Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
Teorinë e zbaton në praktikë, pothuajse në pjesën më të madhe të krijimtarisë së tij,
sidomos te kryevepra e tij Dranja, e cila është një palimpsest me shumë shtresa, por që
shtresë kryesore e ka artin e kulturën shqiptare me tërë arsenalin e tyre. Teoria e krijimit
palimpsestual aplikohet plotësisht te ky krijim, i cili në tërësinë e tij, dëshmon përfundimisht
se ka një mënyrë të veçantë ndërtimi letrar.
Titulli, nëntitulli e parafjala (elementet paratekstuale) i paraprijnë veprës, duke i
ofruar shenjat e para të leximit, kuptimit dhe deshfrimit. Të tri këto elemente të para krijojnë
habi dhe kureshtje te lexuesi.
Dranja është emërtim i objektit të veprës që përfaqëson, një objekt, persona poetica 1
për autorin, e konsideron Arshi Pipa (studiues mjaft serioz i këtij libri), realizohet në bazë të
një gërshetimi funksionesh, për t’u shndërruar ngadalë në figurë që reflekton shumë kuptime,
madje së fundi (kemi parasysh, sidomos, pjesën e tretë të librit Fryma e ngujueme në asht)
edhe rrashtë-palimpsest, në të cilën gjejnë vend e mund të lexohen shtresa të ndryshme
ndërtimi e përfaqësimi.
Dranja është emërtim femre. Emër shumë i shpeshtë në trevat veriore të Shqipërisë.
Kjo ka qenë shtysë, me siguri që autori e zgjedh këtë emër, pasiqë libri ka lidhje të shumta
me Shqipërinë veriore, si krahinë ku ndodhin ngjarjet, pastaj në gjuhë, kulturë, mentalitet etj.
Emërtimi Dranja, ka në rrënjë emrin e lules, e cila llogaritet më e bukura ndër lule:
Drande-drandafil-trëndafil, mbretëreshë e luleve. Ky emër është një trajtë dialektike e emrit
Drande (Drandafille) 1 . Do të thotë në gjenezë, titulli, po ashtu edhe objekti-personazh
(breshka), bart një emër estetik. Këtë nivel estetik, në njëfarë mënyre, e inkuadron në tekst,
aq sa lulet bartin funksionin e tyre estetik në arte e letërsi: traditë e njohur kjo. Po ashtu, në
këtë rast, është emërtim femre që i ofron këtij emërtimi edhe një përkatësi të dytë, e tekstit,
një lloj subtiliteti, ndjeshmërie, me funksion përkushtimi gjatë gjithë shtrirjes së tij.
Çuditërisht ky emër me një bagazh estetik e kulturor edhe jashtë vetë librit të
caktuar, paradoksalisht i vendoset një objekti shumë të çuditshëm: jo një njeriu, por një
frymori, që për nga natyra rri në kufi të llojit, është frymor i ndërmjemë mes sisorëve dhe
atyre që pjellin ve, sepse ka karakteristika nga të dy llojet-breshkës.
Kuptimi që ka emri në planin jashtëletrar, edhe femëror, edhe artistik e estetik,
dhe kombinimi me një frymor “të papërsosun” siç e konsideron Camaj breshkën, është i
pazakonshëm, çka e bën lexuesin, që në takimin e parë të hamendësohet e të kuptojë që ka
përpara një kombinim të veçantë, brenda një libri të veçantë.
Kur dalim te nëntitulli, Madrigale për frymorin e papërsosun kemi hapur disa faqe
të palimpsestualitetit. Te ky nëntitull, peritekst, lexojmë e gjejmë edhe funksion
metatekstualiteti, madje edhe arkitekstualiteti.
Metatekst, sepse nëntitulli tenton të jetë përcaktues teorik, sugjeron zhanrin dhe
përcakton tekstin, dhe arkitekst, sepse libri me anë të këtij nëntitulli vetëpërcaktohet me një
lloj shumë te veçantë siç është madrigali (nënlloj i lirikës erotike në Mesjetë). Për habi të
lexuesit, pasi ta ketë kaluar këtë pjesë e të ketë hapur faqen e parë për lexim, madrigalin e
parë, sheh se teksti është shkruar në prozë, jo në varg siç ai e priste, sepse ia sugjeronte këtë
nëntitulli. Nuk ka përcaktim (strikt) metrik të vargjeve, madje s’ka vargje fare, as refren siç e
kërkonte madrigali, por fjali të gjata që formojnë tërësi të ndryshme, të cilat në fakt janë
proza poetike, emërtohen secila me titullin e vet, madje-madje përveç gërshetimit mes vete,
brenda veprës, duke formuar kështu një tërësi, mund të lexohen e të funksionojnë edhe si të
veçanta.
Për të dalë në parafjalë, e cila e shpjegon arsyen e zgjedhjes së breshkës për objekt
~ 220 ~