Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
historike, si ishte Skënderbeu. Ndërsa tek eseja e Pashko Vasës “Shqypnia e shqyptarët”,
ku pohohet se populli shqiptar e njeh veten me emrin shqiptar qyshkur Pirua i Epirit u
quajt shqiponjë e luftëtarët e tij - krahët e shqiponjës, ka ndodhur ndryshe. Të gjithë
studiuesit e institucioneve tona shkencore kanë preferuar ta paraqesin atë dëshmi si jo
shkencore, duke e konsideruar veprën fondamentale të Rilindjes sonë Kombëtare (pra,
esenë “Shqypnia e shqyptarët”) jo si ese, por thjeshtë si një studim historiko-romantik të
tejkaluar në kohë. Sipas tyre, shkenca historike ka bërë përpara me teza e fakte, që
argumentuekan edhe sot e kësaj dite se Epiri është “djepi i helenizmit”, madje jo vetëm
Epiri i vjetër, por edhe Epiri i Ri, që vinte deri mbi Shkumbin, duke i lënë shqiptarët,
kështu, endacakë pa truall, si shkruante aso kohe Jani Vreto: “pa histori, pa letërsi, pa
asnjë përparim dhe pa vetëqenie kombëtare” 248 . I solla këta dy shembuj për të kthyer
vëmendjen seriozisht te eseja sociale me problematikë shqiptare, sepse deri vonë në
studimet tona të Pasluftës së Dytë Botërore nuk ka qenë pranuar as eseja si gjini specifike
letrare, as sociologjia si shkencë e mirëfilltë. Në raste të tilla pasojat na çojnë aty ku nuk
do të donim të ishim.
2. Diakronia
Tani më lejoni të paraqes këndvështrimin tim mbi eseistikën shqipatre, nisur nga
sa parashtrova më lart:
Eseja e parë, “Shqypnia dhe shqyptarët” e Pashko Vasës, botuar në Alfabetaren
e Stambollit (Konstantinopojë, 1879), ka gjithsej 36 faqe. 249 Pashko Vasa është më i pari
që kuptoi se jo vetëm opinioni evropian duhet kthjelluar për çështjen shqiptare, por edhe
vetë shqiptarët kanë nevojë të mësojnë për veten e tyre: nga vijnë, prej cilave fise rrjedhin,
prej cilës etni? E konsiderojmë ese sociologjike, sepse në variantin frëngjisht, shkruar prej
vetë Pashko Vasës dhe botuar po në të njëjtin vit si libër më vete me rreth 114 faqe 250 ,
cilësohet, studim historik e kritikë, ndërsa disa studiues e kanë klasifikuar si artikull
historiko-publicistik (Vehbi Bala) dhe histori e letrarizuar (Sabri Hamiti).
Njëzet vjet më vonë Sami Frashëri boton esenë e tij të famshme: “Shqipëria
ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet” (Bukuresht, 1899) me një dimension të ri:
ardhmërinë ose parashtrimin e organizimit të shtetit të ardhshëm të shqiptarëve, duke
parashikuar sistemin e qeverisjes, kryeqytetin, universitetin etj. Edhe klasifikimi i këtij
libri, si ese e gjatë sociologjike, është përcaktuar nga të njëjtat kritere që kemi ndjekur për
esenë e Pashko Vasës. Edhe studiues të tjerë i kanë përvijuar këto dy vepra, por ne, duke i
klasifikuar si ese, duam të argumentojmë edhe një pikëvështrim tjetër, objektin
248
Për më tepër shih: Jani Vreto, “Apologjia kundër artikullit “Epiri, djepi i helenizmit, Shqipëria!!!”,
Stamboll, 1878. (Cituar nga Jani Vreto, “Apologjia”, përkthye prej greqishtes nga Niko Çani, f.181,
në Jani Vreto, “Vepra të zgjedhura”, Tiranë, 1973, f.175-229).
249
Ismail Kadareja ka deklaruar në një intervistë: “Në letërsinë shqipe, trajtat e para të saj (të esesë)
janë shfaqur në shkrimtarët e mesjetës së vonshme, Frang Bardhi e Pjetër Bogdani. Më pas ishin
Konica me Nolin, e pas tyre shkrimtarët e viteve ‘30, si Kuteli, Çabej, Krist Maloki e të tjerë, që e
lëvruan gjininë.” http://gazeta-shqip.com/ndryshe/71b135689323a42e0255ae5319fdb4d4.html (21
nëntor 2011).
250
Nga frëngjishtja qe përkthyer e botuar: anglisht, gjermanisht, turqisht e greqisht, dhe më vonë edhe
në arabisht e italisht.
~ 214 ~