Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
Kjo ishte shoqëria e parë e organizuar për përhapjen e arsimit e të kulturës në gjuhën shqipe. Fakti që
kjo Shoqëri u formua prej rilindasve shqiptarë të të tri besimeve fetare, apo prej shqiptarëve të
krahinave të ndryshme, nuk tregon vetëm karakterin politik, por themelore ishte, që ndërgjegja
kombëtare shqiptare të forcohej sic e porosiste më vonë Pashko Vasa “Mos shikoni kisha e xhamia,
feja e shqiptarit asht shqiptaria”. 390
Vlerësimet e mësipërme janë rezultat i burimeve të dokumentuara, kusht i rëndësishëm për një punim
shkencor. Revolucioni kulturor dhe kontrinuti i shoqërive kombëtare në përgjithësi, apo i Shoqërise së
të Shtypurit Shkronja Shqip në vecanti, gjatë viteve 1879 – 1891, nuk mund të merren të shkëputura
nga veprimtaria e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Prandaj kur bëhet fjalë për bibliografi shkencore
kushtuar Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, i bashkangjitet dhe lëvizja kulturore e viteve 1879 – 1891.
Hapat e para të saj, bibliografia shkencore kushtuar lëvizjes kulturore shqiptare dhe Lidhjes Shqiptare
të Prizrenit, i hodhi dy dekada më vonë. Merita për këtë i takon konsullit erudit austriak, Theodor
Ippen, 391 i cili, pasi shfrytëzoi dy sfera burimore të rëndësishme – dokumentacionin diplomatik austrohungarez
dhe kujtimet e aktivistëve të organizatës patriotike – dha, në trajtën e një sinteze të shkurtër
kushtuar historisë së brendshme të Shqipërisë gjatë shek. XIX, një vlerësim interesant për lëvizjen
kulturore shqiptare dhe Lidhjen Shqiptare të Prizrenit.
Ndër autorët e huaj, i pari që i kushtoi një punim monografik Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe
lëvizjes kulturore shqiptare ishte historiani serb Jovan Haxhivasiljevic, i cili për të shkruar veprën e tij
“Arbanaska Liga” (Lidhja Shqiptare, botuar në serbisht 1909) u mbështet në dy fusha burimore
armiqësore për shqiptarët – raportet tendecioze të konsullit serb të Prizrenit dhe tregimet gojore të
serbëve të Kosovës. Me të tilla materiale, Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe lëvizja kulturore shqiptare
nuk mund të pikturohej ndryshe veçse me ngjyra të zeza. 392
Në periudhën midis dy luftrave botërore, trajtimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe lëvizjes kulturore
shqiptare u bë nga historiografia shqiptare, e cila, për shkak se ishte në fillesat e saj, u mbështet jo në
burime dokumentare rigoroze, por në traditën popullore shqiptare. Më vonë ajo u përfshi në
hulumtime dokumentare dhe analiza shkencore.
Kthesa drejt kërkesave të metodologjisë shkencore ndodhi pas Luftes së Dyte Botërore. Një nga
punimet e para të historiografisë shqiptare kushtuar Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe lëvizjes
kulturore shqiptare është trajtesa e shkurtër e Kristo Frashërit botuar në v. 1956.
Sintezën më të plotë rreth lëvizjes ideologjike shqiptare në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e dha
prof. A. Uci në referatin “Lidhja Shqiptare e Prizrenit si faktor kulturor në Rilindjen Kombëtare”,
sipas të cilit ishte pikërisht Lidhja ajo që zgjoi dhe vuri në lëvizje forcat e kombit edhe në fushën e
kulturës. 393
Prof. Zija Xholi, në kumtesën e tij “Mendimi politik e shoqëror i Rilindjes Kombëtare në v. 30’ të
shek. XIX” vuri në dukje zhvillimin e një kulture të re shqiptare, mbartësja dhe lajmëtarja e një ideali
të ri politik. 394
Prof. Dhimitër Shuteriqi në kumtesën e tij “Mbi letërsinë shqipe në vitet e Lidhjes Shqiptare” pohon:
“ajo që ka rëndësi të vihet në pah është se uniteti i letërsisë shqipe të Rilindjes e dha provën e tij në
vitet e Lidhjes së Prizrenit, kur shkrimtarët patriotë shqiptarë të të gjitha krahinave dhe mërgimeve u
bashkuan për një qëllim – mbrojtja e integritetit të atdheut dhe interesave kombëtare të popullit
shqiptar”. 395
Krahas referateve dhe kumtesave, tematika mbi Lidhjen Shqiptare të Prizrenit dhe lëvizjen kulturore
shqiptare do të gjejë shtrirje edhe në monografi, artikuj, botime, përmbledhje studimesh historike apo
dhe në tekste të ndryshme.
390
Studime Historike me karakter shkencor dhe recensione veprash, Tiranë 2006, f. 26
391
Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, vëll. I, Tiranë 1989, f. 16
392
Po aty, fq. 20
393
Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, veper e cituar, f. 53
394 Po aty, f. 53
395 Po aty, f. 53 – 54
~ 462 ~