Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
Së pari, u flakën mjaft fjalë si huazime latine dhe greke, të cilat me mundësitë e
zgjeruara që ekzistojnë sot për verifikimin e dijeve duhet të rishikohen.
Së dyti, mjaft fjalëve të tharmit shqip, u është ndryshuar shqiptimi për të hequr gjoja
ndikimin ortodoks dhe u është dhënë një shqiptim i huazuar nga gjuhë perëndimore, psh.,
gjuha frënge.
Veprimi i parë ka shpronësuar mjaft fjalë origjinale shqipe dhe ua ka falur gjuhëve
latine dhe greke, duke e mbushur plot thesare të vyera shportën e fqinjëve. Veprimi i dytë ka
shpronësuar një numër edhe më të madh fjalësh, duke u ndryshuar atyre qoftë edhe një
tingull në shqiptim,-fjala ka humbur origjinën dhe kuptimin themelor të saj. Për ta kuptuar
sot një fjalë, dikur krejt shqipe, duhet t’u drejtohemi për shpjegim gjuhëve perëndimore.
Ka patur një trysni për pastrimin e gjuhës shqipe prej ndikimeve ortodokse. Kemi të
drejtë të mendojmë se ka patur një konkurrencë të fshehtë mes fuqive me interesa të
drejtpërdrejta në trojet shqiptare. Gjuhës shqipe iu la vetëm një shteg i hapur: Ajo mund të
marrë fjalë hua prej gjuhëve perëndimore, më të reja, mjaft që të mos akuzohet se është nën
ndikim latin ose ortodoks. Në këtë mënyrë, copëtimi i dikurshëm i trojeve shqiptare, u
shoqërua fatkeqësisht, jo vetëm me copëtim gjuhësor në favor të gjuhëve gjitone latine e
greke, por sidomos me një sakatim të gjuhës shqipe: këtë radhë prej paditurisë së gjuhëtarëve
shoqëruar me pamjaftueshmërinë e dokumentave që provonin autenticitetin e fjalëve shqipe.
Ndodhi ajo dukuri që filosofi Xhan Batista Viko që në shekullin XVII e quante
“falsitet i burimeve” ose “ngatërrim skolastik i kombeve”, sipas së cilës nëse dy popuj kanë
ide ose institucione të ngjashme, patjetër njëri e ka mësuar nga tjetri. Kulturat sunduese janë
ato që u imponojnë popujve në takim me to, institucionet e veta. Popujt e tjerë shihen si të
paaftë intelektualisht dhe pa forcë krijuese që të mund të zbulojnë dhe krijojnë vetë, pa i
marrë prej të tjerëve. Për rrjedhojë në fushën e gjuhësisë, prej këtij gabimi, pohohet rrjedha
huazuese njëkahëshe prej kulturave më të fuqishme dhe mohohet rrjedha në kah të kundërt-
nga popujt e tjerë drejt gjuhëve të kulturave sunduese. Ky qendrim ndaj gjuhës shqipe fsheh
në thelb edhe pikëpamje raciste antihistorike, që dallimet në institucionet sociale (mes tyre
edhe gjuha) janë rrjedhojë jo e përvojave historike, por rrjedhojë e veçorive të lindura të
racave më superiore, në këtë rast raca greke dhe ajo romake.
Për ta qartësuar çfarë mund të ketë ndodhur me gjuhën shqipe, çfarë përmasash mund të ketë
shpronësimi i fjalëve nga shqipja, le të shohim çfarë mund të përftojmë nga një dëshmi e
dhënë nga filosofi i shquar italian, Benedeto Kroçe. 110 vjet më parë, duke folur për
kuptimësinë e fjalës, ai përmend një nga mënyrat e fjalëformimit të përdorur gjerësisht që
periudhat më të hershme, mënyrën onomatopeike: Emërtimi i sendeve, dukurive, objekteve
sipas zhurmës ose tingullit që lëshojnë. Kroçe përmend se kjo metodë ka marrë edhe emrin
teoria e “uau-uau”, sipas tingujve që lëshonte kafsha, e cila pikërisht në greqishten e vjetër u
emërtua sipas qarjes. Bëhej fjalë për një kafshë besnike të njeriut, qeni. Në latinisht cane.
Gjuhësia shqipe fjalën “qen” e shpjegon si fjalë me origjinë latine: cane. Historikisht mbetet
që ilirët, kafshën shtëpiake e patën lënë pa emër, derisa u shpik gjuha latine, ose meqë gjuha
latine ishte gjuhë kulture, paskan dashur ta nderojnë mikun besnik, dhe kanë marrë fjalën
prej Romës duke e pagëzuar cane. Po ta shohim me kujdes, fjala latine cane nuk ka asnjë
lidhje me ndonjë grup tingujsh që përbëjnë të qarën- sipas shpjegimit të dijetarëve të lashtë
që përmend Kroçe ( në gjuhët perëndimore uau-uau) . Ne në gjuhën shqip themi “qan”, në
një formë më të hershme që ekziston edhe te arbëreshët e Italisë “kjan”; duke rënë “j” vjen
kan, cane. Mbështetur te dijetarët e lashtë, kafsha që bën uau-uau pra, kjan; emri i saj është
“që qan”, “që kjan”, në latinisht: kan-cane. Në gjuhën shqipe fjala e latuar gjatë të folurës
~ 276 ~