Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS ‘JAVA E SHKENCËS 2012
nëpërmjet zbërthimit etimiologjik, mund të hetojmë prejardhjen e vetë veglave muzikore.
Etimologjia e emërtimit të veglave muzikore rrjedh nga:
- Vetëkumbimi që vjen nga shkëmbimi i zanoreve dhe bashkëtingëlloreve përbërëse të
fjalës p.sh.: tringëza, tring-tring etj.
- Veprimi i veglave, p.sh emri “gërrëzë” nga folja “gërryej”.
- Lënda përbërëse, p.sh. “ngallice” nga “rrabush I qepës” etj.
- Forma, p.sh.: “bicule”, “shtambukë” etj.
- Plotësimi me mbiemra i disa emrave, p.sh.: “culë –dyjare” , “ çifteli”, etj.
- Emërtimi sipas orendive të shtëpisë i disa mjete paramuzikore, p.sh.:“lugë“, “tepsi” etj.
- Emërtime të ndryshme për të njëjtën vegël muzikore p.sh: “glyrë” e gjejmë edhe me
emërtimin bibizë, borigë, hotë, kabëz etj.
- Emërtime të njëjta për vegla të ndryshme si p.sh.: lahuta dhe llahuta.
- Huazimi nga vende të tjera si p.sh “zumare” emërtim arab; ose huazime lindore p.sh”
buri”, “daulle”, “zurna” etj.
c) Në rrafshin ndërtimor/përbërës të lëndës dhe tingëllimor. Duke bërë një vëzhgim në veglat
muzikore vërehet se ndërtimi i veglave tradicionale muzikore dhe përbërja e materialit është
mjaft i thjeshtë, ku janë shfrytëzuar lëndë të ndryshme si nga drurërt, gjethet, bimët apo edhe
lënfë të tjera me origjinë shtazore. Të tilla janë: gjetje, kallama, fije bari, gurë, guacka etj. E gjithë
tregon lënda përbërëse dhe ndërtimi i saj ndikon në cilësinë e kumbimit të veglave. As koha, as
rrethanat nëpër të cilën kanë shtegtuar këto mjete paramuzikore deri në ditët tona, nuk ka sjellë
ndonjë ndryshim të dukshëm në ndërtimin e tyre. Pra:
- Materiali përbërës i veglave muzikore është i thjeshtë, si druri, gjethet, bimët, kallama, fije
bari, gurë, guacka etj apo edhe lëndë të tjera me origjinë shtazore.
- Lustra i mbron veglat nga ndikimet atmosferike.
- Zbukurimet.
- Lënda përbërëse dhe ndërtimi i saj ndikon në cilësinë e kumbimit të veglave.
Në të kaluarën mjeshtrit popullore zgjidhin lëndën e përshtshme për çdo tip vegle p.sh : për
veglat kordofonë ata njohin sh mirë vetitë e drurit, se cili dru punohet lehtë dhe cili dru
kumbon më mirë, kështu bredhi i kuq shërben për gërroqen e veglave kordofonë, pasi ky lloj
druri nxjerr tingull të kumbueshëm, pasi përmban lëndë rrëshinore se sa bredhi i bardhë.
Organologjia shqiptare ose shkenca e studimit të veglave të muzikës popullore, klasifikon
bashkime të ndryshme veglash muzikore me parime të ndryshme të nxjerrjes së tingullit.
Veglat muzikore klasifikohen në katë grupe bazë, mbështetur parimit të nxjerrjes së tingullit
prej tyre: aerofone, kordofone, membranofone dhe idiofone.
Veglat muzikore popullore në përgjithësi dhe ato për fëmijë në vecanti, shërbejnë për luajtjen me to
dhe shoqërimin e këngëve dhe këngëve lojë të fëmijëve.
Veglat idiofone: Kategori e klasifikimit të veglave muzikore popullore. Në këtë kategori futen vegla
popullore si: gurët, tokëza, çanga, cinglat, rraketakja, rrekëza, gërrëza, tingëzat, stringlat, lugët,
masha, tepsia, këmborët dhe zilet, cungrama etj. Këto vegla i nxjerrin tingujt nga vibrimet e trupit të
tyre të ngurtë të realizuara me goditje, fërkim, tundje etj.
Veglat më të përdorshme për fëmijë janë:
Aerofone: bilbili, me sqep të njëfishtë, pipëza, njëshe (përhapje mbarëkombëtare) dhe
dyshe (vetëm në Shqipërinë Jugore).
Kordofone: çiftelija, që gjendet në veri të Shqipërisë.
Membranofone: poçi, lodra (vegël shoqëruese ose me funksion solistik).
Idiofone: rraketakja (më e përhapur është ajo e ndërtuar me thupra, në formë shporte të
mbyllur me një bisht mbajtës), gërrëza (mjet paramuzikor), cinglat (mjet paramuzikor, që
përbëhen nga dy copa shkopinjsh të drejtë, ose paksa të përkulur, dhe që nxjerrin tinguj të
~ 517 ~