Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
mendimtarët grekë, nga pallati në Nerodime, nekropolet e pasura të qyteteve Ulpiana, Municipiumi
DD, Vendenis dhe shumë objekte tjera të zbuluara anekënd Kosovës, pasqyrojnë një jetë të lulëzuar
kulturore gjatë periudhës romake 487 .
Veprat në fjalë dëshmojnë se edhe kjo gjini e arteve aplikative gjeti përdorim në artin e dardanëve
në antikitet (dhe në mesjetë të hershme F. S.), përkatësisht në shekujt IV-VI. Këtu fjala është për artin,
pikturën muzive-mozaikun, e cila u aplikua në disa ndërtime sakrale, publike dhe private të kohës në
disa vendbanime të periudhës së sundimit romak në Dardani 488 .
Në antikën e vonë dhe në fillim të Mesjetës, Kosova, bashkë me gjithë viset përreth bie nën
Perandorinë Bizantine. Kjo perandori, siç jemi në dijeni, arrin nivelin më të lartë politik dhe ekonomik
nga koha e qeverisjes së perandorit me origjinë dardane, Justiniani. Nga kjo periudhë mbetën
trashëgim një numër i madh objektesh, kryesisht kështjella. Vetëm në Dardani pos 8 kështjellave të
rejave të ndërtuara, rindërtoi dhe vuri në përdorim edhe 61 të tjera 489 . Ndërsa prej monumenteve
kishtare apo bazilikave dallohen: Ulpiana, Vërmica, Harilaçi, bazilika e Shën Premtes në Prizren, ajo e
Shën Florit në Lypjan etj.
Kështjellat, monumentet e krishtera dhe gjetjet sporadike të shumë monedhave, stolive dhe
objekteve të tjera janë dëshmi e jetës intensive dhe e zhvillimit të kulturës materiale dhe shpirtërore
gjatë periudhës bizantine 490 , por edhe më vonë në periudhën e pushtimeve bullgare, rasiane, osmane
etj, shtojnë nevojën që kjo periudhë, jo aq e hulumtuar, ta zërë hapësirën e merituar në sfondin e
trashëgimisë kulturore kosovare.
Objektet fetare ortodokse, u ngritën mbi objektet sakrale të mëparshme, u rindërtuan mbi themele
të vjetra, si: Patrikana e Pejës, Kisha e Shën Prenës në Prizren dhe manastiri i Krye-engjëjve pranë
qytetit, Manastiri i Deçanit, Graçanicës, Bajskës, etj.
Siç dihet nga të dhënat shkencore, kishën e Deçanit e ka ndërtuar një françeskan katolik shqiptar
nga Kotorri, Vinko Kuqi, andaj po përmendim se, jo vetëm kjo kishë, por të gjitha kishat e vjetra, në
kohën e sundimit turk i kanë ruajtur shqiptarët. Ato ekzistojnë të pa dëmtuara vetëm në saje të
tolerancës shqiptare 491 .
Arkitektura e vjetër qytetare zë një pozitë të veçantë në tërësinë e ndërtimeve popullore. Këto
ekzemplarë paraqesin një thesar të pasur të së kaluarës së Kosovës.
Njësia themelore e komplekseve të pazareve ishte dyqani, i cili, jo rrallë, kishte punishten. Prodhimi
zejtar, i cili zinte pjesën kryesore 492 , përbënte muze të tërë, të mbuluar me eksponate nga lëmi i
Arkeologjisë, etnografisë, etj.
Në saje të zhvillimit të mëtejshëm ekonomik të qyteteve dhe rritjes së rolit të tyre si qendra
prodhimi e këmbimi, u krijuan edhe tregjet ndërkombëtare 493 . Ndërsa, sa i përket kullës, është tip
origjinal dhe më i rëndësishëm i arkitekturës tradicionale shqiptare, jo vetëm në Kosovë, por në të
gjitha trojet etnike shqiptare në Ballkan.
Ndikimi i rrethanave politike në veprimtaritë muzeale
Trashëgimia kulturore (e ruajtur nga koleksionistët e lartëcekur), jo vetëm që mohohet, por, në
kushtet e okupimit serb të Kosovës (1912 e posaçërisht pas krijimit të Jugosllavisë së Versajës më
1919), pas fillimit të reformës agrare-kolonizuese dhe pas Luftës së Dytë botërore, tjetërsohet dhe
bëhet luftë e hapur për përvetësimin e saj.
487
E. Shukriu, Kosova Antike, op cit, p. 114.
488 th
Fejaz Drancolli, Mosaic painting in Kosova during 4 – 6 century, in Kosova Arkeologjike 1, Prishtinë
2006, p. 120.
489
Burimet tegimtare bizantine per historine e Shqiperise, Tirane 1975, pp. 21, 22.
490
E. Shukriu, Trashëgimia, op cit, p.484.
491
Mark Krasniqi, Gjurmë e Gjurmime, Prishtinë 1979, p. 129.
492
Emin Riza-Njazi Halimi, Banesa qytetare Kosovare e shek. XVIII-XIX, Prishtinë 2006, p. 39.
493
Emin Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare e mesjetës së vonë, Tiranë 1991, pp, 16,17.
~ 494 ~