Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS ‘JAVA E SHKENCËS 2012
Aida BADO( DOKTORANTE): SJELLJA GJUHËSORE E FOLËSVE
SHQIPTAR PAS ’90-S
Në këtë kumtesë do të përpiqemi të dallojmë sjelljen gjuhësore të folësve shqiptar pas
1990-s, pra do të përcaktojmë rrugët ose mënyrat që janë ndjekur, këto dhjetëvjeçarët e
fundit, për të pasuruar leksikun ekzistues me njësi të reja 1 .
Me anë të metodës së krahasimit është bërë krahasimi i dy fjalorëve botuar nga
Akademia e Shkencave të Shqipërisë, përkatësisht, “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 1980”
dhe “Fjalori i gjuhës shqipe, 2006”. Nga ky krahasim është nxjerrë korpusi i fjalëve të cilat
ndodhen vetëm në fjalorin e vitit 2006, i cili do shërbejë edhe si burim për studimin tonë.
****
Është e njohur aftësia e folësve për të krijuar fjalë të reja, duke u nisur nga fjalët e
njohura. Shembullin më të mirë të zbatimit të kësaj teorie na e japin shkrimtarët. Në prozën e
sotme shqipe, sidomos në atë të Ismail Kadaresë, janë vënë re njësi të reja leksikore të
krijuara falë mjeteve fjalëformuese që gjuha shqipe ofron. 1 Këto fjalë, shpeshherë, bëhen
pjesë jo vetëm e gjuhës së letërsisë, por edhe e leksikut të përgjithshëm.
“Kalimi i një fjale të re në sistemin leksikor të mbarë shqipes kushtëzohet në radhë të parë
nga nevojat e sistemit dhe nga vlerat që merr fjala brenda këtij sistemi”. 1
Në këtë pikë lind pyetja: Cilat janë rrugët ose mënyrat e pasurimit të leksikut që kanë
ndjekur shqiptarët këto dhjetëvjeçarët e fundit?
Nga vëzhgimet e bëra del se, këto dhjetëvjeçarët e fundit, janë përdorur këto rrugë 1 :
formimi i tyre sipas mënyrës morfologjike dhe huazimi i tyre nga gjuhët fqinje.
Formimi i njësive leksikore sipas mënyrës morfologjike
Kur flasim për formime fjalësh sipas mënyrës morfologjike, kemi parasysh mënyrat e tipat
e fjalëformimit të parashtruara në gramatika të ndryshme të gjuhës shqipe. Ne jemi
mbështetur tek renditja që jep “Gramatika e gjuhës shqipe” I (2002, fq 60).
Do të merren në shqyrtim edhe rastet kur tema e përdorur për formimin e fjalëve të reja
nuk është me burim nga gjuha shqipe, apo edhe kur mjetet e përdorura nuk janë me burim
nga gjuha shqipe. Rasti i parë tregon se fjala e huaj është ngulitur në sajë të përdorimit të saj
si temë fjalëformuese, duke zgjeruar çerdhen e saj me mjetet e shqipes. Rasti i dytë tregon se
huazimi i mjeteve të huaja është bërë bashkë me fjalën e huaj dhe në disa rrethana i është
ngjitur edhe temës shqipe.
Formime me prejardhje
a. Formime me parashtesë. Parashtesat e përdorura më së shumti këto 20-30 vitet e fundit
janë:
anti-, pa-, de-, ç-, in-, mos-, a-, s-, sh-
~ 295 ~