Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS ‘JAVA E SHKENCËS 2012
Shpresa ISMAJLI: PARASHTESAT DHE PRAPASHTESAT E SHQIPES SË
BUZUKUT DHE ASAJ TË SOTME
Vepra e Buzukut, si libri i parë i shqipes së shkruar, ndër të tjera shërben edhe si
vepër krahasimi, mbështetja mbi të cilën i jep të drejtë studiuesit të pohojë që dukuri të
caktuara gjuhësore të shqipes që i gjejmë në veprën e Buzukut dëshmohen të paktën në shek.
XVI. Kjo vepër është pasqyrë e një faze në rrugën e zhvillimit të shqipes, prej nga mund të
ndiqet saktësisht historia e zhvillimit të saj.
Vepra “Meshari” ka rëndësi edhe për studimet në fushën e formimit të fjalëve, për
mënyrat, tipat dhe formantet fjalëformuese të shqipes së kohës. Në këtë kumtesë do të
flasim për parashtesat dhe prapashtesat që gjenden në shqipen e Buzukut, ballafaqimin dhe
krahasimin e tyre me ato të shqipes së sotme, për nga numri, prodhimtaria apo gjallëria.
Ashtu si në shqipen e sotme, edhe në librin e Buzukut formantet parashtesore janë
më të pakta në numër sesa formantet prapashtesore, të cilat edhe pse nuk janë aq të shumta,
janë, veç kësaj, dhe më të dendura në përdorim sesa parashtesat. 100 Fjalët e prejardhura me
parashtesa, në librin e Buzukut, vihen re kryesisht në fushën e mbiemrave dhe foljeve. Dihet
që mjetet fjalëformues (parashtesat dhe prapashtesat) e te Buzuku janë relativisht të pakta,
por ky fakt nuk do të thotë se kjo është gjendja e vërtetë e mjeteve fjalëformuese të shqipes
së shek. XVI. 101
Me parashtesën a-, në një fazë të caktuar të zhvillimit të gjuhës, janë formuar
përemrat dëftorë, disa ndajfolje të vendit e të mënyrës, si: aj, ata, i atillë, aty, andaj, ashtu,
kështu( shtu), duke u dhënë kuptim deiktik të largësisë. Mirëpo në gjendjen e sotme të gjuhës
a-, kë- e ndonjë tjetër nuk merren më si parashtesa. 102
Në gjuhën shqipe ka hyrë edhe parashtesa e huaj a-, e cila gjithnjë e më shumë po
zëvendësohet me jo-.
Me parashtesën ç-, në librin që kemi objekt studimi e ndeshim foljen çkushulloj, si
edhe mbiemrin e emërzuar të çkushulluomitë. Kjo parashtesë mund të thuhet se sot del
kryesisht si variant dialektor i sh-së, por në rastet kur parashtesa ç- ndiqet nga një zanore ose
bashkëtingëllore sonante( l, ll, r, rr, m, n, nj, j) janë bërë normë trajtat me ç-.
Me parashtesën çpër-( sot shpër-), e gjejmë foljen çpërthej. Sot është mjaft
prodhimtare, formon shumë folje dhe emra prejfoljorë.
Me k(ë)- gjemë foljen këqyrë, nga rrënjori qyrë (por haset edhe trajta qyrë). Po
kështu gjejmë edhe fjalët: kaqë, ky, këjo, këshu, këha, këndej, këtillë, ( i tillë), këta, këtyre,
kësaj, kështu, etj, por edhe këto fjalë në gjendjen e sotme të gjuhës këto fjalë nuk merren më
si formime parashtesore.
Me kaca- e hasim emrin kacadre, shtazë që i përngjan drenit. 103
100 E. Hysa dhe L. Xoxa, Vëzhgime për formimin e fjalëve te “Meshari” i Gjon Buzukut, në Seminari
për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqipe, 22/1, f. 236
101 Po aty
102 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 147
103 Po aty
~ 81 ~