Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
është fjala për aspektin e hyjnive të së mirës dhe së keqes, sepse në religjionet natyrore,
botëkuptimi i ndeshjes kozmike me të cilën lirohet uji pjellor prej botës nëntokësore të
Kuçedrës, si botë mitike e pranverës së përhershme, të dy hyjnitë përmbajnë atribute edhe të
hyjnisë dobisjellëse edhe të hyjnisë rreziksjellëse. Domethënë nuk ka indicie që protoilirët
dhe protoshqiptarët kanë pasur botëkuptim dualist për hyjninë e të mirës dhe të keqes. Përveç
kësaj, të a.q. përbindësha në vetvete shkrijnë dualizmin hyjnor-demonik, 1
Fitorja e Dragoit kundër qenies së mbinatyrshme çon drejt ‘zhdukjes’ së mungesës –
rrjedhjes së ujit, lumenjve, përtëritjes së rendit, i cili është i njëkohshëm me kthimin e
forcave të plleshmërisë, vendosjes së rendit një herë të vendosur pas daljes në skenë të
kaosit. Kjo duket edhe te legjenda e mëposhtme e gjarprit të Bistricës: “Në zonën e Delvinës,
në lashtësi ishte një gjarpër i madh, i cili ishte bërë tmerri i zonës. Ai jo vetëm kishte zënë
burimet, por edhe hante çdo gjë që i dilte përpara. Tentativat për ta vrarë gjarprin kishin
dështuar, por u kërkua mençuria e një plaku. Plaku ngarkoi një gomar me eshkë dhe qymyr
dhe kur përbindëshi ishte në gjumë, plaku e vuri gomarin në vendin ku flinte gjarpri dhe
ndezi eshkën e ngarkuar në gomar. Gjarpri pasi e pikasi gomarin, e hëngri me gjithë
ngarkesë.Eshka vazhdonte të digjej dhe bashkë me të edhe gjarpri. Meqë nuk i duronte dot
dhimbjet, i kërkoi ndihmë perëndisë së detit dhe Bistricës. I tha: “Ku je, o nëna ime Bistricë
dhe ti motra det!” Bistrica nxorri tetëmbëdhjetë burimet e “Syrit të kaltër”, por nuk i
mjaftonin gjarprit. Ai e kuptoi gabimin dhe thirri: “Ku je, o nëna ime det dhe ti o motra ime
Bistricë!” Deti erdhi deri në Finiq, por nuk arriti dot më lart e ta shuante zjarrin e brendshëm
të gjarprit. Që të shpëtonte nga dhembjet, gjarpri lëvizi me shpejtësi në shpatin e malit mbi
Delvinë. Nga rruga e lëvizjes së gjarprit mbinë dy radhë lisash paralel për kilometra të tërë
faqe malit, që nga vendasit është quajtur e quhet “Rruga e gjarprit”. Aty sot gjendet një
dukuri komplekse natyrore me origjinë gjeologjike në të dy anët e së cilës kanë mbirë lisat.
Me kockat e gjarprit, - përfundon legjenda, – u ngrit Manastiri i Mesopotamit”. 1
Kalimi nga errësira drejt dritës nganjëherë shpjegohet edhe si pasojë e disfatës së
përbindëshit që ka gëlltitur Diellin. Që këtu del se “heroizmi i trimit vendoset në epiqendër
të ndryshimeve ciklike sezonale, duke i transformuar përfytyrimet e mëparshme për vdekjen
dhe lindjen e hyjnive të natyrës, që e thamë më lart. Në vendin e hyjnizimit të kohës
natyrore, përmes ciklizmit dhe përputhjes së fazave të botëve të ndryshme, çon jo vetëm në
mbytjen e Kuçedrës dhe i lirimit prej saj i burimeve të ujit, por e pllenon tokën (lavrimi
simbolik, hierogamia).Mundja e Kuçedrës dhe lirimi i ujrave shenjon fuqinë prodhuese të
metalit, me çka njeriu ngritet mbi qeniet tokësore, bile edhe mbi stuhitë dhe bëhet krijues i
fatit të tij ekzistencial.Përfytyrimet e tokës, të cilat gjithmonë kanë qenë personifikim i
hyjnisë femërore, kurse qielli i hyjnisë mashkullore, tani ndryshohen dhe arrihet tek
hierogamia midis hyjnisë së parë dhe trimit 1 .
Paraqitja e religjioneve monotoiste atributet e Dragoit që vret Kuçedrën i veshen
shenjtorëve të ndryshëm, të cilët luajnë rol të rëndësishëm për forcimin e besimit.Në
krishtenizëm këto atribute i vishen shën Gjergjit e shën Ilisë. Pra për shqiptarët Shën Gjergji
ishte Dragua, ndërsa Shën Ilinë e përfytyronin të hipur në një kalë të bardhë në qiell prej nga
lëshon rrufe në qiell. Ndërkaq në islamizëm atributet e Dragoit i vishen Sari Salltikut, një
shenjtë bektashian i shekullit XIII. 1 Kjo edhe është faza e personalizimit të qenieve mitike, të
cilat nga një përfytyrim i përgjithshëm për to në vetëdijen e njerëzve konkretizohen me një
emër të jetës reale – shpjegon Qemal Haxhihasani, që njëkohësisht shënon edhe fazën e
kalimit “nga bota e përgjithshme e mitologjisë në atë të njerëzve të shoqërizuar e të
~ 292 ~