Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
ndryshimet më të mëdha midis brezave i vëmë re më shumë në leksik, fonetikë, morfologji
dhe më pak në sintaksë.
Shqyrtime rreth fonetikës
Ndërkohë që më parë 55 dëgjohej hundore zanorja /a/ kur labializohej, sot, kjo zanore e
labializuar e ka zbehur hundorësinë e saj duke bërë që /õ/-ja të kalojë në një /o/ të pastër (jo
të hundorëzuar). P.sh.: shullã o > shullo: ; e ã o ma >e o:ma apo, kõma > koma; ka thãn > ka
tho:n etj. Për këtë dukuri fonetike na shërbejnë si dëshmi edhe disa fjalë të urta të qytetit të
Kavajës të paraqitura nga disa mbledhës të folklorit 56 :
P.sh.: Ha hudhra bãj gajret/Ha pras t’vij shnet. (bãj>boj)
Ku kullote mrãm/Me nji deg thãn. (mrãm>mrom; thãn>thon)
Nyja e dimnit, kãnga e verës. (kãnga>konga) etj.
Në këtë rast, mund të themi se ka një kalim progresiv të /â/-së në /o/ çka dëshmon qartë për
një prirje drejt humbjes së hundorësisë së disa zanoreve në brezin e ri të folësve. Nisur nga
kjo dukuri, marrim shkas të sjellim këtu një hipotezë se mbase me kalimin e viteve kjo /â/ e
labializuar në /o/ mund të errësohet në /ë/, duke qenë se këtu ndikon shumë edhe gjuha e
sotme standarde. Lidhur me këtë dukuri, edhe studiuesi Jorgji Gjinari në një studim mbi
historinë e dialekteve shprehet pikërisht kështu: “Reduktimi nga â në ë duhet të ketë kaluar
nëpër disa faza, ka nisur me labializimin e â-së dhe pastaj, duke u theksuar gjithmonë e më
shumë karakteri labial i saj, â-ja ka kaluar nëpër një o (një variant të o-së) dhe prej këtij në
zanoren e reduktuar ë. Ka shumë të ngjarë që denazalizimi i â-së të jetë kryer në fazën o dhe
pikërisht për shkak të ndërrimit të saj në o, sepse, për shkaqe të panjohura mirë, ndoshta
sepse kur u formuan zanoret hundore nuk qëlloi o-ja në një pozitë të atillë që të shndërrohej
në ô, shqipja në përgjithësi nuk ka zanore ô primare, të mirëfilltë…” 57 . Duke marrë parasysh
edhe këtë citim mund të mendojmë se me kalimin e kohës kjo /o/ e sotme mund të errësohet
në /ë/.
Në brezin e mesëm dhe në atë të vjetër vëmë re se zanorja ë e patheksuar, para
bashkëtingëllores -ll, në disa fjalë të caktuara shfaqet si u: pullo:m, pullum etj. në vend të
pëllëmbë, pëllumb etj. Ndërkaq, në brezin e ri nuk vihet re kjo dukuri për fjalët e mësipërme,
pasi ato realizohen në: pëllo:m; pëllum etj.
Ndërkohë, zanorja e patheksuar /u/ përpara bashkëtingëlloreve -ll, -r dëgjohet si /ë/: kumëll,
sqetëll, shpatëll, çakëll, petëll, ufëll, lepër, hekër etj. Por, te brezi i ri i folësve ndeshen dhe
raste të përdorimit të rregullt të kësaj zanoreje.
Grupi /vo/, që në Kavajë dëgjohej rregullisht, në ditët e sotme, në subjekte të ndryshme
(sidomos nga brezi i ri) dëgjohet shpesh /va/. P.sh.: vatër, i varfër, varreza ndeshen shpesh,
por përdoren ende edhe voj, vorr etj.
/o/-ja e patheksuar në rrokje nistore ruhet në të folmen e të rinjve (ndryshe nga brezi më i
vjetër që bën kalimin /o/>/a/): damote>domote; gamor>gomor; flarij>florij; aborr>oborr
etj. Kjo dukuri nuk është shmangur krejtësisht, pasi patere, dallap etj. përdoren sërish.
55 Në monografinë e tij, M. Çeliku ka gjurmuar të folmen e Kavajës kryesisht në brezin e vjetër duke
lënë mënjanë të folmen e brezit të ri dhe ndikimet e gjuhës letrare në breza të ndryshëm.
56 Fjalë të urta dhe shprehje kavajase, dorëshkrim, mbledhur nga N. Rroli.
57 Shih: J. Gjinari, Për historinë e dialekteve në gjuhën shqipe, në “St. fil.”, 4, 1968.
~ 54 ~