Java e Shkencës 2012 - Universiteti i Prishtinës

KUMTESA
dëshmojnë aftësinë krijuese të Camajt për ta gjetur fjalën me fuqinë e saj magjepse dhe me
shumëkuptimësinë që përmban në thellësinë e vet e që në mënyrë të mrekullueshme ta
përcjell mesazhin te lexuesi. Tri fjalët e plakës qindvjeçare arbëreshe që ishte nisur në rrugë
pa kthim , ku do të pushonte në kodrinë, nën qiparisa, që i la trashëgim ishin: udhëtimi, gjuha
dhe ushtima e saj, të ngjashme me tri fjollat e leshit të mbetura në ferrat e murrizit: Dimën.
Në ferrën e murrizit / la delja tri fjolla leshi. / Tri fjalë më la tezja arbëreshe / te dheu i
eshtnave tanë.
Në poezinë Valle arbëreshe, Camaj po me të njëjtën fuqi shprehëse, pa u larguar nga
gjuha e figurave dhe metaforave poetike, ashtu si te veshja e tyre që e analizuam, i këndon
vajzës arbëreshe kur ajo vallëzon. Edhe në këto vargje na paraqitet figura stilistike e
krahasimit me delen. Ashtu si në shumë poezi të fazës së mëvonshme krijuese, kur fjala
poetike ndërtonte një model të ri në rrafshim emocional e kuptimor, edhe në poezitë me
temën që po i trajtojmë, nuk mungojnë prirjet moderne që bashkë me ato tradicionale tek
lexuesi rrezatojnë emocione të fuqishme. Edhe në këtë poezi nuk mungon ligjërimi
metaforik e simbolik. Në strofën e parë, lexuesi pa ndonjë vështirësi e sheh krahasimin mes
deles e valltares arbëreshe, elegancën dhe nazet e saj që ashtu lehtas e lëmojnë tokën para se
ta prekin, si delja që para se ta këput me dhëmb barin, e ngrohë me frymë: Edhe kamba e
vashezës /lemon tokën/ mandej i leshon ritmin.
Poezia “Dimni i Jeronim de Radës”, i po kësaj përmbledhjeje edhe njëherë e dëshmon se
personaliteti i De Radës dhe vepra e tij madhështore “Këngët e Milosaos” mbetën monument
i përjetshëm jo vetëm ndër arbëreshë. Për këtë figurë që është ngritur në simbolin e jetës
arbëreshe, e që reflekton në mbarë kulturën shqiptare, shkruan shumë poetë. Edhe Camaj që
temë të preferuar i kishte arbëreshët dhe historinë e tyre, nuk e la jashtë vargjeve të poezisë
së tij De Radën e madh. I inspiruar nga vargjet e bukura romantike të “Milosaos”, ky poet
portretin e De Radës e shihte të pandarë nga kjo vepër. Vargu: Ra bora ndë dejtit, që poeti e
nxori nga kënga VIII e “Milosaos” , që nuk është pjesë e poezisë kushtuar kësaj figure,
tregon se çdo varg i romantikut tonë të madh, paraqet një botë të tërë frymëzimi.
Jorasatësisht Camaj këtë poezi e titulloi kësisoj, Dimri si stinë, si zakonisht nuk
reflekton diçka të bukur e të këndshme që sjell hare e lumturi. Te poezia e Camajt kjo nuk ka
rëndësi. Metafora e vargut poetik e Camajt nuk reflekton si zakonisht. Nëse në poezinë
“Pranvera në katundin arbresh”, stina e pranverës karakterizohet me lulet jonormale, me
“qafë sa peni”, nuk e simbolizon jetën e bukur me njerëz të lumtur, në poezinë kushtuar De
Radës, edhe në momentin kur bora kishte rënë në deti, Vashëzat bredhin vneshtave/ me llana
jasht/.
Në këto vargje vërehet një atmosferë më e këndshme, që është rezultat i shkëlqimit
të figurës së De Radës dhe personazhit të Rinës, vajzës së varfër që di ç’është dashuria dhe si
duhet dhuruar atë Milosaos.
Në strofën e dytë, De Rada na vjen i lodhur nga stina e vjeshtës dhe e verës që në
këtë rast ato janë metaforë e jetës që atij i solli aq tragjedi familjare. Me gjuhën
karakteristike plot me simbole e figura, Camaj në këtë rast autorin e “Milosaos”, jetën e
vështirë të tij dhe lirikën e fuqishme që rrezatojnë vargjet e saj, i paraqet të pandara . ashtu si
zakonisht edhe në këtë poezi, vargu i Martin Camajt nuk i zbulon detajet dhe rrjedhat e
zhvillimit të ngjarjes. De Rada që tani “pushon ndër kufij mes territ dhe dritës” përballë
dritares “ndër keshtëzat e saja” duke shijuar aromën e mollës dhe të verës së vjetër në
dhomë, mund të mos jetojë fizikisht, sepse vargjet: Shpirti yt endet ullishtave/ ndër kodrat e
qeta e të bardha/ plot dritë e plot diell., si duket simbolizojnë ndarjen e tij nga kjo botë. Ai
~ 106 ~