Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS ‘JAVA E SHKENCËS 2012
parauniversitar, edhe në fushën e drejtësisë: i paraburgosur, paszgjedhor, por edhe në fusha
të tjera: pararini, pararinor. Ato i paravihen mbiemrave të nyjshëm a të panyjshëm dhe
tregojnë që tipari i dhënë i përket një kohe më të hershme a më të vonë sesa tipari i shënuar
nga tema fjalëformuese.
Grupi i tretë përbëhet nga parashtesa me prejardhje parafjalore: nën-, mbi-, ndër-, për-.
Nga këto parashtesa, përdorim më të gjera ka parashtesa për-. Nga ana leksiko-gramatikore,
fjalët e termat me këto parashtesa janë kryesisht mbiemra të nyjshëm e të panyjshëm dhe
folje. Këto parashtesa janë shfrytëzuar më shumë në leksikun libror dhe në fushën e
mjekësisë: i përdatuar, përbyk, i përdjegur, përdhëmb, i përfolur, përfush, përkap, i
përndjekur, i mbiçmuar, mbikaloj, mbilodhem, mbipasnesër, mbipeshë, i mbiquajtur, i
nënçmuar, nënndërgjegje, ndëretnike, ndërkall, mbidozë etj. Parashtesa mbi- në dy raste del
në sinonimi me parashtesën stër- dhe tjetër-: mbilodhem për stërlodhem; mbipasnesër për
tjetërpasnesër. Në të gjitha rastet parashtesat nën- dhe mbi- dalin antonimike.
Grupi i katërt përmban parashtesa që shprehin ngjyrime të zmadhimit a të teprisë: stër-
, tej dhe super-. Prej tyre më të përdorurat janë parashtesat tej- dhe stër-. Fusha e përdorimit
të tyre është e gjerë: tejnesër, tejpardje, tejparvjet, tejpasnesër, tejzgjat, tejndot, i tejzgjatur, i
stërmundimshëm, stërngop, i stërmunduar, stërkeq, i stërlodhur, supermarket, superstradë
(këto dy fjalët e fundit janë huazime). Parashtesa tej- nuk shpreh vetëm ngjyrime të
zmadhimit a të teprisë, në disa fjalë ajo tregon që tipari i veprimit i përket një kohe më të
vonë sesa tipari i shënuar nga tema fjalëformuese: tejnesër për pasnesër; tejpardje për
tjetërpardje, tejparvjet për tjetërparvjet; tejpasnesër për tjetërpasnesër. Nga ana leksikogramatikore,
fjalët dhe terma me këtë parashtesë janë mbiemra, ndajfolje dhe folje.
Parashtesa super- hetohet tek disa emra të huazuara: superstradë, supermarket etj.
Grupi i pestë ka në përbërje parashtesën ri-. Kjo parashtesë është shfrytëzuar në fjalësin
e fushës së ndërtimit, së bujqësisë, fushës së emërtimeve me burim libror, fushës së
ekonomisë etj. P.sh, rikonstruktoj, rimbjell, ristrukturoj, por kemi edhe rimartohem, rijetoj.
Kjo parashtesë u paravihet vetëm foljeve. Me anë të kësaj parashtese folja emërton një
veprim që kryhet sërish, por në ndonjë rast shpreh edhe ndonjë ngjyrim tjetër kuptimor:
rijetoj:.. sjell ndërmend ngjarje të së kaluarës; ristrukturoj: e bëj sërish diçka duke ia
ndryshuar strukturën.
Grupi i gjashtë përmban siparashtesat me burim nga gjuha shqipe: jashtë-, vetë-,
gjysmë-, drejt-. Nga këto siparashtesa, përdorim më të gjerë ka siparashtesa vetë-.
Siparashtesat e tjera kanë një përdorim më të pakët. Kjo ndoshta ka të bëj me faktin se këto
siparashtesa nuk kanë gjegjëse të tyre të huaj, sikurse ka siparashtesa vetë-. Shpeshherë,
rritja e numrit të përdorimit të një tipi parashtese me burim nga gjuha shqipe, ka të bej me
zëvendësimin e gjegjëses së saj të huaj me parashtesën përkatëse shqipe. Disa nga fushat ku
janë përdorur më së shumti këto parashtesa janë: f. libr. vetëdeklaroj, vetëdemaskohem,
vetëfajësohem, vetëdorëzohem etj; f. ek. 1 vetëfinancohem, f. tek. 1 vetëkurdiset,
vetëkomandohet; f. bot. 1 vetëpërhapje; në fusha të tjera gjysmëburrë; gjysmëditë;
gjysmëdremitje; gjysmënatë; gjysmëzot; i jashtënatyrshëm.
Grupi i shtatë përmban siparashtesat me burim të huaj: foto-, mikro-. Këto siparashtesa
kanë një përdorim relativisht të dendur në fusha të ndryshme të dijes. Siparashtesa me
përdorim më të gjerë është siparashtesa foto-, pasi fusha ku ajo përdoret, fusha e fotografisë,
këto vitet e fundit ka pësuar zhvillimin më të madh.
1.1 Pasurimi i leksikut të gjuhës shqipe nëpërmjet huazimit
~ 297 ~