Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS ‘JAVA E SHKENCËS 2012
Xhafer BEQIRAJ: SINTAGMA PARAFJALORE
Në teorinë sintaksore tradicionale të shqipes, togfjalëshi është njëra nga njësitë
themelore e sintaksës. Koncepti gjuhësor ‘’togfjalësh’’ hyri në gramatikën e shqipes nga
rusishtja në shekullin e kaluar dhe gramatika jonë vazhdon të operojë me të edhe sot e kësaj
dite. Koncepti i togfjalëshit në shqipe është hartuar së pari nga S. Floqi, i cili këtë koncept e
mori nga gramatika e rusishtes. Kësaj teorie i janë bërë disa kritika nga disa gjuhëtarë, të
cilët kanë vënë në pah mangësitë e saj.
Së pari, do vënë në dukje se ç’thonë gramatikat tona për togfjalëshin? Për këtë
koncept thuhet: ‘’ Togfjalësh quhet njësia strukturore e formuar nga bashkimi i dy a më
shumë fjalëve të plotkuptimshme në raporte të caktuara kuptimore dhe gramatikore midis
tyre’’ 1 . Në bazë të përkufizimit del se togfjalëshi ndërtohet nga dy gjymtyrë; gjymtyra
kryesore (bosht) dhe gjymtyra përcaktuese, e cila përcakton gjymtyrën kryesore, dmth. ai
ndërtohet patjetër nga dy gjymtyrë. Këta klasifikohen sipas fjalës bosht, në togfjalësha
emërorë, foljorë, mbiemërorë, numërorë, përemërorë, ndajfoljorë, p.sh.: djalë i mirë, i shtyrë
në moshë, secili nga ne, tri vajza, shikoj filmin, mjaft mirë; u ula me shokët; u takuam me
fshatarët, lexon me lehtësi, pres me brisk, bisedova me pleqtë... etj. Struktura e të cilëve del
emër + mbiemër, mbiemër + emër me parafjalë, përemër + përemër me parafjalë, numëror
+ emër, folje + emër, folje + emër me parafjalë, ndajfolje + ndajfolje.
Disa gjuhëtarë i kanë kushtuar vëmendje dhe kanë dhënë mendimet e tyre për
teorinë e togfjalëshit. Njëri prej tyre është prof. Rami Memushaj, i cili jep një vështrim
kritik për togfjalëshin (Hyrje në gjuhësi, 2002) që ndër të tjera thotë: ‘’Togfjalëshi përbën në
të vërtetë një nga mundësitë e realizimit të sintagmës dhe jo një njësi sintaksore të veçantë
’’ 2 . Kurse te sintagma vëren një njësi sintaksore me një strukturë hierarkike me madhësi të
papërcaktuar dmth. një sintagmë mund të ngërthejë në vetvete disa sintagma më të vogla dhe
në anën tjetër, vetë ajo mund të marrë pjesë në një sintagmë tjetër më të madhe. Sipas tij,
sintagma del njësi strukturore, por edhe njësi kuptimore dhe shpesh intonacionore. Qëndrim
të njëjtë me prof. R. Memushajn, lidhur me togfjalëshin, ka edhe J. Mita.
Jemi të mendimit, natyrisht duke u mbështetur në teorinë e gjenerativizmit se teoria
e togfjalëshit, së pari, nuk është gjithëpërfirëse, sepse brendapërbrenda kësaj teorie nuk
përfshihen të gjitha strukturat që dalin gjatë analizës sintaksore të fjalisë. Së dyti, ajo çalon
edhe në anën funksionale. Gjithëpërfshirjen dhe anën funksionale të këtyre strukturave në
fjali e sjell teoria e sintagmës (gjenerativizmi), e cila, ndryshe nga teoria e togfjalëshit, bën
një përshkrim më të saktë gjuhësor.
Grupet e fjalëve: pres me thikë, biseduan me studentë, u ulëm me shoqet, shkoj pas
saj, mësoj me atë etj. gramatika tradicionale i quan togfjalësha foljorë (me strukturë - folje +
emër me parafjalë dhe folje+ përemër me parafjalë). Shtrohet pyetja: ç’do të thonë shprehjet
~ 285 ~