno 1939 (2001) 

95. R. Kisiel, Strzegom-Dobromierz 1745 (2001) 

96. K. Kęciek, Benewent 275 p.n.e. (2001) 

97. M. Sowa, Budapeszt 1944-1945 (2002) 

98. C. Grzelak, Wilno-Grodno-Kodziowce 1939 (2002) 

99. E. Kaczorowski, Oliwa 1627 (2002) 

100. K. Kęciek, Kynoskefalaj 197p.n.e. (2002) 

Wznawianych było osiem prac, w tym takie jak Wiedeń 1683, Warszawa 

1920 i Wielka Brytania 1940 aż dwukrotnie. Warto też wspomnieć o tytułach, 

które w serii się nie ukazały, a były w niej anonsowane, zwłaszcza że miały 

dotyczyć bitew bardzo interesujących. Były to Sekigahara 1600, Jena 1806 czy 

Ostrołęka 1831. 

Zestawienie tytułów pokazuje wyraźnie, że do czasu przełomu 1989 r. istniała 

potężna nadreprezentacja tytułów „słusznych", związanych z panującą ideologią. 

Dotyczą one Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego w II wojnie 

światowej oraz innych walk sił komunistycznych, a nadto sztandarowych 

bojów rosyjskich sprzed rewolucji październikowej (Cuszima jest tu „poprawna", 

bo ściśle związana z rewolucją 1905 r.). Wyraźnie brakuje w tym zestawie 

rosyjskiej wojny domowej z lat 1918-1921.


Autorzy pierwszej setki tytułów „Historycznych Bitew" stanowią liczną grupę 

67 osób. Wśród nich jest jedna kobieta, Jadwiga Nadzieja, autorka prac Lipsk 

1813 oraz Zamość 1813, a także jeden cudzoziemiec, Węgier Peter Szabó, autor 

pracy Łuk Donu 1942-1943. 

Większość z autorów serii napisały dla „Historycznych Bitew" jedną pracę, 

ale jest też spora grupa z większą liczbą prac. W ramach pierwszej setki 

rekordzistą jest Robert Bielecki, autor aż pięciu prac, zmarły niestety w 1998 r. 

Jest też grupa czterech autorów z czterema pracami (Józef Wiesław Dyskant, 

Lech Podhorodecki, Lech Wyszczelski i Jarosław Wojtczak), trzech autorów 

z trzema pracami (Bogusław Brodecki, Michał Klimecki, Sławomir Leśniewski 

i Romuald Romański) i dziesięcioro z dwiema pracami (Jadwiga Nadzieja, Bogusław 

Brodecki, Zbigniew Flisowski, Czesław Grzelak, Kazimierz Kaczmarek, 

Tomasz Kęciek, Ryszard Kulesza, Edward Potkowski, Tomasz Strzeżek, Grzegorz 

Swoboda). 

Czytelnicy serii wiedzą, że choć tytuły przeważnie odnoszą się bezpośrednio 

do bitew, to tekst zawiera nie tylko opis tytułowej batalii, ale też całą niezwykle 

istotną otoczkę związaną z zarysem tła politycznego, zagadnieniami taktyki 

i strategii w danej epoce, systemów wojskowych państw walczących, przebiegu 

wojen związanych z bitwą, w tym częstokroć przedstawienia wielu innych 

bitew niż tytułowa (lub tytułowe). Opis bitwy tytułowej przeważnie wypełnia 

tylko mniejszą część pracy, z czego recenzenci nieraz czynią zarzuty, ale chyba 

niesłuszne. Przecież przedstawienie uwarunkowań związanych z batalią jest niezbędne, 

aby ją naprawdę dobrze poznać. Wydaje się, że autorom przeważnie udaje 

się zachować w tej kwestii zasadę „złotego środka", choć bywają prace, nieczęsto 

co prawda, w których opis tytułowej bitwy, zawarty jest dosłownie na kilku 

stronach. Praktykę taką wypada ocenić krytycznie, zwłaszcza jeśli dotyczy ona 

rzeczywiście dużych bitew. 

Najstarszą bitwą przedstawioną w serii jest Maraton 490p.n.e., a najmłodszą 

Dien Bien Phu 1954. Zatem pomiędzy 490 p.n.e. a 1954 r. mamy bardzo 

szeroki przedział czasowy w postaci 2444 lat. Najniezwyklejsząze stu bitew serii 

wydaje się Bastylia 1789, którą w istocie trudno nazwać bitwą, a najmniej znaną 

Ko Chang 1941, batalia morska między flotą francuską a syjamską. W zakresie 

poszczególnych epok tytuły rozłożyły się następująco: 

- Starożytność - 7 tytułów; 

- Średniowiecze - 8 tytułów; 

- czasy nowożytne (historia powszechna do 1789 r., a Polski do 1795 r.) - 

23 tytuły; 

- czasy rewolucji francuskiej i napoleońskie - 15 tytułów; 

- okres 1815-1914 - 12 tytułów; 

- I wojna światowa - 2 tytuły; 

- czasy międzywojenne 1918-1939 - 6 tytułów;


- II wojna światowa - 26 tytułów; 

- czasy powojenne - 1 tytuł. 

Wśród tych stu bitew, 34 to bitwy armii polskiej lub armii unii polsko-litewskiej, 

a do tego jeszcze 10 bitew, które rozegrały się przy znaczącym udziale 

oręża polskiego (np. Lipsk, Berezyna, bitwa o Anglię). Z bitew przedstawionych 

w serii 28 stoczonych zostało w granicach polskich czasu stoczenia batalii, a 20 

w obecnych granicach Polski. Jak łatwo się domyśleć miejscem, które najczęściej 

występuje w tytułach jest oczywiście Warszawa. Stolica Polski jest uwidoczniona 

w tytule trzech prac odnoszących się do lat 1656, 1831 i 1920. 

Prace publikowane w „Historycznych Bitwach" prezentują różnorodność nie 

tylko w zakresie tematyki, ale również jeśli idzie o ich znaczenie naukowe. 

W większości są to prace związane z popularyzacją, bo też seria ma charakter 

popularnonaukowy. Można stwierdzić, że przeważnie jest to popularyzacja na 

dobrym czy bardzo dobrym poziomie, a prace merytorycznie słabe nie trafiają 

się często, choć występują, budząc słuszną krytykę. Nadzwyczaj rzadko, przynajmniej 

w moim przypadku, pojawia się refleksja, że praca nie powinna się ukazać, 

bo nawet jeśli nie jest ona merytorycznie zbyt mocna, to często stanowi 

pierwszą w języku polskim monografię danego zagadnienia. Co niezwykle ważne, 

w serii nie brak książek, które wnoszą do historiografii, w szerszym lub 

węższym zakresie, nowe i wartościowe interpretacje oraz osiągnięcia badawcze. 

Są to głównie prace odnoszące się do bitew polskich, ale nie tylko. Pojawiają się 

też prace przygotowane na kanwie doktoratu, niekiedy nawet jeszcze przed jego 

obroną czy publikacją w wersji stricte naukowej. 

„Historyczne Bitwy" otwierały przed polskimi pasjonatami historii wojskowości 

wiele nowych i nieznanych lub mało znanych dotąd światów, ale ciągle 

nie podjęły wielu ważnych zagadnień. Przede wszystkim zieje potężna luka między 

bitwą pod Akcjum w 31 r. p.n.e. a zdobyciem Jerozolimy w 1099 r. Jest to 

1130 lat okresu, w którym znalazła się wojskowość cesarstwa rzymskiego, cywilizacji 

bizantyjskiej i największe osiągnięcia wojskowości arabskiej. Prócz 

wojen Rzeczypospolitej szlacheckiej, mocno w serii reprezentowanych i tytułu 

poświęconego wojnie domowej w Anglii (Naseby 1645), nietknięty jest w istocie 

XVII w., zwany wiekiem wojen. Szerzej rzecz ujmując, te wojny ery nowożytnej 

(do wybuchu rewolucji francuskiej), które miały decydujące znaczenie dla 

rozwoju zachodniego, wiodącego przecież, nurtu sztuki wojennej, zostały w serii 

zaprezentowane w nikłym stopniu. Były to takie konflikty, jak wojny włoskie 

(1494-1559), wojna trzydziestoletnia (1618-1648), wojny Ludwika XIV (1666- 

-1714), wreszcie ciąg wojen z lat 1733-1763. W „Historycznych Bitwach" znalazły 

one odzwierciedlenie zaledwie w dwóch tytułach - Kunersdorf1759 i Strzegom-Dobromierz 

1745. Nie pojawiły się żadne tytuły ze starożytności spoza 

antyku, I wojnę światową reprezentują tylko dwie prace (Gorlice 1915 i Bitwa 

Jutlandzka 1916), europejskie podboje kolonialne jedna (Tenochtitlan 1521),


podobnie jak okres po II wojnie światowej (Dien Bien Phu 1954). Żadnej reprezentacji 

w serii nie znalazła wojskowość Czarnej Afryki i działania wojenne 

w Ameryce Południowej. Dotkliwie doskwierała nieobecność tytułów poświęconych 

bitwom flot żaglowych, choć ostatnio rysuje się tendencja do wypełniania 

tej luki; dowodem Oliwa 1627jako 99 tytuł serii i Trafalgar 1805, który rozpoczyna 

drugą setkę. Za ważny brak uznać wypada słabą obecność tytułów poświęconych 

zwycięstwom niemieckim w czasie II wojny światowej (w zasadzie tylko 

specyficzny przypadek bitwy nad Bzurą). Bardzo interesującą propozycją byłoby, 

możliwe obecnie, obiektywne przedstawienie walk wojny domowej w Rosji 1918- 

-1921, której w latach osiemdziesiątych w serii nie uwzględniono. Przed „Historycznymi 

Bitwami" stoją zatem wyzwania na co najmniej kolejną setkę tytułów. 

Podsumowując, wypada stwierdzić, że na polskim rynku księgarskim seria 

stanowi wyjątkowe zjawisko, a to dzięki zakresowi podejmowanej problematyki 

historyczno-wojskowej, który mimo powyższych zastrzeżeń wypada uznać za 

szeroki, a także udanemu połączeniu walorów popularyzatorskich z godnym 

uwagi poziomem naukowym wielu prac. Pozostaje życzyć, aby „Historyczne 

Bitwy", które dotąd odgrywały ogromną rolę w zaspokajaniu zainteresowania 

historią wojskowości, a znaczącą również w postępie historiograficznym w tej 

dziedzinie, nadal dobrze spełniały te zadania. 

Robert Kisiel 

Tomasz Strzeżek, Warszawa 1831, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 

1998, str. 173. 

Z działań wojennych związanych z Warszawą w serii „Historyczne Bitwy" 

Domu Wydawniczego Bellona zostały przedstawione już wydarzenia z lat 1656 1 , 

1920 2 , a w recenzowanej pracy z 1831 r.; zdecydowanie nasuwają się jeszcze 

lata 1794,1939,1944, ale skoro w tej serii pojawiła się praca Bastylia 1789 można 

sobie wyobrazić również książki o wydarzeniach z lat 1830, 1918, 1926 i 1943. 

Praca Tomasza Strzeżka to popularnonaukowa wersja jego rozprawy doktorskiej 

3 . Poświęcona jest obronie Warszawy przeciw szturmującym wojskom 

rosyjskim Iwana Paskiewicza w 1831 r. Oczywiście, istotne miejsce zajmuje 

w książce przedstawienie uwarunkowań politycznych i operacyjnych tego wydarzenia, 

w tym zręcznej dyplomacji ze strony rosyjskiego wodza, której autor 

poświęcił sporo uwagi. 

1 M. Nagielski, Warszawa 1656, Warszawa 1990. 

2 L. Wyszczelski, Warszawa 1920, Warszawa 1995. 

3 T. Strzeżek, Obrona Warszawy 6-7 września 1831 r., Olsztyn 1996.


Rekonstrukcja wydarzeń związanych ze szturmem jest bardzo pieczołowita 

i solidna. W pracy występują przejrzyste i estetyczne mapki, może najlepsze dotąd 

w tej serii. Wydaje się jednak, że przycięcie wersji naukowej do jej popularnonaukowej 

postaci nastąpiło w sposób nazbyt toporny. Autor bardzo niewiele uwagi 

poświęcił ogólnej sytuacji operacyjnej, w zasadzie nie scharakteryzował wojsk, 

a także zupełnie pominął radę wojenną z 19 sierpnia 1831 r., która zadecydowała 

o osłabieniu wojsk broniących Warszawy przez wysłanie korpusu gen. Ramorino 

do działań na prawym brzegu Wisły. Została dokonana charakterystyka systemu 

umocnień warszawskich, ale bez jego oceny, omówienia alternatyw i dyskusji 

toczonych na ten temat wśród decydentów wojskowych powstania. Przy 

ogromie szczegółów dotyczących szturmu, nie ma podsumowania i ogólnej oceny. 

Doskwiera też brak bibliografii. 

Są też drobniejsze kwestie, które budzą wątpliwości. Wacław Tokarz podał, 

że gdy Iwan F. Paskiewicz był pod Warszawą, rosyjski korpus Grzegorza Rosena 

na prawym brzegu Wisły dysponował 52 działami 4 , gdy autor napisał o 34 (s. 

8 i 9); liczebność dwóch pułków kozaków osłaniających artylerię korpusu Cypriana 

Kreutza na początku walk podana jest na 1200 szabel (s. 58), gdy w zestawieniu 

wojsk szturmujących Warszawę (s. 166-170) cała liczba Kozaków to 

1720, ale w aż ośmiu pułkach (bez gwardii) - oznacza to, że na pozostałe 6 pułków 

przypadłoby tylko 520 szabel, co jest raczej niemożliwe. Autor podał skład 

II Brygady 3 Dywizji Kirasjerów na 12 szwadronów (s. 100), ale pułk ks. Alberta 

Pruskiego został po bitwie grochowskiej zredukowany do 4 szwadronów, 

zatem było zapewne 10 szwadronów 5 ; z wojsk rosyjskich największe straty obok 

piechoty miała - wedle autora - ponieść artyleria (s. 162), ale jej straty były przecież 

dużo mniejsze niż jazdy. 

Książka z pewnością jest warta polecenia, ale jako popularnonaukowa postać 

rozprawy doktorskiej mogła i powinna być staranniej przygotowana - nie 

byłby to duży kłopot, a można by uzyskać jeszcze lepszy efekt. Wydaje się, że 

przy ewentualnym wznowieniu należałoby to uwzględnić. 

Robert Kisiel 

Robert Klosowicz, Nowy Orlean 1815, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 

2000, str. 263. 

Wojna amerykańsko-brytyjska z lat 1812-1815, tzw. wojna pana Madisona, 

jest - poza wojną wietnamską - konfliktem zbrojnym USA, który historiografia 

4 Por. W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830-1831, Warszawa 1994, s. 465. 

5 Por. A.K. Puzyrewski, Wojna polsko-ruska 1831 r., Warszawa 1899 (reprint), s. 130.


amerykańska wspomina najgorzej. W tej wojnie armia amerykańska niejednokrotnie 

się kompromitowała, doszło do spalenia Waszyngtonu, a młoda republika 

stała się sojusznikiem napoleońskiego cezaryzmu, tak obcego demokratycznemu 

etosowi Stanów Zjednoczonych. Amerykańscy politycy liczący na uwikłanie 

Anglii w walkach z Napoleonem wyraźnie się przeliczyli, jako że wojna 

zaczęła się w momencie szczytowym dominacji Francji w Europie, zakończyła 

już po abdykacji Napoleona w 1814 r. Dla Amerykanów, prócz tytułowego zwycięstwa 

pod Nowym Orleanem, szczególnie jasne punkty konfliktu stanowiły 

działania marynarki wojennej, scharakteryzowane przez autora w rozdziale 

„Wielkie dni małej floty". W toku tej wojny jedyny raz w historii zostały zniszczone 

przez nieprzyjaciela Biały Dom i Kapitol, wtedy też powstała pieśń Gwiaździsty 

sztandar, hymn amerykański. 

Książka Roberta Kłosowicza została wydana w serii „Historyczne Bitwy" 

Domu Wydawniczego Bellona. Jej autor jest pracownikiem naukowym w Katedrze 

Historii Dyplomacji i Polityki Międzynarodowej Instytutu Nauk Politycznych 

i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 

Recenzowana praca jest spopularyzowaną wersją doktoratu, poświęconego 

wojnie amerykańsko-brytyjskiej z lat 1812-1814 (datacja nie jest omyłką, gdyż 

bitwa pod Nowym Orleanem została stoczona 8 stycznia 1815 r., kiedy na południu 

Stanów Zjednoczonych nie wiedziano jeszcze o zawarciu pokoju w Gandawie, 

w Belgii); zmodyfikowana wersja rozprawy doktorskiej doczekała się już 

publikacji w ramach serii „Prace Amerykanistyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego" 

pod redakcją Andrzeja Mani 1 . 

Praca posiada rozbudowany aparat naukowy. W Bibliografii są wyszczególnione 

archiwalia z Chicago, Nowego Orleanu, Toronto i Ottawy, liczne wydawnictwa 

o charakterze źródłowym i około 100 opracowań, a liczba przypisów, 

dochodząca do prawie 500, znacznie przekracza średnią z „Historycznych Bitew". 

W książce poznajemy kolejno genezę wojny, wojskowość USA i Anglii (co 

do tej ostatniej ograniczoną do ogólnej charakterystyki, a bardziej szczegółowego 

przedstawienia jedynie wojsk w północnoamerykańskich koloniach), pierwsze 

operacje, podjęte w Kanadzie z wielkimi nadziejami przez Amerykanów, 

a zakończone zupełnym fiaskiem, głównie przez nieudolność dowództwa i niską 

wartość wojsk, stanowiących amalgamat sił regularnych i milicji. Dużo lepiej 

niż armia prezentowała się flota, świetnie wyszkolona, czynna i ofiarna, z najlepszymi 

fregatami świata. Autor pokazuje działania wojenne najpierw na północy, 

potem na południu, szeroko charakteryzuje amerykańskie południe (tam 

przecież odbyła się tytułowa bitwa), jego historię i sytuację w czasie wojny. 

Podobnie jak w innych pracach z serii „Historyczne Bitwy" o wojnach w Ameryce 

z przełomu XVIII i XIX w. mamy i tu operacje lądowo-wodne, zagadnienia 

1 R. Kłosowicz, Wojna amerykańsko-brytyjska 1812-1814, Kraków 2003.


indiańskie (na północy słynne powstanie Tecumseha, a na południu walki z Czirokezami). 

Do tego dochodzi wątek piracki. Ostatni rozdział, niemal aneks, dotyczy 

udziału Polaków w tej wojnie, głównie żołnierzy wziętych do niewoli 

w Hiszpanii, którzy przyjęli obcą służbę, aby nie umierać powoli na angielskich 

pontonach. 

Bitwa pod Nowym Orleanem, jak już wspomniano, stoczona po zawarciu 

pokoju, nie miała znaczenia dla rezultatu wojny, ale utorowała drogę Andrew 

Jacksonowi do prezydentury. Wspaniale też wzbogaciła tradycje młodej armii 

amerykańskiej, która pobiła elitarne i zaprawione w Hiszpanii regimenty brytyjskie, 

pod wodzą najlepszych generałów Arthura Wellesley'a księcia Wellington, 

z jego szwagrem Edwardem Packenhamem na czele. Packenham poległ w bitwie, 

płacąc drogo za wstrzymanie akcji swoich wojsk kilka dni wcześniej, gdy 

zwycięstwo miał pewne. Zapłaciły też wojska, bezlitośnie zmasakrowane przez 

działa strzelające z silnie umocnionych pozycji, zajmowanych przez dużo mniejsze 

siły amerykańskie, przeważnie milicję. Anglicy zatem przeszli coś podobnego, 

co było udziałem piechoty napoleońskiej w atakach na silne pozycje brytyjskie 

w Hiszpanii (autor nie odniósł się do tej okoliczności). Przy trafiającym do 

przekonania oddaniu mechanizmu bitwy brakuje podsumowania, zwłaszcza odniesienia 

się do szans, jakie być może stwarzał Anglikom atak przez las na lewe 

skrzydło pozycji wroga. 

Trudno o poważniejsze zastrzeżenia wobec tej naprawdę udanej i interesującej 

książki, wypełniającej ponadto pewną lukę w polskiej historiografii. Sprostowania 

wymaga jednak kilka nieścisłości. Napoleońska Francja nie prowadziła 

wojny w Hiszpanii i Portugalii od 1806 r. (s. 28), ale od 1808 r.; twierdzenie, 

że w wojnach w Europie w toczonych bitwach każda ze stron wystawiała po 

100-200 tys. wojsk (s. 45) jest grubo na wyrost, bo w czasach nowożytnych do 

1815 r. były tylko cztery bitwy, w których obie strony miały co najmniej po 

100 tys. żołnierzy - Wagram w 1809 r., Borodino w 1812 r., Drezno i Lipsk 

w 1813 r. 2 ; brytyjska piechota stosowała szyk nie trzyszeregowy (s. 49), ale dwuszeregowy, 

zastosowany zresztą po raz pierwszy w armii brytyjskiej właśnie 

w Ameryce, przez gen. Wolfe, w bitwie pod Quebec w 1759 r. 3 ; ówczesną kawalerię 

używano nie tylko do rozpoznania, ubezpieczenia, uderzeń na skrzydła 

i pościgu (s. 50), ale w wielu bataliach także do przełamania wroga; w przypad- 

2 Niekiedy autorzy podają, że pod Budziszynem w 1813 r. było ponad 100 tys. wojsk prusko-rosyjskich, 

ale przeważnie występuje liczba minimalnie mniejsza niż te 100 tys.; wojska 

napoleońskie liczyły jakieś 160 tys. 

3 Por. J. Wojtczak, Quebec 1759, Warszawa 2000, s. 71 i 168; P. Mackesy, Abercromby in 

Egipt: The Regeneration of the Army, w: The Road to Waterloo. The British Army and the 

Struggle against Revolutionary and Napoleonic France, 1793-1815, s. 103; H. Strachan, 

The British Army's Legacy from the Revolutionary and Napoleonic Wars, w: The Road to 

Waterloo..., s. 197.


ku floty autor stosuje określenie szwadron, zamiast przyjętego u nas - eskadra; 

błędnie zostało napisane nazwisko wiceadmirała Cochrane (Cohrane na s. 142 

i 196); przypisywanie angielskim gwintowanym sztucerom Bakera szybkostrzelności 

5 strzałów na minutę to znaczna przesada; bitwa pod Salamanką odbyła 

się nie 22 czerwca 1812 r., a 22 lipca tego roku; gen. John Lambert nie dowodził 

pod Waterloo obroną Hogoumont (s. 234), czyli wysuniętej pozycji na prawym 

skrzydle Wellingtona, bo jego brygada była z tyłu w rezerwie, pod samym Mont 

Saint-Jean, formalnie należąc do korpusu rezerwowego Pictona, który znajdował 

się zresztą w swojej większej części w pierwszej linii, ale na przeciwnym 

lewym skrzydle. 

Publikację zdecydowanie wypada polecić. Nieścisłości, jakie wystąpiły nie 

wypaczają istoty rzeczy, a książka jest przygotowana z dużą starannością i przybliża 

wielce ciekawą wojnę, z wieloma formami działań zbrojnych, okraszoną 

na końcu w zasadzie drugą po Saratodze prawdziwie dużej miary i w pełni samodzielną 

zwycięską batalią młodej armii amerykańskiej. Do tego dochodzą 

interesujące wątki polskie. 

Robert Kisiel 

Peter Szabó, Łuk Donu 1942-1943, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 

2000, str. 310. 

W ramach serii „Historyczne Bitwy" Domu Wydawniczego Bellona praca 

P Szabó, w przekładzie Marcina Sowy, zajmuje szczególne miejsce wśród ponad 

setki tytułów opublikowanych w tej serii do końca 2002 r. stanowi jedyne 

dzieło obcokrajowca. Jest też jedną z najobszerniejszych książek serii. 

Praca została poświęcona losom węgierskiej 2 Armii, walczącej na froncie 

wschodnim w latach 1942-1943 ramię w ramię z Wehrmachtem przeciw Armii 

Czerwonej. Oparta jest zasadniczo na archiwaliach węgierskich, do których odnosi 

się zdecydowana większość wśród około 700 przypisów; w polskim wydaniu 

niestety nie zamieszczono została bibliografia, co mogło wyniknąć z konstatacji, 

że węgierskie opracowania i tak nie będą dostępne dla polskiego czytelnika. 

Ponadto w przypisach tytuły prac węgierskich zostały podane w tłumaczeniu 

na język polski. 

Książka została wydana na Węgrzech w 1994 r. Poniekąd odkrywa ona „białe 

plamy", zagadnienia, które przed 1989 r. nie miały szans zaistnieć w ojczyźnie 

autora na gruncie w pełni swobodnej refleksji historycznej. 

P. Szabó postrzega los 2 Armii jako jedną z największych wojennych tragedii 

historii Węgier. Nie chodzi tu bynajmniej o cios zadany sprawie, o którą 

Węgrzy walczyli z dala od kraju, bez przekonania i pod naciskiem Niemiec, ale


0 potężne straty walczących wojsk i „kręgi żałoby" tysięcy rodzin węgierskich. 

R Szabó stawia sobie za zadanie przeciwstawienie się dotąd występującym stereotypom 

potępienia udziału w walce po stronie Hitlera czy opłakiwania losów 

2 Armii; pragnie pisać wyłącznie z zamiarem przedstawienia i oceny żołnierskiego 

wysiłku. Jest to zadanie tym bardziej ważkie, że sprawa 2 Armii ciągle 

jest żywa w węgierskiej świadomości historycznej. 

Cała tragiczna epopeja 2 Armii zaczęła się kiedy Niemcy po klęsce pod 

Moskwą zażądali od wszystkich sojuszników większego wsparcia. Węgrzy, 

w 1941 r. zaangażowani przeciw ZSRR, w niewielkim stopniu, zgodzili się nie 

bez oporów, wysyłając 2 Armię, z gen. pułkownikiem Gustawem Jany jako dowódcą. 

Armii miała trzy korpusy po 3 dwupułkowe dywizje piechoty (w praktyce 

brygady), do tego dywizję pancerną oraz oddziały korpuśne i armijne - razem 

210 tysięcy żołnierzy. Około 60% z nich należało do jednostek tyłowych, 

ze sporym odsetkiem Rumunów z Siedmiogrodu i Rusinów z Rusi Zakarpackiej. 

Choć 2 Armii przydzielono większość ciężkiej broni z Węgier, to i tak dużo 

jej brakowało do standardów jednostek niemieckich i sowieckich (Autor dokonał 

analizy porównawczej). Sprzęt był różnorakiego pochodzenia, często ze zdobyczy 

niemieckiej (w tym dość liczne polskie haubice kalibru 100 mm 14/19), 

a jeszcze częściej przestarzały. Najbardziej brakowało broni przeciwpancernej 

1 pistoletów maszynowych. Niemcy obiecywali uzupełnienie niedoborów, ale na 

obietnicach przeważnie się kończyło. Słabe było wyszkolenie oddziałów, oficerów 

i dowództw, stanowiące w dużej mierze pokłosie układu z Trianon, ograniczającego 

bardzo radykalnie możliwości militarne Węgier. 

Warto zauważyć, że w rozległym rozdziale o strukturach i uzbrojeniu 2 Armii 

są twierdzenia wątpliwe, jak klasyfikacja całej broni maszynowej dywizji niemieckich 

jako ekm-ów (s. 40 i 51), przypisywanie krótkolufowym armatom 75 mm 

czołgów niemieckich Pz IV skuteczności wobec radzieckich czołgów T-34 i KW 

(s. 55), wskazanie na słabość artylerii w dywizjach radzieckich (s. 42), ale bez 

zwrócenia uwagi na fakt, że Armia Czerwona miała potężne wydzielone pozadywizyjne 

artyleryjskie jednostki, relatywnie dużo większe niż inne armie świata. 

Od 28 czerwca do 10 lipca 1942 r. 2 Armia brała udział w ofensywnej operacji 

„Blau", w której Niemcy zmusili Rosjan do odwrotu. Następnie wojska 

węgierskie, rumuńskie i włoskie zostały nad Donem dla osłony lewego skrzydła 

niemieckiej ofensywy w kierunku Wołgi i Kaukazu. Od 10 lipca do 16 września 

2 Armia usiłowała bez powodzenia i przy znacznych stratach, zlikwidować radzieckie 

przyczółki pod Uriwem i Krotojakiem (miejscowości te nie zostały niestety 

zaznaczone na mapkach dotyczących tego okresu walk 2 Armii). Wśród 

kadry dowódczej dochodziło do przypadków załamania nerwowego, spadało 

morale, coraz mocniej nasilało się pytanie o sens walki z dala od kraju. W czasie 

przerwy operacyjnej od połowy września (tzw. Schlammperiode - jesienny 

okres błot) trudności komunikacyjne spowodowały fatalne pogorszenie stanu


zaopatrzenia i brak dostatecznej liczby zimowego wyposażenia (pierwszeństwo 

w dostawach miały oddziały niemieckie). 

2 Armia, rozciągnięta kordonowo na froncie 200 km, bez rozbudowanych 

w głąb linii obronnych i odwodów, z unieruchomioną z braku koni artylerią czas 

najcięższej próby przeszła, gdy 12 stycznia ruszyła ofensywa radziecka. Węgrzy 

walczyli przy 3 5-stopniowym mrozie, przeciw znacznej przewadze liczebnej 

i ogromnej w uzbrojeniu. Gen. Jany nie mając upoważnienia rządu węgierskiego 

nie potrafił się przeciwstawić zgubnym dla 2 Armii rozkazom Adolfa Hitlera 

zabraniającym odwrotu. Widział tragedię swoich wojsk, przypadki zupełnego 

załamania morale i woli walki, na tyle częste i wstrząsające, że zrozpaczony wydał 

rozkaz, w którym nazwał swoich żołnierzy „tchórzami bez czci i honoru". Równocześnie 

jednak miały miejsce liczne przypadki bohaterstwa i poświęcenia, walki 

0 honor i przetrwanie, eksponowane przez autora. Z książki wynika, że determinacja 

opłacała się, także z punktu widzenia przetrwania, szczególnie w toku ciężkiego 

odwrotu na zachód. 

Postawa 2 Armii, szczególnie w 1943 r., spotkała się z negatywną oceną 

w pracach historycznych poświęconych II wojnie światowej 1 , ale jak już wspomniano 

P. Szabó broni jej. Wskazuje na bardzo trudne uwarunkowania walk 

(wielka przewaga nieprzyjaciela, słabe uzbrojenie, wyposażenie, zaopatrzenie 

1 wyszkolenie 2 Armii, a także jej kordonowe rozciągnięcie, bez godnych uwagi 

odwodów operacyjnych) i to, że 2 Armia uniemożliwiła Rosjanom pełną realizację 

ich planów. Wydaje się jednak, że autor zbijając zarzuty wobec 2 Armii 

przedstawił je nazbyt ogólnie. 

Książkę z pewnością wypada polecić. Jest to dobra praca naukowa, napisana 

bez wątpienia z dużym zaangażowaniem. Na pytanie czy i na ile zaangażowanie 

to wypacza prawdę historyczną recenzent nie podejmuje się autorytatywnie 

odpowiedzieć. Do sięgnięcia po książkę powinien zachęcić fakt, że dokonania 

historiografii węgierskiej nie są częstym gościem na naszym rynku 

wydawniczym, podobnie jak i prace poświęcone satelitom III Rzeszy. Ważnym 

walorem polskiego wydania jest też bardzo dobry przekład Marcina Sowy. 

Robert Kisiel 

Jarosław Wojtczak, Naseby 1645, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000, 

str. 263. 

Recenzowana pozycja serii „Historyczne Bitwy" Domu Wydawniczego 

Bellona przybliża angielską wojnę domową, jeden z najważniejszych tego typu 

1 Por. H. Magenheimer, Hitler. Strategia klęski 1940-1945, Warszawa 2000, s. 203.


konfliktów w dziejach, znaną też jako rewolucja burżuazyjna. J. Wojtczak raczej 

unika tego określenia, co można do pewnego stopnia podzielić, kiedy wiemy, 

że w Długim Parlamencie, znajdującym się w konflikcie z królem Karolem 

I Stuartem, z ponad 500 posłów było mniej niż dziesięciu przedstawicieli burżuazji 

miejskiej (s. 58), a trzon opozycji stanowiła tzw. gentry, czyli średnia szlachta 

zaangażowana w kapitalistyczne formy gospodarki. 

Praca ma charakter popularnonaukowy, z krótką bibliografią i minimum 

przypisów. Jest to zresztą charakterystyczne dla licznych ostatnio prac J. Wojtczaka 

w „Historycznych Bitwach". Książkę bardzo dobrze się czyta, szczególnie 

ze względu na ładny, żywy styl i liczne cytaty. W nagłówku każdego rozdziału, 

występuje jako motto trafnie dobrany cytat. 

Jest to pierwsza polska praca szerzej prezentująca przebieg angielskiej wojny 

domowej. Równocześnie jest to też jedyna monografia „Historycznych Bitew", 

która odnosi się do wojny XVII w. bez udziału wojsk polskich, a przecież stulecie 

to, zwane „wiekiem wojen", obfitowało w konflikty zbrojne nie tylko w Polsce. 

Okoliczność ta wydaje się bardzo symptomatyczna, oddaje bowiem słabość 

polskiej historiografii, jeśli idzie o obce wojny doby nowożytnej w okresie przed 

1789 r. Wystarczy zauważyć, że wśród ponad 100 prac „Historycznych Bitew" 

do końca 2002 r. tylko dwie, i to stosunkowo niedawno wydane 1 , dotyczą tych 

wojen sprzed 1789 r., które w dobie nowożytnej miały decydujący wpływ na 

rozwój zachodnioeuropejskiej wojskowości - chodziłoby o wojny włoskie 1494- 

-1559, wojnę trzydziestoletnią 1618-1648, wojny Ludwika XIV z lat 1666-1714, 

wreszcie wojny z połowy XVIII w.: wojnę o sukcesję polską 1733-1735, wojnę 

0 sukcesję austriacką 1740-1748 i wojnę siedmioletnią 1756-1763. 

W powyższym kontekście można zdecydowanie żałować, że Dom 

Wydawniczy Bellona oraz Oficyna Wydawnicza Rytm, po wydaniu pierwszej 

części Zarysu Encyklopedycznego. Historia Wojskowości R. Ernesta Dupuy i Trevora 

N. Dupuy, poświeconego epokom starożytnej i średniowiecznej 2 , 

najwyraźniej zrezygnowały z dalszych tomów, a przecież tom drugi, odnoszący 

się właśnie do czasów nowożytnych, mógłby ożywczo wpłynąć na stosowną problematykę 

w polskiej nauce i publicystyce historycznej, jeśli nie od razu to z pewnością 

po pewnym czasie. Miejmy nadzieję, że kontynuacja ukaże się jednak. 

J. Wojtczak przedstawił genezę wojny i przebieg pierwszego jej okresu 

(1642-1646). Kolejne okresy, a właściwie kolejne wojny domowe, z lat 1647-1648 

1 1649-1652, są przedstawione pobieżnie w końcowej części. Dobrze zaprezentowana 

jest wojskowość obu stron. 

1 

M.G. Przeździecki, Kunersdorf 1759, Warszawa 1997; R. Kisiel, Strzegom-Dobromierz 

1745, Warszawa 2001. 

2 

R.E. Dupuy i T.N. Dupuy, Zaiys Encyklopedyczny. Historia Wojskowości. Starożytność - 

Średniowiecze, Warszawa 1999.


Działania wojenne, w tym liczne bitwy, przedstawione są przejrzyście, pozwalają 

zrozumieć mechanizmy wydarzeń. Najwięcej uwagi autor poświęcił 

oczywiście bitwie tytułowej, najważniejszej, choć nie największej (największą 

była Marston Moor w 1644 r.) w tej wojnie. Podkreślił, że w opinii wielu historyków, 

stoczona została tylko jedna lądowa bitwa na ziemi angielskiej bardziej 

sławna i znacząca niż Naseby - bitwa pod Hastings w 1066 r. 

Pod Naseby przepadły kadry piechoty króla, a w ręce parlamentu wpadło 

archiwum Karola I, które kompromitowało monarchię; ujawnienie archiwum było 

dla rojalizmu nie mniejszym ciosem politycznym niż klęska pod Naseby militarnym. 

Po bitwie, na osłabioną stronę królewską posypały się zresztą kolejne niepowodzenia, 

opisane przez J. Wojtczaka. 

W książce Wojtczaka, królowa Maria-Henrietta z domu Burbonów, żona 

Karola I, jawi się niemal jako wybitny organizator i operator wojenny płci 

żeńskiej. Poznajemy też olśniewające zwycięstwa rojalistów markiza Montrose 

w Szkocji, choć autor tylko o nich wspomina, bez dokładniejszych opisów - 

można się tylko domyślać, że Montrose był mistrzem zaskoczenia; jakby na 

marginesie, wyłania się hekatomba Irlandczyków, których w latach 1642-1651 

zginęło 500 tysięcy, gdy w Anglii wojna domowa pochłonęła 100 tysięcy ludzi. 

Co do kwestii wątpliwych to można się zastanawiać czy hr. Newcastle 

i hr. Worcester dali królowi w wojnie domowej aż 1630 tysięcy funtów (s. 72), 

jeśli porównać to z innymi sumami w książce; przesadne jest twierdzenie, że 

u rojalistów „piechota [...] nigdy nie była [...] liczna i nigdy nie odgrywała większej 

roli" (s. 90) - przecież nawet w bitwach z zasady była liczniejsza niż jazda 

3 , a do tego obsadzała twierdze i zamki; gdy autor pisze o szwedzkich metodach 

walki jazdy (s. 94) - szarży na białą broń zamiast strzelania z konia, aż się 

prosi, by zaznaczyć, że Szwedzi wzięli to od Polaków i Litwinów; twierdzenie, 

że w roku bitwy pod Naseby większość regimentów jazdy rojalistów miała stan 

100-150 koni (s. 98) nie pasuje do tego co jest w opisie bitwy; to co autor okre- 

3 Dla wojskowości zachodniej był to okres wyjątkowy, ponieważ w rozstrzygających bitwach 

jazda często była niewiele mniej liczna niż piechota, a niekiedy dużo liczniejsza; 

działo się tak w zasadzie od bitwy pod Wittstock w 1636 r. do zakończenia II wojny północnej 

(w 1660 r.), choć i później występowały podobne sytuacje (kampanie alzackie 

hr. de Turenne i wiele batalii Wielkiej Wojny Północnej 1700-1721); w tym kontekście 

odsetek jazdy monarchistów i tak ustępował armiom „kontynentalnym" - największy był 

pod Naseby (5500 i tyleż piechoty), gdy w tym samym 1645 r. pod Jankowem Torstensson 

miał 9 tys. jazdy i 6 tys. piechoty, a Hatzfeld 10 tys. jazdy i 5 tys. piechoty (Por. Mała 

Encyklopedia Wojskowa, t. 1, Warszawa 1967, s. 573). Tworzona wtedy przez elektora 

Fryderyka Wilhelma I annia brandenbursko-pruska miała w 1656 r. 6900 piechoty, 3200 dragonów 

i 8700 rajtarów, a w bitwie pod Warszawą (w 1656 r.) wojska szwedzko-brandenburskie 

wystąpiły w sile 4700 piechoty, 1800 dragonów i 11000 jazdy (por. C. Jany, Geschichte 

der Kóniglisch Preussischen Armee bis zum Jahre 1807, t. 1, Berlin 1928, s. 121 

i 124; M. Nagielski, Warszawa 1656, Warszawa 1990, s. 238-242).


śla mianem „szwedzkiego pióra" (s. 100) to było tzw. świńskie pióro, a jego stosowanie 

nie polegało na wbijaniu w ziemię, ale na krzyżowaniu ze sobą krótkich 

spis (nie palików). Nietrafne jest twierdzenie, że od połowy XV w. do połowy 

XVII w. w artylerii niewiele się zmieniło (s. 103); w opisie Edgehill (116- 

-119), pierwszej dużej batalii wojny, warto było dokładniej zaznaczyć obecność 

po obu stronach dowódców o nazwisku Fielding, bo wynika z tego pewna gmatwanina; 

dość nieczytelny jest plan bitwy pod Naseby (s. 224), na którym formacje 

obu stron, oznaczone tymi samymi symbolami graficznymi, mieszają się 

ze sobą; nie ma z tym problemu na planie (s. 215), bo tu mamy szyki wojsk 

przed bitwą. Niektórym czytelnikom zapewne doskwierać też będzie brak głębszego 

porównania tego co działo się na angielskich polach bitew ze sztuką wojenną 

toczącej się równocześnie wojny trzydziestoletniej. 

Podsumowując, można stwierdzić, że mamy pierwsze polskie szerokie przedstawienie 

działań wojennych angielskiej wojny domowej, zrobione przejrzyście, 

a także bardzo ładnie od strony językowej. Dobra popularyzacja, którą warto 

przeczytać. 

Robert Kisiel 

Dariusz Kupisz, Smoleńsk 1632-1634, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 

2001, str. 262. 

Wojna smoleńska nie jest pamiętana przez Polaków, choć - jak zauważył 

autor - to ostatnia zwycięska wojna Rzeczypospolitej szlacheckiej z Rosją; można 

jednak pójść dalej stawiając tezę, że to ostatnia prawdziwie udana wojna Rzeczypospolitej 

- późniejsze wojny, nawet gdy nie przynosiły strat terytorialnych, 

to i tak w przeciwieństwie do wojny smoleńskiej oznaczały potężne straty materialne 

i ogromne wydatki finansowe. Wojna 1632-1634 to także pierwszy przykład 

bardzo skutecznego połączenia w wojskowości Rzeczypospolitej najlepszych 

rozwiązań militarnych Wschodu i Zachodu. Dzięki takiemu amalgamatowi wojskowość 

nasza, mimo słabości ekonomiki i ustroju państwa, jaśniała jeszcze przez 

pół wieku. Wojna ta stanowi też jeden z ostatnich znaczących przykładów polsko-kozackiego 

braterstwa broni. 

Wojnę smoleńską, z racji dotkliwej klęski, niechętnie podejmowała historiografia 

rosyjska, ale wojna ta oznaczała przecież początek szerszej adaptacji 

zachodnich wzorców militarnych, stanowiących od czasów Piotra Wielkiego 

fundament mocarstwowości Rosji. 

Książka jest oparta na wydawnictwach źródłowych i literaturze, zasadniczo 

na klasycznych już prac Wacława Lipińskiego, zamieszczonych w „Przeglądzie 

Historyczno-Wojskowym" w latach trzydziestych, a także na godnych uwagi


własnych studiach źródłowych autora, w tym w zakresie źródeł archiwalnych, 

z bibliotek PAN w Krakowie i w Kórniku, bibliotek Czartoryskich i Ossolińskich 

oraz AGAD. 

D. Kupisz przedstawia warunki naturalne Smoleńszczyzny i sam Smoleńsk, 

najważniejszy punkt strategiczny Kresów Wschodnich, twierdzę o potężnych, 

choć nieco już przestarzałych umocnieniach, postawionych wcześniej przez Rosję 

(w 1611 r. zdobył ją Zygmunt III Waza, po najdłuższym w dziejach Rzeczypospolitej 

oblężeniu), genezę wojny, która zapowiadała się na trójstronne uderzenie Moskwy, 

Szwecji i Turcji (w 1633 r. rzeczywiście nastąpił najazd Abazego-Paszy) 

i przygotowania wojenne. Najważniejsze partie książki dotyczą przebiegu wojny, 

od marszu carskiego wojewody Szeina na Smoleńsk, oblężenia twierdzy, wzmacniania 

jej załogi i zasobów przez Litwinów Krzysztofa Radziwiłła, nadejścia armii 

Władysława IV, zniesienia przez nią oblężenia, osaczenia wroga i zmuszenia go do 

kapitulacji. Autor opisuje też zagony polsko-kozackie w głąb Rosji, służące 

zmiękczeniu przeciwnika i uniemożliwieniu odsieczy, wreszcie oblężenie Białej, 

które uszczknęło Władysławowi IV nieco ze sławy wojennej spod Smoleńska. 

Na końcowych stronach, wielu czytelników może zaskoczyć fakt, że pokój kończący 

wojnę w istocie miał miejsce nie w Polanowie, a nad rzeką Polanowką. 

Autor jasno i przejrzyście prezentuje różnorakie aspekty tematu, a w zakończeniu 

przedstawia przekonywujące wnioski. Nie daje nowego spojrzenia na wojnę 

smoleńską, ale dzięki kwerendzie archiwalnej uzupełnia ją o interesujące szczegóły. 

Jeśli idzie o kwestie wątpliwe to niekiedy sformułowania są dość niezręczne, 

np. w związku z faktem, że Rosjanie z pomocą Szwedów chcieli zaciągnąć wojska 

by wkroczyły od zachodu do Polski, autor napisał, że „za najlepsze kierunki uderzenia 

uznano Śląsk lub Pomorze Zachodnie" (s. 44) - chyba nie kierunki uderzenia, 

a obszary wyjściowe; żądania moskiewskie „lewobrzeżnej Ukrainy z Kijowem" 

(s. 47) to sugestia, że Kijów leżał na lewym brzegu Dniepru, gdy przecież 

leżał na prawym (lepiej byłoby napisać „lewobrzeżnej Ukrainy i Kijowa"). 

Jest też Murmański Szlak (s. 67), a nie szlak murawski, kabura (s. 202) zamiast 

olster, Putywal (s. 123), zamiast Putywla (na mapce jest prawidłowo - Putywl). 

Z tekstu wynika, że petyhorcy stanowili rodzaj jazdy lżejszy od pancernych 

(s. 136), kiedy był to litewski odpowiednik pancernych, nawet nieco cięższy. 

Autor widzi „niekorzystną innowację" (s. 134-135) w wprowadzeniu dużej 

liczby pikinierów (1/3) w zaciąganej przez Rzeczpospolitą piechocie niemieckiej, 

zamiast zaciągania, jak uprzednio, niemal wyłącznie muszkieterów. Argumentuje, 

że piki były potrzebne piechocie tylko do osłony przed jazdą, a to zawsze 

zapewniała nasza znakomita kawaleria. Powiela zatem stanowisko dość 

mocno utrwalone w naszej historiografii 1 . Czy jednak słusznie? W armii idącej 

1 Zob. J. Wimmer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 204. Por. 

J. Maroń, Na marginesie tzw. teorii rewolucji w wojskowości, „Śląski Kwartalnik Historyczny 

Sobótka" 1996, nr 1-3, s. 83.


pod Smoleńsk piechota nie stanowiła już relatywnie nielicznego dodatku do 

konnicy, jak to wcześniej często bywało, ale górowała liczebnością. Osłona piechoty 

zanadto zatem absorbowałaby siły jazdy i utrudniałaby jej wykonanie innych 

zadań. A przecież i tak część jazdy miała zostać wysłana w zagonach w głąb 

Rosji, czyli zostało jej przy piechocie jeszcze mniej. Piechota musiała więc być 

bardziej samodzielna i zdana na siebie w kwestii ochrony przed jazdą. Zresztą 

z książki dowiadujemy się, że najważniejszy z regimentów pieszych (pułk króla) 

został dosłownie w ostatniej chwili ocalony przed rozjechaniem przez moskiewską 

rajtarię, dochodziło do walk na zalesionych i zakrzaczonych wzgórzach, 

gdzie jazda niewiele mogła pomóc, a nadto występowały niedobory amunicji 

i opady deszczu, które wielce utrudniały walkę ogniową i zostawiały pole do popisu 

dla piki. 

Mimo wskazanych drugorzędnych mankamentów, praca jest godna polecenia. 

Pokazuje jeden z bardziej interesujących momentów wojskowości polskolitewskiej 

oraz moskiewskiej. 

Robert Kisiel 

Edward Tomczak, Tadeusz Kościuszko o manewrach artylerii konnej, Wyższa 

Szkoła Oficerska im. gen. Józefa Bema w Toruniu, Toruń 1998, str. 207. 

Praca E. Tomczaka jest poświęcona regulaminowi artylerii konnej Tadeusza 

Kościuszki z 1800 r., wydanemu w Nowym Jorku w 1808 r. dla potrzeb armii 

amerykańskiej. Była to wówczas praca prawdziwie pionierska, której oddziaływanie 

na gruncie wojskowym USA trwało długie dziesięciolecia. W związku 

z przygotowaniem regulaminu historycy amerykańscy określali nawet Kościuszkę 

„ojcem" czy „praojcem" artylerii amerykańskiej. Historiograficzne zainteresowanie 

w Polsce tym istotnym tworem myśli bohatera dwóch narodów było utrudnione 

przez wybitnie specjalistyczną terminologię i język angielski. 

E. Tomczak w swoich publikacjach podejmował problematykę regulaminu 

Kościuszki już od początku lat sześćdziesiątych, a recenzowaną pracę można 

uznać za ukoronowanie jego badań. Termin publikacji nastąpił w czasie między 

przypadającą na 1997 r. 180. rocznicą śmierci Tadeusza Kościuszki a 200. rocznicą 

powstania regulaminu; trzeba dodać, że w 1998 r. przypadła też 200. rocznica 

powstania pierwszej polskiej baterii artylerii konnej, utworzonej przy Legii 

Naddunajskiej gen. Karola Kniaziewicza. E. Tomczak poświęcił zresztą w pracy 

sporo uwagi tej baterii, ale oba zdarzenia nie miały ze sobą nic wspólnego prócz 

konno-artyleryjskiej dziedziny i związku z dziejami Polski. 

Praca składa się z czterech rozdziałów. Opatrzona jest około 300 przypisami, 

bibliografią obejmującą około 150 pozycji, kilkoma zdjęciami dokumentów


i publikacji z epoki oraz 18 szkicami obrazującymi rodzaje manewrów konnej 

artylerii według regulaminu Kościuszki. Tłumaczenie tekstów angielskich autor 

konsultował z Piotrem Falkiewiczem. 

W rozdziale pierwszym (s. 6-31) autor podejmuje zagadnienia wiedzy i doświadczeń 

wojskowych Kościuszki. Opiera się zasadniczo na znanej literaturze 

przedmiotu, w tym dość mocno na tezach Stefana Bratkowskiego sformułowanych 

w jego znakomitej monografii poświęconej Kościuszce 1 . W rozdziale tym zawiodła 

korekta, mająca w pracy charakter autorski, więc wystąpiło dużo przeinaczeń 

i literówek w nazwiskach: jest Tielckie (s. 9 i 10) zamiast Tielcke; Guibert to 

Jacgues Hippalyte (s. 15), a nie Jacques Hippolyte; Montalembert to niemal 

wszędzie Monatalenbert (s. 15-17 i 22; prawidłowo jest na s. 14); obok „prawidłowego" 

Vaubana trafił się Vouban (s. 16); Gribeauval to Joan Babtiste (s. 17); 

John Burgoyne to Burgayne i Buragne (s. 20) - na tej stronie jest też gen. Hower 

zamiast Howe, Heratio Gates i Hnry Clinton, a na s. 21 gen. Putman zamiast 

Putnama. W bibliografii trafia się też Dihim (Dihm) i Kikiel (Kukieł), umieszczeni 

oczywiście w kolejności według prawidłowego zapisu nazwisk, inaczej niż Lyncker, 

który figuruje jako Lenkter, przez co wypada podejrzewać inny błąd niż tzw. 

czeski. Gdzie indziej pojawia się też Gribeaucal (s. 33), Arkczejew (s. 37), bitwa 

pod Łopuszą w 1512 r. (s. 45) zamiast Łopusznem, Mietz (s. 55) a nie Metz. 

W rozdziale drugim (s. 32-95) autor prezentuje warunki opracowania regulaminu, 

rysując z jednej strony tło związane z rozwojem artylerii w XVIII w. 

i na początku XIX w., w tym powstanie i rozwój artylerii konnej (to tu jest obszerny 

fragment na temat organizacji i działań baterii Legii Naddunajskiej), 

a z drugiej okoliczności opracowania i wydania regulaminu, jego wojskowego 

wykorzystania oraz zainteresowania nim polskiej historiografii. Szczególnie wartościowe, 

interesujące i wnoszące istotne kwestie do stanu wiedzy są zagadnienia 

ujęte w drugiej części rozdziału, gdy rys rozwoju artylerii zawiera wiele nieścisłości 

- zupełnie fałszywą tezę, że podstawowym działem artylerii Fryderyka 

Wielkiego była armata 6-funtowa (s. 35) 2 ; tezę o stosowaniu haubic 10-funtowe 

1 S. Bratkowski, Z czym do nieśmiertelności, Katowice 1977. 

2 W zimie 1741/1742 Fryderyk II zrezygnował z dział 6-funtowych uznając je za zbyt ciężkie 

dla artylerii regimentowej i zbyt lekkie dla rezerwowej. Wróciły one do armii dopiero 

w 1756 r., właściwie wyłącznie jako sprzęt regimentowy części batalionów pierwszej linii. 

Początkowo było ich mało, jeszcze w 1759 r. tylko 41 przy 148 3-funtowych działach regimentowych. 

Proporcja ta jednak zmieniała się na korzyść armat 6-funtowych: w 1760 r. 

było ich 105 przy 160 3-funtowych, w 1761 r. 136 przy 138 3-funtówkach, a w 1762 r. 

172 przy 127 3-funtówkach. Do tego w artylerii pruskiej było w toku kampanii wojny 

7-letniej około 300 (od 1758 r., wcześniej dużo mniej) armat rezerwowych, wśród których 

6-funtówki występowały sporadycznie, np. w 1760 r. w liczbie 15 sztuk. Zob. O. Osten- 

Sacken, Preussens Heer von seinen Anfangen bis zum Gegenwart, t. 1, Berlin 1911, s. 174; 

C. Jany, Geschichte der Königlisch Preussischen Armee bis zum Jahre 1807, t. 2, Berlin 

1929, s. 517, 556, 604 i 623; R. Kisiel, Strzegom-Dobromierz 1745, Warszawa 2001, s. 64.


w armii fryderycjańskiej tylko w artylerii oblężniczej i fortecznej (s. 35) 3 ; twierdzenie, 

że w 1759 r. utworzono w Prusach w pewnych odstępach czasu dwie 

kompanie artylerii konnej, które następnie rozwiązano, po czym artylerię konną 

odtworzono w 1762 r. (s. 45^46), bo w istocie utworzono jedną kompanię, która 

przepadła w bitwie pod Kuno wicami 12 sierpnia 1759 r., a później jeszcze 

w tym samym rokują odtworzono, aby bardzo szybko stracić wskutek kapitulacji 

korpusu gen. Fryderyka von Fincka pod Maxen 20 listopada 1759 r. (kompania 

została znowu odtworzona w 1760 r.) 4 - szkoda, że autor nie umiejscowił 

powstania tej pierwszej w dziejach kompanii artylerii konnej na Śląsku w Kamiennej 

Górze 5 ; datowanie reformy artyleryjskiej Liechtensteina w Austrii na 

1765 r. (s. 35), gdy właściwą datą jest 1753 r. 6 , a zatem przed wybuchem wojny 

7-letniej, w której zreformowana artyleria austriacka bardzo dała się we znaki 

armii pruskiej, szczególnie w bitwach pod Pragą i Kolinem w 1757 r. oraz pod 

Torgau w 1760 r. Co do artylerii rosyjskiej to w 1758 r. Piotr Szuwałow nie 

przedstawił projektu jednorogów (s. 37), bo zostały one wprowadzone już wcześniej, 

lecz doprowadził do wprowadzenia tzw. tajnych haubic, w przeciwieństwie 

do jednorogów dział zupełnie nieudanych 7 . 

W rozdziale trzecim (s. 96-151) zawarta jest charakterystyka regulaminu, 

dokonana przez autora w postaci analizy poszczególnych regulaminowych manewrów 

artylerii konnej. W końcu rozdziału autor zamieścił również podrozdział 

poświęcony podobieństwom i różnicom w manewrach artylerii w regulaminie 

Kościuszki z tymi, które były stosowane przez artylerię konną armii polskiej z lat 

1918-1926. Przejrzysta, fachowa i interesująca analiza zilustrowana jest licznymi 

szkicami; doskonale wprowadza do studiów samego regulaminu. 

Rozdział czwarty (s. 152-196) to tłumaczenie „Manewrów...", poprzedzone 

przytoczeniem wielu dokumentów i listów związanych z ich publikacją. 

Prócz samego regulaminu, związanego z poruszeniami taktycznymi, a nie z działoczynami, 

bardzo interesujące są zawarte w listach i dokumentach fachowe 

opinie wojskowych amerykańskich; np. mimo świadomości o występujących 

w historiografii opinii o małej skuteczności dział 3-funtowych (z tezą tą można 

dyskutować, powołując się na przykład artylerii habsburskiej wojny 7-letniej 8 ), 

zarzuconych dlatego w czasach napoleońskich, szokuje opinia zawarta w liście 

3 

Por. Jany, op. cit., t. 2, s. 517, 556, 604 i 623. 

4 

O. Osten-Sacken, op. cit., t. 1, s. 246. 

5 

Ibidem, s. 235-236. 

6 

A. Dolleczek, Geschichte der oesterreichisch Artillerie von den frühesten zeit bis zur Gegenwart,Wien 

1887, s. 292-293 i 321. 

7 

Por. Der Siebenjährige Krieg 1756-1763, vom Grossem Generalstabe, t. 10, Berlin 1912, 

s. 8-10 i 223-224; A. Kiersnowski, Historia rozwoju artylerii, Toruń 1925, s. 184-185. 

8 

Armaty 3-funtowe stanowiły zdecydowaną większość sprzętu artylerii austriackiej w toku 

wojny 7-letniej, zbliżając się nawet do 80%. Dolleczek, op. cit., s. 322.


gen. Davie, że „nie mają one nawet znaczenia muszkietu oddanego w dobre ręce" 

(s. 157). 

Wypada zauważyć, że polskie tłumaczenie pierwszego regulaminu taktyki 

artylerii konnej, który stanowi przez sam fakt pierwszeństwa, a także autorstwo 

samego Kościuszki, bardzo cenny wkład do polskiego piśmiennictwa wojskowego, 

połączone z fachowym i kompetentnym, mimo pewnych niedociągnięć, 

przedstawieniem tła historycznego, a także nie mniej kompetentną specjalistyczną 

analizą, należy przywitać z dużym uznaniem. 

Robert Kisiel

Ż Y C I E N A U K O W E 


Nr 1-2, 2003 

40 lat Zakładu Dziejów Europy XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN 1 

Czterdzieści lat to długi okres w pracy komórki naukowej. Skłania to do 

refleksji i podsumowania przebytej drogi. Zwłaszcza, że Zakład stanowi nieodłączną 

cząstkę Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, którego pięćdziesięcioletni 

jubileusz obchodzić będziemy w przyszłym roku. 

Powołanie Zakładu Dziejów Europy XIX-XX wieku - a nosił on poprzednio 

różne nazwy: Zakład Historii Europejskich Krajów Socjalistycznych, Pracownia 

Historii Europy Środkowej i Wschodniej - wiązało się z postulatami 

rozszerzenia badań nad historią powszechną w Instytucie, który dotychczas skupiał 

się głównie nad dziejami Polski. 

Tendencja ta połączyła się z inicjatywą, która wyszła spoza Instytutu, zyskując 

poparcie w kierownictwie Akademii i w rezultacie także zgodę dyrekcji 

Instytutu Historii PAN. 

Założycielem Zakładu i jego pierwszym kierownikiem został profesor 

Uniwersytetu Warszawskiego Rafał Gerber. Tematyka badawcza Zakładu została 

określona w ten sposób, że miała dotyczyć dziejów Europy Środkowo- 

- Wschodniej i Rosji (ZSRR). Brano pod uwagę kraje położone na wschód od 

Niemiec, ale z uwzględnieniem Austrii i całych Bałkanów. Rosja wraz z jej częścią 

azjatycką miała stanowić nieodłączny przedmiot zainteresowań. Historii Polski 

jako takiej nie uwzględniono, natomiast zamierzano badać jej stosunki z sąsiadami 

z Europy Środkowo-Wschodniej. W programie przewidziano także badania 

stosunków Niemiec z państwami naszej części Europy. 

Przedmiot zainteresowań miała stanowić przede wszystkim historia polityczna 

i stosunki międzynarodowe. Nie zamierzano jednakże unikać kwestii 

gospodarczych i społecznych, w mniejszym może stopniu brano pod uwagę sprawy 

kultury. 

Jeśli chodzi o zasięg chronologiczny, to za podstawę przyjęto stulecie od 

połowy XIX do połowy XX wieku. Zdarzały się od tego pewne odstępstwa, gdyż 

brano na warsztat także tematy wcześniejsze. 

Założeniom tym pozostaliśmy wierni aż do dzisiaj. Z jednym tylko wyjątkiem 

- w miarę upływu lat w szerszym zakresie były uwzględniane tematy odnoszące 

się także do drugiej połowy XX wieku. 

1 Referat wygłoszony na posiedzeniu jubileuszowym Zakładu 3 grudnia 2002 r.

254 Życie naukowe 

Ważnym wydarzeniem w pracach nowo utworzonego Zakładu stało się powołanie 

w 1963 r. decyzją władz Akademii rocznika pt. „Studia z dziejów ZSRR 

i Europy Środkowej". 

Prace Zakładu rozpoczęły się w kwietniu 1962 r.? nader szczupłymi siłami, 

paru osób, które w dodatku były zaabsorbowane kończeniem prac doktorskich. 

Po kilku miesiącach przybyli także pierwsi doktoranci. 

Mimo wielu trudności już wkrótce pierwszym wystąpieniem na zewnątrz 

powstałego Zakładu stało się zorganizowanie sesji poświęconej rewolucji 

1905 roku, w jej sześćdziesiątą rocznicę. Odbyła się ona w dniach 27-28 maja 

1965 r. Celem sesji było pokazanie, że rewolucja zasięgiem swym nie ograniczyła 

się tylko do granic państwa rosyjskiego, lecz znalazła odbicie także w innych 

krajach Europy Środkowo-Wschodniej, zaś walki społeczne splatały się 

z wystąpieniami narodowo-wyzwoleńczymi. 

Przy okazji sesji zwrócono uwagę na niedostateczną jeszcze rozbudowę 

w Polsce środowisk naukowych, które zajmowałyby się historią powszechną. 

Mówiono, że właśnie konferencja o rewolucji 1905 r. skoncentrowana „wokół 

jednego ważnego zjawiska dziejowego" stanowi zapowiedź poprawy w tej 

dziedzinie. 

Konferencja wzbudziła duże zainteresowanie, skupiając kilkudziesięciu 

uczestników z wielu ośrodków naukowych kraju. W dyskusji zabrało głos 

17 osób, w tej liczbie profesorowie Ludwik Bazylow, Józef Buszko, Adam Galos, 

Henryk Wereszycki. 

W maju 1966 r. nastąpiła zmiana na stanowisku kierownika Zakładu. Funkcję 

tę objął prof. Janusz Żarnowski, by sprawować ją następnie z dużym zaangażowaniem 

i energią przez kolejnych piętnaście lat, aż do końca 1980 r. 

W pracach Zakładu w drugiej połowie lat sześćdziesiątych na czoło wysunęły 

się badania nad układem stosunków międzynarodowych w naszej części 

Europy. Zajęto się zwłaszcza „ładem wersalskim", tj. systemem stosunków międzypaństwowych, 

jaki wytworzył się w Europie po I wojnie światowej. Problem 

był istotny, gdyż szukanie odpowiedzi na temat funkcjonowania, a następnie 

pogłębiających się objawów rozkładu tego systemu, mogło się przyczynić do 

wyjaśnienia źródeł i genezy II wojny światowej. Ponieważ ośrodek wytwarzających 

się napięć spoczywał właśnie na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej 

- przeprowadzenie badań w odniesieniu do tej części naszego kontynentu było 

uzasadnione i mogło mieć duże znaczenie. 

Rezultaty kilkuletnich badań zostały przedstawione na sesji zorganizowanej 

w dniach 2-3 grudnia 1969 r. właśnie na temat „ładu wersalskiego" w Europie 

Środkowej. Sesja zgromadziła ponad 30 badaczy. Organizator sesji prof. Żarnowski 

podzielił czynniki, które spowodowały wprowadzenie „ładu wersalskiego" 

w naszej części Europy na dwie grupy. Odgórne, tj. zamierzenia zwycięskich 

mocarstw i głoszone przez nie zasady samostanowienia oraz oddolne - dążenia

Życie naukowe 255 

wyzwoleńcze ujarzmionych narodów, przy czym zasadnicze znaczenie miały 

według niego te drugie. 

Czynniki integrujące bądź osłabiające „ład wersalski" rozpatrzył prof. Wiesław 

Balcerak. Dokonał przeglądu przyczyn, które złożyły się na powstanie takiego 

a nie innego układu politycznego w Europie Środkowo-Wschodniej po 

I wojnie światowej. Zwrócił przy tym uwagę, że elementem wzmacniającym ten 

układ były dążenia państw regionu, które zmierzały do utrzymania status quo. 

„Ład wersalski" - mówił - funkcjonował w Europie Środkowo-Wschodniej przez 

wiele kolejnych lat. Zniszczyła go dopiero ekspansja Niemiec hitlerowskich. 

Na sesji zostały także rozpatrzone problemy mniejszości narodowych, jako 

istotnego czynnika, który wpływał na układ stosunków międzynarodowych. 

W tym czasie, tj. w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, ukazały się w Zakładzie 

pierwsze opracowania monograficzne. Były to książki: Wiesława Balceraka, 

Polityka zagraniczna Polski w dobie Locarna (1967) oraz Piotra Łossowskiego, 

Stosunki polsko-litewskie 1918-1920 (1966). 

Ważną cechą prowadzonych w Zakładzie badań było stosowanie metody 

porównawczej. Szukano paralel rozwoju, dopatrywano się podobieństw, ale i różnic 

w sytuacji poszczególnych krajów, starano się odnaleźć przyczyny tego. 

Problemem, który rzucił się w oczy, nie tylko zresztą nam, było odchodzenie 

większości państw Europy Środkowo-Wschodniej od przyjętej tuż po wojnie 

i nieraz bardzo radykalnie pojętej demokracji parlamentarnej i ustanowienie 

na to miejsce reżimów autorytarnych. Najczęściej za pomocą zamachów 

i przewrotów. 

Prowadzone przez dłuższy czas badania źródłowe dotyczące tych kwestii 

zostały podsumowane podczas sesji zorganizowanej przez Zakład w dniach 2-3 

grudnia 1971 r. na temat: „Dyktatury w Europie Środkowo-Wschodniej 1918- 

-1939". Sesja zgromadziła liczne grono badaczy z Polski, Czechosłowacji, Węgier 

i Stanów Zjednoczonych. 

Podczas obrad omówiono wiele podstawowych spraw, związanych z powstawaniem 

i funkcjonowaniem reżimów dyktatorskich, takich jak ogólna ewolucja 

systemów ustrojowych w Europie Środkowej, wpływ czynników gospodarczych 

i sytuacji międzynarodowej na kształtowanie się dyktatur, problem nacjonalizmu 

i sytuacja mniejszości narodowych w państwach dyktatorskich. Zobrazowano 

także ideologie głoszone w krajach dyktatorskich i rozpatrzono rolę wojska 

w przewrotach. 

W trakcie sesji wskazano, że przewroty przyniosły nieraz bardzo drastyczne 

ograniczenia swobód obywatelskich, oznaczały zaprowadzenie rządów dyktatorskich. 

Jednocześnie jednak mocno podkreślano, że reżimy autorytarne w państwach 

Europy Środkowo-Wschodniej nie mogą być utożsamiane z faszyzmem 

włoskim, a tym bardziej z niemieckim hitleryzmem. Było to duże osiągnięcie 

sesji, zważywszy, że w owym czasie zarówno w Polsce, jak i zwłaszcza w kra-


jach sąsiednich, były lansowane odmienne poglądy, podkreślające faszystowski 

charakter rządów w przygniatającej większości państw naszej części Europy. 

Materiały sesji zostały opublikowane w oddzielnym wydawnictwie w 1973 r. 

Co więcej, doczekały się wydania w języku angielskim w nieco zmienionej postaci 

w 1983 r. Redaktorem naukowym obydwóch wydawnictw był prof. Janusz Żarno 

wski. Tematycznie wiązała się z tym monografia Piotra Łossowskiego pt. Kraje 

bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury 1918-1934 (1972). 

Ważną dziedziną zainteresowań Zakładu od samego początku były także 

sprawy międzynarodowe i stosunki Polski z jej bliższymi i dalszymi sąsiadami. 

Prowadzone w tym zakresie badania stały się przedmiotem sesji, która odbyła 

się w dniach 14-15 maja 1975 r., gromadząc ponad 40 uczestników z całej Polski. 

Wygłoszone referaty zobrazowały stosunki Drugiej Rzeczpospolitej ze 

wszystkimi jej bezpośrednimi sąsiadami, także z tymi, z którymi graniczyliśmy 

przez morze, tj. państwami skandynawskimi. Tak pełnego ujęcia tematu dokonano 

po raz pierwszy i mogło to być tylko rezultatem pracy zespołowej. Przedstawiona 

została w następstwie ważna sfera polityki zagranicznej Polski, istotny 

aspekt jej położenia międzynarodowego. Sposób ujęcia tematów stanowił zupełną-jak 

na owe czasy - nowość, oznaczał odejście od obowiązujących schematów. 

Duża część referatów była odbiciem szerszych badań, prowadzonych na 

podstawie gruntownej kwerendy źródłowej. Materiały sesji zostały wydane w postaci 

oddzielnej książki. Publikacja ta, pt. Przyjaźnie i antagonizmy. Stosunki 

Polski z państwami sąsiednimi w latach 1918-1939 (1977), okazała się bardzo 

przydatna i weszła do obiegu naukowego. Spotkała się z przychylnym przyjęciem 

krytyki. 

W latach siedemdziesiątych stawały się coraz bardziej widoczne wyniki pracy 

Zakładu. W tym czasie ukazało się wiele monografii dotyczących zarówno historii 

wewnętrznej poszczególnych państw, jak i przede wszystkim spraw międzynarodowych. 

Wspomnieć tu trzeba o wydanej w 1974 r. pracy Wiesława 

Balceraka, Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej. 

Autor przedstawił nie tylko uwarunkowania międzynarodowe, ale także stosunki 

wewnętrzne w poszczególnych krajach. Dokonując analizy porównawczej, 

starał się odpowiedzieć na pytanie o przyczyny takiego a nie innego kształtu 

granic w Europie Środkowo-Wschodniej, wytyczonych w latach 1918-1921. 

Również o dziejach wewnętrznych, tym razem Rosji, mówiła rozprawa Romualda 

Wojny pt. Walka o ziemię w Rosji w 1917 roku (1977). 

Więcej było książek, które dotyczyły sytuacji międzynarodowej w Europie 

Środkowo-Wschodniej i stosunków Polski z państwami sąsiednimi. W 1970 r. 

Maciej Koźmiński opublikował pracę pt. Polska i Węgry przed drugą wojną 

światową, w 1974 r. Krzysztof Lewandowski napisał Sprawę ukraińską w polityce 

zagranicznej Czechosłowacji 1918-1932, a dwa lata później (1976) ukazała 

się książka Piotra Łossowskiego, Między wojną a pokojem, która mówiła o za-


mysłach wojennych Niemiec na wschodzie w 1919 r. i zbudowaniu przez Polskę 

rozległego frontu obronnego wzdłuż jej zachodniej rubieży. Warto zaznaczyć, 

że spotkała się ona z zarzutami niektórych historyków, uważających, iż Józef 

Piłsudski pochłonięty planami ekspansji na wschodzie, nie byłby zdolny do zapewnienia 

obrony przed Niemcami. 

W tym samym prawie czasie (1977) ukazała się praca Anny Garlickiej o stosunkach 

polsko-jugosłowiańskich w latach 1934-1939. 

Z takim dorobkiem wkroczył Zakład w lata osiemdziesiąte. W tym czasie 

(listopad 1980 r.) prof. Żarnowski został powołany na stanowisko kierownika 

Zakładu Dziejów Społecznych Polski XIX-XX wieku, zaś kierownictwo Zakładu 

Dziejów Europy XIX-XX wieku objął Piotr Łossowski. 

Zasadniczy kierunek badań nie uległ zmianie, wszakże w większym stopniu 

niż poprzednio przyciągała uwagę problematyka międzynarodowa, stosunki Polski 

z sąsiednimi państwami. Mimo że ogólna sytuacja polityczna nie sprzyjała badaniom, 

a w 1982 r. nie ukazał się nawet tom naszych „Studiów" - to staraliśmy 

się nadal wykonywać swoje zadania, nie zwracając uwagi na zawirowania i zmieniające 

się koniunktury polityczne. Zaowocowały wyniki prowadzonych od lat 

studiów i kwerend. Romuald Wojna w 1984 r. wydał rozprawę: Wieś rosyjska 

w latach 1918-1920. Przemiany polityczne i społeczne, zaś Piotr Łossowski opublikował 

w 1982 r. (drugie wydanie 1985 r.) książkę: Litwa a sprawy polskie 

1939-1940. Tenże autor w 1986 r. wydrukował pracę: Zerwane pęta. Usunięcie 

okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918 roku (drugie wydanie w 1998 r.). 

W tym samym 1986 r. ukazała się monografia Bronisława Makowskiego (Makauskasa): 

Litwini w Polsce 1920-1939. Specjalną wymowę posiadał fakt, że 

przedstawiciel mniejszości narodowej uzyskał możliwość napisania pracy o swoich 

rodakach. Praca Broniusa Makauskasa wzbudziła zainteresowanie i ukazała 

się w Litwie w tłumaczeniu na język litewski. 

Natomiast w 1987 r. ukazała się praca Marka Kamińskiego i Michała Zachariasa, 

będąca udaną próbą syntezy polityki zagranicznej Polski pt. Polityka 

zagraniczna II Rzeczypospolitej 1918-1939 (drugie wydanie w 1998 r.). 

Wspomnieć też trzeba o pracach Jerzego Borejszy, który zajmował się tematyką 

dziejów faszyzmu i totalitaryzmu w międzywojennej Europie. Jedna z jego 

książek dotyczyła specjalnie Europy Środkowo-Wschodniej, a mówiła o wpływach 

faszyzmu włoskiego w krajach tego regionu {Rzym a wspólnota faszystowska, 

Warszawa 1981, jednocześnie wydanie włoskie). 

Przez kilka lat w ramach Zakładu pracowała Wiktoria Śliwowska. Kontynuowała 

ona swoje prace skupiające się głównie na edycji źródeł, pochodzących 

z archiwów rosyjskich, a dotyczących powstania styczniowego, Wiosny Ludów 

na ziemiach polskich i innych. Wydawnictwa te, przygotowane w większym 

zespole, niezmiernie wzbogaciły wiedzę o polityce rządu rosyjskiego wobec 

Polski, stosunkach polsko-rosyjskich i martyrologii polskich zesłańców w Rosji


w XIX w. Była ona także autorką wielu rozpraw i artykułów, dotyczących tej 

problematyki. 

Przełom 1989 r. otworzył nowe możliwości pełnej wypowiedzi twórczej i podejmowania 

tematów, których ze względu na cenzurę dotąd nie ruszono. W dniach 

1-2 października 1990 r. zorganizowaliśmy sesję naukową poświęconą siedemdziesiątej 

rocznicy polskiego zwycięstwa w wojnie 1920 r. Zgromadziła ona liczne 

grono historyków. Głównym jej celem było nie tyle pokazanie przebiegu walk, 

ile ich tła międzynarodowego. Zwłaszcza stosunku państw sąsiednich do rozgrywających 

się na polach bitewnych wydarzeń. Materiały sesji wraz z omówieniem 

dyskusji zostały wydane w oddzielnym tomie, który został wznowiony. 

W dniach 8-9 listopada 1993 r. na sesji urządzonej z okazji siedemdziesiątej 

piątej rocznicy odzyskania niepodległości została rozpatrzona rola i miejsce 

Polski w Europie od wybuchu I wojny światowej poczynając, a kończąc na 1957 r. 

Chodziło o podkreślenie, że w ciągu tego niezmiernie bogatego w wydarzenia 

okresu w sprawie polskiej dokonały się daleko idące przeobrażenia, zaś pozycja 

międzynarodowa odrodzonego państwa polskiego przebyła znamienną ewolucję. 

Była to droga znaczona zwycięstwami, ale i klęskami, zawsze jednak Polsce przypadała 

ważna rola w przeobrażeniach dokonujących się w naszej części Europy. 

Kolejna konferencja „Od Wersalu do Poczdamu" odbyła się w dniach 23- 

-24 października 1995 r. Była ona poświęcona omówieniu zmian, które dokonały 

się w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1918-1945. W czasie obrad 

wykazano, że mimo wszelkich ułomności i niedoskonałości traktat wersalski przyczynił 

się do uzyskania przez wiele narodów wolności oraz niepodległości państwowej. 

Natomiast układ poczdamski akceptował i potwierdził dominację ZSRR 

nad Europą Środkowo-Wschodnią ze wszystkimi fatalnymi tego następstwami. 

Serię ówczesnych konferencji zamknęła zorganizowana w dniach 3-4 listopada 

1998 r. sesja pt. „Odrodzona Polska wśród sąsiadów 1918-1921". Nawiązywała 

ona tematycznie do sesji, jaka odbyła się przed ponad dwudziestu laty 

w maju 1975 r. Stanowiła jednak rozwinięcie i pogłębienie, a nie powtórzenie 

spraw już omawianych. Wzięto pod uwagę znacznie krótsze wycinki czasowe, 

lecz za to większy zasięg terytorialny. Wiele spraw przedstawionych zostało 

w sposób o wiele bardziej szczegółowy. Istotne było poszukiwanie pewnych cech 

wspólnych i dochodzenie do ogólnej charakterystyki stosunków międzynarodowych 

w Europie Środkowo-Wschodniej. 

Materiały wszystkich tych konferencji zostały wydane drukiem pod bardzo 

staranną redakcją naukową Andrzeja Koryna. 

Pod koniec lat osiemdziesiątych i w latach dziewięćdziesiątych XX w. Zakład 

zasiliło spore grono nowych pracowników. Niektórzy z nich posiadali już doświadczenie 

w pracy naukowej i nieraz znaczący dorobek. Inni rozpoczynali 

dopiero karierę naukową. Ogólnie można jednak powiedzieć, że wnieśli oni bardzo 

cenny wkład pracy, pozwalający na rozszerzenie dotychczasowego zakresu badań.


Zniesienie cenzury, podejmowanie nowych tematów, odczuwalne zasilenie 

nową kadrą, a także ułatwienia organizacyjne i techniczne w produkcji książek 

- wszystko to sprawiło, że w ostatniej dekadzie ubiegłego stulecia oraz w pierwszych 

latach tego już wieku mogliśmy zaobserwować prawdziwą eksplozję nowych 

publikacji. W zakładzie zostało przygotowanych i wydrukowanych znacznie 

więcej książek, niż w dekadach poprzednich. I tak, nie chcąc być gołosłownym, 

pragnąłbym wskazać Andrzeja Nowaka, który w latach 1994-2001 wydał 

przynajmniej cztery książki. Wszystkie one dotyczą tematyki rosyjskiej, względnie 

polsko-rosyjskiej. Są to: Między carem a rewolucją. Studium stosunku i postaw 

Wielkiej Emigracji wobec Rosji (1994), omówienie koncepcji polskiej polityki 

wschodniej pt. Jak rozbić rosyjskie imperium? (1995), studia i szkice dotyczące 

XIX i XX wieku pt. Polacy, Rosjanie i biesy (1998) oraz książka, której 

nie trzeba prezentować: Polska i trzy Rosje (2001). 

Z prac Daniela Boćkowskiego wspomnę o jego przejmującej opowieści, 

mówiącej o losach dzieci polskich wywiezionych w głąb ZSRR pt. Jak pisklęta 

z gniazd (1995), a także o obszernej monografii pt. Czas nadziei (1999), mówiącej 

o obywatelach polskich w ZSRR w latach II wojny światowej i opiece nad 

nimi sprawowanej przez polskie placówki. 

Do znaczących osiągnięć Zakładu należy niewątpliwie zaliczyć wydanie, 

opartej na bogatej podstawie źródłowej, monografii Marka K. Kamińskiego, 

Polska i Czechosłowacja w polityce Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii 

1945-1948 (1991). 

Wspomnieć należy także o ważnej książce Elżbiety Znamierowskiej-Rakk, 

pt. Sprawa Tracji Zachodniej w polityce bułgarskiej 1919-1947 (1991), stanowiącej 

podsumowanie prowadzonych przez nią badań, będącej nowością nie tylko 

w historiografii polskiej. 

Obok tego należy wymienić wnikliwą książkę Aleksandry Leinwand: Sztuka 

w służbie utopii, która mówi o funkcjach politycznych i propagandowych, jakie 

przypisano sztukom plastycznym w Rosji Radzieckiej w latach 1917-1922 (1998). 

Duże znaczenie poznawcze posiada również książka Tadeusza Epszteina, 

pt. Edukacja dzieci i młodzieży w polskich rodzinach ziemiańskich na Wołyniu, 

Podolu i Ukrainie w drugiej połowie XIX wieku (1998). 

Zwrócić pragnąłbym także uwagę na prace Henryka Bułhaka, które dotyczą 

historii stosunków polsko-francuskich w okresie międzywojennym i odznaczają 

się charakterystyczną dla tego autora erudycją i skrupulatnością w przedstawianiu 

opisywanych wydarzeń. Są to: wydana w 1993 r. książka Polska-Francja. 

Z dziejów sojuszu 1922-1939, cz. 1 oraz wydrukowana w 2000 r. Polska-Francja, 

z dziejów sojuszu 1933-1936. 

W ostatnim czasie, już na progu XXI wieku zostały wydrukowane trzy kolejne 

książki: 

Cenna rozprawa źródłowa Marka K. Kamińskiego, Konflikt polsko-czeski


1918-1921, która ułatwia zrozumienie stosunków, jakie wytworzyły się między 

Polską a Czechosłowacją w całym okresie międzywojennym (2001). 

Rozprawa Marii Pasztor, która ze znajomością realiów przedstawiła Obraz 

Polski w oczach francuskich kół rządowych 1924-1939 (1999). 

Monografia Anny Garlickiej, będąca owocem jej wieloletniej pracy pt. Wielka 

Brytania i Bałkany 1933-1939. Cechą charakterystyczną tej książki jest szerokie 

ujęcie tematu i sięgnięcie do bogatych źródeł archiwalnych. 

Wreszcie na koniec nie mogę nie wspomnieć o moich własnych książkach 

wydanych w ostatnich latach. Chodzi tu przede wszystkim o zbiór szkiców na 

temat polityki zagranicznej i położenia międzynarodowego II Rzeczypospolitej 

pt. Polska w Europie i świecie (1990). Dwa lata później (1992) wydałem książkę: 

Stosunki polsko-estońskie 1918-1939, która w sposób szczegółowy ukazuje, 

jak się one zawiązały, jak się rozwiały, czego dotyczyły. W tym samym 1992 r. 

ukazała się książka: Dyplomacja Drugiej Rzeczypospolitej, mówiąca o formach 

i metodach pracy dyplomacji oraz jej składzie (II wydania 2001 r.). Cykl prac 

dotyczących dziejów stosunków polsko-litewskich zamknęła praca mówiąca 

0 okresie 1921-1939 (1997 r.). I wreszcie w 2001 r. ukazała się popularna synteza 

dziejów Litwy, obejmująca historię tego kraju od drugiej połowy XIX w. do 

czasów współczesnych. 

Zbliżając się do zakończenia, pragnąłbym zaznaczyć jeszcze trzy sprawy. 

Po pierwsze, przypomnieć, że w ciągu ostatnich kilkunastu lat tworząc nadrzędną 

strukturę Zakładu Dziejów Europy XIX-XX wieku, istniały w jego ramach 

dwie Pracownie: Pracownia Historii Europy Środkowo-Wschodniej, która 

wyodrębniała się z Zakładu właściwie tylko w zakresie potrzeb sprawozdawczych 

1 organizacyjno-personalnych i Pracownia Historii Rosji, posiadająca swoją odrębność. 

Urządzała ona też oddzielne zebrania. Z dużym oddaniem i skrupulatnością 

komórką tą kierował doc. Romuald Wojna. Obecnie jej kierownictwo objął 

doc. Andrzej Nowak. 

Po drugie, trzeba podkreślić ogromną rolę, jaką odgrywał w życiu Zakładu 

nasz „Rocznik", którego dotychczas ukazało się 37 tomów. Od numeru 27 zmienił 

on nazwę na: „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej", choć 

zasadniczy kierunek i charakter pisma w zasadzie nie uległ zmianie, z tym jedynie 

wyjątkiem, że można było drukować bez oglądania się na cenzurę. W ciągu 

tych wszystkich lat w „Studiach" prezentowali swój dorobek przede wszystkim 

pracownicy naszego Zakładu. Przyciągnęliśmy jednak do współpracy także wielu 

autorów z zewnątrz, w tym z zagranicy, przede wszystkim z krajów interesującej 

nas części Europy. W „Studiach" zostało zamieszczonych wiele artykułów 

źródłowych, a także publikacji dokumentarnych, bez których nie może się obejść 

żaden badacz tej problematyki. Staraliśmy się przez cały czas informować o nowych 

i ważniejszych książkach dotyczących historii Europy Środkowo-Wschodniej 

i Rosji. Mimo niewątpliwych osiągnięć w tej dziedzinie nie udało się nam


ukazać z jednakową dokładnością dorobku historiografii wszystkich interesujących 

nas krajów. 

Po trzecie wreszcie, pragnąłbym zaznaczyć, że w pracach Zakładu uczestniczyło 

i uczestniczy sporo osób z zewnątrz. Więcej niż wynosił stan etatowy 

komórki. Udział niektórych był sporadyczny, inni wnieśli trwały wkład. Niektórzy 

przygotowali i obronili prace doktorskie, inni tylko je zapoczątkowali. Duża i bardzo 

cenna jest grupa osób, których możemy określić jako stałych współpracowników. 

Związani bardzo z Zakładem, z jego tematyką, zrobili wiele, uczestnicząc 

aktywnie w cotygodniowych posiedzeniach, publikując liczne artykuły i recenzje. 

Ogólnie możemy też stwierdzić, że Zakład od wielu już lat stał się ośrodkiem 

badań i dyskusji, ogniskujących się wokół problemów historii Europy Środkowo-Wschodniej 

i Rosji. 

Obchodząc czterdziestoletni jubileusz obejrzeć się możemy do tyłu z poczuciem 

dobrze spełnionego obowiązku. Lata te nie zostały zmarnowane. Zaistnieliśmy, 

zyskaliśmy uznanie w środowisku jako wyspecjalizowany zespół, zajmujący 

się ważną problematyką Europy Środkowo-Wschodniej i Rosji. Nie wpływały 

na nas zmieniające się koniunktury. Robiliśmy swoje, mając na celu 

długofalowe zamierzenia naukowe. Gdy zaistniała moda na badanie problematyki 

wschodniej, gdy powstawały różnorakie zajmujące się tym placówki - nie 

przejmowaliśmy się w poczuciu swojej przewagi, wynikającej ze zgromadzonej 

wiedzy i olbrzymiego doświadczenia. 

Wypada mi w tym miejscu najgoręcej podziękować wszystkim pracownikom 

i współpracownikom Zakładu za ich wkład do naszej wspólnej pracy. Tylko 

zbiorowym wysiłkiem zdołaliśmy osiągnąć to co uzyskaliśmy. 

Piotr Łossowski 

Polsko-francuska konferencja naukowa „La femme dans la société médiévale 

et moderne", Nieborów, 6-8 czerwca 2002 

Konferencję zorganizował Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. Jej 

uczestników powitał dyrektor IH PAN, prof. Stanisław Bylina. Obrady otworzył 

referat Piotra Skubiszewskiego zatytułowany L 'image de la femme consacrée et 

de la sainte vers 1100: le décor peint de la vie de Radegonde, Poitiers, ms. 250. 

Autor przedstawił jeden z najstarszych średniowiecznych zabytków ikonograficznych 

obrazujących życie kobiet - pochodzący z XI w. cykl trzynastu miniatur, 

ukazujący życie św. Radegundy (żyjącej w VI w.). Podkreślił, że o ile na 

większości miniatur święta przedstawiona jest w otoczeniu innych osób, o tyle 

w scenach modlitwy występuje zawsze sama; zdaniem referenta zabieg ten miał 

przedstawiać osobisty charakter związku człowieka z Bogiem. Perrine Mane (La


paysanne dans I 'iconographie médiévale) omówiła przedstawienia wieśniaczek 

przy pracach związanych z rolnictwem. Przedstawiła miniatury powstałe w XII 

- pocz. XVI w. na terenie Francji, Włoch, Anglii, Flandrii i Czech. Wskazała na 

istnienie na wsi średniowiecznej tradycyjnego podziału prac na męskie i żeńskie, 

przy czym mężczyźni wykonywali zwykle prace najcięższe, kobiety zaś - 

dużą liczbę lżejszych zajęć. Podkreśliła, że przedstawiony materiał źródłowy 

ukazuje większy zakres prac (m.in. koszenie) wykonywanych przez kobiety w krajach 

germańskich i Czechach, niż w Europie Południowej. Uzupełnieniem tego 

wystąpienia był referat Françoise Piponnier Sources médiévales des activités et 

du genre de vie des femmes (Varchéologie et les inventaires mobiliers). Autorka 

przedstawiła rozmaite przedmioty należące do gospodarstwa domowego, związane 

z gospodarczą aktywnością kobiet, odnalezione w trakcie wykopalisk w Darcy 

w Burgundii, a także zastosowanie poszczególnych przedmiotów, konfrontując 

materiał archeologiczny ze źródłami ikonograficznymi. 

Referat Haliny Manikowskiej Les relations entre les monastères et la ville 

de Wroclaw, obejmujący materiał z XII - pocz. XVI w., otworzył grupę wystąpień 

poświęconych kobietom żyjącym w środowisku miejskim. Autorka omówiła 

rozmieszczenie, wielkość i okoliczności powstania klasztorów, a także skupisk 

beginek, wskazała na rolę miasta jako źródła rekrutacji mniszek oraz przedstawiła 

wzajemne oddziaływania gospodarcze. Z jednej strony obecność licznych, 

względnie dobrze sytuowanych materialnie mniszek sprzyjała utrzymywaniu 

dobrej koniunktury gospodarczej w mieście, z drugiej zaś - funkcjonowanie wsi, 

karczem i młynów należących do klasztorów położonych w obrębie miasta, a także 

usługi świadczone przez beginki (w rzemiośle, szpitalach itp.) stanowiły konkurencję 

dla gospodarki cechowej. Referentka podkreśliła, że podobne problemy 

istniały także w innych miastach na ziemiach polskich. Hanna Zaremska poświęciła 

swoje wystąpienie, zatytułowane Les veuves juives dans la ville médiévale 

polonaise, głównie żydowskiemu środowisku Krakowa w XV i na początku XVI 

stulecia. Wskazała, że - podobnie jak w środowisku chrześcijańskim - kobiety 

żydowskie miały ograniczone prawa gospodarcze, z wyjątkiem wdów dysponujących 

majątkiem odziedziczonym po mężach. Autorka przedstawiła przypadek 

Racheli, wdowy po Mosze Fiszelu, jednym z najbogatszych mieszczan krakowskich, 

prowadzącej samodzielnie działalność finansową. Anna Gęsicka, w referacie 

La vieille femme aux yeux des poètes du Moyen Age tardif: vision d'Eustachę 

Deschamps et François Villon, omówiła sposób postrzegania starych kobiet 

w literaturze średniowiecznej. Wskazała, że dla obu omawianych poetów główne 

kryterium starości stanowiła utrata przez nie atrakcyjności seksualnej w oczach 

mężczyzn. Starzejąca się kobieta traciła cel życia, mogła jedynie czekać na śmierć, 

wspominając dawne czasy. A. Gęsicka podkreśliła, że w opisach Deschampsa 

dominował ton złośliwy, natomiast Villon traktował stare kobiety z wyraźnym 

współczuciem.


Trzy referaty zostały poświęcone kobietom ze średniowiecznych środowisk 

dworskich. Małgorzata Wilska w wystąpieniu Les divertissements des femmes à 

la cour (XlVe-XVIe siècles) ukazała rolę muzyki, tańca, teatru, gier towarzyskich, 

dyskusji, oglądania turniejów oraz innych form rozrywki w życiu żeńskiej części 

dworu krakowskiego w okresie od panowania królowej Jadwigi do czasów 

Bony Sforzy. Autorka wskazała na przenikanie do Polski, wraz z formami życia 

dworskiego, obcych wpływów kulturowych - w XV w. niemieckich i ruskich, 

a potem - niemieckich i włoskich. Jednocześnie dworki towarzyszące wydawanym 

za mąż za granicę królewnom polskim, były czynnikiem przenoszącym krakowskie 

wzorce życia dworskiego do innych siedzib monarszych. Wystąpienie 

Marty Piber, zatytułowane Le rôle politiques des duchesses de Masovie au bas 

Moyen Age, zostało poświęcone możliwościom sprawowania władzy i wpływania 

na politykę państwa przez księżne. Autorka podkreśliła, że żony władców 

nie miały prawa do samodzielnego podejmowania decyzji dotyczących nawet należących 

do nich posiadłości. Jedynie księżne o mocnym charakterze, pochodzące 

z dużych państw - jak Aleksandra, siostra Władysława Jagiełły, żona Siemowita 

IV - wywierały duży, choć nieformalny wpływ na politykę księstwa. Większe 

możliwości dawało wdowieństwo: matki dorosłych książąt uzyskiwały rządy na 

terenach stanowiących ich wdowią oprawę, natomiast matki niepełnoletnich władców 

uczestniczyły w rządach regencyjnych w całym państwie. Fanny Cosandey 

(Les femmes en monarchie: l'apport féminin dans la construction politique 

française) omówiła późnośredniowieczne dyskusje prawnicze dotyczące możliwości 

dziedziczenia tronu francuskiego przez kobiety. Spory te dały kobietom 

ograniczone możliwości uczestniczenia w sprawowaniu i dziedziczeniu władzy 

(regentki, córki królów wydawane za ich następców, gdy władca nie miał syna), 

niemniej zachowano regułę prawa salickiego, zgodnie z którą królami mogli być 

tylko mężczyźni. 

Grupę referatów poświęconych dziejom nowożytnym otworzyło wystąpienie 

Marii Boguckiej Le mariage dans Vancienne Pologne. Autorka wskazała na 

raczej publiczno-społeczny niż prywatny charakter małżeństw (zwłaszcza pierwszych 

i we względnie zamożnych rodzinach), służących - obok prokreacji - 

podniesieniu pozycji prestiżowej (koligacje) i materialnej rodu i stąd kojarzonych 

przez całe rodziny. M. Bogucka wskazała na w zasadzie partnerski charakter 

małżeństw w Polsce, podobny do występującego w Anglii, Czechach i na Węgrzech, 

a inny niż w Niemczech, gdzie występowała wyraźniejsza dominacja 

mężczyzn. Zdaniem autorki w omawianym okresie (XVI-XVIII w.) następowała 

sukcesywna poprawa pozycji kobiet w rodzinie. Na poprawę społecznego statusu 

kobiet zwróciła uwagę także Małgorzata Kamecka (Le modèle éducatif des 

femmes dans Vancienne Pologne). Omówiła ona poglądy na temat edukacji kobiet, 

występujące w pismach nowożytnych pisarzy i myślicieli polskich (m.in. 

Andrzej Frycz-Modrzewski, Sebastian Petrycy, Piotr Skarga, Łukasz Górnicki,


Andrzej M. Fredro, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Grzegorz Piramowicz, 

Adam K. Czartoryski). Wskazała, że o ile pisarze renesansowi postulowali raczej 

kształtowanie strony etycznej niż intelektualnej kobiet, względnie (Frycz- 

Modrzewski) uważali kształcenie kobiet za niecelowe, o tyle z czasem rosło 

znaczenie przywiązywane do ich nauczania, a w okresie Oświecenia powszechnie 

postulowano objęcie ich systemem edukacji. W okresie tym Komisja Edukacji 

Narodowej stworzyła programy nauczania dziewcząt niewiele różniące się od 

programów dla chłopców. 

Dwa referaty dotyczyły roli kobiet w życiu społeczności miejskich okresu 

nowożytnego. Cezary Kuklo (Les femmes seules et leurs ménages dans la société 

urbaine à la fin de l 'ancienne Pologne) wskazał na dużą - i niedocenianą we 

współczesnej historiografii - rolę samotnych kobiet w strukturze demograficznej 

oraz w życiu społecznym i gospodarczym miast, zwłaszcza dużych (Warszawa, 

Kraków). Większość samotnych kobiet należała do biedniejszych warstw społeczeństwa, 

nielicznymi wyjątkami były na ogół wdowy po bogatych mieszczanach, 

zarządzające majątkami odziedziczonymi po mężach. Andrzej Karpiński ( Women 

in Professional and Socio-religious Corporations in Polish Towns during the 

Sixteenth-Seventeenth Century) omówił uczestnictwo kobiet w rozmaitych stowarzyszeniach 

w dużych miastach polskich (Gdańsk, Warszawa, Kraków, Poznań, 

Lublin, Lwów). Referent zwrócił uwagę na znaczną rolę odgrywaną przez kobiety 

tak w korporacjach zawodowych (zwłaszcza krawieckich i kupieckich), jak 

i stowarzyszeniach religijnych (konfraternie, grupy beginek, szpitale, domy 

wdów). 

Obradom towarzyszyła ożywiona dyskusja, w której - obok referentów - 

wzięli udział m.in.: Teresa Dunin-Wąsowicz, Wojciech Fałkowski, Teresa i Ryszard 

Kiersnowscy, Maria Koczerska, Stefan K. Kuczyński, Kazimierz Pacuski 

i Jerzy Pietrusiński. 

Podsumowania obrad i zamknięcia konferencji dokonały Małgorzata Wilska 

i Françoise Piponnier. Współpraca między Instytutem Historii Polskiej Akademii 

Nauk i uczonymi francuskimi, rozpoczęta obradami w Nieborowie, znajdzie 

kontynuację w postaci wydania drukiem materiałów konferencyjnych przez 

Wydawnictwo IH PAN. 

Jacek Adamczyk


Dramatyczne dzieje polskiej psychiatrii w świetle życiorysu wybitnego 

lekarza 

Ludzie, których życie jest „pięknesą elitą 

i nadzieją każdego narodu. Dla Narodu Polskiego 

są oni nadzieją jedyną. 

(T. Łopuszański, Tezy, Warszawa-Rydzyna 2000, s. 111) 

Życie i praca śp. dr. med. Zdzisława Jaroszewskiego (1906-2000), wybitnego 

psychiatry, twórczego przedstawiciela nauk medycznych, wielkiego społecznika 

i nieprzeciętnego organizatora naszego szpitalnictwa niewątpliwie jest 

nie tylko przykładem pięknego osobistego życia, wbrew okolicznościom czy 

warunkom zewnętrznym, lecz również obrazem, o znaczeniu ogólnoludzkim, 

dramatycznych dziejów polskiej psychiatrii. Całe swe życie poświęcił chorobom 

psychicznym i nerwowym, w tym i alkoholizmowi oraz narkomanii, będąc m.in. 

aktywnym członkiem Komisji Episkopatu ds. Trzeźwości, wykładowcą Ośrodka 

Apostolstwa Trzeźwości oo. Kapucynów w Zakroczymiu, członkiem Prezydium 

Głównego Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego, motywowany 

zawsze narodowo-katolickim ideałem Polski trzeźwej. 

By w pełni ocenić pracę i wkład Zdzisława Jaroszewskiego, trzeba wspomnieć 

zarówno o naszych zaniedbaniach na tym polu, jak i klęskach, które ją 

spotkały w ostatnich wojnach, zwłaszcza II wojnie światowej. 

Opieka nad chorymi psychicznie była jednak w Polsce, a zwłaszcza w Królestwie, 

„jednym z najczarniejszych punktów naszego życia społecznego", a więc 

i narodowego 1 . Tytułem przykładu: liczba łóżek w szpitalach psychiatrycznych 

przed I wojną światową wynosiła około 60% koniecznego na nie zapotrzebowania, 

a wobec obojętności rosyjskich władz zaborczych w tej dziedzinie lecznictwo 

psychiatryczne, w tym i duży szpital w Drewnicy pod Warszawą, było utrzymywane 

głównie z ofiarności prywatnych darczyńców, o czym się dzisiaj prawie 

nic nie wie; podobnie jak nic nie mówią dzisiejszemu społeczeństwu tak 

wybitne nazwiska polskich psychiatrów, jak: Rafała Radziwiłłowicza, Witolda 

Chodźki i Władysława Mazurkiewicza, choć ostatni jest bardziej znany, ponieważ 

zorganizował ucieczkę pewnego więźnia politycznego, nazwiskiem Józef 

Piłsudski, ze szpitala psychiatrycznego w Petersburgu... 

A jednak niewiele osób pamięta dzisiaj o lekarzach i pielęgniarzach, którzy 

w latach 1939-1944, nie chcąc opuścić swoich chorych, godzili się na wspólną 

z nimi śmierć. A wśród nich lekarz Halina Jankowska ze Szpitala Bonifratrów 

w Warszawie, która odmówiła jego opuszczenia, ginąc wraz z chorymi pod gru- 

1 W. Chodźko, Stan opieki nad umysłowo chorymi w Królestwie Kongresowym w ostatnich 

latach okupacji rosyjskiej i w chwili obecnej, w: Księga Pamiątkowa Szpitala „Kochanówka", 

Łódź 1918.


zami zbombardowanego budynku szpitalnego. Notabene, wmurowaniu w 1970 r. 

tablicy ku jej czci na murze byłego Szpitala oraz wybiciu, z inicjatywy dr. Jaroszewskiego, 

pamiątkowego medalu ku jej czci sprzeciwiło się Ministerstwo Spraw 

Wewnętrznych! 

Listę zasłużonych dla Polski psychiatrów należy niewątpliwie powiększyć 

0 nazwisko Zdzisława Jaroszewskiego, którego osobowość ukształtowała tradycja 

rodzinna i narodowa oraz środowisko społeczno-zawodowe, w tym i pamięć 

zbiorowa o patriotycznym i jednocześnie dramatycznym dziedzictwie psychiatrii 

polskiej 2 . 

Zdzisław wychowywał się w bardzo katolickiej i patriotycznej rodzinie polskiej 

w Lubawie, w ówczesnym zaborze pruskim, zaledwie 30 kilometrów od 

pól bitewnych Grunwaldu. Jego ojciec, Franciszek, był tam wybitnym działaczem 

społeczno-narodowym, kierownikiem polskiego Banku Konsumowego, prezesem 

miejscowego „Sokoła", co już samo przez się wiele mówi o jego światopoglądzie. 

W pamięci Zdzisława utkwił szczególny fakt z dzieciństwa: nocna pielgrzymka 

całej rodziny na pola Grunwaldu w 1910 r., w pięćsetną rocznicę wielkiej 

bitwy, decydującej o losie Polski. 

Wielką rolę w tradycji rodzinnej odegrał cioteczny dziadek Zdzisława, Teofil 

Rzepnikowski, lekarz, uczestnik powstania styczniowego, działacz narodowy 

1 organizator instytucji oświatowych i społeczno-gospodarczych na Warmii i Mazurach. 

Doktor Jaroszewski pisze w swoich wspomnieniach (użyczonych mi łaskawie 

przez jego córkę): „żyliśmy od dziecka w zorganizowanym społecznie 

oporze przeciwko naporowi niemczyzny, a żywymi wzorami postaw obywatelskich 

byli: matka, ojciec i dziadek cioteczny". W ich ślady wstępuje Zdzisław. Już 

jako uczeń w progimnazjum pruskim jest sekretarzem filomackiego koła im. Tomasza 

Zana, a jako student medycyny w Poznaniu działa w katolicko-narodowym 

Towarzystwie Oświatowym „Praca" oraz w młodzieżowym ruchu abstynenckim. 

Na pograniczu pomorsko-wielkopolskich ziem tworzy się charakterystyczny 

dla nich żywy społeczny nurt, katolicki i narodowy (oba dobrze do siebie 

przylegały), walczący z naporem niemczyzny, przestrzegający jednak praworządnych 

zasad państwa pruskiego, a następnie i polskiego (co najmniej do 1926 r.). 

Oddziałało to niewątpliwie na postawy i zachowanie dr. Jaroszewskiego. Dwa 

fakty o tym świadczące są warte tu przypomnienia: po zabójstwie prezydenta 

Gabriela Narutowicza (1922) zrywa Jaroszewski z bliską mu ideologicznie Narodową 

Demokracją na znak protestu wobec pewnej próby gloryfikacji przez nią 

zabójcy; lecz po zamachu majowym (1926), sprzeciwiając się temu rokoszowi, 

wstępuje do Obozu Wielkiej Polski (OWP), a nawet pod koniec swoich studiów 

zostaje przewodniczącym tej organizacji w Poznaniu; a pracując już jako lekarz 

2 Z. Jaroszewski, Chwila refleksji: Dramatyczna droga polskiej psychiatrii, w: „Psychiatria 

Polska", t. XXXIII, 1999^ nr 1.


w szpitalu w Świeciu, zakłada w okolicznych miejscowościach koła Młodzieży 

Wszechpolskiej, co z kolei spotyka się z pewnymi represjami ze strony sanacyjnych 

władz lokalnych, zgodnie jednak z przepisami, i w formie dość eleganckiej. 

W konsekwencji zmusza to jednak dr. Jaroszewskiego parokrotnie do zmiany 

miejsca pracy. 

Po Świeciu pracuje m.in. w szpitalu w Gnieźnie, by w 1934 r. objąć stanowisko 

ordynatora w Zakładzie Psychiatrycznym w Drewnicy pod Warszawą, 

a następnie awansować na stanowisko lekarza-prymariusza w Owińskach koło 

Poznania (1937), gdzie pracuje do wybuchu II wojny światowej w 1939 r. 

Okupacja niemiecka to dramatyczna karta jego życia, lecz również i całej 

polskiej medycyny. Kończy kampanię wrześniową jako dowódca I Kompanii 

Sanitarnej Obrony Warszawy. Zwolniony z niewoli jako lekarz, wraca do swego 

miejsca pracy w Owińskach, gdzie staje się przypadkowo bezradnym świadkiem 

ostatniego transportu chorych, którymi są dzieci, ku - jak się okazało - śmierci 

w VII Forcie w Poznaniu, co było, zapewne, pierwszą egzekucją przez zagazowanie 

ludzi w Europie. 

W Generalnym Gubernatorstwie jest lekarzem Ubezpieczalni w Biłgoraju, 

mając pod opieką lekarską również tamtejsze getto. Aresztowany przez gestapo 

jako podejrzany o konspirowanie, lecz rychło zwolniony za wstawiennictwem 

wysokiego urzędnika niemieckiego, którego żonę wyleczył z poważnej choroby, 

znajduje azyl w Warszawie pod przybranym - oczywiście - nazwiskiem. Dalej 

konspiruje (ze swym młodszym bratem, aresztowanym w 1943 r. i rozstrzelanym) 

w śląsko-wielkopolskiej organizacji „Ojczyzna - Omega", kierując tu m.in. 

wydziałem zdrowia i opieki nad wysiedlonymi i przygotowując lekarstwa i medykamenty 

na ewentualność wybuchu powstania; jednocześnie pracuje, dzięki 

życzliwości prof. Kazimierza Dąbrowskiego, w filii Instytutu Higieny Psychicznej 

przy ul. Wolność w Warszawie. 

Organizacja „Ojczyzna" przygotowuje kadry oraz plany zagospodarowania 

ziem zachodnich, zwłaszcza nadodrzańskich, które - jak się spodziewano - przypadną 

Polsce po klęsce Niemiec. Ten pozytywistyczny program nie uchroni jednak 

wielu jej działaczy przed więzieniem już w PRL. Lecz z inicjatywy członków 

kierujących „Ojczyzną", (znany historyk - prof. Zygmunt Wojciechowski, 

ponadto Kirył Sosnowski, Juliusz Kolipiński, Jan Jacek Nikisch, Edward Serwański, 

Zdzisław Jaroszewski i inni) powstaje zaraz po wojnie Instytut Zachodni 

w Poznaniu. 

Gdy wybucha Powstanie Warszawskie dr Jaroszewski, znajduje się przypadkowo 

w Zalesiu pod Warszawą, wobec czego służy doraźną pomocą lekarską 

partyzantom w pobliskich Lasach Chojnowskich. A po zakończeniu wojny włącza 

się natychmiast w odbudowę lecznictwa, również na ziemiach zachodnich, 

by wkrótce zostać dyrektorem szpitala w Kocborowie (1946-1952), podejmując 

jednocześnie wykłady z psychiatrii na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika.


A gdy znowu w 1952 r. znajdzie się w Drewnicy już jako dyrektor Zakładu, 

spisanego zresztą na straty przez Ministerstwo Zdrowia, podejmuje olbrzymi 

wysiłek nie tylko odbudowy szpitala, lecz i jego rozbudowy i doprowadza tę 

placówkę do stanu budzącego szacunek zarówno Ministerstwa, jak i personelu 

leczącego i administracyjnego, który widząc jego ofiarność i sukcesy staje się 

jego sojusznikiem, nie wyłączając Podstawowej Organizacji Partyjnej i komendanta 

ORMO, co zasługuje tu na podkreślenie. Szacunek i uznanie zaczynają 

mu okazywać również goście zagraniczni, w tym i psychiatra francuski prof. Eugene 

Minkowski, który w tętniącej życiem Drewnicy dopatruje się genius loci. 

Jednocześnie dr Jaroszewski troszczy się, podobnie jak Kocborowie, o stałe dokształcanie 

personelu lekarskiego i pielęgniarskiego. A wobec powojennego braku 

fachowych książek, rozszerza i pogłębia napisane tam skrypty, wydając w Drewnicy 

(wspólnie z prof. Janem Jaroszyńskim i Stefanem Lederem) podstawowy 

dla tej dyscypliny podręcznik: Choroby psychiczne i pielęgniarstwo psychiatryczne, 

który ma sześć wydań! 

Jednocześnie Doktor udziela się społecznie: jest trzykrotnie prezesem Polskiego 

Towarzystwa Psychiatrycznego, a następnie jego członkiem honorowym; 

jest nie tylko członkiem wspomnianych już instytucji przeciwalkoholowych, lecz 

z dr. Józefem Rybickim - „korowcem" i swoim serdecznym przyjacielem - prowadzą 

w latach 1960-1966 Warszawski Społeczny Komitet p/a, rozwijając z nim 

akcję na niespotykaną wówczas skalę; ponadto jest członkiem Rady Naukowej 

Instytutu Psychiatrii i Neurologii, a po przejściu na emeryturę prowadzi tam 

Pracownię Historii Psychiatrii Polskiej; jest również członkiem dwóch zagranicznych 

towarzystw naukowych i trzech redakcji najpoważniejszych w Polsce czasopism 

naukowych: „Psychiatrii Polskiej", „Szpitalnictwa Polskiego" i „Problemów 

Alkoholizmu". 

W swojej pracy zawodowej miał Doktor, podobnie jak wielu innych bezpartyjnych 

fachowców, trudności natury „ideologicznej", będąc pod stałą presją 

czynników politycznych, wywieraną przed 1956 r. bezpośrednio, a po tej dacie 

- pośrednio. W pierwszym okresie pełnili tę rolę osławieni zastępcy dyrektora 

ds. polityczno-wychowawczych (choć już w połączeniu tych dwóch działań kryła 

się wewnętrzna sprzeczność!), która to funkcja została zniesiona pod naciskiem 

społecznym, m.in. XXV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Neurologów, Neurochirurgów 

i Psychiatrów Polskich w Poznaniu (30 listopada-1 grudnia 1956 r.). 

Natomiast pośrednio presja ideologiczna była wywierana poprzez „kontrolę" 

różnych delegacji oraz instalowanie konfidentów wśród personelu, mających 

na sumieniu jakieś przekroczenia, czy drobne nadużycia. 

Dobrym przykładem dla pierwszego okresu może być wydarzenie w szpitalu 

w Kocborowie podczas, zorganizowanego przez dyrektora Jaroszewskiego, 

pokazu przypadków chorobowych dla zaproszonych prawników i przedstawicieli 

administracji. Oto jeden z chorych, z objawami porażenia postępującego i uro-


jeń wielkości, oświadczył nagle, że „okradł go generalissimus", którym to tytułem 

określano wówczas Józefa Stalina. Obecny na pokazie prokurator (po sześciomiesięcznym 

kursie!) natychmiast zaczął przygotowywać przeciwko dyrektorowi 

szpitala proces polityczny, oskarżając go m.in. o okupacyjną działalność 

w „Ojczyźnie", o obrazę Stalina oraz próbę obalenia przemocą demokratycznego 

ustroju PRL. A ponieważ sprawa ta przybierała niepokojący obrót, dr Jaroszewski 

wystosował list do prokuratora generalnego Jerzego Sawickiego, który 

był - na szczęście - obecny na tym pokazie, z prośbą o interwencję. Ten wprawdzie 

nie odpowiedział na jego list, lecz nieoczekiwanie przeniósł owego nadgorliwego 

prokuratora do innej miejscowości, przerywając tym samym bieg przygotowywanego 

„procesu". 

Przykładem próby „ideologizacji" psychiatrii w drugim wspomnianym tu 

okresie była walka z tzw. religianctwem chorych! Żądano m.in. od dyrektora Jaroszewskiego 

wydania zakazu noszenia przez niektórych chorych krzyżyków 

względnie posiadania świętych obrazków, do czego się on jednak nie zastosował. 

Poważniejszą sprawą było polecenie likwidacji kaplicy szpitalnej (notabene 

ufundowanej w 1911 r. przez żonę sławnego budowniczego mostów, Stanisława 

Kierbedzia), a wyremontowanej przez dr. Jaroszewskiego. Oto zgłasza się 

do niego delegacja z Urzędu Wojewódzkiego, żądając urządzenia w kaplicy „tajnego 

magazynu wojskowego". Dyrektor odmawia, oferując na ten cel jeden z magazynów, 

co jednak zostaje odrzucone. Mimo nacisków i wywołanego tym napięcia, 

dyrektor nie ustępuje, a co dziwniejsze, pozostaje na tym stanowisku. Być 

może konsekwencję jego odmowy poniósł szpital, któremu nagle cofnięto przyznaną 

już subwencję na budowę nowoczesnych, wedle wzorów francuskich, paru 

pawilonów, zaś dokumentację projektu, owoc kilku lat pracy i podróży studialnej 

do Francji, trzeba było zapisać na straty. 

Psychiatria jest niewątpliwie tą szczególną dziedziną medycyny, która jest 

najbliższa naukom humanistycznym. Warto tu przytoczyć słowa dr. Jaroszewskiego 

wypowiedziane na Krajowej Naradzie Psychiatrów (1958 r.): „Psychiatria 

wymaga bardziej niż inne dyscypliny lekarskie wglądania i sięgania w życie 

chorego i w życie społeczne [...]. Zadaniem psychiatrii jest przede wszystkim 

leczenie chorych [...] łagodzenie ich cierpień i skutków choroby [...] a za cel 

leczenia musimy uznać przynajmniej adaptację pacjenta do środowiska [...] zadaniem 

najważniejszym w leczeniu jest uspołecznienie chorego", co z kolei wymaga 

od leczących „szczególnych predyspozycji psychicznych, otwartości na inne 

dyscypliny oraz kontaktów osobistych zarówno z ludźmi nauki, jak i działaczami 

społecznymi". A miał ich wiele, by np. wymienić bliskie kontakty ze wspomnianym 

już pedagogiem i działaczem abstynenckim Józefem Rybickim, również 

teologiem o. Piotrem Rostworowskim, s. Katarzyną (dr Zofią Steinbergową) 

z Lasek, oraz wieloma lekarzami-psychiatrami, również z zagranicy, m.in. 

ze wspomnianym już E. Minkowskim z Paryża.


Dr Jaroszewski utrzymywał przyjazne kontakty i cieszył się wsparciem prymasa 

Stefana Wyszyńskiego i ks. kardynała Karola Wojtyły, o czym świadczą 

Jego - już jako papieża - listy do Doktora. W jednym z ich pisze: „Pragnę przekazać 

pozdrowienia i błogosławieństwo wszystkim psychiatrom w Polsce, lecz 

w szczególności Drogiemu Panu Dyrektorowi. Jan Paweł. PS. Wspominam nasze 

dawniejsze spotkania". 

Zdzisław Jaroszewski umiał godzić burzliwy przebieg swojej pracy zawodowej 

z licznymi obowiązkami społecznymi i z pracą naukową. Był m.in. pionierem 

metodyki opracowań statystycznych chorób psychicznych, docenionej 

przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), wskazując m.in. na korelację pozytywną 

między ilością spożywanego w społeczeństwie alkoholu (na głowę) 

a liczbą przyjęć do szpitali z powodu psychoz alkoholowych. Poza wymienionym 

już podręcznikiem pielęgniarstwa psychiatrycznego, ma dr Jaroszewski 

w swoim dorobku około 120 publikacji naukowych, nie tylko w języku polskim, 

zarówno z dziedziny psychiatrii, jak i pokrewnych nauk, w tym i deontologii 

lekarskiej. Stawiając sobie wysokie wymagania etyczne, troszczył się o ich przestrzeganie 

przez pracowników podległych mu Zakładów, rozumiejąc, że wymagania 

te należy wspierać opracowaniami teoretycznymi. Żywo reagując na zniekształcenie 

przysięgi Hipokratesa, czy propagowanie aborcji i eutanazji, opracował 

wspólnie z prof. Antonim Chróścickim projekt przyrzeczenia lekarskiego, 

przyjęty przez Komisję Etyki Izby Lekarskiej w Warszawie (1990). 

Duże znaczenie, przekraczające granice Polski, miał artykuł Doktora opublikowany 

w Paryżu w 1961 r. o zagładzie chorych psychicznie podczas II wojny 

w Polsce. Młody psychiatra niemiecki, prof. Klaus Dorner, zainteresowany 

tą nieznaną w Niemczech zbrodnią hitlerowską i przejęty jej moralną wymową, 

nawiązuje osobisty kontakt z dr. Jaroszewskim, publikując jednocześnie jego 

francuski artykuł w Niemczech. Jest to pierwsza w języku niemieckim publikacja 

o masowej eksterminacji chorych, dokonanej w imię czystości rasowej i „wielkości" 

Trzeciej Rzeszy. Doniosłą konsekwencją obu artykułów jest nie tylko 

kontakt z niektórymi psychiatrami niemieckimi, lecz i inicjatywa dr. Jaroszewskiego 

wydania w dwóch językach: polskim i niemieckim, bogato udokumentowanej 

książki pt. Zagłada chorych psychicznie w Polsce. 1939-1945 (wydanej 

przez PWN w 1993 r.), której jest autorem i redaktorem, przy współautorstwie 

K. Dornera i dr. T. Nasierowskiego. Ojciec Święty po otrzymaniu tej książki 

napisał do dr. Jaroszewskiego: „Wstrząsająca lektura, i zarazem moralna przestroga 

dla przyszłych pokoleń". 

Ten bolesny zarówno dla zbiorowej pamięci Niemców, jak i europejskiej 

psychiatrii problem przedstawia Doktor na międzynarodowym Zjeździe Psychiatrii 

w Norymberdze w 1996 r., zamykając tym swoją ważną akcję ujawnienia 

opinii światowej nieznanej jej dotąd (i zapewne utajnianej) zbrodni hitlerowskiej.


To twórcze i pracowite życie śp. Zdzisława Jaroszewskiego jest niewątpliwie 

-jak określono je na początku - „życiem pięknym" 3 . 

Pozwala nam ono na postawienie trzech socjologicznych hipotez: 

1. O wynikach pracy zawodowej i społecznej, zwłaszcza na stanowiskach 

kierowniczych, nie decyduje taka czy inna przynależność organizacyjna, w tym 

i polityczna, bo jest ona najczęściej wynikiem różnych, często przypadkowych 

okoliczności, lecz indywidualna, osobista jakość człowieka. Pozwala mu ona 

w trudniejszych sytuacjach życiowych wznieść się ponad partykularne czy grupowe 

interesy i przezwyciężyć stereotypy myślowe, motywując się jednak - co 

wydaje się konieczne - osobistą bezinteresowną odpowiedzialnością za własny 

odcinek pracy i działalności. 

2. Gorący patriotyzm, ukształtowany w trudnych warunkach (zabory, okupacja) 

może stać się u wielu ludzi - jak miało to miejsce w wypadku Doktora - 

silnym motywem działania i zachowania, nie tylko w sytuacjach ekstremalnych, 

lecz również w czasach normalnych, pokojowych. Jeśli tak się często nie dzieje, 

to wynika to zarówno z niewłaściwej edukacji (przede wszystkim rodzinnej), jak 

i braku odpowiednich metod przetwarzających emocje i postawy patriotyczne 

w wypełnianie codziennych zajęć i obowiązków. 

3. Wydaje się jednak, na przykładzie życia Doktora, że najsilniejszym bodźcem 

w wypełnianiu obowiązków i zadań, zwłaszcza w takich dziedzinach jak 

psychiatria i edukacja, jest motywacja religijna, jeśli tylko jest ona odpowiednio 

głęboka. Pozwala ona trwać na swoim posterunku mimo przeszkód i zagrożeń, 

wypełniając swoje obowiązki do końca. 

Doktor Jaroszewski, żonaty z poznaną na studiach Marią Smoluchowską, 

ojciec sześciorga dzieci, doczekawszy się nawet prawnuków, prosił Boga, podobnie 

jak Jan XXIII, o śmierć w pełnej świadomości. I tak się stało. Spoczął na 

cmentarzu w Laskach 3 lipca 2000 r. obok swej Małżonki i syna Wojciecha. 

Pozostanie w pamięci wielu z nas, nie tylko ludzi wierzących równie żarliwie 

jak On. A słowa nekrologu 4 : „Całe życie służył psychiatrii mądrej i godnej, wiernej 

swemu powołaniu: - odpowiadają w pełni prawdzie! 

Zbigniew T. Wierzbicki 

3 T. Łopuszański, Tezy, Warszawa-Rydzyna 2000, s. 109-111. Dr Jaroszewski poznał osobiście 

autora, będąc w 1930 r. lekarzem na obozie (nad jeziorem Serwy) młodzieży Gimnazjum 

doświadczalnego w Rydzynie, którego dyrektorem był Łopuszański. 

4 „Tygodnik Powszchny" z 22 października 2000 r.

Mazowieckie Studia Humanistyczne - Mazowieckie Czasopisma ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?