Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS ‘JAVA E SHKENCËS 2012
Dr. Tonin ÇOBANI: NJË FILL I ESESË SOCIOLOGJIKE SHQIPTARE
Duke studiuar eseistikën shqiptare në rrafshin diakronik, më ka tërhequr
vëmendjen një karakteristikë thelbësore dhe permanente e saj: eseja shqiptare qysh në nisje
ka trajtuar problemet sociologjike. Kështu, qysh nga eseja e parë, “Shqypnia dhe
shqyptarët” (Pashko Vasa, 1879) e deri te eseja më e debatuar e kohëve të fundit,
“Identiteti evropian i shqiptarëve” (Ismail Kadare, 2006), pavarësisht se i referohen në
mënyrë të dukshme fakteve historike, në esencë trajtojnë gjerësisht bashkëjetesën sociale
të një komuniteti ballkanik të përvijuar qysh nga kohët e hershme.
Në mënyrë të veçantë, sociologjia shqiptare ka kthyer në argumente faktike
realitetin gjuhësor e etnokulturor shqiptar më tepër se atë historik. Madje, ajo ka ndriçuar
në këtë mënyrë edhe ato pika të errëta historike apo ato konkluzione të shtrembëruara prej
historianëve për shkak të mangësive dokumentare të historisë. Ndoshta për këtë arsye
sociologjia shqiptare gjeti vetën e vet në formën e esesë dhe u zhvillua së bashku me të.
Edhe Branko Merxhani, që mbahet prej studiuesve të sotëm si themelues i sociologjisë
shqiptare, nuk la ndonjë tekst (libër) sociologjie, por vetëm disa shkrime publicistike ose
eseistike, në mes të të cilëve edhe një cikël esesh sociologjike, “Neoshqiptarizma”, të cilat
u botuan në gazeta e revista të ndryshme të viteve ‘20-’30...
1. Hyrje
Në literaturën evropiane eseja vjen si gjini letrare e ndërmjetme në gjuhën e gjallë
popullore: përkundrejt latinishtes, si gjuhë diturore e kohës, Montenji esetë e veta i realizoi
në frëngjisht dhe Bekoni në anglisht, sado që të gjithë veprën tjetër, të dy këta themelues të
eseistikes, e kanë në latinisht. Prandaj edhe ne eseistikë shqiptare do të konsiderojmë
vetëm tekstet në gjuhën shqipe.
Gjithashtu, nisur nga kuptimësia e fjalës ese (që në gjuhën shqipe do të thotë
sprovë, tentativë, eksperiment), eseistikë shqiptare kemi konsideruar ato tekste në
gjuhën shqipe që kanë tentuar të promovojnë problematikë shqiptare, e cila lidhet
domosdoshmërisht me rrethanat social-kulturore të kohës kur ato ese u shkruan dhe u
publikuan. Në këtë rast kemi vërejtur se argumentet e këtyre teksteve kanë qenë
etnokulturorë dhe social-historikë, ndërsa reaksioni ndaj tyre ka pretenduar të jetë
historiko-shkencor, por që në shumë raste ka përfunduar në pseudohistori e aspak shkencë.
Sa për ilustrim: në një paragraf të eseve të Montenjit përmendet Skënderbeu ynë
kur ia fali ndëshkimin një ushtari të vet, pikërisht pse ai u tregua i guximshëm edhe
përballë eprorit të vet. 247 Asnjë historian shqiptar apo i huaj nuk ka kërkuar të verifikojë
historikisht këtë rast, sepse Montenji nuk ka dëshmuar historinë e Skënderbeut në esetë e
veta, por thjesht ka shpalosur vlerësimin e kurajës individuale nga një figurë e mirënjohur
247 Ymer Jaka, “Skënderbeu në letërsinë frënge”, Prishtinë, 1990, f.42.
~ 213 ~