Postkonfliktna ocenka na `ivotnata sredina - Makedonska ... - UNEP

Postkonfliktna ocenka 

na ìvotnata 

sredina - 

Makedonska 

sostojba

Prvo izdavawe vo [vajcarija vo 2000 od Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii (UNEP). 

Avtorsko pravo © 2000, Programa za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii (UNEP). 

Ovaa publikacija moè da se reizdava vo celost ili vo bilo kakva forma za edukativni i neprofitabilni 

celi bez posebna prethodna soglasnost na imatelot na avtorskoto pravo samo ako se nazna~i izvorot koj 

se koristi. UNEP posebno }e go ceni dobivaweto na primerok na publikacijata koja go koristi ova delo za 

izvor. 

Bez prethodna pismena soglasnost na Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii ova delo ne 

moè da se koristi za proda`ba ili bilo kakvi drugi komercijalni celi. 

United Nations Environment Programme 

PO Box 30552 

Nairobi, Kenya 

Tel: + 254 2 621234 

Faks: + 254 2 623927 

E-mail: cpiinfo@ unep.org 

Web: http:// www.unep.org 

OGRADUVAWE 

Sodrìnata na ova delo ne gi reflektira gledi{tata na UNEP ili organizaciite sorabotni~ki. UNEP i 

nejziaite organizacii sorabotni~ki se ograduvaat od bilo kakvo povrzuvawe na opisite i prezentaciite vo 

ova delo kako me{awe vo pravniot status na bilo koja dràva, teritorija, grad ili oblast, kako i vo 

odreduvaweto na nejzinite granici. 

Produkcija i dizajn na koricite: Kim & Cie S.A. 

Mapi od GRID Arendal 

Fotografii na naslovnata i poslednata strana: Topilnicata za olovo i cink ("MHK Zletovo"), Metalno prerabotuva~kata fabrika 

"Tane Caleski" vo Ki~evo, Prespansko Ezero 

Site fotografii: od UNEP 

Pe~ateno od SADAG, Francija 

Pe~ateno na hartija bez hlor 

Prevod: Petrovska Violeta 

Lektura: Vladova Jadranka

Ovoj izve{taj na Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii be{e ovozmoèn 

so nesebi~nata poddr{ka na Vladata na Holandija. 

Ponatamo{ni informacii: 

Kopii od ovoj izve{taj moàt da se nabavat od: 

SMI (Distribution services) Limited 

P.O.Box 119 

Stevenage 

Hertfordshire SGI 4TP, UK 

Tel: +44 1438 748111 

Faks: +44 1438 748844 

UNEP ima svoja kniàrnica na internet: http://www.earthprint.com 

Dopolnitelni tehni~ki informacii moàt da se dobijat na veb stranicata na 

UNEP/Balkans: http://balkans.unep.ch

Postkonfliktna ocenka 

na ìvotnata sredina - 

Makedonska sostojba

Postkonfliktna ocenka na ìvotnata sredina - Makedonska sostojba 

4 

POSTKONFLIKTNA OCENKA 

NA @IVOTNATA SREDINA - 

MAKEDONSKA SOSTOJBA 

Sodrìna 

Predgovor 5 

od izvr{niot direktor na UNEP 

➊ Voved 6 

➋ Ekolo{ki kontekst 12 

➌ Glavnite industriski "àri{ta" koi bea ispituvani od misijata 20 

➍ Drugite poseteni industriski mesta 32 

➎ Upravuvawe so Kosovskata begalska kriza: ekolo{ki posledici 38 

➏ Institucionalnite kapaciteti za ekolo{ko upravuvawe 46 

➐ Preporaki 52 

Dodatok 

I Bibliografija 63 

II Re~nik 69 

III Lista na multilateralnite spogodbi za ìvotnata sredina 83 

IV Lista na lica koi dadoa svoj pridones 84

PREDGOVOR 

Vo tekot na izminatava decenija BJR Makedonija minuva{e niz 

tranzicija. Ekonomskite i gra|anskite reformi bea 

pridruèni so zgolemena svesnost za ìvotnata sredina i so 

sozdavawe na Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe. 

Kosovskiot konflikt sozdade nova dimenzija vo humanitarnite 

predizvici i napori. 

Ovoj izve{taj e prodolènie na istraùvawata na Programata za ìvotna 

sredina na Obedinetite nacii (UNEP) za posledicite od kosovskiot problem. Toj 

pretstavuva pro{iruvawe na znaewata za ekolo{kite posledici od konfliktite i 

identifikuvawe na ekolo{kite predizvici so koi BJR Makedonija se soo~uva. 

Izve{tajot treba da bide korisno sredstvo za ~lenkite na me|unarodnata zaednica 

koi sakaat da izvr{at procenka na potrebite na BJR Makedonija i da & dadat pomo{ 

na dr`vata. Izve{tajot go istaknuva zna~eweto na upravuvaweto so ìvotnata sredina 

za vreme na humanitarnata pomo{. 

Vo sproveduvaweto na ovaa ocenka UNEP se potpira{e vrz znaewata i 

ve{tinite na me|unarodnite eksperti od razli~ni nau~ni disciplini. Za vreme na 

svojata terenska misija vo BJR Makedonija timot gi poseti begalskite kampovi, 

ekolo{kite àri{ta kako i zapostavenite industriski mesta. Timot pribira{e i 

analizira{e razli~ni vidovi ekolo{ki podatoci i podatoci za ìveali{tata. Bi 

sakal da mu se zablagodaram na timot za negovata po`rtvuvanost i za kompetenciite 

vo tekot na napornata rabota. 

UNEP e posveten na ocenuvaweto na oblastite vo svetot koi stradaat od 

akutna ekolo{ka degradacija kako posledica na razli~ni konflikti ili prirodni 

katastrofi. So rabotata vrz ovoj problem se zapo~na po minatogodi{niot konflikt 

na Kosovo koga se vospostavi zaedni~kata Rabotna grupa za Balkanot (BTF) 

na UNEP i UNCHS (@iveali{ta). BTF brzo napravi procenka koja kulminira{e so 

izdavaweto na izve{tajot Kosovskiot konflikt: posledici za ìvotnata sredina i 

~ove~kite naselbi. Ottoga{ UNEP sproveduva humanitarni proekti za ublaùvawe 

na zagaduvaweto vo ekolo{kite àri{ta, spomenati vo ovoj izve{taj . 

Izrabotuvaweto na izve{tajot na UNEP Postkonfliktna ocenka za sostojbata 

vo ìvotnata sredina - Makedonska studija be{e ovozmoèno so nesebi~nata 

poddr{ka na Holandija, a vo tesna sorabotka so Paktot za stabilnost na 

Jugoisto~na Evropa, Programata za razvoj na Obedinetite Nacii, Ekonomskata 

komisija za Evropa na Obedinetite Nacii i Visokiot komesarijat za begalci na 

Obedinetite Nacii. Sakam da im izrazam dlaboka blagodarnost na holandskata 

vlada i na partnerskite organizacii za nivniot pridones i nesebi~na poddr{ka. 

Klaus Topfer 

Generalen potsekretar na Obedinetite Nacii 

Izvr{en direktor na Programata za ìvotna sredina 

na Obedinetite Nacii 

5

1 


6 

Voved 

Vo izminative deset godini Jugoisto~na Evropa minuva{e niz period na turbulencii 

i nestabilnost. Se vodea vojni, a zaednicite se delea. Mnogu lu|e gi 

napu{tija svoite domovi i dràvi za da ja izbegnat opasnosta. Bidej}i vnimanieto 

be{e svrteno kon drugi problemi, bogatata prirodna ìvotna sredina, koja 

prethodno so decenii bila izloùvana na industrisko i urbano zagaduvawe, e zna~itelno 

degradirana. 

Za sre}a, okolnostite na Balkanot se izmenija. Prioritet imaat mirot, 

demokratijata i stabilnosta. Vo samiot region i po{iroko vo Evropa, sorabotkata se 

prodlabo~uva. Vo tek se naporite za obnova, a za{titata na ìvotnata sredina stanuva 

prioritetna. 

Ovaa procenka gi ispituva ekolo{kite potrebi na BJR Makedonija * }e se 

oslovuva kako Makedonija vo natamo{nite delovi od izve{tajot vo kontekst na 

poso~enite regionalni nastani. Demokratskite institucii vo dràvata minuvaat niz 

seopfatni transformacii i paralelno so ekonomskiot razvoj se razviva i za{titata na 

ìvotnata sredina. Makedonija ima mo`nost da go zapre uni{tuvaweto na svojata 

skapocena ìvotna sredina, a vo isto vreme da sozdade i silna ekonomija so koja }e im 

obezbedi prosperitet na svoite gra|ani. 

Celta na ovoj izve{taj ne e da se napravi seopfatna studija za ìvotnata sredina. 

Izve{tajot pretstavuva brza i strate{ka procenka ~ija cel e identifikuvawe na 

najitnite ekolo{ki potrebi na Makedonija i obezbeduvawe sredstva za rehabilitacija. 

Spored toa, akcentot vo izve{tajot e staven na mnogu zagadenite mesta t.n. „àri{ta“ 

kon koi itno treba da se svrti vnimanieto; na ekolo{kite posledici od prilivot na 

begalcite so kosovskiot konflikt; i na merkite so koi moè da se zajaknat instituciite 

nadle`ni za ìvotnata sredina i nivnata politika. 

Odgovornosta za za{titata i unapreduvaweto na ìvotnata sredina leì vo 

gra|anite na Makedonija. Me|unarodnata zaednica moè da igra zna~ajna uloga pomagaj}i 

i na Makedonija vo implementacijata na svojata ekolo{ka agenda. Sepak, taa agenda 

treba da bide postavena na dràvno i lokalno nivo. UNEP se nadeva deka preporakite 

sodràni vo ovoj izve{taj }e go zabrzaat prezemaweto na merkite. UNEP bara od 

me|unarodnata zaednica obezbeduvawe pomo{ i prezemawe merki za sanacija na 

ekolo{kite àri{ta. 

Ovaa procenka e izrabotena na barawe na Makedonija vo ramkite na Paktot za 

stabilnost na Jugoisto~na Evropa. Taa e dodatok na ve}e izdadenite dela: Kosovskiot 

konflikt: Posledici za ìvotnata sredina i ~ove~kite naselbi (1999) i 

Postkonfliktna procenka na vlijanijata vrz ìvotnata sredina – Albanija (2000). 

* Vo natamo{niot tekst BJR Makedonija }e se oslovuva kako Makedonija

➤ Karta 1: Balkanskiot region 

Istria 

Austria 

Ljubljana 

Slovenia 

Italy 

0 

Zagreb 

Croatia 

D i n a r ic A l p s 

Adriatic 

Sea 

Save 

Bosnia- 

Herzegovina 

National capital 

200 

Hungarian 

Plain 

500 

Drave 

Sarajevo 

Hungary 

VOJVODINE 

Belgrade 

Tirana 

1 000 2 000 3 000 meters 

FR Yugoslavia 

Albania 

SERBIA 

Source: Atlas de Poche, Editions du Livre de Poche, Paris, 1996. 

Transylvania 

Morava 

MONTENEGRO 

KOSOVO 

Podgorica 

Skopje 

Mediterranean 

Sea 

0 100 200 300 km 

Metod na procenka 

FYR of 

Macedonia 

Greece 

Sofia 

2 925 m 

2 544 m 

Romania 

Bucarest 

Bulgaria 

Rhodope 

C a r p a t h i a n 

M o u n t a i n s 

Aegean 

Sea 

Danube 

Moldova 

Turkey 

Ukraine 

Voobi~aeno, reakciite vo konfliktnite situacii se fokusiraat vrz humanitarnoto 

dejstvuvawe. Procenkite na UNEP za vlijanijata vrz ìvotnata sredina po 

nekoj konflikt se odgovor na itnata globalna potreba za brzi i nezavisni procenki na 

sostojbite vo ìvotnata sredina zafatena so konflikti ili so drugi vonredni 

situacii. Kako centralna institucija na svetskata ekolo{ka zaednica, UNEP e vo sostojba 

da gi koordinira internacionalnite partneri i da dava ekspertiza potrebna za 

analiza na kompleksnata sostojba po nekoja vonredna situacija. Celta se sostoi vo 

obezbeduvawe fokusirani strate{ki analizi koi bi im ovozmoìle na dràvite 

sostavuvawe ekolo{ka agenda i nivno reintegrirawe vo regionalnata i vo svetskata 

zaednica. UNEP, {to e mnogu va`no, im pomaga na naciite donatori vo identifikuvaweto 

na prioritetnite oblasti za ekolo{ka sorabotka. 

Black 

Sea 

Istanbul 

7 

1 

Voved


8 

Postkonfliktnite procenki na UNEP gi analiziraat ekolo{kite uslovi i tie 

se naso~eni kon prevencija i podgotvuvawe, ublaùvawe i dejstvuvawe vo uslovi na 

vonredni sostojbi. Ova bara svrtuvawe vnimanie kon po{irokiot kontekst na prethodno 

postoe~kite ekolo{ki uslovi i kapaciteti na edna dràva. Ottuka, procenkite 

baraat op{irni analizi na bitnite ekolo{ki problemi, sredbi so zasegnatite strani, 

terenski misii, izgotvuvawe izve{tai i vloùvawe napori za zabrzuvawe na konkretnite 

merki za sanacija na ìvotnata sredina. 

Procenkata na UNEP za ìvotnata sredina na Makedonija e izrabotena vo tesna 

sorabotka i so poddr{ka na Ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe 

(M@SPP). Procesot na izgotvuvawe na procenkata zapo~na so sistematski pregled 

na postoe~kata literatura i na bazata na podatoci za ìvotnata sredina na 

Makedonija. Preliminarnata misija na UNEP se sretna so pretstavnici na Vladata na 

Makedonija od Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe, nevladinata 

zaednica i od Akademijata. Vrz osnova na ova ispituvawe UNEP izdvoi tri glavni 

oblasti na interes: 

• industriski „àri{ta“ koi se zakana za ìvotnata sredina; 

• vlijanieto vrz ìvotnata sredina od prilivot na begalcite; 

• potrebni merki za zajaknuvawe na institucionalnite kapaciteti pri 

za{titata na ìvotnata sredina. 

Vo tekot na sedmicata od 10 do 17 septemvri 2000 misijata, predvodena od UNEP, 

a pod pokrovitelstvo na M@SPP, izvr{i ispituvawa na sostojbata na ìvotnata sredina 

vo Makedonija. Timot na misijata se sostoe{e od specijalisti za hemiski i tehnolo{ki 

procesi, specijalisti za upravuvawe so cvrst otpad, biodiverzitet, voda za 

piewe, otpadni vodi, kvalitet na vozduh, kvalitet na po~va, planirawe na koristewe na 

zemji{teto, zakonska regulativa, kako i specijalisti za humanitarna pomo{, upravuvawe 

vo vonredni situacii, ekolo{ka ekonomija, ekolo{ko informirawe i komunikacii. 

Timot go pridruùvaa i eksperti od Makedonija koi dadoa zna~ajni informacii. 

Timot rabote{e vo tri podgrupi i toa: tim za industriskite „àri{ta“, tim za 

vlijanieto na begalcite i tim za institucionalnite kapaciteti. Vo tekot na sedmicata 

timovite odràa brojni sostanoci so zasegnatite strani na Vladata, so nevladinite 

organizacii, donatorite, me|unarodnite organizacii i so mediumite. 

Timot za „àri{tata“ poseti deset mesta, prikaàni vo tretata i vo ~etvrtata 

glava. Mestata bea prethodno odbrani od misijata vo konsultacija so doma{ni eksperti. 

Celta be{e ispituvawe na onie mesta koi se smetaat za sigurna zakana za ìvotnata 

sredina i za ~ovekovoto zdravje. Isto taka, be{e va`no da se pokaàt primeri od 

glavnite industrii vo Makedonija. Na sekoe od mestata (so isklu~ok na Lojane) timot 

na UNEP se sretna so rakovodstvata na fabrikite.

➤ Karta 2: Mesta na koi misijata na UNEP izvr{i procenka 

F R Y u g o s l a v i a 

Debar 

Jablanica Pl. 

Tetovo 

Gostivar 

Lake 

Mavrovsko 

Mavrovo 

Struga 

Lake 

Ohrid 

K o s o v o 

ˆ 

Kicevo 

A l b a n i a 

Ilinska Pl. 

ˆ 

Meseista 

Ohrid 

Ljubanista 

Jegunovce 

ˆ 

ˆ 

Cegrane 

Samokov 

Sopotnica 

Resen 

Kozjak Bitola 

Lake 

Prespa 

Demir 

Hisar 

Source: Department of Public Information 

of the United Nations (UNDPI), Cartographic 

Section, New York ; United Nations 

Environment Programme (UNEP). 

Radusa 

Drisla 

Bojane 

M. Brod 

G ol em a 

Krani 

Belica 

Skopje 

K a r a d zi c a 

ˆ 

Krusevo 

ˆ 

Cr na 

Lojane 

Blace 

Stenkovec 

Petrovec 

Kadina 

Bogomila 

Stepanci 

ˆ 

Topolcani 

Prilep 

ˆ 

Brod 

Katlanovo 

Veles 

Sel ecka Pl . 

Kumanovo 

B a bu na 

0 10 20 30 40 km 

Drenovo 

ˆ 

ˆ 

Mrezicko 

ˆ 

Nidze 

SERBIA 

Stracin 

Sveti 

Nikole 

Kavadarci 

Lake 

Tikves 

ˆ 

Kriva 

Palanka 

K r i v a 

Kratovo 

Probistip 

ˆ 

Stip 

Kriva Lakavica 

Negotino 

D osnica 

ˆ 

ˆ 

Kocani 

V ar d ar 

Miravci 

Gevgelija 

G r e e c e 

County boundary 


County center 

Town, village 

Airport 

Highway 

Main Road 

Railroad 

Canal 

Delcevo 

Vinica 

Radovis 

Strumica 

Sites visited 

B u l g a r i a 

ˆ 

ˆ 

Pl a c k o v i c a 

Refugee 

Hot spot 

ˆ 

Dabilja 

Valandovo 

Novi 

Dojran 

ˆ 

Berovo 

ˆ 

Lake 

Dojran 

. 

M al esev ski Pl 

O g r a z d e n 

Strumica 

B e l a s i c a 

Thessaloníki 

izvr{i vizuelna inspekcija na objektite i, tamu kade {to be{e potrebno, bea zemeni 

primeroci od po~vata, od vodata ili od vozduhot. Isto taka, ekspertskiot tim se 

sostana so vladini i op{tinski pretstavnici, kako i so pretstavnici na nevladinite 

organizacii. 

Timot ~ija specijalnost e potencijalnoto vlijanie na begalcite vrz ìvotnata 

sredina se sostana so vkupno ~etirinaeset agencii i organizacii koi direktno ili 

indirektno bea vklu~eni vo aktivnostite okolu prilivot na begalcite. Me|u niv 

spa|aat: rezidentnite pretstavnici na Visokiot komeserijat za begalci na 

Obedinetite nacii (UNHCR), Programata za razvoj na Obedinetite nacii (UNDP), 

Oksfam internacional, Makedonskiot centar za me|unarodna sorabotka (MCMS), 

Me|unarodniot spasuva~ki komitet (IRC), Sorabotka za pomo{ i poddr{ka nasekade 

(CARE-International), Crveniot krst na Makedonija, M@SPP, Ministerstvoto za vnatre{ni 

raboti, Ministerstvoto za zemjodelie, {umarstvo i vodostopanstvo, 

9 

1 

Voved


Republi~kiot zavod za zdravstvena za{tita, Geohidroproekt, op{tinite û~er 

Sandevo i Resen. 

Vrz osnova na prethodnite ispituvawa na misijata i vrz osnova na prethodno 

spomenatite intervjua, timot izvr{i inspekcija na slednive oblasti pogodeni od 

begalcite: begalskite kampovi vo Blace, Bojane, êgrane, Radu{a, Stenkovec I, 

Stenkovec II, kolektivnite centri [uto Orizari, Pretor i Radu{a i pre~istitelnite 

stanici za otpadni vodi vo Struga i vo Radu{a . 

Timot koj gi razgleduva{e institucionalnite kapaciteti ostvari sredbi so 

rezidentnite pretstavnici na UNDP, kako i so pretstavnicite na Evropskata komisija, 

Kabinetot na premierot, M@SPP, Fondot za ìvotna sredina, proektot na UNDP za 

Veles, op{tina Veles, Vodovod na Veles, Zavodot za zdravstvena za{tita na Veles, 

proektot za institucionalno zajaknuvawe na FARE, Ministerstvoto za zemjodelie, 

{umarstvo i vodostopanstvo, Javnoto pretprijatie za prostorni i urbanisti~ki 

planovi, op{tina Skopje, Republi~kiot hidrometereolo{ki zavod, Ministerstvoto za 

lokalna samouprava, Informativniot centar za ìvotna sredina, Agencijata za obnova 

i razvoj, Parlamentarnata komisija za ekologija, mladi i sport, Makedonskata 

akademija na naukite i umetnostite – Istraùva~ki centar za energija i informatika, 

Organizacijata za bezbednost i sorabotka vo Evropa (OBSE), kako i so donatorite i 

pretstavnicite na nevladinite organizacii. 

Dostapnite tehni~ki podatoci na nekoi od mestata i instituciite bea ili 

ograni~eni ili zastareni. Po misijata, timot na UNEP prodolì so pribirawe i razgleduvawe 

dopolnitelni podatoci, kako i so analiza na rezultatite dobieni od terenskite 

primeroci pribirani od ekspertite na misijata. 

10 

Va`ni zaklu~oci 

1. Vo tekot na svojata terenska misija UNEP utvrdi postoewe pet ekolo{ki 

,,àri{ta“: 

– metalskiot kombinat vo Jegunovce, 

– hemiskiot kompleks OHIS vo Skopje, 

– topilnicata za olovo vo Veles, 

– rudnikot za olovo i cink vo Probi{tip, 

– energetskiot kombinat vo Bitola. 

Na ovie mesta itno treba da im se posveti vnimanie, so cel da se zaprat opasnostite 

za zdravjeto na lu|eto i za prirodnata sredina. Me|unarodnata zaednica 

vedna{ treba da obezbedi tehni~ka i finansiska pomo{ za ovie prioritetni 

oblasti. (Za pokompletni preporaki za ekolo{kite „àri{ta“, vidi str. 53 ).

2. Drugite pet industriski mesta pretstavuvaat seriozen ekolo{ki problem. Tie 

baraat ispituvawa, primena na merki za sanacija i dolgoro~en monitoring za da 

se izbegnat opasnostite za ~ovekovoto zdravje i za ìvotnata sredina. 

3. Dolgoro~nite posledici za ìvotnata sredina od prilivot na begalcite vo 

Makedonija se minimalni. UNHCR be{e mo{ne uspe{e vo inkorporiraweto na 

ekolo{kite sfa}awa vo pove}eto aspekti od upravuvaweto so begalskite kampovi. 

UNEP otkri samo nekolku nezna~itelni slu~aevi na degradirawe na ìvotnata 

sredina od begalcite koi moèa da bidat izbegnati dokolku se sprovede{e 

pointenzivno planirawe, upravuvawe i integrirawe so drugite sektori i vladini 

agencii. Ostana nere{en problemot koj se odnesuva na potencijalnata 

degradacija na kvalitetot na vodata na izvorot Ra{~e. (Za preporakite vo vrska 

so upravuvaweto so begalcite, vidi str. 56). 

4. Vladata na Makedonija prezede zna~ajni ~ekori za razvoj na svoite kapaciteti 

za za{tita na ìvotnata sredina. êkor napred pretstavuva i formiraweto na 

M@SPP. Sepak, dol`nostite na Vladata za ìvotnata sredina treba podobro da 

se koordiniraat i zna~itelno da se podobri finansiraweto. Monitoringot na 

ìvotnata sredina ne se sproveduva pravilno i ne se pravi soodvetno povrzuvawe 

so ~ovekovoto zdravje. Primenata na propisite e slaba i moè da se zajakne so sozdavawe 

sistem na dozvoli. (Za preporakite za institucionalnite kapaciteti, 

vidi str. 60). 

. . . 

Priznanija 

Procenkata na UNEP celosno e finansirana od Holandija so poddr{ka na Paktot 

za stabilnost na Jugoisto~na Evropa. Isto taka, poddr{ka, pri planiraweto i primenata 

na ovoj proekt, dadoa UNDP, UNHCR i Ekonomskata komisija za Evropa na 

Obedinetite Nacii (UNECE). Posebno priznanie treba da im se oddade na pretstavnicite 

i na personalot na UNDP i UNHCR vo Skopje, bez ~ie vodstvo i logisti~kata 

poddr{ka UNEP ne }e moè{e da ja sprovede ovaa procenka. 

Vladata i gra|anite na Makedonija i pruìja na UNEP pomo{ od neprocenlivo 

zna~ewe. Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe zasluùva osobena 

blagodarnost za duhot na poddr{ka i za stru~nite soveti. Svoj pridones, isto taka, 

dadoa i mnogu drugi ministerstva, institucii, nevladini organizacii i industriskiot 

sektor na Makedonija. 

UNEP izrazuva dlaboka blagodarnost na site partneri so koi sorabotuva{e vo 

tekot na procenkata. 

11 

1 

Voved

2 


12 

Osvrt 

EKOLO[KI KONTEKST 

Makedonija se nao|a vo centralniot del na Balkanskiot Poluostrov. Na sever se 

grani~i so Sojuzna Republika Jugoslavija, na istok so Bugarija, na jug so 

Grcija, a na zapad so Albanija. Teritorijata na zemjata glavno e planinska i 

zafa}a povr{ina od 25713 kilometri kvadratni. Na jugot od zemjata se nao|aat tri 

prirodni ezera, poznati po svojata ìvopisna ubavina – Ohridskoto, Prespanskoto i 

Dojranskoto Ezero. Ima okolu dva miliona ìteli od koi 1.2 milioni ili 60% ìveat 

vo urbani sredini. 

Kako sostavna republika na porane{nata Socijalisti~ka Federativna 

Republika Jugoslavija (SFRJ), ekonomijata na dene{na Makedonija, vo periodot po 

Vtorata svetska vojna, se planira{e centralno. Od tipi~na agrarna ekonomija pred 

Vtorata svetska vojna doìvea dramati~en industriski porast i urbanizacija. 

Dràvnite industrii upotrebuvaa sirovi materijali i eksploatiraa energetski izvori 

za smetka na nacionalnata ìvotna sredina i prirodnite resursi. Poradi retkite ili 

neefektivni propisi {umite se ogoluvaa, vo vozduhot, vodata i po~vata se ispu{taa 

polutanti, a otpadot se frla{e vo okolnite vodeni povr{ini ili na otvoren prostor. 

Nakuso, kratkoro~niot ekonomski razvoj be{e povaèn od upravuvaweto so ìvotnata 

sredina i od dolgoro~niot odr`liv razvoj. 

Nekolku jugoslovenski republiki ja proglasija svojata nezavisnost vo 1991 i vo 

1992 godina. Raspadot na zaedni~kiot jugoslovenski pazar gi ote`na ekonomskite 

uslovi vo regionot. Industriite zapo~naa da go namaluvaat proizvodstvoto, a so toa do 

nekoj stepen go namalija i stresot na ìvotnata sredina. Vo Makedonija, kako i vo 

sosednite dràvi, glavnite visokozagaduva~ki industriski procesi ne se smenija 

zna~itelno i duri u{te pomalku resursi za investirawe vo kontrolata na ìvotnata 

sredina bea dostapni. Istovremeno urbanizacijata koja be{e vo porast go namali 

kvalitetot na vozduhot, a go zgolemi pritisokot vrz vodosnabduvaweto i gi prodlabo~i 

problemite vo tretmanot i odlagaweto na otpadot. 

Makedonija se nao|a vo period na tranzicija. Vo na podocniot period od 

devedesettite, nacionalnata ekonomija raste{e skromno, no so stabilen ~ekor, a razvojot 

prodolì i vo prvata polovina na dveiljadittata. Cenite ostanaa relativno stabilni, 

no visoki vo nekoi sektori kako {to se gorivoto i energijata. Prose~nata 

mese~na plata na gra|anite vo Makedonija be{e okolu 170 amerikanski dolari vo tekot 

na 1999 godina, so porast od 3,3% vo odnos na 1998 godina. Nivoto na nevrabotenosta, 

sepak, e mnogu visoko: okolu 36% vo 1997 godina i 34,5% vo 1998 godina i vo 1999 godina.

➤ Karta 3: Makedonija 


Debar 

Jablanica Pl. 

Tetovo 

Gostivar 

Lake 

Mavrovsko 

Mavrovo 

Struga 

Lake 

Ohrid 

A l b a n i a 

K o s o v o 

ˆ 

Kicevo 

Ilinska Pl. 

ˆ 

ˆ 

Meseista 

Ohrid 

ˆ 

Ljubanista 

Tearce 

Kozjak 

Suva Gora 

Samokov 

Sopotnica 

Resen 

Lake 

Prespa 

Demir 

Hisar 

Lake 

Matka 

M. Brod 

G ol em a 

Krani 


ˆ 

Krusevo 

Bitola 

ˆ 

Belica 


Skopje 

Petrovec 


Bogomila 

Stepanci 

ˆ 

Topolcani 

Prilep 

ˆ 

Brod 

Katlanovo 

Veles 

Sel ecka Pl . 

0 10 20 30 40 km 

Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI), 

Cartographic Section, New York ; UNEP-GRID Arendal, Norway. 

Kumanovo 


Drenovo 

ˆ 

Nidze 

Stracin 

Sveti 

Nikole 

Negotino 

ˆ 

ˆ 

Mrezicko 

SERBIA 

Kavadarci 

Lake 

Tikves 

ˆ 

Kriva 

Palanka 

K r i v a 

Kratovo 

ˆ 

Probistip 

ˆ 

Stip 


D osnica 



County center 

Town, village 

Airport 

Highway 

Main Road 

Railroad 


ˆ 

Kocani 

V ar d ar 

Miravci 

Gevgelija 

Elevation 

Delcevo 

Vinica 

ˆ 

Radovis 

Strumica 

Dabilja 

Valandovo 

Novi 

Dojran 


ˆ 


ˆ 

ˆ 

Berovo 

ˆ 

Lake 

Dojran 

. 



Strumica 


G r e e c e 

2 000 m 

1 500 m 

1 000 m 

500 m 

200 m 

0 

Thessaloníki 

Kako rezultat na toa, mnogu semejstva, glavno vo golemite ruralni doma}instva, 

ìveat vo te{ki ekonomski uslovi. 

Makedonija e multietni~ka dràva. Sepak, kulturata e podelena na mnogu na~ini. 

Jakneweto na vrskite me|u zaednicite vo dràvata pretstavuva kriti~en predizvik i za 

Vladata i za gra|anskoto op{testvo. Na poleto na za{titata na ìvotnata sredina 

va`no e da se obezbedi pravi~na i ednakva podelba na odgovornostite i na pridobivkite. 

Sostojbata so ìvotnata sredina 

Generalno, sostojbata so ìvotnata sredina vo Makedonija moè da se sporeduva 

so taa vo drugite dràvi od Centalna i Isto~na Evropa. Vo ramkite na centralnoto 

planirawe na ekonomiite vo regionot na porane{nite socijalisti~ki dràvi, na 

13 

2 

Ekolo{ki kontekst


razvojot se gleda{e kako na porast na proizvodstvoto na industriskiot i na energetskiot 

sektor. Ova rezultira{e so prekumerno eksploatirawe na prirodnite resursi i 

so seriozno degradirawe na ìvotnata sredina. 

14 

Izrabotuvaweto na sistematski i me|unarodno sporedlivi izve{tai za sostojbata 

na ìvotnata sredina (SoE) so najnovi podatoci e novina vo Makedonija. Prviot oficijalen 

(SoE) izve{taj od M@SPP se podgotvuva za objavuvawe vo 2001 godina. 

Makedonija ima u~estvuvano vo kooperativnite proekti na programata FARE na 

Evropskata Unija, na Evropskata agencija za ìvotna sredina (EEA) i na UNEP za 

izrabotkata na najnovi i sporedlivi informacii za ìvotnata sredina koi se dostapni 

na internet. (Vidi: http://www.soer.gov.mk/) 

Vo 1996 godina be{e usvoen Zakonot za za{tita i unapreduvawe na ìvotnata sredina 

i prirodata (Zakon za ìvotnata sredina). Zakonot naloì Vladata da izraboti 

Nacionalen ekolo{ki akcionen plan, a op{tinite da sprovedat Lokalen ekolo{ki 

akcionen plan (LEAPi). Vo 1997 godina be{e izraboten Nacionalniot ekolo{ki 

akcionen plan so podatoci od vladinite i nevladinite pretstavnici. Vo periodot na 

negovata izrabotka, NEAP be{e najseopfatniot dostapen izve{taj za sostojbite vo 

ìvotnata sredina vo Makedonija. Toj pretstavuva pregled na ekonomskata politika i 

na ìvotnata sredina, na ekolo{kite uslovi, na upravuvaweto i politikata vo ìvotnata 

sredina, kako i na prioritetnite oblasti vrz koi treba da se vlijae. 

NEAP gi utvrdi slednive celi na nacionalnata politika za ìvotnata sredina 

vo periodot 1997-2001 godina: 

– podobruvawe na kvalitetot na vozduhot, 

– podobruvawe na kvalitetot na vodata, 

– za{tita na biodiverzitetot, osobeno vo Ohridskoto, Prespanskoto i vo 

Dojranskoto Ezero, 

– obnovuvawe i za{tita na {umite i 

– zajaknuvawe na kapacitetite za upravuvawe so ìvotnata sredina na instituciite 

odgovorni za monitoring i sproveduvawe na zakonskata regulativa. 

Drugi publikacii za sostojbata so ìvotnata sredina vo Makedonija se: 

Nacionalniot ekolo{ki i zdravstven akcionen plan na Makedonija, izdaden od 

Ministerstvoto za zdravstvo na Makedonija vo 1999 godina i Strate{kata ekolo{ka 

analiza na Makedonija koja e izdadena od Regionalniot centar za ìvotna sredina za 

Centralna i Isto~na Evropa (REC) vo juni, 2000 godina. 

Vo 1999 godina be{e izdadena seopfatna studija pod naslov: Otpadni vodi, 

kvalitetot na vodite i upravuvawe so cvrstiot otpad vo Makedonija ~ij glaven element 

e razvojot na nacionalnata strategija za vodite i za otpadot, so poddr{ka na programata 

FARE na Evropskata Unija.

■ ZAGADUVAWE NA VOZDUHOT 

Oxacite na HEK Jugohrom, Jegunovce 

Spored NEAP, zagaduvaweto na vozduhot e „najvaèn problem na ìvotnata sredina 

vo dràvata“. Polovinata od urbanoto naselenie na dràvata (osobeno vo Skopje, 

Veles, Bitola i vo Tetovo) gi ~uvstvuva posledicite od lo{iot kvalitet na vozduhot. 

Zagaduvaweto, glavno, se sozdava od industrijata (na primer, metalur{kite centri, termocentralite…) 

i soobra}ajot. Ovie kapaciteti, pokraj gasovi i ~estici koi sodràt 

sulfur dioksid, jagleroden vodorod, jaglerodni oksidi i azotni oksidi emituvaat 

zna~itelna koncentracija na te{kite metali kako {to e olovoto, cinkot i kadmiumot. 

Republi~kiot hidrometereolo{ki zavod (RHMZ) koristi mreà od dvaeset monitoring 

stanici za merewe na kvalitetot na vozduhot. Pokraj toa, i M@SPP ima svoj 

monitoring sistem vo Skopje koj pra}a podatoci, vo edno~asovni intervali, do 

Informativniot centar za ìvotna sredina od kade direktno se pra}aat na javen displej. 

Mnogu studii, glavno onie izvr{eni vo Skopje i Veles, pokaùvaat deka golem 

broj gradski deca stradaat od respiratorni bolesti povrzani so zagaduvaweto na vozduhot. 

Najzna~aen prioritet na NEAP e namaluvaweto na emisiite vo Veles. 

15 

2 

Ekolo{ki kontekst



Debar 

Jablanica Pl. 

Tetovo 

Gostivar 

Lake 

Mavrovsko 

Mavrovo 

Struga 

Lake 

Ohrid 

K o s o v o 

ˆ 

Kicevo 

Ilinska Pl. 

Ohrid 

Ljubanista 

A l b a n i a 

ˆ 

ˆ 

Meseista 

ˆ 

Tearce 

Suva Gora 

Samokov 

Resen 

Lake 

Prespa 

Demir 

Hisar 

Kozjak 

Lake 

Matka 

M. Brod 

G ol em a 

Krani 


ˆ 

Krusevo 

ˆ 

Belica 


Bitola 

Kumanovo 

Skopje 

Petrovec 


Bogomila 

Stepanci 

ˆ 

Topolcani 

ˆ 

Brod 

Source: Department of Public Information of the United Nations 

(UNDPI), Cartographic Section, New York ; National Environmental 

Action Plan, Synthesis Report, FYR of Macedonia, 1997. 

16 

➤ Karta 4: Kvalitet na vodata vo rekite vo Makedonija 

Prilep 

■ ZAGADUVAWE NA VODATA 

Katlanovo 

Veles 

Sel ecka Pl . 


Drenovo 

ˆ 

ˆ 

Mrezicko 

ˆ 

Nidze 

SERBIA 

Stracin 

ˆ 

Probistip 

Sveti 

Nikole 

Kavadarci 

Lake 

Tikves 

ˆ 

Kriva 

Palanka 

K r i v a 

Kratovo 

ˆ 

Stip 



County center 

Town, village 

Negotino 

D osnica 

ˆ 

Kocani 

V ar d ar 

Miravci 

Gevgelija 

G r e e c e 

0 10 20 30 40 km 

Delcevo 

Vinica 

Strumica 


ˆ 

Radovis 

Berovo 

Dabilja 

Valandovo 

Novi 

Dojran 

ˆ 

ˆ 


ˆ 

Strumica 


Lake 

Dojran 

Water Quality Classification 

Class I 

Class I - II 

Class II 

Class II - III 

Class III 

Class III - IV 

. 

HIGH 

QUALITY 

LOW 

QUALITY 

Vo Makedonija mnogu malo koli~estvo otpadna voda se pre~istuva. Postoi samo 

edna oficijalna pre~istitelna stanica za otpadni vodi vo celata dràva i taa 

pre~istuva samo mal del od celokupnata otpadna voda vo zemjata. Spored toa, mnogu 

krai{ta vo zemjata se zafateni od zagaduvawe na povr{inskite i podzemnite vodi. 

Rekata Vardar, koja obezbeduva 75% od vkupnite vodni resursi, e mnogu zagadena so 

nepro~isten urban i industriski otpad. Po izleguvaweto od Makedonija, rekata te~e 

niz Grcija i kaj Solun, se vleva vo Egejskoto More. 

Glavni izvori na zagaduvawe na vodite se golemite gradovi, so pove}e od sto i 

trieset industriski objekti niz zemjata. Samo vo gradovite pokraj trite ezera, 

Ohridskoto, Prespanskoto i Dojranskoto, postojat pre~istitelni stanici za otpadni 

vodi. Sepak, so poln kapacitet raboti samo taa vo Ohrid, bidej}i kolektorskite sistemi 

na drugite dve ne se dovr{eni. Metalur{kite, hemiskite i rudarskite industrii se

najgolemi predizvikuva~i na industriskoto zagaduvawe. 

Kvalitetot na povr{inskite vodi se nabquduva od RHMZ koj rakovodi so mreà 

od okolu {eesetina merni to~ki niz zemjata. Pregledot na kvalitetot na re~nata voda 

i stepenot na nejzinata zagadenost se prikaàni na kartata 4. Denes, mreàta na 

nabquduvaweto na povr{inskite vodi na Vardar i na drugite reki zna~itelno e modernizirana. 

Kako rezultat na nedostigot na finansiski sredstva, vo 1981 godina be{e 

zapren monitoringot na podzemnite vodi. 

■ CVRST OTPAD 

Postoe~kata zakonska regulativa za kontrola na upravuvaweto so cvrstiot otpad 

vo Makedonija ne e soodvetna. Postoe~kata praktika e rudimentirana i ekolo{kite 

problemi {to proizleguvaat se o~igledni. Postojat brojni nelegalni deponii niz zemjata 

i re~isi kaj site se zabeleùva otsustvo na bezbedni ekolo{ki karakteristiki. 

Mnogu od niv se izgradeni na karstni predeli i pretstavuvaat golem rizik za podzemnite 

vodi. Ovie deponii se samo mal del od problemite, bidej}i dràvata e prepolna so 

buni{ta, glavno vo ruralnite oblasti. Cvrstiot otpad negativno vlijae vrz podzemnite 

i povr{inskite vodi, po~vata i biodiverzitetot vo zemjata, vklu~uvaj}i i opredelen 

broj za{titeni oblasti kako {to se nacionalnite parkovi. 

Pokraj otpadot od doma}instvata, koj e vo podem zaradi promenetiot na~in na 

ìveewe, seriozni i {iroko rasprostraneti problemi proizleguvaat od industriskiot 

i od opasniot otpad. Na dràvno nivo ne postoi organiziran sistem za sobirawe, 

~uvawe, prerabotka i deponirawe na industriskiot otpad i ne postojat soodvetni 

propisi za upravuvawe so izvozot na otpadot vo drugi dràvi, osven za opredeleni 

vidovi otpad, ~ij me|ugrani~en transport e reguliran so Bazelskata konvencija. 

Nelegalna deponija pokraj bregot na rekata vo blizina na gradot Radu{a 

17 

2 

Ekolo{ki kontekst


18 

Postoe~kite metodi za otstranuvawe na otpadot se {tetni za ìvotnata sredina 

i za zdravjeto na lu|eto. Ponatamu, nevozmo`na e primenata na drugi soodvetni merki 

za namaluvawe na emisiite vo vozduhot, po~vata i vo vodata zatoa {to ne moè pravilno 

da se rakuva so otpadot koj bi proizlegol od niv. 

■ HEMIKALII 

Dosega Makedonija ima doneseno ograni~en broj zakoni za kontrola na upotrebata, 

transportot, ~uvaweto i za bezbednoto deponirawe na hemikaliite, vklu~uvaj}i gi i 

supstanciite koi go osiroma{uvaat ozonot, PCB, pesticidite i biocidite. Kako posledica 

na slabata zakonska regulativa odgovornosta za ovoj problem ne e locirana kaj 

administracijata. No, dràvata e potpisnik na Bazelskata konvencija za kontrola na 

prekugrani~niot promet so opasen otpad i za negovo skladirawe (Bazelska konvencija). 

Nepravilno ~uvawe na hemikaliite vo fabrikata 

Tane Caleski vo Ki~evo 

■ BIODIVERZITET I PRIRODA 

Vo mnogu dràvi, vklu~uvaj}i gi i 

delovite porane{na Jugoslavija, PCBs 

se koristat kako te~nosti za izolirawe 

i ladewe vo elektri~nata oprema 

kako {to se transformatorite i 

kondenzatorite. Rakovodstvata na 

nekoi od posetenite industriskite 

mesta poseteni od UNEP duri i ne bea 

svesni za potencijalnata opasnost od 

PCB. Iako vo nitu eden od primerocite 

zemeni od UNEP ne be{e otkrieno prisustvo 

na PCB, sepak, zamenata i bezbednoto 

isfrlawe na te~nostite koi 

sodràt PCB pretstavuva problem vo 

nekoi kombinati vo Makedonija. 

Makedonija ima bogata i raznovidna flora i fauna kako i izvonredni planinski 

i ezerski pejzaì. Postoi visok potencijal za razvoj na ekolo{ki zdrav turizam. 

Makedonija treba da se pogriì za razvojot na drugite ekonomski sektori, kako {to se 

zemjodelieto i transportot, za da se izbegne o{tetuvaweto na biodiverzitetot i 

pejzaòt. Prespanskototo Ezero go svrte vnimanieto vrz sebe so proglasuvawe na 

Strogiot ornitolo{ki rezervat "Ezerani" i negovo stavawe na listata na svetski 

vodni stani{ta, soglasno Konvencijata za vodni stani{ta (Ramsarska konvencija). 

Dve ezera delumno pripa|aat na sosednite dràvi i toa Ohridskoto na Albanija,

➤ Karta 5: Za{tita na prirodata vo Makedonija 

Mavrovo 

Debar 

Jablanica Pl. 

F R Y u g o s l a v i a SERBIA 

Struga 

Lake 

Ohrid 

Ljubanista 

K o s o v o 

Tetovo 

Gostivar 

Lake 

Mavrovsko 

ˆ 

Kicevo 

Ilinska Pl. 

Ohrid 

A l b a n i a 

ˆ 

ˆ 

ˆ 

Meseista 

Tearce 

Kozjak 

Suva Gora 

Samokov 

Sopotnica 

Resen 

Lake 

Prespa 

Radusa 

Demir 

Hisar 

Lake 

Matka 

M. Brod 

G ol em a 

Krani 


ˆ 

Krusevo 

Bitola 

ˆ 

Belica 


Skopje 

Petrovec 


Bogomila 

Stepanci 

ˆ 

Topolcani 

Prilep 

ˆ 

Brod 

Katlanovo 

Veles 

Sel ecka Pl . 

Kumanovo 


0 10 20 30 40 km 

Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI), 

Cartographic Section, New York ; National Environmental Action Plan, Synthesis 

Report, FYR of Macedonia, 1997. 

Stracin 

Kratovo 

Probistip 

Sveti 

Nikole 

Kriva 

Palanka 

Negotino 

Drenovo 

Kavadarci 

ˆ 

ˆ 

Mrezicko 

ˆ 

Nidze 

Lake 

Tikves 

ˆ 

ˆ 

K r i v a 

ˆ 

Stip 


D osnica 

Kocani 

Vinica 

Miravci 

G r e e c e 


County center 

Town, village 

Airport 

Highway 

Main Road 

Railroad 


ˆ 

V ar d ar 

Gevgelija 

Radovis 

Strumica 



ˆ 

ˆ 

Dabilja 

Valandovo 

Novi 

Dojran 

ˆ 

Delcevo 

ˆ 

Berovo 

ˆ 

Lake 

Dojran 

. 



Strumica 


Areas with existing protection 

measures for forest and 

endangered species 

National parks, natural 

reserves and areas with 

valuable natural resources 

and sensitive ecosystems 

a Prespanskoto na Albanija i na Grcija. Ohridskoto Ezero be{e predmet na proektot 

GEF/Svetska Banka, a za Prespanskoto Ezero od neodamna e zapo~nata inicijativa za 

prekugrani~na konzervacija i za odr`livo koristewe na ezeroto. Tretoto golemo 

prirodno ezero, Dojranskoto, doìvuva nenadejni promeni na nivoto na vodata poradi 

malite vrneì i poradi negovata preterana upotreba za navodnuvawe. Namaluvaweto na 

nivoto na vodata seriozno vlijae vrz vodniot biodiverzitet na Dojranskoto Ezero. 

[umskite povr{ini pokrivaat re~isi edna tretina od teritorijata na 

Makedonija. Upravuvaweto so {umite postepeno se prenaso~uva kon upotreba na soodvetni 

metodi, no goloto se~ewe ostanuva dominantniot metod za dobivawe gra|a. Spored 

NEAP, 38% od Makedonija se klasificira kako „seriozno erodirana“. Ova, glavno e 

rezultat na prekumernoto ispasuvawe na povr{inite, na ogoluvawe na {umite kako i na 

zaostanatata zemjodelska praksa. Se procenuva deka godi{nata zaguba na zemjata iznesuva 

17 milioni m3. Rehabilitacijata na erodiranite oblasti e prioritet na NEAP. 

19 

2 

Ekolo{ki kontekst

3 


20 

Glavnite industriski 

„àri{ta“ koi bea 

ispituvani od misijata 

Osvrt 

Podgrupata na misijata na UNEP, vo periodot od 10 do 17 septemvri 2000 godina, 

gi poseti onie mesta koi se ~ine{e deka pretstavuvaat ekolo{ki „àri{ta“. 

Izborot na mestata se napravi vrz osnova na prethodno pribirawe podatoci, a 

vo tesna sorabotka so eksperti od zemjata. Ovaa glava gi sumira glavnite soznanija na 

podgrupata ~ij celosen izve{taj e dostapen na internet. (http://balkans.UNEP.ch) 

Vo rasporedot na misijata bea vklu~eni objekti od glavnite industriski sektori 

vo zemjata. Bea poseteni vkupno deset mesta. Na sekoe od mestata, timot na UNEP se 

sostana so pretstavnici na firmite za da razgovaraat za tehnolo{kite procesi na fabrikite 

i za ekolo{kite predizvici. Ovie sredbi bea prosledeni so inspekcija na lice 

mesto, a kade {to be{e potrebno, ekspertite na UNEP zemaa primeroci od vodata, zemjata 

i vozduhot. Onamu kade {to toa be{e mo`no, timot se sre}ava{e i so lokalnite 

pretstavnici i so zasegnatite strani. 

Od desette ispitani mesta, UNEP proglasi pet za ekolo{ki "àri{ta". Sekoja od 

lokaciite ima seriozni problemi koi predizvikuvaat direktna opasnost za ìvotnata 

sredina i za zdravjeto na lu|eto i postoi potreba od prezemawe itni merki za sanacija. 

Vo glava 7 moàt da se najdat soodvetnite preporaki. Nepravilnostite vo rakuvaweto 

i otstranuvaweto na hemikaliite, na kontaminiraniot talog i drugiot opasen otpad se 

rezultat na nedostigot na soodvetni objekti vo Makedonija. O~igledno e deka se potrebni 

golemi investicii za re{avawe na ovoj problem vo Makedonija. Pove}eto, ako ne i 

site od posetenite kombinati gi nemaat potrebnite tehni~ki i finansiski sredstva.

Kombinatot za èlezni 

leguri vo Jegunovce 

(,,HEK Jugohrom“) 

Jegunovce 

Jegunovce 

Kratok pregled na glavnite to~ki 

• Podzemnata voda e mo{ne zagadena so 

hrom i postoi potreba od preispituvawe i 

podobruvawe na tekovnite sanacioni 

merki. Proizvodstveniot prostor vo koj 

se koriste{e hromot ne e is~isten od nego 

i ne e bezbeden. 

• Pe~kite zna~itelno go zagaduvaat vozduhot. 

Predlogot za re{avawe na ovoj 

problem s# u{te ne e finansiran. 

• Deponijata koja sodrì hromen talog ja 

zagaduva rekata Vardar i go zagrozuva 

izvorot Ra{~e, izvorot za snabduvawe na 

Skopje so voda za piewe. 

Metalur{kiot kombinat Jugohrom od Jegunovce koj be{e osnovan od porane{nata 

vlada na SFRJ vo 1952 godina, momentalno proizveduva preku 60.000 toni fero-leguri 

(na primer, ferohrom, ferosilicium) godi{no koristej}i surovini kako {to se koks, 

kvarc, dvovalentno èlezo i rudite na hromot. Vo kombinatot rabotat okolu 2000 

rabotnici. 

IRS-C satelitska slika na emisiite okulu HEK Jugohrom od 27 maj 1999 

(Izvor: ENVIREF programata na Centarot Nansen za ìvotna sredina i dale~insko snimawe 

(NERSC) vo Bergen, Norve{ka i UNHCR) 

21 

3 

Glavnite industriski „àri{ta“ koi bea ispituvani od misijata


22 

Nepravilno ~uvawe na heksovalentni hlorni soedinenija vo HEK Jugohrom 

Kombinatot zapo~na so monitoring na po~vata i na podzemnite vodi vo 1982 godina. 

Dobienite podatoci potvrdija deka povr{inskite vodi i plitkite podzemni vodi 

se kontaminirani so hrom. Sepak, kombinatot prodolì so proizvodstvo na hrom i 

hromni soedinenija s# do 1993 godina. Misijata na UNEP potvrdi deka po~vata i podzemnite 

vodi vo okolinata na Jegunovce se kontaminirani. Toa e poradi nepravilnoto 

rakuvawe so materijalite {to sodràt hromni soli i poradi frlaweto na cvrstiot 

otpad, koj sodrì hrom, vo deponijata koja e vo blizina na rekata Vardar. 

UNEP dojde do zaklu~ok deka planot za pre~istuvawe na kontamiranata podzemna 

voda od plitkite podzemni vodi, koj be{e iniciran vo 1990 godina, treba da se revidira. 

Hromot ne se otstranuva od vodata vo celost, tuku od heksovalenten hrom Cr (VI) se 

pretvora vo trovalenten hrom Cr (III). Potoa, pre~istenata voda se ispu{ta vo rekata 

Bistrica koja povtorno se vleva vo Vardar. Vo opredeleni hemiski uslovi Cr (III) moè 

povtorno da se pretvori vo Cr (VI) koj se smeta za kancerogen za ~ovekot. Spord rakovodstvoto 

na kombinatot, koncentracijata na hrom vo podzemnata voda e namalena od 50 

mg/l na okolu 12 mg/l ({to soodvetstvuva so primerokot na UNEP koj be{e na nivo od 12,2 

mg/l). Kombinatot se stremi kon namaluvawe na koncentracijata na 1,0 mg/l. Za sporedba 

}e navedeme deka vo Holandija krajnata granica iznesuva 0,001 mg/l, a interventnata 

granica 0.03 mg/l.

Na samata lokacija na kombinatot postoi deponija vo koja se deponira hromen 

talog i drug vid otpad. NEAP objavuva deka deponijata sodrì 466.000 toni ferohromen 

talog i 385.000 toni hromaten sediment. Spored studiite napraveni so poddr{kata na 

programata FARE na Evropskata Unija, otpadot vo deponijata ja zagaduva rekata Vardar 

i pretstavuva potencijalna opasnost za izvorot Ra{~e, glavniot izvor za snabduvawe so 

voda na glavniot grad, Skopje. 

Ovaa fabrika, isto taka, e zna~itelen zagaduva~ na vozduhot. Spored NEAP, 

vkupnoto koli~estvo pra{ina, crn ~ad i ~estici {to sodràt hrom vo okolinata na 

HEK Jugohrom vo poslednite deset godini gi nadminuva standardite. Iako tekovnite 

podatoci ne i bea dostapni na UNEP, rakovoditelite na kombinatot izjavija deka ne 

bile prijaveni nikakvi zdravstveni problemi kaj lokalnoto naselenie ili kaj rabotnicite. 

Kombinatot ima tri golemi i {est pomali elektri~ni pe~ki. Nabquduva~kata 

stanica za kvalitetot na vozduhot se nao|a vo blizina na kombinatot. Be{e zabeleàno 

deka koncentracijata na pravta vo izduvnite gasovi se dviì od 3 do 6 g/m 3. Protokot na 

gasovite na tri od ~etirite pe~ki iznesuva okolu 312.000 m 3 na ~as, pa godi{nata emisija 

na pravta se presmetuva na okolu 9000 do 17000 toni . 

Rakovodstvoto na kombinatot go pretstavi svojot predlog-proekt za ladewe na 

izduvnite gasovi so iskoristuvawe na nivnata toplotna energija i so nejzino pretvorawe 

vo elektri~na energija. Vaka izladenite gasovi bi ovozmoìle upotreba na 

vre}esti filtri za sobirawe na pravta. Ako se obezbedat sredstva so ovoj proekt, 

emisiite }e se namalat do 30 mg/m 3. Namaluvaweto na potro{uva~kata na elektri~na 

energija na trite najgolemi pe~ki za 25% bi bilo vtorata pridobivka. Vo ovoj predlog 

ne se vklu~eni emisiite na pomalite pe~ki. 

Organskohemiskata 

indutrija Skopje 

(„OHIS A.D.“) 

Bitola 

Skopje 

Titov 

Veles Skopje 


• Ve}e dvaeset godini vo betonski bazeni 

se ~uvaat 10.000 toni od tehni~kata smesa 

na HCH izomerite koi predizvikuvaat 

zagaduvawe na vozduhot, po~vata i na 

podzemnite vodi. 

• Vo ìvotnata sredina se emitiraat golemi 

koli~estva drugi opasni supstancii, 

kako rezultat na nivnoto nepravilno 

skladirawe. 

• Nepro~istenata voda se vleva vo rekata 

Vardar. 

• Koncentracijata na sulfur dioksid vo 

izduvnite gasovi e nad dozvolenata granica. 

23 

3 



24 

Deponija za organohloren otpad va OHIS A.D. 

Organskohemiskata industrija od Skopje (OHIS A.D.) e osnovana vo 1964 godina. 

OHIS proizveduva razli~ni vidovi hemiski proizvodi, vklu~uvaj}i gi plastikata, 

detergentite, poliakrilnite vlakna, za{titnite sredstva za rastenijata, kozmeti~kite 

proizvodi, osnovnite hemikalii (na primer, hlor, hlorovodorodna kiselina), farmacevtskite 

proizvodi i procesnata oprema. Okolu 10.000 toni opasni hlorirani hemikalii 

(tehni~kata smesa na izomerite HCH) ve}e 20 godini se skladiraat na samoto mesto, vo 

nekolku betonski bazeni. Detalna inspekcija ili monitoring na mestoto ne se vodele. 

Rakovodstvoto pretpostavuva deka otpadot se skladiral vo ~eli~ni buriwa pokrieni so zemja. 

Eden od bazenite koj be{e ispituvan od timot za procenka e dolg okolu 100 metri, 

{irok e 50 metri i visok e nekolku metri. Toj e izgraden za sobirawe na iscednata voda, 

no nema drenaèn sistem i pokrivka za spre~uvawe na cedeweto. Ako se koristele buriwa 

za skladirawe, verojatno korodirale. Okolinata mirisa na hlorirani soedinenija. 

Ovie soedinenija, verojatno, sodràt stabilni bioakomulativni supstanci. Pokraj toa, 

otpadot, verojatno, ja zagaduva zemjata koja se koristi za pokrivawe na buriwata i verojatno 

istekuva vo podzemnite vodi pod i okolu bazenot. Postoi seriozna zakana od golemo 

zagaduvawe na podzemnite vodi. 

Kompleksot, koj zafa}a eden milion kvadratni metri, se nao|a vo porane{nata 

poplavna povr{ina na rekata Vardar i verojatno postoi hidrolo{ki kontakt me|u 

plitkite podzemni vodi i rekata. Ako e taka, kontaminiranata podzemna voda od kompleksot 

OHIS A.D. ja zagaduva rekata Vardar . 

Vo nedostig na soodvetni objekti za tretman na industriskiot i na opasniot otpad 

vo Makedonija, OHIS A.D. be{e primoran da go skladira otpadot vo sopstvena lokacija. 

Skladi{tata se stari i se nao|aat vo lo{a sostojba, kako rezultat na nivnata lo{a izvedba 

i na nesoodvetnoto odrùvawe. Rakovodstvoto ne be{e vo sostojba da gi precizira 

vidovite i koli~estvata od vakviot otpad, no vkupniot obem iznesuva preku 160.000 m3 godi{no. Bez somnenie, zna~itelno zagaduvawe na ìvotnata sredina predizvikuvaat i 

nesoodvetnoto sobirawe, obrabotkata i nebezbednoto skladirawe na ovie otpadi. 

Otpadnite vodi delumno minuvaat niz betonski kanali koi se napukanati, pa

otpadot istekuva vo po~vata i vo podzemnite vodi. Najnoviot del na fabrikata e povrzan 

so stanica za pre~istuvawe na otpadnite vodi pred nivnoto ispu{tawe vo rekata Vardar. 

Momentalno, pre~istitelnata stanica ne raboti. Drugite delovi od fabrikata, kako {to 

e tuku{to zatvoreniot pogon za elektroliza, voop{to ne bile povrzani so pre~istitelnata 

stanica. Ovaa fabrika koristela dva toni ìva godi{no, so {to proizveduvala 

otpad poln so ìva koj se vleval vo rekata Vardar. Rakovodstvoto pojasni deka s# u{te 

postojat osum toni ìva vo skladi{teto na fabrikata. Primerocite na podzemnite vodi 

na UNEP, zemeni od eden mal kanal za otpadni vodi vo blizina na porane{niot pogon za 

elektroliza, ne pokaùvaat visoko nivo na zagaduvawe. Otkrieni se nekolku ftalati vo 

primerocite na voda so nivoa od 0,5 mg/l. Analizata na ìvata vo eden primerok pokaà 

koncentracija od 65 mg/l {to e deset pati pove}e od dozvolenata granica kaj vodata za 

piewe, no pod dozvolenata granica za prirodnite vodi. Koncentracijata na olovoto (500 

mg/kg ) vo eden primerok od po~vata be{e nad dozvolenata granica za normalnata po~va na 

mnogu dràvi, no ne i nad onaa granica koja se primenuva za po~vata okolu industriskite 

mesta. 

Kompleksot OHIS A.D. predizvikuva i zagaduvawe na vozduhot, glavno zatoa {to 

raboti so mazut. Podatocite dobieni od upravata pokaùvaat deka fabrikata godi{no 

emituva okolu 2.240 toni sulfuren dioksid, 315 toni azotni oksidi i 15 toni prav. 

Koncentracijata na sulfurniot dioksid vo izduvnite gasovi iznesuva 2.220 mg/m3, a 

primenetata standardna granica 1.700 mg/m3. Fabrikata za akrilni vlakna koja e sostaven 

del na kompleksot zagriùva so svoite emisii. 

Topilnicata za olovo 

i cink vo Veles 

(„MHK Zletovo“) 

Bitola 

Veles 

Veles 


• Sulfurniot dioksid, ~esticite i metalite 

od topilnicata se povrzuvaat so 

bolestite na rabotnicite i na ìtelite 

na vele{kata oblast. 

• Najverojatno, deponijata koja sodrì 

preku 850.000 toni cvrst otpad ja zagaduva 

zemjata i podzemnite vodi. 

• Vo rekata Vardar se ispu{taat 

nepre~istenite otpadni vodi koi sodràt 

olovo, cink, kadmium i sulfurna kiselina. 

Vo topilnicata za olovo i cink MHK 

Zletovo, osnovana 1973 godina, vraboteni 

se 1100 rabotnici. Sekoja godina topilnicata 

koristi koncentrati na olovo i cink 

25 

3 



26 

za proizvodstvo na 30.000 toni olovo, 60.000 toni cink i 250 toni kadmium, kako i na 

pomali koli~estva srebro, zlato, bakarna zgura i leguri na bizmut. Sto iljadi toni 

sulfurna kiselina se dobivaat kako nusproizvod. Vo sopstvenost na kompanijata raboti 

i fabrikata za ve{ta~ki |ubriva. 

Topilnicata vo vozduhot emituva golemi koli~estva sulfur dioksid i pra{ina 

so olovo, cink i kadmium. Koga }e se izleze od fabrikata, vozduhot mirisa na sulfuren 

dioksid, a ~lenovite na timot na UNEP vedna{ po~uvstvuvaa respiratorni problemi. 

Zgora na seto toa, surovinite, vklu~uvaj}i go i koksot, za pe~kite na topilnicata, se 

~uvaat na otvoreno. Pri transportot na ovie materijali, so veterot pravta bukvalno 

➤ Karta 6: Lokacija na Topilnicata za olovo i cink vo odnos na Veles 

se raznesuva niz celiot krug na fabrikata koj iznesuva 15.000 m 3 . 

Veles 

Spored NEAP, kombinatot od 1985 godina emituva koncentracii na olovo, kadmium 

i cink vo pravta koi se 100 pati povisoki od kontrolniot limit. Spored podatocite 

na dràvnite i na lokalnite eksperti, vo 1995 godina topilnicata ispu{ti okolu 

11.000 toni sulfur dioksid, 2000 toni olovo i 50 toni kadmium. Edna studija na Zavodot 

za zdravstvena za{tita od Veles, napravena vo 1999 godina pokaùva deka emisiite od 

taa godina bile mnogu pogolemi vo sporedba so 1995 godina.

MHK Zletovo i Republi~kiot hidrometerolo{ki zavod go nabquduvaat kvalitetot 

na vozduhot vo Veles. Fabrikata se nao|a vo dolinata koja se nao|a vo blizina na 

naselenite oblasti na gradot, a pravecot na veterot e takov {to naj~esto gi nosi emisiite 

kon Veles. Dvete postoe~ki nabquduva~ki stanici se lo{o postaveni i ne davaat 

navremeni podatoci koi bi se upotrebuvale vo spravuvaweto so sporadi~nite opasnosti 

za ~ovekovoto zdravje. Kako rezultat na nesoodvetnite podatoci, lokalnite vlasti 

ne moàt da prezemat dopolnitelni ~ekori i za{titni merki za zdravjeto na lu|eto. 

Spored poslednite studii, emisiite imaat zna~itelno vlijanie vrz zdravjeto na 

populacijata. Posledicite za zdravjeto se opi{ani vo studijata na Petrova i Ristova 

(1999) i se zapi{ani vo NEAP (1997). Kaj lokalnoto naselenie i kaj rabotnicite od 

fabrikata zabeleàna e zgolemena smrtnost, osobeno od respiratorni bolesti, ~esta 

pojava na rak na belite drobovi i anemija. Na ovie bolesti osobeno se podlo`ni decata. 

Kaj rabotnicite e zabeleàna krv vo urinata {to ukaùva na mo`ni bolesti na 

bubrezite. Kaj niv e zabeleàna i zgolemena koncentracija na olovo i kadmium vo 

krvta, vo odnos na kontroliranata populacija . 

Iako topilnicata, bez somnenie, gi zagaduva podzemnite vodi vo svojata okolina, 

glaven zagaduva~ na po~vata i podzemnite vodi pretstavuvaat 850.000-te toni cvrst 

otpad koi sodràt te{ki metali. Ovoj otpad se isfrla na diva deponija, oddale~ena 

okolu eden kilometar od topilnicata. Detalno ispituvawe i monitoring na po~vata i 

na podzemnite vodi vo taa oblast kako i na privatnite bunari dol` rekata, ne se 

napraveni. Sepak, podzemnite vodi i okolinata verojatno se zagadeni so te{ki metali, 

kako posledica na cedeweto od divata deponija. Zagaduvaweto na privatnite bunari e 

realnost, poradi naso~enosta na tekot na podzemnite vodi. 

Otpadnite vodi koi sodràt sulfurna kiselina i drugi polutanti pretstavuvaat 

seriozna zakana za ìvotnata sredina. MHK ima pre~istitelna stanica koja pro~istuva 

135 m3 efluenti na ~as, a samiot kombinat proizveduva 1.500 m3 otpadni vodi na ~as. 

Analiti~kite podatoci dobieni od potocite koi redovno se nabquduvaat, pokaùvaat 

deka otpadnite vodi sodràt koncentracii na olovo, cink i kadmium nad maksimalno 

dozvolenata granica. Vakvata voda se ispu{ta vo rekata Vardar. 

NEAP utvrdi deka nivoto na olovoto, cinkot i kadmiumot vo zelen~ukot koj se 

odgleduva vo Veles e 10-15 pati povisoko od ona na kontrolniot region. Vo spana}ot i 

zelkata nivoto na olovoto i kadmiumot e 4-10 pati pogolemo od dozvolenoto, kako 

rezultat na zagaduvaweto na po~vata. 

27 

3 



28 

Topilnicata vo MHK Zletovo, Veles 

So sponzorstvo na UNDP, rakovodstvoto na kombinatot u~estvuva vo inicijativata 

za poddr{ka na Lokalniot ekolo{ki akcionen plan (LEAP) za Veles i voedno 

sorabotuva so op{tinskiot odbor na Veles, so lokalnite vlasti i so zasegnatite strani. 

Kombinatot dobi poddr{ka od programata FARE na Evropskata Unija, od Holandija, 

Republika ê{ka i dr. Rakovoditelite na kombinatot se vklu~eni vo programata za 

voveduvawe po~isti tehnologii. Spored rakovodstvoto, so investirawe vo nova pe~ka 

na jaglen i vo novi vre}esti filtri }e se namali nivoto na emisiite. Izraboten e i 

predlog za rekonstrukcija na pre~istitelnata stanica za otpadni vodi na topilnicata, 

no finansiski sredstva ne se obezbedeni. 

Rudnikot za olovo i 

cink vo Probi{tip 

(Rudnici Zletovo) 


• Kontaminiranite otpadni vodi od rudnikot 

i pogonot za proizvodstvo na koncentrat, 

nepro~isteni se ispu{taat vo 

okolnite reki. 

• Postoi opasnost od zagaduvawe na po~vata 

i na podzemnite vodi so jalovinata od 

Probistip 

flotaciskite procesi. 

• Pravta od rudata e {tetna za zdravjeto 

Probi{tip 

na rabotnicite i pretstavuva opasnost za 

gra|anite na Probi{tip. 

Rudnikot Zletovo od Probi{tip postoi 

od pred Vtorata svetska vojna. So 1500 

vraboteni, rudnikot momentalno proizveduva 

1.000 toni koncentrat na cink i 800 

toni koncentrat na olovo dnevno {to e 

polovina od proizvodstvenoto nivo na 

rudnikot vo 1987 godina. 

Rudata se vadi od rudnicite koi se nao|aat 2.5 kilometri severno od pogonot za 

proizvodstvo na koncentrat. Spored rakovodstvoto, tehni~kata voda, za otpra{uvawe

vo rudnikot, kontaminirana so kiselina te~e direktno vo edna reki~ka vo blizinata, po 

~ij tek se nao|aat privatni bunari, so 30 l/min. Otpadnite vodi sodràt kadmium i 

drugi polutanti. 

Kombinatot nema pre~istitelna stanica za otpadni vodi. Godi{no, okolu eden 

milion kubni metri otpadni vodi kontaminirani so te{ki metali i so cijanid se 

ispu{taat od pogonot za proizvodstvo na koncentrat vo rekite Koritnica i Kiselica 

bez prethodno ~istewe ili neutralizirawe. Spored bele{kite na kompanijata, vo 

rekite re~isi nema ìvot, a vo ribite i vo drugite biolo{ki primeroci nivoto na 

te{kite metali e visoko. 

Pri flotaciskite procesi se 

koristat ksantati, cijanidi, metal sulfati, 

borovo maslo i var za proizvodstvo 

na koncentrati na olovo i cink. 

Cvrstiot otpad od procesite sodrì 

cink, olovo, kadmium i cijanid. Otpadot 

se deponira na dve razli~ni mesta. 

Ednoto e staroto hidro-jalovi{te na 

po~etokot na rekata Kiselica a drugoto 

e noviot sedimentaciski bazen i branata 

za hidro-jalovi{ta vo blizinata na 

Probi{tip. Od ovaa dolina se cedat 

otpadite vo rekata Kiselica koja povtorno 

se vleva vo rekata Zletovka, pritoka 

na rekata Vardar. 

Kompanijata nema izvr{eno 

ispituvawe ili nabquduvawe za da go 

utvrdi mo`noto zagaduvawe na po~vata i 

na podzemnite vodi vo oblastite koi se 

pod vlijanie na rudnikot, koncentracionite 

procesi ili na deponiite za 

hidro-jalovina. 

Ekspert na UNEP zema primerok voda od potok 

vo blizina na rudnikot Zletovo, Probi{tip 

Golem broj rudari boleduvaat od bolesti na di{nite organi i od bolesti predizvikani 

od rabotnoto mesto. Do rakovodstvoto na kombinatot, lokalnoto naselenie 

isprati poplaka poradi pravta {to se kreva so razbivaweto na rudata. 

29 

3 



30 

Termocentralata vo 

Bitola („REK Bitola“) 

Bitola 

Bitola 


•Termocentralata ispu{ta visoko 

koli~estvo sulfuren dioksid. 

• Pravta koja sodrì te{ki metali, duri i 

soedinenija na uraniumot, se emitira od 

deponijata na kombinatot i od rudnikot i 

taa nepovolno vlijae vrz zdravjeto na 

lu|eto. 

• Te{kite metali vo deponijata za pepel, 

verojatno, ja kontaminiraat po~vata i 

podzemnite vodi i so niv istekuvaat vo 

bliskata reka. Rekata go obezbeduva 

lokalnoto naselenie so voda za piewe i za 

navodnuvawe. 

• Vo rekata, preku otvoreniot kanal se 

vlevaat nepro~isteni otpadni vodi koi 

sodràt te{ki metali i razgradeni 

masla. 

Vo sostav na kombinatot koj e star 25 godini, rabotaat termocentralata i rudnikot 

za lignit. Termocentralata proizveduva 75% od godi{nite potrebi za elektri~na 

energija vo Makedonija, a vo nea rabotaat 700 rabotnici. Rudnikot so 1400 rabotnici 

ja snabduva termocentralata so 6.5 milioni toni gorivo godi{no. Lignitot e relativno 

siroma{en so sulfur (okolu 0.5%) i sozdava 13-17% pepel. 

Elektrofiltrite za pra{ina (precipitatori) na termocentralata se stari i ne 

funkcioniraat pravilno. Sistemot za nabquduvawe na emisiite raboti nepravilno 

polovina od svoeto rabotno vreme. Spored rakovodstvoto, trite bloka vo 1999 godina 

ispu{tija 46.000 toni sulfuren dioksid i 2.400 toni lete~ka pepel vo atmosferata. 

Prose~nite emisii na sulfuren dioksid od 1.600-2.000 mg/m3 se tri do pet pati pogolemi 

od dozvolenata granica koja iznesuva 400 mg/m3. Prose~nite emisii na pra{ina od 100 

mg/m3, t.n emisii „vo najdobri slu~ai“, se dvojno pogolemi od dozvolenata granica. 

Oxacite na termocentralata se visoki 256 metri so {to bi trebalo da se namali zagaduvaweto 

na okolinata. 

Termocentralata proizveduva 150 toni lete~ka pepel i pet toni zgura, na pra{ina 

od 100 mg/m3. Tie sodràt silikati i te{ki metali, duri i soedinenija na uranium. 

Pepelta i zgurata na lenta se nosat vo golema deponija (deponijata ima povr{ina od 

97.630 m2 i godi{no sobira 1.5 milion toni otpad) vo blizina na kombinatot. Vo sorabotka 

so M@SPP, a so cel da se namalat emisiite na pravta, kompanijata zasadi 100.000 

bagremovi drvja. Procenkite za emisiite na fugitivnata prav od deponijata i od rudnikot 

ne bea dostapni.

Kombinatot vr{i monitoring na kvalitetot na vozduhot na tri mesta, nekolku 

kilometri od centralata. Timot za procenka be{e vo inspekcija na nabquduvanoto 

mesto vo seloto Dedebalci, od kade sekoj den se zemaat primeroci na sulfuren dioksid 

i crn ~ad. Isto taka i pravta se meri, no so oprema koja ne e spored standardite. 

Registrirani se {tetni posledici za zdravjeto na vrabotenite vo REK. Utvrdeno 

e deka 250 rudari i 150 lu|e od personalot na kombinatot stradaat od hroni~ni bolesti 

predizvikani na rabotnoto mesto. Sostojbata so funkcijata na di{nite organi na 

lu|eto koi ìveat vo selata koi se pomalku izloèni na emisiite od REK e podobra od 

onaa na lu|eto koi ìveat poblisku do termocentalata. 

Po~vata i podzemnite vodi kaj deponijata verojatno se zagadeni so te{ki metali, 

duri i so soedinenija na uraniumot. Se smeta deka plitkata podzemna voda istekuva vo 

bliskata reka. Po te~enieto na rekata vo blizinata na centralata se nao|aat bunari od 

koi lokalnoto naselenie se snabduva so voda za piewe i za navodnuvawe. 

Deponija na lete~ka pepel vo REK Bitola 

Kombinatot nema pre~istitelna stanica za otpadni vodi. Vodata potrebna za 

industriski celi se zema od ve{ta~koto ezero i po nejzinata upotreba vrvi niz separatorot 

za masla i niz dva bazeni za neutralizacija. Poradi ograni~eniot kapacitet na 

separatorot za masla, nesepariranite masla se ispu{taat vo bazenot za neutralizacija, 

a preku otvoreniot kanal se vlevaat vo rekata. Ispu{taweto na nepre~istenite otpadni 

vodi koi sodràt masleni soedinenija i te{ki metali pretstavuva potencijalna 

opasnost za kontaminacija na po~vata, podzemnite vodi i na vodata za piewe vo okolinata. 

Ovoj problem momentalno ne se ispituva i ne se sledi. 

Misijata na UNEP zabeleà deka vi{okot toplina koj centralata go isfrla vo 

razladnite kuli moè da se iskoristi za zatopluvawe vo doma}instvata vo Bitola. 

31 

3 


4 


32 

Drugite poseteni 

industriski mesta 

Ovaa glava sodrì informacii za drugite pet industriski mesta koi timot na 

UNEP gi poseti. Iako ovie mesta navidum pomalku zagriùvaat od „àri{tata“ 

spomnati vo tretata glava, sekoe od niv se soo~uva so nekakov ekolo{ki problem. 

Potrebna e itna intervencija za da ne prerasnat vo „àri{ta“ vo idnina. 

Deponijata Drisla raboti od sredinata 

na devedesettite godini i vo nea se 

deponira gradskiot otpad na Skopje. 

Deponijata se nao|a na okolu 75 hektari, 

vo dlabnatina sozdadena so vadeweto 

~akal. Taa ima planiran kapacitet od 26 

milioni kubni metri, od koi samo 4% se 

iskoristeni. 

Deponijata Drisla 

vo blizina na Skopje 

Drisla 

Ekspertite na UNEP zaklu~ija deka 

Drisla 

pravilno se rakovodi so deponijata i deka 

moè da posluì kako primer za idnite 

deponii vo Makedonija. Sepak, planovite 

Bitola 

za instalirawe na nepropusna podloga za 

spre~uvawe na zagaduvaweto na podzemnite 

vodi s# u{te ne se realizirani. 

Delumno izgradeniot sistem za sobirawe na gasovite, s# u{te ne zapo~nal so rabota, 

verojatno poradi niskata produkcija na gasovite. 

Otpadot koj se nosi, se meri na vlezot vo deponijata i se pravi vizuelna procenka 

na negoviot sostav. Zabraneto e deponiraweto na industriskiot i na opasniot otpad. 

Novoizgradenata pe~ka za spaluvawe na medicinskiot otpad ne se koristi bidej}i 

proizvoditelite na medicinskiot otpad ne sakaat da pla}aat za spaluvaweto. Ottuka, 

medicinskiot otpad se me{a so op{tiot otpad. Ne se znae kolku e efikasen tekovniot 

sistem vo spre~uvaweto na vleguvaweto na drugi vidovi opasen otpad. 

Najnovi statisti~ki podatoci za sostavot na otpadot ne se napraveni. Vo 1997 

NEAP utvrdi deka eden tipi~en gradski otpad sodrì 25% pepel i gradeèn otpad, 24% 

hartija, 20% hrana, 11% plastika, 5% staklo i porcelan, 4% tekstil i koà, 3% metali 

i 8% me{an otpad. Se ~ini deka zna~itelno e zgolemeno koli~estvoto na organskiot i 

Titov 

Veles

na plasti~niot otpad kako rezultat na smenetiot na~in na ìveewe. 

Deponijata se sostoi od propustliv pesok i od naslagi ~akal. Pri izgradbata ne 

bile prezemeni posebni merki za spre~uvawe na mo`noto cedewe na filtratot vo 

poplitkite i podlabokite podzemni vodi. Podzemnite vodi se cedat vo re~niot sistem 

koj ja snabduva okolinata so voda za piewe i za navodnuvawe. Na samata lokacija ima 

{est monitoring bunari i redovno se zemaat primeroci od rekata. Edna{ mese~no se 

ispituvaat ~etirite osnovni parametri na iscedokot, no analizite ne se odnesuvaat na 

opasnite organski i neorganski sostojki rastvorlivi vo voda. 

Deponijata Drisla 

Za vreme na prestojot na misijata na UNEP, primerocite od povr{inskite vodi 

(edniot zemen od bazen blisku do deponijata, a drugiot od Markova Reka, pritoka na 

Vardar, na 2.5 kilometri podolu od deponijata) se analiziraa za da se otkrie {tetnoto 

organsko i neorgansko zagaduvawe. Primerocite imaa organski sostojki od 10 mg/l nivo 

tipi~no za organskiot otpad vo deponiite. Registriranoto nivo na organskite sostojki 

vo Markova Reka pretstavuva potencijalna opasnost za zdravjeto na lu|eto od okolinata, 

a verojatno postojat i drugi izvori za kontaminacija pokraj deponijata Drisla. Na 

primer, porane{nata gradska deponija Vardari{te delumno ja koristi i vodata koja ne 

se vpiva vo po~vata i direktno se vleva vo rekata Vardar. 

33 

4 

Drugite poseteni industriski mesta


34 

Fabrikata za ve{ta~ki |ubriva ja 

koristi sulfurnata kiselina od topilnicata 

MHK Zletovo (glava 3) i fosfatot 

od Maroko pri proizvodstvoto na fosforna 

kiselina i monoamonium fosfat za 

NPK ve{ta~ko |ubrivo. Momentalno fabrikata 

raboti so 50% od svojot kapacitet i 

proizveduva 60.000 toni |ubrivo godi{no. 

Veles 

Ekspertite na UNEP konstatiraa 

deka proizvotstveniot proces ne e 

Bitola 

efikasen. Vo okolinata, te{kite problemi 

so pravta se predizvikuvaat od nevnimatelnoto 

rakuvawe so sirovinite i 

proizvodite. Nekoi mesta imaat naslagi od nekolku santimetri. UNEP ne gi dobi 

pobaranite podatoci za kvalitetot na vozduhot i za emisiite na pravta. 

Spored studiite napraveni so podr{ka na programata FARE na Evropskata unija, 

otpadnite vodi od kombinatot sodràt fosfor i azot. Prviot sodrì koli~estvo {to 

bi go proizvela populacija od 4.6 milioni, a drugiot populacija od 0.4 milioni. Na 

prostorot okolu fabrikata, o~ekuvano e malo zagaduvawe na zemjata i na podzemnite 

vodi kako posledica na upotrebata na ne~isti sirovini koi sodràt te{ki metali. 

Na sekoj proizveden ton fosfat se proizveduvaat 5.5 toni otpaden gips. Edna 

smesa od 20% gips i 80% vodi so visoka kiselost od tehnolo{kiot proces (pH2-3) se 

prazni vo specijalna deponija vo koja momentalno ima pet milioni toni otpaden gips. 

Porano ovoj otpad se deponiral na dnoto na dolinata od kade talogot direktno se vleval 

vo Vardar. Sega se deponira vo gorniot del od dolinata so {to se namaluva direktnata 

opasnost za rekata. Sepak, otpadnite vodi od procesot na oddeluvaweto na vodata 

od talogot se dreniraat vo rekata, a pri poplavi talogot moè da se razlee vo rekata. 

Rudnikot Bu~im od Radovi{ e edinstveniot 

rudnik na bakar vo Makedonija i 

raboti od 1979 godina. Vo 1999 godina 

be{e so 82% vo dràvna sopstvenost i 

ima{e okolu 800 rabotnici. Rudnikot 

dava ~etiri milioni ruda i isto tolku 

zgura, godi{no. 

Oddeluvaweto na bakarot, zlatoto i 

srebroto se postignuva so flotaciskiot 

proces vo koj se koristat natrium i kalium-alkil-ksantati, 

sulfurna kiselina i 

Fabrikata za ve{ta~ki |ubriva vo, 

Veles (‘MHK Zletovo’) 

Veles 

Rudnikot za bakar vo 

Radovi{ („Bu~im SC“) 

Bitola 

Titov 

Veles 

Radovi{ 

Radovis

akterija (Bacillus ferrooxidance). Do pred petnaeset godini, vo ovoj proces se koristel 

cijanidot. 

Sekoja godina od rudnikot se frlaat nad 70 000 toni cvrst otpad koj sodrì te{ki 

metali od flotaciskite procesi vo ogromnata brana, vo bliskata dolina. Pravta od 

branata na hidro-jalovi{teto (so zafatnina od 30 hektari) leta kon bliskoto selce 

Polnica. Bidej}i mnogu rudari imaat zaboluvawa na zglobovite i silikosi od vdi{uvaweto 

na pravta, se o~ekuvaat nepovolni zdravstveni posledici i kaj lokalnoto naselenie. Vo 

naporite da se namali koli~estvoto na pravta, zasadeni se drvja i primenet e polimer na 

povr{ina od ~etiri hektari. Momentalno, redoven monitoring na vozduhot ne se pravi. 

Brana na hidro-jalovi{te vo blizina na rudnikot Bu~im 

Postojat dva na~ina za ispu{tawe na kontaminiranata voda vo ìvotnata sredina 

i toa od flotaciskiot pogon i od sedimentaciskoto ezero. Otpadnite vodi od 

flotaciskiot pogon koj sodrì golemi koli~estva bakar, se ispu{taat vo eden potok 

koj e poilo za dobitokot. Se ispu{taat deset litri vo sekunda. Dnoto na potokot e 

pokrieno so sinkav sloj koj li~i na malahit (bakar hidrokarbonat). Fabrikata nema 

pre~istitelna stanica za otpadni vodi, no se planira nejzina izgradba koga finansiskite 

uslovi }e go dozvolat toa. 

Bunarite koi se rasporedeni po dolìnata na branata na jalovi{teto redovno 

se nabquduvaat, kako i prisustvoto na bakarot vo otpadnite vodi. Spored rakovodstvoto 

na fabrikata koncentracijata na bakarot vo vodata raste. Primerocite od 

povr{inskite vodi i talogot, zemeni od misijata na UNEP pokaùvaat zagaduvawe na 

ìvotnata sredina so te{ki metali. Analizite pokaùvaat deka stepenot na koncentracijata 

na bakarot se dviì od 50-200 mg/l, {to e 50.000 pati pove}e od standardot za 

povr{inskite vodi vo Germanija. Holandija se stremi zastapenosta na bakarot vo podzemnite 

vodi da se svede do 0,015 mg/l, a se intervenira ako se zabeleì nivo od 0,075 mg/l. 

Zemenite primeroci pokaùvaat kontaminacija so organski sostojki vo zafat od 0,5-10 mg/l. 

35 

4 



36 

Fabrikata za {trafovi, ìci i za 

prerabotka na metal „Tane Calevski“ e 

osnovana vo 1967 godina. Momentalno 

godi{noto proizvodstveno nivo od 1.500 

toni e tri pati pomalo od kapacitetot na 

fabrikata. Vo fabrikata se vraboteni 

okolu 350 rabotnici. 

Metaloprerabotuva~kata 

fabrika vo Ki~evo 

(„Tane Caleski“) 

Nekolku opasni hemikalii (neor- 

Ki~evo 

ganska mineralna kiselina, cijanid, 

emulzii za kalewe i soli na hromot i 

Bitola 

cinkot) se koristat vo procesot na prerabotkata. 

Otpadnite vodi na fabrikata 

sodràt sulfurna kiselina, hlorovodorodna 

kiselina, azoten hidroksid, detergent, hrom III, cink i drugi te{ki metali. Se procenuva 

deka 25% od 4,5 toni masleni sostojki koi mese~no se koristat vo proizvodstveniot 

proces odat vo ìvotnata sredina i vo podzemnite vodi. 

Proizvodstven proces, Tane Caleski, Ki~evo 

Kicevo ˇ 

Izgradbata na pre~istitelnata 

stanica za otpadna voda 

zapo~na vo osumdesetite no s# 

u{te ne e doizgradena. Teoriski, 

otpadnite vodi se predpre~istuvaat 

vo bazenite za sedimentacija 

i za pH-neutralizacija. 

Bazenot za sedementacija dosega 

nikoga{ ne e praznet i sega e 

prepoln. Vodata koja verojatno e 

zagadena so te{ki metali, posebno 

so cink, bez prethodno 

pre~istuvawe ili sedimentirawe 

se ispu{ta vo eden kanal. 

Vodata od kanalot se cedi vo 

Treska i najverojatno vo podzemnite 

vodi. Fabrikata nema 

izvr{eno nabquduvawe ili 

inspekcija na potencijalnoto 

zagaduvawe na po~vata i na 

podzemnite vodi vo blizina na 

fabrikata. 

UNEP najde oblast od 50 m2 zagadena so maslo {to zna~i deka procedurata na 

rakuvawe so masloto bara podobruvawe. Zonata na podzemnite vodi se zagaduva so 

isturenoto maslo. 

Titov 

Veles

Rudnikot Lojane, koj se nao|a severno 

od Kumanovo, re~isi bez prekin 

rabote{e od 1923 do 1979 godina. Vo 

prvite trieset godini od rudnikot se 

vade{e hrom. Vo 1954 godina rudnikot 

zapo~na so vadewe antimon, a vo 1965 godina 

zapo~na so rabota topilnicata na antimon. 

Spored M@SPP nezatvorenata 

deponija za flotaciskiot otpad koj go sozdava 

rudnikot sodrì preku eden milion 

toni otpad, sostaven od arsen, antimon i 

od drugi opasni supstancii. 

Rudnikot Lojane 

^lenovi na UNEP zemaat primeroci od deponijata kaj Lojane 

Misijata na UNEP be{e vo kusa poseta na rudnikot Lojane. Vo primerokot zemen 

od rabot na deponijata najdeni se 8.093 mg arsen vo kilogram {to e 50 pati pove}e od germanskata 

granica za koli~estvoto arsen vo industriskata zemja. Deponijata se nao|a do 

pat koj redovno se koristi od lokalnoto naselenie. @itelite velat deka veterot ja 

razveva pravta od deponijata vo okolinata. 

So ponatamo{no ispituvawe, koe itno treba da se sprovede, moèbi }e se utvrdi 

deka Lojane e ekolo{ko „àri{te“. 

Bitola 

Lojane 

Lojane 

Titov 

Veles 

37 

4 


5 


38 

Upravuvawe so kosovskata 

begalska kriza: 

ekolo{ki posledici 

Osvrt na begalskata kriza 

Begalcite zapo~naa da pristignuvaat vo Makedonija vo mart, vo 1998 godina 

begaj}i od konfliktot vo oblasta Kosovo, vo Sojuzna Republika Jugoslavija (SRJ). 

Okolu 3.000 begalci vlegoa do krajot na godinata. Vo fevruari, 1999 godina nivniot 

broj porasna na 10.000. 

Na 24 mart 1999, po neuspe{nite pregovori vo Rambue, NATO zapo~na so 

vozdu{ni napadi na SRJ. Bukvalno preku no} stotici iljadi begalci preminaa 

Begalskiot kamp Stenkovec I 

vo sosednite dràvi: Makedonija, Albanija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina. 

Nenadejniot priliv na novi begalci be{e predizvik za Makedonija i za me|unarodnata 

zaednica.

➤ Karta 7: Raspored na begalcite vo Makedonija 

➤ Tabeli 1 i 2: Kumulativen prikaz na begalcite; broj na begalci po kamp 

500 000 

450 000 

400 000 

350 000 

300 000 

250 000 

200 000 

150 000 

100 000 

50 000 

0 

Debar 

Struga 

F R Y u g o s l a v i a SERBIA 

K o s o v o 

Neprosteno 

Lake 

Ohrid 

Tetovo 

Gostivar 

Ohrid 

A l b a n i a 

ˆ 

Kicevo 

Bojane 

Senokos 

Resen 

Cegrane 

Demir 

Hisar 

Pretor 

Lake 

Prespa 

Cumulative refugee population 

Albania 

Radusa 

M. Brod 

Bitola 

FYR of Macedonia 

Kumanovo 

Blace 

Stenkovec 

I and II 

Skopje 

Montenegro 

Prilep 

ˆ 

Veles 

23 March 22 April 12 May 28 May 9 June 

ˆ 

Krusevo 

Suto Orizari 

Source: United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Geneva ; 

United Nations Environment Programme (UNEP). 

Source: United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Geneva. 

Sveti 

Nikole 

Kavadarci 

Kriva 

Palanka 

ˆ 

Kratovo 

Probistip 

Stip 

Negotino 

ˆ 

ˆ 

Kocani 

G r e e c e 

0 10 20 30 40 km 

20 000 

15 000 

10 000 

Radovis 

Vinica 

Gevgelija 


Strumica 

Berovo 

Number of refugees per camp 

as of 3 May 2000 

5 000 

0 


County center 


Neprosteno 

Kosovo 

Senokos 

Cegrane 

ˆ 

Blace 

ˆ 

Delcevo 

Bojane Radusa 

ˆ 

ˆ 

. 

Refugees in host families 

More than 10 000 

501 to 10 000 

0 to 500 

Refugee camps 

Collective centers 

Stenkovec 

I and II 

39 

5 

Upravuvawe so kosovskata begalska kriza: ekolo{ki posledici


40 

Makedonija vloì napori za primawe na prvi~niot bran begalci, no resursite na 

zemjata bea neadekvatni za spravuvawe so krizata. Pokraj logisti~kiot predizvik postoe{e 

zagriènost deka natamo{niot priliv na begalcite }e predizvika etni~ka 

destabilizacija. Site odluki vo vrska so smestuvaweto se nosea od kancelarijata na 

Pretsedatelot, od kancelarijata na Premierot, od Ministerstvoto za vnatre{ni 

raboti i od Ministerstvoto za urbanizam i za grade`ni{tvo. Vo ovie odluki ne 

u~estvuvaa pretstavnici na ekolo{kite organizacii, nevladinite organizacii (NVO), 

me|uvladinite organizacii (MVO) i vlastite od op{tinite. 

Vladata odlu~i begalcite da se smestuvaat vo semejstva, kampovi so {atori i vo 

kolektivni centri. Objektite se nao|aat vo regioni koi se prete`no naseleni so 

gra|ani od albansko poteklo. UNHCR be{e glavnata agencija na Obedinetite nacii za 

obezbeduvawe na pomo{ta i poddr{kata na Vladata. Soglasuvawata so glavnite ministerstva, 

me|unarodnite donatori, so multilateralnite agencii i so silite na NVO i na 

NATO pridonesoa vo natamo{nata grià za begalcite. 

Vo juni, 1999 godina brojot na begalcite kulminira{e i 261.000 begalci dobivaa 

humanitarna pomo{. Spored UNHCR, okolu 57% od begalcite bea smesteni vo semejstva, 

42% vo osum {atorski kampovi, a pomalku od 1% bea smesteni vo kolektivnite centri. 

U{te 92.000 begalci bea so avioni preneseni vo 29 dràvi, a 1.300 bea premesteni vo 

kampovi vo Albanija. 

Na 3 juni 1999 godina, po pove}e od dva meseca intenzivno bombardirawe, SRJ se 

soglasi so me|unarodniot miroven plan i se soglasi da gi povle~e svoite sili od 

Kosovo. Na 10 juni 1999 godina, po prodolènite pregovori, NATO gi zapre voenite 

operacii, Sovetot za bezbednost na Obedinetite Nacii ja usvoi Rezolucijata 1244 – 

Kosovskiot miroven dogovor. So zavr{uvaweto na vojnata na Kosovo, begalcite po~naa 

da se vra}aat doma. 

■ Ekolo{kata dimenzija od prilivot na begalcite 

Koga postojat konflikti, prioritet se dava na pomo{ta za begalcite. Mo{ne 

va`no e da se ispita vlijanieto na prilivot na begalciite vrz ìvotnata sredina i da 

se izvle~at pouki za v idnina. Vladata i me|unarodnata zaednica gi ispolnija osnovnite 

potrebi na 261.000 lu|e {to pretstavuva svoeviden uspeh. I pokraj vremeto i pritisokot 

od prilivot, UNHCR prezede nekolku progresivni merki za za{tita na ìvotnata 

sredina na Makedonija. Bez somnenie, uspehot na ovie merki se sogleduva vo faktot 

deka negativnoto vlijanie vrz ìvotnata sredina be{e malo. 

Sepak, po zavr{uvaweto na Kosovskiot konflikt postoe{e zagriènost deka 

begalcite sozdadoa teòk i dolgotraen tovar na infarastrukturata za upravuvawe so

ìvotnata sredina. Zatoa, edna od glavnite celi na misijata na UNEP be{e opredeluvaweto 

na sevkupnoto vlijanie vrz ìvotnata sredina od prilivot na begalcite, kako i 

utvrduvaweto na ~ekorite koi treba da se prezemaat za integrirawe na ekolo{kata 

za{tita vo idnite begalski situacii. Zabele{kite i zaklu~ocite na misijata sleduvaat, 

a sedmata glava gi sodrì op{tite i posebnite preporaki za „àri{tata“. 

■ Cvrst otpad 

Od golemiot priliv na begalci proizlegoa neizbe`no golemi koli~estva spakuvana 

hrana i drugi osnovni proizvodi. Uspe{noto upravuvawe i deponirawe na vakviot 

otpad, vo golema mera, zavisat od rabotata na komunalnite pretprijatija vo zemjata 

doma}in. 

Vo tekot na begalskata kriza 

vo Makedonija cvrstiot otpad 

od begalskite kampovi se 

sobira{e i se transportira{e 

vo deponijata Drisla vo 

blizina na Skopje. Spored 

javnoto pretprijatie Drisla 

(JPD) kampovite sozdale 

vkupno 29.022 m3 cvrst otpad, 

odnosno 215 m3 dnevno. Za 

sporedba, ìtelite na Skopje 

i na Tetovo, vo prosek 

proizveduvaat 1000 m3 cvrst 

Nelegalna deponija vo Bojane 

otpad dnevno. Zna~i, dnevniot 

cvrst otpad vo deponijata Drisla, be{e pogolem za 22 % poradi begalskite kampovi. Ova 

pretstavuva{e dodaten tovar koj ja zgolemi opasnosta od zagaduvawe na podzemnite i na 

re~nite vodi. 

Otpadot od begalcite smesteni vo semejstva i vo kolektivni centri go sobiraa 

op{tinskite komunalni slu`bi. Nikakvi posebni postapki ne se prezemaa vo spravuvaweto 

so vi{okot cvrst otpad. Naj~esto deponiraweto se prave{e spored lokalno 

usvoenata praksa. Bidej}i najgolemiot broj begalci smesteni kaj semejstvata i vo kolektivnite 

kampovi se nao|aa vo skopskiot i vo tetovskiot region, otpadot se nose{e vo 

deponijata Drisla. Vo drugite regioni deponiraweto na cvrstiot otpad se prave{e vo 

divi deponii ili buni{ta {to e odraz na nepodgotvenosta na komunalnata infrastruktura 

na zemjata vo celost. Statisti~ki podatoci za otpadot od begalcite smesteni kaj 

semejstvata i vo kolektivnite centri ne bea napraveni. Se procenuva deka tie napravile 

maksimum 40.000 toni cvrst otpad. 

41 

5 



42 

■ Snabduvawe so voda 

Begalskite kampovi se snabduvaa so voda od kamioni so cisterni, bunari i izvori. 

Vrvot na begalskata kriza se sovpadna so visokite letni temperaturi koi ja zgolemija 

potrebata za snabduvawe so voda i go zgolemija koristeweto na sistemite za snabduvawe 

so voda. Ova dovede do nedostig na voda vo kampovite i vo mesnite zaednici. I pokraj 

ovie periodi~ni problemi, begalcite se snabduvaa so voda so prifatliv kvalitet i 

kvantitet, bez dolgoro~ni posledici. 

Kaj misijata na UNEP postoe{e zagriènost za posledicite od begalskata kriza 

za izvorot Ra{~e, koj e glaven izvor na voda za piewe vo zemjata. Izvorot vo prosek dava 

6000 litri voda vo sekunda, od koi polovinata ja koristat 500.000 ìteli na Skopje. 

Pri odbiraweto na lokaciite za begalskite kampovi Vladata nema{e izgraden 

ekolo{ki kriterium. Kako rezultat na toa, pet kampovi bea locirani vo za{titnata 

zona na izvorot Ra{~e. Kampovite Bojane i Radu{a se nao|aa vo „prvata za{titna zona“, 

a kampovite Nepro{teno, Senokos i êgrene bea vo „vtorata za{titna zona“. Celta 

be{e kampovite da imaat lesen pristap do pivka voda. 

Pokraj nesoodvetnoto locirawe na kampovite ne se prezemaa adekvatni merki 

za minimizirawe na opasnosta od zagaduvawe na podzemnite vodi so otpadnite vodi. Vo 

kampovite Bojane, Radu{a i Senokos se koristele toaleti so popivatelni jami. Ovie 

jami bea zamenati so zatvoreni tankovi, no dve nedeli po kulminacijata na brojot na 

begalcite. 

Momentalno ne postojat uverlivi podatoci koi indiciraat deka kampovite 

locirani vo za{titnata zona imaa {tetno vlijanie vrz kvalitetot na vodata od izvorot 

Ra{~e. Sepak, detalnata studija koja se sproveduva so finansiska i tehni~ka pomo{ od 

Danska, a vo sorabotka so 

Vladata, }e obezbedi dodatni 

podatoci. 

Izvorot Ra{~e

■ Otpadni vodi 

Vo upravuvaweto so otpadnite vodi vo begalskite kampovi se koristea dva vida 

sistemi. Na po~etokot na prilivot na begalcite vo kampovite Bojane, Radu{a, Senokos 

i Stenkovec I i II (karta 7) se upotrebuvaa toaleti so popivatelni jami, a vo kampovite 

Nepro{teno i êgrane se koristea zatvoreni metalni tankovi. Ovie tankovi redovno 

gi prazne{e JP Drisla i otpadot se nose{e vo pre~istitelnata stanica vo Struga. 

Raste~kata zagriènost za potencijalnoto zagaduvawe na podzemnite vodi na izvorot 

Ra{~e poradi popivatelnite jami, go pottikna zamenuvaweto so zatvoreni tankovi vo 

kampovite Bojane, Radu{a i Senokos. Ovie merki se prezedoa duri toga{ koga prilivot 

na begalcite doìvea kulminacija. Prazneweto na tankovite i transportot na otpadnite 

vodi do Struga, za nivno pre~istuvawe, be{e vo nadle`nost na JP Drisla. 

Pre~istitelnata stanica vo Struga 

43 

5 



44 

Stanicata vo Struga, edinstvena koja raboti vo Makedonija, gi pre~istuva{e 

sobranite otpadni vodi od kampovite. Stanicata godi{no pre~istvuva okolu ~etiri 

milioni m3 otpadni vodi i im sluì na okolu 120.000 ìteli od op{tinite Struga i 

Ohrid. Od begalskite kampovi JP Drisla sobra 6.639 m3 otpadni vodi, a pre~istitelnata 

stanica za otpadni vodi vo Struga prijavi priem i pre~istuvawe na 2.002 m3 otpadni 

vodi. [to se slu~i so ostanatite 4.637 m3 otpadni vodi, ne se znae. Toa ukaùva na potrebata 

od silen nacionalen sistem za sobirawe i pre~istuvawe na otpadnite vodi. 

Analizite na Proakva, pretprijatieto odgovorno za pre~istuvawe na efluenti vo 

Struga, ukaùvaat na toa deka otpadnite vodi od begalskite kampovi bea ponerazredeni 

i so povisoki kocentracii na polutanti, za razlika od tipi~niot otpad na mesnoto 

naselenie. 

Begalcite, smesteni vo doma}instvata i vo kolektivnite centri, osobeno vo 

urbanite sredini, go optovarija sistemot za sobirawe otpadni vodi. Vi{okot otpadni 

vodi se sobira{e vo septi~ki tankovi ili vo op{tinskite kanalizacioni sistemi i se 

otstranuva{e spored lokalnata praksa. Vo mnogu slu~ai, nepro~istenite otpadni vodi 

direktno se ispu{taa vo rekite Vardar, Struma i Crn Drim. Vo kolektivnite centri 

vo Pretor, vo blizina na Prespanskoto Ezero, nepro~istenata otpadna voda od begalcite 

se ispu{ta{e vo ezeroto bidej}i pro~istitelnata stanica ne raboti. Isto taka, vo 

periodot od mart do juni, vo ezeroto se ispu{ta{e nepro~isten otpad od 1.000 begalci 

smesteni vo semejstva. Misijata ne moè{e da izvr{i procenka na sevkupniot 

ekolo{ki efekt {to ovie ispu{tawa go napravija bidej}i otpadnite vodi {to gi sozdavaat 

17.000 ìteli od regionot, isto taka, bez pre~istuvawe se ispu{taat vo ezeroto. 

■ [umi i biodiverzitet 

Vo Makedonija ilegalnoto se~ewe na {umite i loveweto na ìvotnite be{e 

minimizirano so snabduvaweto so zgotveni ili studeni jadewa. Prijaveni se minorni 

incidenti na lov i se~ewe na drvja vo kampovite, na primer, vo êgrene i vo Stenkovec 

II i, vo takvite slu~ai, upravata reagira{e so davawe topli ili studeni jadewa i/ili 

pe~ki i gorivo. Dologoro~nite efekti ne se evidentirani. Begalcite smesteni vo semejstvata 

ili vo kolektivnite centri ne im na{tetija na {umite i na biodiverzitetot.

■ Zemjodelski povr{ini 

Vo procesot na izbirawe lokacii za kampovite, vo globala, se izbiraat ramni 

povr{ini koi imaat i dobra drenaà. Naj~esto zemjodelskite povr{ini imaat idealni 

uslovi. Vo Makedonija kampovite Radu{a i Blace bea postaveni na povr{ini koi do 

neodamna se koristea vo zemjodelieto. Iako UNHCR gi ras~isti ovie mesta po nivnoto 

zatvorawe, sepak, tie v idnina ne }e moàt da se koristat za zemjodelstvo, bidej}i golem 

del od povr{inite se prekrieni so ~akal. Za vreme na prestojot na misijata se ima{e 

predvid sproveduvaweto na Proektot za brzo dejstvuvawe na UNHCR za rehabilitacija 

na mestoto Radu{a, vo sorabotka so lokalnite zemjoposednici. Me|utoa, za rehabilitacija 

na mestoto Blace, koe zafa}a samo tri hektari, ne se prezemeni soodvetni 

merki. Izraboten e inovativen proekt za pretvorawe na 52 hektari neproduktivna 

po~va vo begalskiot kamp êgrene vo trening centar za permakulturi. 

Tranzitniot kamp Blace 

45 

5 


6 


46 

Institucionalni 

kapaciteti za upravuvawe 

so ìvotnata sredina 

Za vreme na misijata na UNEP se formira specijalna podgrupa za procenka na 

institucionalnite kapaciteti za upravuvawe so ìvotnata sredina. Podgrupata 

napravi intervjua so mnogu pretstavnici od klu~nite vladini ministerstva i 

agencii, od industriskite i nevladinite organizacii. Tie, isto taka, gi razgleduvaa 

relevantnite zakoni, propisi, izve{tai i drugite vidovi dokumentacija. Sledniov del 

gi sumira glavnite to~ki vrz osnova na ekolo{kiot kontekst opi{an vo vtorata glava. 

Soodvetnite preporaki se nao|aat vo sedmata glava. 

Osvrt 

Institucionalnata struktura za upravuvawe so ìvotnata sredina pominuva niz 

zna~ajni promeni vo poslednive godini. Tie delumno se odraz na po{irokiot politi~ki 

kontekst no, isto taka, se proizlezeni od NEAP, koj dovede do sozdavawe na 

Ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe. Vo kusite i srednoro~nite 

prioriteti na NEAP spa|aat podobruvaweto na Zakonot za za{tita na 

ìvotnata sredina (1996 godina); potrebata za procenki na ìvotnata sredina i sozdavaweto 

nezavisna Agencija za ìvotna sredina. Vo kratkoro~nite i srednoro~nite 

prioriteti se vklu~uvaat i sozdavaweto nov zakon za kvalitetot na vozduhot, podobruvaweto 

na zakonite za vodite i za otpadot; donesuvaweto nov zakon za za{tita na prirodata; 

zajaknuvaweto na sistemot za ekolo{ki dozvoli i negovoto sproveduvawe; donesuvaweto 

provizii koi se vo soglasnost so Arhuskata konvencija i so direktivata na 

Evropskata unija za pristap do informaciite od oblasta na ìvotnata sredina.

Odgovornosti na dràvata 

Vo 1998 godina M@SPP stana nezavisno, otkako se oddvoi od Ministerstvoto za 

urbanizam i za grade`ni{tvo koe, pak, so zakon se ukina vo letoto 2000. Spored zakonot, 

M@SPP ima pravo na monitoring, za{tita i podobruvawe na ìvotnata sredina odnosno 

monitoring na vodata, po~vata, vozduhot, bu~avata, radijacijata i biodiverzitetot. 

Isto taka, Ministerstvoto ima pravo da sozdava mehanizmi za samofinansirawe, da 

izgraduva standardi i pravila i da sproveduva inspekcii. Vo nego momentalno ima 

vraboteno 81 lice so celosno rabotno vreme i 15 so razli~ni dogovori. Buxetot na 

M@SPP za 2000 godina iznesuva{e okolu 2.56 milioni evra (2.17 milioni USD) 

Ministerot za ìvotna sredina Toni Popovski potpi{uva Memorandum 

na razbirawe so Donald Kanijaru, pretsedatel na misijata 

{to e deset pati pove}e vo odnos na 1999 godina. 

Ministerstvoto e podeleno vo ~etiri oddeli: Regulativa i standardizacija, 

Odr`liv razvoj, Me|unarodna sorabotka i Informativen centar za ìvotna sredina. 

Pod nadle`nost na Ministerstvoto rabotat i Agencijata za ìvotna sredina, 

Dràvniot inspektorat za ìvotna sredina i Fondot za ìvotna sredina. Dva drugi 

oddeli sproveduvaat konkretni proekti i toa proektot za Spas na Dojranskoto Ezero i 

proektot Integralna za{tita na Ohridskoto Ezero. 

47 

6 

Institucionalni kapaciteti za upravuvawe so ìvotnata sredina


Se o~ekuva Agencijata za ìvotna sredina da stane samostojna vo tekot na 2001 godina. 

Spored ova scenario novata Agencija za ìvotna sredina }e sproveduva programi so koi 

}e se postignuvaat celite na M@SPP. 

48 

Nekolku drugi vladini ministerstva i dràvni agencii, do opredelena mera, imaat vlijanie 

vo ekologijata. Takvi se Ministerstvoto za zemjodelie, {umarstvo i 

vodostopanstvo; Ministerstvoto za soobra}aj i vrski; Ministerstvoto za zdravstvo, 

Republi~kiot zavod za zdravstvena za{tita i Republi~kiot hidrometeorolo{ki zavod. 

Vakvata raspredelba na odgovornostite za ìvotnata sredina e rezultat na ~estoto 

restrukturirawe na instituciite koe dovede do nenavremeno sproveduvawe na zakonite 

i do nezabeleìtelni beneficii. 

Upravuvaweto so vodite e tipi~en primer za toa. Odgovornosta za vodite e 

locirana vo ~etiri ministerstva i site primenuvaat zakoni relevantni za upravuvaweto 

so vodite. Potrebna e jasna podelba na odgovornostite so cel da se vospostavi 

pravilna politika za pre~istuvawe na otpadnite vodi i odrùvawe na soodvetna 

infrastruktura za upravuvawe so vodite. I samoto nabquduvawe ne e efikasno. 

Integracijata na srodnite oblasti i funkcii }e go zabrza donesuvaweto na odlukite, 

}e ja zgolemi efikasnosta i }e ja naglasi vrednosta na oskudnite sredstva. 

Me|unarodna sorabotka i strate{ka vizija 

Vo poslednite nekolku godini Makedonija ima potpi{ano mnogu zna~ajni 

me|unarodni, regionalni i bilateralni konvencii i dogovori. Na me|unarodno nivo 

dràvata e ~lenka na Bazelskata konvencija, na Arhuskata konvencija, na Vienskata 

konvencija za za{tita na ozonskata obvivka, na Ramkovnata konvencija za klimatski 

promeni, na Konvencijata za biolo{kata raznovidnost, na Konvencijata za 

dalekuse`noto prekugrani~no zagaduvawe na vozduhot i na drugi konvencii. 

Makedonija igra va`na uloga vo regionalnite ekolo{ki inicijativi za sorabotki. 

Bilateralniot Memorandum za razbirawe so Grcija i so Albanija gi podobruva zaedni~kite 

ekolo{ki napori. M@SPP izgotvuva strategija za odr`liv razvoj (Agenda 21). 

Kako ~lenka na Regionalnata programa za rekonstrukcija na ìvotnata sredina vo 

Jugoisto~na Evropa (REReP), dràvata e vklu~ena vo sorabotkata so drugite balkanski 

dràvi koi baraat zajaknuvawe na razvojot na ekolo{kata politika i na instituciite 

na Balkanot. REPeP, koj e osnovan vo mart 2000 godina, ima cel da obezbedi finansii za 

prioritetnite ekolo{kite proekti na dràvite ~lenki. Sepak, programata s# u{te go 

nema postignato nivoto na me|unarodna pomo{ potrebno za poddr{ka na sopstvenata 

agenda.

Makedonija gi adaptira svoite ekolo{ki provizii za da bidat sli~ni so onie na 

dràvite ~lenki na Evropskata unija. Evropskata komisija, i tehni~ki i finansiski, 

mu dava pomo{ na procesot na adaptacijata. Do krajot na 2000 godina se o~ekuva 

potpi{uvawe na Dogovorot za asocijacija i za sorabotka so Evropskata unija. 

Ovoj me|unaroden, regionalen i nacionalen razvoj e podloga za sozdavawe 

zakonska ramka za za{tita na ìvotnata sredina. Sepak, na Makedonija & ostanuvaat 

nekolku predizvici. Najva`na e potrebata od postoewe jasna strate{ka vizija za 

obezbeduvawe siguren pravec i sorabotka so me|unarodnite partneri na zemjata. Me|u 

drugoto, ovoj proces bara usoglasuvawe i racionalizacija na vladinite strategii i na 

legislativata. 

Lokalna i regionalna administracija 

Spored sega{niot zakon, vo nadle`nost na op{tinite vleguvaat snabduvaweto so 

voda, zelenite povr{ini, higienata i otstranuvaweto na cvrstiot otpad. Vo nivna 

nadle`nost spa|aat i grade`ni{tvoto, planskoto koristewe na zemji{teto i urbanisti~koto 

planirawe. Na zakonodastvoto mu pretstoi primena na programata za ponatomo{na 

decentralizacija. 

Od 123 op{tini vo dràvata samo okolu edna destina imaat izraboteno Lokalni 

ekolo{ki akcioni planovi (LEAP). Ovie planovi se sponzoriraat na lokalno nivo. 

Kako {to e prethodno spomenato vo tretata glava, proektot za dobivawe konsenzus vo 

poddr{kata na LEAP vo Veles zbliì {irok spektar zainteresirani strani. 

Noviot nacionalen prostoren plan }e go opredeli vidot na koristeweto na 

zemji{teto vo razli~ni oblasti i }e bide nadopolnet so lokalni planovi. Ova, na krajot, 

}e obezbedi seopfatna i koherentna osnova za ovlastuvawe na novite aktivnosti. 

Vo Makedonija ne postoi regionalno nivo na javna administracija iako postojat 

razli~ni individualni ministerstva i javni servisi koi rakovodat so podra~ni 

edinici, odgovorni za nekolku op{tini. 

49 

6 



50 

Instrumenti za upravuvawe so ìvotnata 

sredina 

Lo{ata ekonomska situacija vo periodot na tranzicijata, koj slede{e po 

osamostojuvaweto, ja napravija dràvata i lokalnata dano~na osnova nesoodvetna za 

poddr{ka na potrebnite programi za ìvotnata sredina. Fondot za ìvotna sredina 

(Eko-fondot) na M@SPP dobiva finansiski sredstva od taksata za registracija na 

vozilata. Vo migov dobiva okolu 700.000 USD godi{no. Spored nacrt-zakonot na 

Fondot za ìvotna sredina toj bi bil ponezavisen od M@SPP i }e dobiva prihod od 

dano~nite taksi za benzinot i za tutunot. Se o~ekuva prihodot da iznesuva 3 milioni 

USD, suma dovolna za da se zadovolat ekolo{kite potrebi na dràvata. 

Monitoringot na kvalitetot na vozduhot i na vodata spa|a vo nadle`nost na 

pove}eslojnata administracija i toa e lo{o koordinirano. Dodeka oprema za monitoring 

i tehnikite vo Republi~kiot hidrometrolo{ki zavod se nesoodvetni i mu nedostigaat 

sredstva za usovr{uvawe, M@SPP ima moderna oprema koja ne ja koristi bidej}i 

personalot ne e obu~en za nejzino koristewe. Monitoringot koj se izveduva, ~esto ne gi 

vklu~uva va`nite parametri (na primer, te{kite metali) i se ~ini deka e nepravilno 

povrzan so nabquduvaweto na zdravjeto na populacijata. 

Sproveduvaweto na ekolo{kite propisi, glavno, go pravi Dràvniot inspektorat 

za ìvotna sredina. Inspektoratot ima edinaeset ~lenovi od koi sedum se inspektori. 

Iako site pretprijatija zagaduva~i podleàt na inspekcija, inspektoratot, 

glavno, se fokusira vrz golemite zagaduva~i koi gi ima okolu stotina vo zemjata. 

Momentalno se prigotvuva seopfaten popis na zagaduva~ite koj }e ovozmoùva sistematska 

selekcija na pretprijatijata za inspekcija. 

Inspekciite redovno pokrivaat {est oblasti: vozduhot, vodata, po~vata, 

bu~avata, za{titenoto posebno prirodno bogatstvo i radijacijata. Dozvolite za gradba 

i za rabota ne sodràt limit za zagaduvaweto. Zatoa inspektorite se sluàt so 

zakonite i so propisite. Postoe~kite propisi za maksimalno dozvolenite koncentracii 

na emisiite se zastareni i nesoodvetni. Koga }e se pre~ekori granicata, inspektorite 

moàt da opredelat pari~na kazna, namaluvawe na proizvodstvoto ili da naredat 

instalirawe na oprema za remedijacija. Vo ekstremni slu~ai se prezema duri i 

zatvorawe na objektite. Spored regionalnite inspektori i drugite lica koi bea intervjuirani 

za ovaa procenka, sproveduvaweto na zakonskata regulativa strada od pravosudniot 

sistem koj ne e dovolno informiran za ekolo{kata praktika i za ekolo{kite 

zakoni. 

Na op{tinsko i na dràvno nivo, nekoi aspekti od ekolo{kata politika 

spa|aat vo nadle`nost na drugi inspektorati, a sorabotkata me|u inspektoratite, vo 

najgolem del od slu~aite, e nesistematska.

Ekolo{ka svest 

So Zakonot za ìvotna sredina gra|anite imaat pravo da bidat informirani za 

sostojbata na ìvotnata sredina, kako i za opasnostite za nea i za zdravjeto na lu|eto, 

javno ili na li~no barawe. Vo 1998 godina vo M@SPP be{e formiran Informativen 

centar za ìvotna sredina ~ija uloga e sozdavawe baza na seopfatni, to~ni i javno 

dostapni podatoci koi se odnesuvaat na kvalitetot i na promenite na ìvotnata sredina 

vo dràvata. 

Makedonija e prvata dràva koja ja ratifikuva Arhuskata konvencija. M@SPP 

razviva strategija za primena na ovaa konvencija, no ima potreba od upatstva kako da ja 

kompletira ovaa zada~a. 

Vo 1998 Makedonija se priklu~i na GLOBE programata i vovede ekolo{ko-obrazovni 

aktivnosti vo ~etiri osnovni i pet sredni u~ili{ta. Na nivo na osnovnite i 

srednite u~ili{ta ne postoi druga javna ekolo{ko-obrazovna programa. Na univerzitetsko 

nivo u{te od sredinata na 90-tite se nudat kursevi za studii za za{tita na 

ìvotnata sredina. 

51 

6 


7 


52 

Preporaki 

Voved 

Konfliktot na Kosovo zna~e{e dopolnitelen tovar na ve}e optovarenite resursi 

vo Makedonija. So isklu~ok na izvorot vo Ra{~e, kade s# u{te prodolùvaat internacionalnite 

ispituvawa i nabquduvawe, direktnite posledici za ìvotnata sredina 

do prilivot na okolu 260.000 begalci – najo~iglednata manifestacija na krizata vo 

Makedonija – se re~isi minimalni. 

Za sporedba, po{irokata politi~ka i ekonomska destabilizacija na Balkanot 

dovedoa do ekolo{ka degradacija vo Makedonija so posledici za zdravjeto na lu|eto i za 

prirodnoto funkcionirawe na ekosistemite. Spravuvaweto so ovie problemi e pokomplicirano. 

Iako vo poslednite decenii ekonomskata sostojba dovede do namaluvawe na 

industriskoto proizvodstvo, a konsekventno na toa i do namaluvawe na zagaduvaweto, 

sepak, postoi hroni~en nedostig od investirawe vo za{titata na ìvotnata sredina, 

taka {to vo periodot po Vtorata svetska vojna mnogu od zapostavenite oblasti ne se 

sanirani. 

Imaj}i gi predvid zaklu~ocite na UNEP za „àri{tata“ izdvoeni se dve oblasti 

koi imaat potreba od podobruvawe: 

• primena na ekolo{ki prifatlivi industriski procesi, vklu~uvaj}i gi i 

merkite za pravilno kontrolirawe na upotrebata na hemikaliite i 

• pravilno rakuvawe, skladirawe, pre~istuvawe i deponirawe na otpadot, bez 

ogled na toa dali stanuva zbor za cvrst, te~en, opasen ili neopasen, komunalen 

ili industriski otpad. 

O~igledno e deka dràvata se trudi da napreduva na poleto na ekolo{kata 

za{tita i deka poslednive godini se prezemaat zna~ajni ~ekori so toa {to se usvojuvaat 

ekolo{ki zakoni i se sozdavaat novi institucionalni strukturi. Sepak, ostanuvaat 

mnogu predizvici kako {to se finansiraweto i sproveduvaweto na zakonite. 

Me|unarodnata zaednica moè na Makedonija da i ja obezbedi krucijalnata 

tehni~ka i finansiska pomo{ potrebna za prioritetnite ekolo{ki incijativi. 

Za nadvore{nite donatori, vaèn stimul e postoeweto zaedni~ki akcii i 

posvetenosta vo obezbeduvaweto na sredstvata, na dràvno nivo. Slednive preporaki se 

zasnovaat na otkritijata objasneti vo prethodnite glavi, no site ne se izvedeni od tekstot.

Industriski „àri{ta“ 

1. Kombinatot za feroleguri od Jegunovce („HEK Jugohrom“) 

a) Za da se spre~i ponatamo{noto zagaduvawe, objektite vo koi se izveduvale procesi 

so hrom treba vedna{ da se is~istat, a hromniot otpad treba da se skladira i 

da se deponira so soodvetni metodi. 

b) Programata za otstranuvawe na hromot treba itno da se preraboti, a nejzinata 

primena da se zabrza. Treba da se ima predvid potrebata za dodatno mapirawe na 

prisustvoto na hromot vo podzemnite vodi. Najverojatno }e bidat potrebni i 

dodatni istra`ni bunari. Hromot treba pravilno da se oddeluva i da se deponira, 

a ne da se pretvora od Cr (VI) vo Cr (III). Programata treba da go opfa}a prostorot 

me|u fabrikata i rekata Vardar, a ne da bide ograni~ena poradi hidrolo{kata 

bariera. Treba da se izvr{i temelno ispituvawe na potencijalnoto zagaduvawe na 

podzemnite vodi na izvorot Ra{~e. 

v) Treba da se sprovedat postoe~kite predlozi za namaluvawe na emisiite na prav od 

trite pogolemi pe~ki. 

2. Organsko-hemiskata industrija Skopje (OHIS A.D.) 

a) Potrebna e seopfatna strategija za stopirawe na zagaduvaweto na po~vata i na 

podzemnite vodi od skladiranite 10.000 toni na tehni~kata smesa na NSN 

izomerite. Potrebno e dolgoro~no re{enie, no vo me|uvreme treba da se sproveduvaat 

merkite, kako {to se: 

• precizno utvrduvawe na metodot koj se koristel za skladirawe; 

• vr{ewe sevkupna procenka na kontaminacijata vo i nadvor od bazenite za 

skladirawe; 

• pokrivawe na skladi{niot prostor so izdr`liv materijal koj }e go spre~i isceduvaweto 

vo podzemnite vodi i emisiite vo vozduhot; 

• postavuvawe bunari za nabquduvawe koi }e se sledat na razli~ni nivoa na 

podzemnata voda okolu prostorot na skladi{teto. 

b) Dolgoro~nite merki treba da sodràt temelni ispituvawa na prirodata i stepenot 

na postoe~kata kontaminacija; kontrola i namaluvawe na zagaduvaweto 

{to e zakana za ~ovekovoto zdravje, merki za spre~uvawe kontaminiranata voda da 

stigne do rekata Vardar i dekontaminacija na zemjata. 

v) Kako sostaven del na sevkupnata strategija za pre~istuvawe i deponirawe na 

celiot opasen otpad od fabrikata treba da bide renoviraweto i moderniziraweto 

na objektot za pre~istuvawe na otpadnite vodi, za da moè da gi prima i 

pre~istuva vkupnite otpadni vodi. Ne smee da prodolì vleguvaweto na 

nepre~isteni otpadni vodi vo rekata Vardar. 

g) Isto taka, potrebni se i merki za namaluvawe na emisiite na sulfurniot dioksid. 

d) Deponiite i divite deponii koi se nao|aat vo samiot kompleks treba da se zatvorat, 

a neopasniot otpad da se odnese vo deponijata Drisla. Opasniot otpad treba 

oddelno da se sobira i da se skladira za soodvetno tretirawe. 

53 

7 

Preporaki


54 

3. Topilnicata za olovo i cink vo Veles („MHK Zletovo“) 

a) Ako za edna godina ne se obezbedat finansiski sredstva za potrebnite filtri i 

za ~istite tehnologii, toga{ rakovodstvoto zaedno so nadle`nite vladini institucii 

treba da gi proceni tro{ocite i pridobivkite od raboteweto na topilinicata, 

a pritoa da ja imaat predvid cenata za zdravjeto na lu|eto od gradot i od 

drugite relevantni faktori. 

b) Vo najkus rok postoe~kite stanici za monitoring na kvalitetot na vozduhot treba 

da se prelociraat poblisku do topilnicata za pobrzo registrirawe na podatocite 

za zgolemuvawe na zagaduvaweto, a so toa i na zgolemuvaweto na rizikot od 

opasnosta za zdravjeto. Dolgoro~no gledano, treba da se postavat dopolnitelni 

stanici koi postojano }e gi obezbeduvaat gra|anite i vlastite, kako i regionalnite 

zdravstveni i ekolo{ki rabotnici so navremeni predupreduvawa za 

rizicite od akutnite zdravstveni problemi. 

v) Treba da se prezemat itni merki za namaluvawe na emisiite na sulfuren dioksid 

i prav koj sodrì te{ki metali. 

g) Treba da se zabrza predlogot za rekonstrukcija na pre~istitelnata stanica za 

otpadni vodi. Koli~estvoto voda {to se koristi, treba da se namali so reciklirawe 

na vodata vo zatvoren sistem. Ne smee da prodolì vleguvaweto na 

nepre~isteni otpadni vodi vo rekata Vardar. 

d) Potrebno e da se sprovede programa na monitoring na po~vata i na podzemnite 

vodi, koja treba da go opfa}a prostorot na topilnicata, poplavuvanite povr{ini 

kako i oblastite po te~enieto na rekata. 

4. Rudnikot za cink i olovo vo Probi{tip („Rudnici Zletovo“). 

a) Treba da & se dade visok prioritet na izgradbata na pre~istitelna stanica za 

otpadni vodi na pogonot za proizvodstvo na koncentrati. 

b) Itno treba da se postavat istra`ni bunari po dolìnata na bazenot za sedimentacija 

na hidrojalovi{teto. 

v) Treba da se sprovede i istra`na programa za privatnite bunari koi se nao|aat po 

dolìnata na rekata Zletovska, od mestata kade {to se vlevaat rekite Koritnica 

i Kiselica. Te~enieto na rekata Kiselica treba da se prenaso~i za da ne minuva 

niz staroto hidrojalovi{te za da se izbegne vlijanieto od iscednite polutanti. 

g) Treba da se primenat merki za namaluvawe na nivoto na pravta koe se kreva so 

drobeweto na rudata. 

5. Termocentralata vo Bitola („REK Bitola“) 

a) Potrebno e da se prezemat nekolku merki za re{avawe na problemot na zagaduvaweto 

koj doa|a od deponijata: 

• da se podeli oblasta na parceli; 

• da se podelat parcelite, so upotreba na sloevi od lete~ka pepel i zgura 

prekrieni so rapav materijal za da se spre~i {ireweto na pepelta i na zgurata vo 

okolinata;

• da se koristat parcelite edna po edna; da se zasadi vegetacija na parcelite koi 

ne se koristat za da se zgolemi isparuvaweto na do`dovnata voda a da se namali 

isceduvaweto na kontaminantite vo podzemnata voda i, 

• da se napravi sistem za drenaà na dnoto na deponijata za spravuvawe so isceduvaweto 

i prokapuvaweto. 

b) Treba da se primenat tehni~ki re{enija za namaluvawe na emisiite na lete~kata 

pepel i sulfurniot dioksid od kombinatot. 

v) Po~vata i podzemnite vodi kaj termocentralata i vo bliskite oblasti, verojatno, 

se zagadeni i vo rekata, verojatno, vleguvaat zagadeni podzemni vodi. 

g) Treba da se spre~i istekuvaweto na nepre~istenite odpadni vodi od centralata 

so toa {to }e se zamenat bazenite za neutralizacija so soodvetna stanica za 

pre~istuvawe na otpadnite vodi i so rekonstrukcijata na masleniot separator da 

se usoglasat koli~estvata na otpadnite vodi. 

d) Treba da se ispita mo`nosta za iskoristuvawe na otpadnata toplina za zagrevawe 

na Bitola so vi{okot od toplinata. 

Drugite poseteni industriski mesta 

6. Deponijata Drisla vo blizina na Skopje 

a) Sozdavaweto uslovi za dolgoro~no i ekolo{ki bezbedno rabotewe na Drisla 

pretstavuva nacionalen prioritet. Nesproveduvaweto na soodvetnite ekolo{kobezbedni 

merki, vklu~uvaj}i gi i dolu spomenatite, moè da rezultira vo prerasnuvawe 

na Drisla vo „àri{te“. 

b) S# dodeka na samoto mesto ne se izgradat objekti za soodveten tretman na otpadot, 

opasniot otpad treba oddelno da se sobira, potoa da se skladira i da se eksportira. 

v) Monitoring programata na deponijata treba da se pro{iri i da gi opfati opasnite, 

rastvorlivi vo voda organski i neorganski sostojki. 

g) Postoi potreba za podobruvawe na upravuvaweto so medicinskiot otpad. Treba da 

se prezemat takvi merki koi }e gi obvrzat sozdava~ite na medicinskiot otpad da 

gi koristat pe~kite za spaluvawe na medicinskiot otpad vo Drisla. 

d) Delovite vo koi s# u{te ne se deponira otpad treba da se izmenat za da bidat 

ekolo{ki bezbedni, odnosno treba da se postavi za{titna podloga, za spre~uvawe 

na zagaduvaweto od otpadnite vodi. 

7. Fabrikata za ve{ta~ki |ubriva vo Veles („MHK Zletovo“) 

a) Za da se namalat emisiite na pravta, treba da se instaliraat poefikasni kolektori 

za pravta i posoodvetna izolacija. Na rabotnicite im treba obuka, pottik 

za primena na praksata na {tedeweto na surovinite i obuka za spre~uvawe na 

zagaduvaweto. 

b) Treba da se zabrza rekonstrukcijata na pre~istitelnata stanica za otpadni vodi 

za da se spre~i vleguvaweto na nepre~istenite otpadni vodi vo rekata Vardar. 

v) Treba da se namali koli~estvoto na voda od procesite so nejzino reciklirawe vo 

zatvoren sistem. 

55 

7 

Preporaki


56 

g) Za da se spre~i izlevaweto na gipseniot talog vo rekata Vardar, deponijata treba 

da se redizajnira taka {to }e vklu~i brana i ve{ta~ko ezero, sli~no kako hidrojalovi{tata 

vo rudarskata industrija. Vodata od ve{ta~koto ezero }e moè da se 

reciklira i da se koristi kako voda vo procesite. 

8. Rudnikot za bakar vo Radovi{ („Bu~im SC“) 

a) Treba da se zabrza praksata na pre~istuvawe na otpadnite vodi koja vklu~uva 

otstranuvawe na te{kite metali. 

b) Ako se ima predvid opasnosta za podzemnite vodi, toga{ monitoring programata 

na rudnikot treba da se pro{iri i da gi opfa}a te{kite metali kako {to se 

olovoto, kadmiumot i hromot. 

v) Postoi opasnost od infiltrirawe na voda so te{ki metali od branata na hidrojalovi{teto 

vo visokite podzemni vodi, nizvodno, osobeno vo do`dlivite periodi. 

Postoi potreba od dodatno nabquduvawe za da se utvrdi prisustvoto i stepenot 

na zagaduvaweto. 

g) Naporite da se stabiliziraat emisiite na pravta od branata na hidrojalovi{teto 

treba da zna~at i namaluvawe na emisiite vo seloto. 

9. Fabrikata za prerabotka na metalite vo Ki~evo 

(„Tane Caleski“) 

a) Postoi itna potreba za upravuvawe so nusproizvodite i so otpadot. 

b) Treba da se is~istat bazenite za sedimentacija i neutralizacija i da se izgradi 

sosema nov objekt za otpadni vodi i za separirawe na masloto. 

v) Postoi potreba za bunari i za ispituvawe na sostojbata so po~vata i vodata okolu 

fabrikata i vo oblastite koi se zasegnati. 

g) Za da se izbegne ponatamo{noto zagaduvawe na po~vata i podzemnite vodi so 

maslo, treba da se namali koli~estvoto maslo koe se gubi pri procesite i da se 

izgradi objekt za skladirawe (so podloga na dnoto). Po~vata zagadena so maslo 

treba da se sobira i da se ~uva s# dodeka ne se organizira pravilnoto pre~istuvawe. 

10. Rudnikot Lojane 

a) Mestoto treba vedna{ celosno ekolo{ki da se ispita. Bez odolùvawe treba da 

se primenat preporakite za namaluvawe na opasnostite i treba da se poddrùvaat 

dolgoro~nite merki za dekontaminacija i za za{tita na ìvotnata sredina. 

Upravuvawe so ekolo{kite posledici od begalskata 

kriza 

11. Pri pojavata na kakva bilo humanitarna katastrofa treba da se koristi inventarizacijata 

bazirana na tehnologijata GIS i drugite najnovi podatoci za da se identifikuvaat 

problemati~nite ekolo{ki oblasti vo dràvata. So ova }e se ovozmoì 

izbor na mestata koi }e imaat mali negativni posledici za ìvotnata sredina, 

a }e pretstavuvaat golem potencijal za povtorniot razvoj.

Isto taka, }e se ovozmoì koristewe na takvi tehnologii so koi }e se minimalizira 

vlijanieto na ìvotnata sredina. Vo ovoj proces moàt da pomognat 

Ekolo{kite informativni centri na UNEP i UNHCR. Pri procesot na birawe na 

kampovite za begalci treba da se koristat podatocite od kompetentnite dràvni 

ekolo{ki organizacii kako i od nevladinite i me|uvladinite organizacii i od 

op{tinite. 

12. Vo po~etokot na sekoja begalska kriza treba da se koristi ocenka na ìvotniot 

ciklus kako osnovno sredstvo za planirawe. Vakviot pristap bara vo idnina mestoto 

za smestuvawe na begalcite da se razgleduva pri procesot na izbor na mesto i vo 

tekot na sekoja posledovatelna faza na upravuvaweto. Celta na vakvata procenka e 

ovozmoùvawe primena na soodvetnite tehnologii na lice mesto, a tie }e pomognat 

vo rehabilitacijata i razvojot po najniska cena. Prioritet treba da bide prenamenata 

na ovie mesta po nivnata upotreba pri {to lokalnata zaednica treba da ima 

zabeleìtelna dolgoro~na polza. 

13. Iako UNHCR dade s# od sebe za da pomogne vo procesot na rehabilitacijata na kampovite, 

celosnata rehabilitacija be{e onevozmoèna poradi nedostigot na sponzorski 

sredstva i poradi nezainteresiranosta. Pridobivkite za ìvotnata sredina 

od naporite za rehabilitacija treba da se procenat i da se sporedat so drugite 

ekolo{ki prioriteti na dràvata, kako {to se rehabilitacijata na industriskite 

„àri{ta“ ili vospostavuvaweto na infrastruktura za upravuvawe so cvrstiot 

otpad. 

14. So cel da se namali sozdavaweto na cvrstiot otpad, polisite za nabavka, usvoeni od 

agenciite za pomo{ i donaciite, treba da naloàt kupuvawe proizvodi so minimalno 

pakuvawe ili na proizvodi so pakuvawa koi celosno biolo{ki se 

razloùvaat. Prioritet treba da imaat proizvodite koi se pravat na odr`liv 

na~in, so toa {to niv }e moè i lokalnoto naselenie da gi koristi po repatrijacijata 

na begalcite. 

15. So cel da se namalat mo`nostite za zagaduvawe, treba da se koristat zatvoreni 

tankovi vo upravuvaweto so otpadnite vodi. Popivatelni jami moàt da se koristat 

tamu kade {to, so sigurnost, geofizi~kite i hidrolo{kite uslovi ne 

ovozmoùvaat kontakt so podzemnite vodi. Treba da se razvie podobar sistem za 

sobirawe i za pre~istuvawe na otpadnite vodi od begalcite so {to }e se osigura 

sovpa|awe na koli~estvoto sobrana voda {to go prima pro~istitelnata stanica. 

Treba da se primenuvaat visoki pari~ni kazni za da se spre~i nelegalnoto deponirawe 

na odgovornite za otpadot. 

16. UNHCR ima izraboteno ekolo{ki vodi~i i polisi so koi se minimizira vlijanieto 

na begalcite vrz ìvotnata sredina. Ovie dokumenti ne bea navreme distribuirani 

do zasegnatite agencii i do upravnicite na kampovite. Zatoa UNHCR 

treba da prezeme merki za podobruvawe na distribucijata na materijalite na 

samiot po~etok na begalskiot priliv. 

17. Za da se napravi procenka na specifi~nite vlijanija po ìvotnata sredina na 

lokaciite na begalskite kampovi treba da se pravat standardizirani fotografii 

pred, po i za vreme na nivnoto koristewe od begalcite. Ovaa tehnika poznata kako 

Photopoint nabquduvawe pomaga vo dokumentiraweto na uslovite vo tekot na nastanite 

so begalcite, a voedno se izbegnuvaat la`nite barawa za o{teta. 

57 

7 

Preporaki


58 

18. Posebni preporaki za rabota so begalcite 

a) Kampot Blace 

Postoi predlog deka mestoto treba da se iskoristi za izgradba na pograni~ni 

objekti koi nudat uslugi. Odlukata za predlogot treba da se donese vo sorabotka 

so zemjoposednicite i treba da se isplati soodvetna kompenzacija za zagubenata 

korisna povr{ina. Ako se izgradat dodatni pograni~ni objekti, treba da se vodi 

smetka za namaluvawe na vlijanieto vrz ìvotnite resursi na re~nata terasa i 

vrz kvalitetot na vodata na rekata Lepenec. 

b) Kampot Bojane 

Vo najkus moèn rok treba da se spre~i nelegalnoto frlawe otpad od lokalnoto 

naselenie za da se spre~i potencijalnoto zagaduvawe na izvorot Ra{~e. Treba da 

se postavat znaci so koi }e se obeleì granicata na za{titenata zona i da se 

sproveduvaat kazni za spre~uvawe na nelegalnoto frlawe otpad. Dolgoro~no 

gledano, lokalnite op{tini treba da razvijat strategija za upravuvawe so 

cvrstiot otpad, namaluvawe i reciklirawe kako i programi za ekolo{ko educirawe 

i razvivawe na svesta na zaednicata. 

v) Kampot êgrene 

Trening centarot za permakulturi se podgotvuva, vo nadle`nost na CARE 

International, 12 meseci, a vo drugiot period, proektot }e se nao|a pod nadle`nost 

na lokalnite NVO i na centarot za permakulturi i za edukativno rekreativni 

objekti. Momentalno proektot vleguva vo ~etvrtata faza poznata kako 

„odr`liva“ faza. Ovaa faza ima potreba od poddr{ka na donatori za da profunkcionira 

centarot so obrt na sopstveni sredstva. 

g) Kampot Nepro{teno 

Na lokacijata ne e izvr{ena rehabilitacija poradi politi~kata raspravija za 

idnata upotreba na mestoto. Vo tekovniot plan se planira izgradba na grobi{ta 

za op{tinata Tetovo, no lokalnoto naselenie se iskaàlo za izgradba na sportski 

objekt. Zaednicata treba da re{i za idnata upotreba na mestoto. 

d) Kampot Radu{a 

Neodamna UNHCR im obezbedi sredstva na sopstvenicite na zemjata za rehabilitacija. 

Vo tekot na procesot na rehabilitacijata treba da se ima predvid negovata 

specifi~na mestopolo`ba poradi podzemnite vodi i treba da se odbegnuva 

upotrebata na kakvi bilo ve{ta~ki |ubriva i pesticidi. 

|) Kampot Senokos 

Rehabilitacijata na ova mesto ja izveduvaa Mercy Corps International za UNHCR. Se 

izvr{i stabilizacija na potokot koj te~e niz kampot i rehabilitacija na

lokalniot fudbalski teren. Zaednicata ja zastapuva op{tinata koja e nadle`na 

za ponatamo{niot razvoj. 

e) Kampot Stenkovec I 

Treba da se obezbedi soodvetna kompenzacija ili pomo{ za da moè mestoto povtorno 

da profunkcionira kako aerodrom. 

`) Kolektivniot centar Pretor 

Ako se ima predvid zna~eweto na prespanskiot region, potrebni se donacii za 

razvivawe strategija za upravuvawe so otpadnite vodi i so cvrstiot otpad. 

Postoe~kite pro~istitelni stanici, koi momentalno ne funkcioniraat, treba da 

se popravat i da se podobrat. 

z) Kolektivniot centar Radu{a 

Za vreme na prestojot na misijata vo ovoj kolektiven centar bea smesteni begalcite 

i toj se koriste{e kako postojan objekt. Iako za ovoj objekt ne se povrzani 

nekoi pozna~ajni ekolo{ki vlijanija, sepak, momentalno poradi nepravilnoto 

snabduvawe so elektri~na energija ne raboti pre~istitelnata stanica za kanalizacioni 

otpadni vodi. Kako posledica na toa, kanalizacijata se ispu{ta vo 

lokalnite reki. Zatoa e potrebna poddr{ka od donatorite za iznao|awe lokalni 

izvori za proizvodstvo na energija kako i za obnovuvawe na postoe~kite. 

y) Kolektivniot centar [uto Orizari 

Ova mesto od neodamna se prenameni za smestuvawe na romskite begalci. 

Centarot se nao|a na zemja koja porano se koristela kako nelegalna deponija. 

Kako rezultat na toa, mestoto nema vegetativna pokrivka i strada od erozija i od 

pravta koja ja nosi veterot. Sproveduvaweto na proektot za permakulturi }e pridonese 

za ozelenuvawe na mestoto i za podobruvawe na kvalitetot na ìvotot na 

begalcite. So ova moè da se sozdadat uslovi za zadovoluvawe na potrebite za 

hrana na stanarite od kampot. 

59 

7 

Preporaki


60 

Institucionalni kapaciteti za upravuvawe so 

ìvotnata sredina 

Op{ti preporaki 

19. Treba celosno da se poddrì procesot na osovremuvawe na NEAP. Vo procesot povtorno 

treba da se vklu~at konsultacii so site zainteresirani vladini i nevladini 

institucii. Revidiraniot NEAP treba da gi vklu~uva procenkata za tro{ocite, 

utvrduvaweto na planiranite finansiski izvori za sekoj proekt, rasporedot za 

sproveduvawe na proektite i jasnite celi. Strategijata na nacionalnata Agenda 21 

treba da se koordinira so sekoe vnesuvawe novi podatoci vo NEAP, za da se obezbedi 

koherentnost i efektivna koordinacija na politikata i na zakonite. 

20. Zna~ajno e Vladata da izraboti silna strate{ka vizija za upravuvawe so ìvotnata 

sredina. Me|u drugoto, ova bara zajaknuvawe na ekolo{kite zakoni i na odgovornostite. 

Ekolo{kite strategii i prioriteti treba da im se prenesat na sponzorite, 

donatorite za da se zgolemi nivniot interes za ekolo{kata razvojna pomo{. 

21. Postoi potreba za nacionalna ekolo{ka nabquduva~ka programa za obezbeduvawe 

to~ni podatoci za nadle`nite, za politi~kite avtoriteti, za ekolo{kiot inspektorat, 

za zdravstvenite avtoriteti i za javnosta. Treba da se zgolemi brojot na 

stanicite i nabquduva~kite parametri, kolku {to go dozvoluvaat toa sredstvata, s# 

dodeka ne se izraboti seopfatna programa. Vladata i op{tinite treba da u~estvuvaat 

vo me|unarodnata nabquduva~ka mreà. 

22. Stapuvaweto na sila na ekolo{kite propisi treba da zajakne. Osobeno e va`no da se 

razvie i da se sproveduva sistemot na dozvoli i vedna{ da se usvoi nacrt-zakonot koj 

bara ocenka na vlijanieto vrz ìvotnata sredina. Krucijalna e podobrata sorabotka 

na nadle`nite inspektorati. Isto taka, treba da se ima predvid osposobuvaweto 

na sudiite i na studentite po pravo za primena na zakonite i na politikata za 

ìvotnata sredina. 

Op{ti preporaki 

23. Vozduh 

a) Revizijata na zakonite za kvalitetot na vozduhot treba da ovozmoì seopfaten i 

efektiven reìm za dozvoli i za inspekcija i da obezbedi koordinacija na 

dràvnite i lokalnite programi za monitoring i upravuvawe. 

b) Treba da se sozdade monitoring mreà za kvalitetot na vozduhot niz zemjata koja 

}e dava podatoci za kvalitetot na vozduhot vo okolinata, posebno vo urbanite 

mesta. Va`no e da se pod monitoring i drugi parametri za kvalitetot na vozduhot, 

kako te{kite metali i postojanite organski polutanti, osobeno vo oblastite 

kade {to postoi opasnost od vakvite polutanti. Za da se napravi procenka na 

opasnostite za ~ovekovoto zdravje i za zemjodelskite kulturi, treba da se vr{i 

kontrola na ozonot. 

v) Vaèn element vo strategijata na Makedonija za podobruvawe na kvalitetot na 

vozduhot treba da bide zgolemuvaweto na sorabotkata so EMER i so drugite 

me|unarodni tela.

24. Voda 

a) Dràvnite odgovornosti vo vrska so upravuvaweto so vodite treba da se konsolidiraat 

do stepen na prakti~nost ili, vo najmala mera, treba da postoi podobra 

koordinacija me|u nadle`nite institucii. 

b) Dràvata se soo~uva so predizvikot na sproveduvaweto na nacionalata strategija 

na otpadnite vodi. Preporakite koi se nao|aat vo ve}e spomenatiot izve{taj 

„Otpadni vodi, kvalitetot na vodite i upravuvawe so cvrstiot otpad na BJR 

Makedonija“ treba {to e mo`no poskoro da se sprovedat. Upravuvaweto so otpadnite 

vodi vo tetovsko-gostivarskiot region treba da bide prioritetno za da se 

namali potencijalnata opasnost za vodosnabduvaweto na Skopje. 

v) Dozvolite za ispu{tawe na otpadnite vodi i standardite za emisiite treba da se 

napravat vrz osnova na lokalnite hidrolo{ki, fizi~ki, hemiski uslovi i da 

bidat vo soglasnost so direktivite na Evropskata Unija. 

g) Planot za integralno upravuvawe so slivot na rekata Vardar treba da se 

sprovede. Ovoj pristap treba da bide vo soglasnost so Ramkovnata direktiva za 

vodi na Evropskata Unija pri {to treba da se imaat predvid prekugrani~nite 

uslovi. 

25. Cvrst otpad 

a) Vo dràvata treba itno da se zajaknat zakonskite propisi za upravuvawe so 

cvrstiot otpad i da se sprovede seopfatna stragegija niz zemjata. Tie treba da se 

baziraat na dorabotkata na nacionalnata strategija za upravuvawe so cvrstiot 

otpad od 1999 godina, koja e izrabotena so poddr{ka na FARE. Posebno treba da 

mu se posveti vnimanie na upravuvaweto so gradskiot otpad i na opasniot industriski 

otpad. 

b) Za da im se izleze presret na dolgoro~nite potrebi na dràvata postoi potreba 

od dodaten broj gradski deponii koi }e im soodvetstvuvaat na standardite za 

planirawe, supervizija i izvedba na Evropskata Unija. So ova }e se ovozmoì 

zatvoraweto na malite i nepravilno nadgleduvani deponii. 

v) Praksata na spaluvaweto na otpadot vo deponiite treba {to poskoro da se 

zabrani. Nadle`nite za deponijata treba postojano da go kompresiraat i pokrivaat 

otpadot so inertni materijali. 

26. Hemikalii 

a) Postoi itna potreba od politi~ki i zakonski propisi i merki za podobra kontrola 

na hemikaliite kako {to se PCB, supstanciite koi go osiroma{uvaat 

ozonot i zemjodelskite pesticidi i biocidi. Vo samata Vladina administracija 

treba da se napravi jasna podelba na nadle`nosta za ovoj problem. 

27. Biodiverzitet i pejza` 

a) So podobra komunikacija i sorabotka me|u M@SPP i Ministerstvoto za 

zemjodelie, {umarstvo i vodostopanstvo }e se postigne poefikasna konzervacija 

na prirodata i na zemji{nite povr{ini. 

b) Postoi itna potreba od izgotvuvawe, sproveduvawe i soodvetno finansirawe na 

planovite za upravuvawe so za{titenite oblasti. 

v) Treba da se vospostavi pro{irena i celosna koherentna mreà na za{titeni 

oblasti pri {to treba da se imaat predvid kriteriumite na Emerald Network 

(Mreàta smaragd) na Sovetot na Evropa i prioritetite na Panevropskata 

strategija za biolo{kata i pejza`nata raznovidnost. 

61 

7 

Preporaki


62 

g) Posebno vnimanie treba da mu se posveti na zajaknuvaweto na merkite za konzervacija 

i za mudro koristewe na Ohridskoto, Prespanskoto i na Dojranskoto 

Ezero. 

d) Ponatamo{niot razvoj i implementacija na Nacionalnata strategija za biodiverzitet 

treba da se fokusira vrz integriraweto na konzervacijata na prirodata 

{to e glavna komponenta na odr`liviot ekonomski razvoj, pred s# vo 

zemjodelieto, {umarstvoto, turizmot, vo upravuvaweto so vodata i vo transportniot 

sektor.

DODATOK I 

• 

BIBLIOGRAFIJA 

Izvori na industriski, institucionalni i ekolo{ki podatoci 

Agencija za ìvotna sredina 1999 

Sektorska studija za za{tita na prirodnoto nasledstvo 

Skopje, Makedonija 

Rudnikot Bu~im SC 2000 

Fizi~ko-hemiski i radiolo{ki podatoci za vodata za piewe 

Radovi{, Makedonija 

Danska agancija za za{tita na ìvotnata sredina 2000 

Upravuvawe so zagadenite prostori i zemji vo Centralna i Isto~na Evropa: Makedonija 

Kopenhagen, Danska 

Oddel za za{tita na prirodnite retkosti 2000 

Nacionalen ekolo{ki akcionen plan – Tehni~ki izve{taj za biodiverzitetot i upravuvaweto 

so za{titenite oblasti vo Makedonija 


Javno pretprijatie Drisla i Fond za za{tita na ìvotnata srdina 

Ekolo{ko-tehnolo{ki elaborat za za{tita na ìvotnata sredina od vlijanieto na 

cvrstiot sanitaren otpad na deponijata Drisla 


Javno pretprijatie Drisla 1997 

Izve{taj od izvedenite piezometri na terenot na odlagali{teto na deponijata Drisla 


Javno pretprijatie Drisla 

Ekolo{ko-tehnolo{ki proekt za za{tita na ìvotnata sredina od cvrstiot sanitaren 

otpad na deponijata Drisla 


Stopanska komora na Makedonija 2000 

Izve{tai za kompaniite 


Programata Fare na EU 1999 

Izvr{no rezime za razvoj na nacionallnata strategija za otpadni vodi 


Programata Fare na EU 1998 

Razvoj na NVO i resursni centri vo Makedonija 


63 

I


Makedonija i Svetskata banka 1997 

Nacionalen ekolo{ki akcionen plan: Sintezen izve{taj 


Jugohrom 2000 

Statisti~ki podatoci za monitoring na hemiskiot sostav na emisiite na gasovite 

(SO2 ,CO2 ,CO,O2 i N2 ), hemiskiot sostav na pra{inata vo gasovite, monitoring na SO2 i 

~adot, monitoring na vozdu{niot sediment, sostavot na otpadnite vodi i pre~istuvawe na 

vodata, vidovi masla koi Jugohrom gi koristi 

Jugohrom Makedonija 

64 

Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe 2000 

Prioriteti na Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe 



Organizacionen plan na Ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe 



Me|unarodni konvencii ratifikuvani od Makedonija 



Godi{en izve{taj za kvalitetot na vozduhot vo Skopje 



Zakon za za{tita i za unapreduvawe na ìvotnata sredina i na prirodata 


Ministerstvo za urbanizam, grade`ni{tvo i ìvotna sredina 1998 

Zbirka propisi od oblasta na komunalnite dejnosti vo koja se vklu~eni Zakonot za 

komunalni dejnosti, Zakonot za otpadot i Zakonot za odrùvawe na javnata ~istota, 

sobirawe i transportirawe na komunalniot cvrst i tehnolo{ki otpad 



Nacionalen ekolo{ki akcionen plan –Tehni~ki izve{taj za kvalitetot na vozduhot 



Izve{taj za sostojbata vo ìvotnata sredina 


OHIS A.D. 2000 

Sozdavawe na cvrst otpad od OHIS 



Izve{taj za analizite na otpadnite vodi vo OHIS 



Tehni~ki re{enija za eliminacija na otpadnite materijali na pogonot za 

nealkalni stakleni vlakna 

Skopje, Makedonija


Konverzija na procesot vo postoe~kiot pogon za elektroliza 



Podatoci za otpadniot materijal na pogonot za lindan 



Karta na fabrikata OHIS 



Statisti~ki podatoci od 6 oktomvri 1997 za emisiite na parnite kotli vklu~uvajki ja 

temperaturata, O 2 ,CO,CO 2 ,SO 2 , pra{inata i NO 2 


Organizacija za ekonomska sorabotka i razvoj i Evropskata Unija 

SIGMA Profil na javnoto rakovodewe: Republika Makedonija 

Pariz, Francija 

Regionalen centar za ìvotna sredina 2000 

Pozeleno so akcesija: Komparativen izve{taj za javnite percepcii na akcesniot proces na 

EU i ìvotnata sredina vo Ungarija, Makedonija i Romanija 

Budimpe{ta, Ungarija 

Regionalen centar za ìvotna sredina i Scandiakonsult Natura AB 2000 

Strate{ka analiza na ìvotnata sredina vo Albanija, Bosna i Hercegovina, Kosovo i 

Makedonija – nacrt-aneks 

Dràven izve{taj za Makedonija 



Regionalna programa za rekonstrukcija na ìvotnata sredina vo Jugoisto~na Evropa 



Izve{taj za statusot na multilateralnite dogovori za ìvotna sredina 

vo evropskiot region 



Vrata do demokratijata: Tekovni trendovi i praktikite na u~estvo na javnosta vo 

donesuvaweto odluki za ìvotnata sredina vo Centralna i Isto~na Evropa 



Statusot na javnoto u~estvo vo donesuvaweto na odluki za ìvotnata sredina vo 

Centralna i Isto~na Evropa 



Prira~nik za u~estvo na javnosta vo donesuvaweto na odluki za ìvotnata sredina: 

tekovna praktika i ponatamo{ni mo`nosti vo Centralna i Isto~na Evropa 


65 

I



Izve{taj za posetata vo Makedonija 


REK Bitola 

Bez data. Emisii na gasovite O2 , CO, SO3 , Nox,CO2 , cvrsti ~esti~ki, volumen na protok na 

gas i masa na protok na gas od termocentralata. 

Bitola, Makedonija 

66 

REK Bitola 

Bez data. Radiolo{ka analiza na primerocite so te{ki metali od blokovite 1 i 2. 

Bitola, Makedonija 

Republi~ki hidrometeorolo{ki zavod 2000 

Bro{ura za aktivnostite na Republi~kiot hidrometeorolo{ki zavod. 



Monitoring na kvalitetot na vozduhot vo Republika Makedonija 



Monitoring na rekite vo Makedonija 



Nacionalen ekolo{ki akcionen plan – Tehni~ki izve{taj za kvalitetot na vodata 


Oddelot za koordinacija i odrìv razvoj na Obedinetite Nacii 1997 

Slika za Republika Makedonija za primena na Agenda 21 

Wujork, SAD 

Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii 2000 

CD-ROM za biodiverzitetot vo Centralna i Isto~na Evropa 

@eneva, [vajcarija 

Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii i Centarot za ìveali{ta na 

Obedinetite Nacii 1999 

Kosovskiot konflikt: posledici po ìvotnata sredina i ~ove~kite naselbi 


Zavod za zdravstvena za{tita vo Veles 1999 

Zagaduvawe na vozduhot vo gradot Veles 

Veles, Makedonija 

Grupata na Svetskata banka 2000 

Pat do stabilnosta i prosperitetot vo Jugoisto~na Evropa: Regionalen strate{ki 

dokument 

Va{ington, SAD 

Zletovo – Probi{tip 1987 

Izve{taj za primenata na programata za merewe na kvalitetot na vozduhot vo rudarskite 

okna i opasnostite za rabotnicite 

Probi{tip, Makedonija

Izvori za podatocite za begalcite 

Sorabotka za pomo{ i poddr{ka nasekade (CARE) 2000 

CARE Internacional vo Makedonija – rehabilitacija na êgrene i proektot permakulturi – 

informatori (fevruari, mart, april, maj 2000) 


Me|unaroden spasuva~ki komitet 1999 

Dneven izve{taj za aktivnostite na MCK (IRC) vo Makedonija (analizi na primerocite voda 

za boja, miris, zamatenost, prisustvo na hlor, nitrati, ph i fekalni koli) 


Me|unarodna japonska agencija za sorabotka (JICA) 1999 

Tehni~ka pomo{ za rehabilitacija, povtoren razvoj i ekolo{ka ocenka na begalskite kampovi 

vo Makedonija 

Tokio, Japonija 

Makedonski centar za me|unarodna sorabotka 

Finalen izve{taj za begalskiot kamp Radu{a 


Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, Agencija za ìvotna sredina 1999 

Ocenka na posledicite po ìvotnata sredina predizvikani od begalskite kampovi vo 

Republika Makedonija 


Republi~ki zavod za zdravstvena za{tita 2000 

Zdravstveni obele`ja na begalskite kampovi vo Republika Makedonija 


Regionalen centar za ìvotna sredina 

Pregled na aktivnostite na pretstavni{tvoto na REC vo Makedonija vo 1999 i 2000 


Proakva od Struga 1999 

Podatoci za otpadnite vodi vo begalskite kampovi 

Struga, Makedonija 

Visokiot komesarijat za begalci na Obedinetite Nacii 2000 

Statisti~ki podatoci za begalcite isprateni vo drugi dràvi (dnevno po dràva) 



Kosovskata begalska kriza: nezavisna ocenka za podgotvenosta i odgovorot na UNHCR za 

reakcija pri nepogodi 



Globalen izve{taj za sostojbata vo Makedonija: Postignuvawa i vlijanija 



Finalen konsultantski izve{taj za Makedonija i bele{kite na Denis B. Varner, koordinator 

na UNHCR za voda i sanacija 


67 

I


68 


Statisti~ki podatoci za brojot na begalcite vo Makedonija (dnevno po kamp) 



Organizirana repatrijacija od Makedonija (dnevno) 



Lokacioni planovi za begalskite kampovi êgrene i Stnkovec I 



Karta na begalcite vo Makedonija od 28 juni 



Startegija na UNHCR za rehabilitacija na kampovite vo Makedonija od 1 juli 1999 do 31 

dekemvri 2000 



Startegija na UNHCR za vodosnabduvawe i sanacija od 1 juli 1999 do 31 dekemvri 2000 



Rehabilitacija i razvoj na begalskite kampovi vo Makedonija: Pregled na potencijalot na 

mestata 



UNHCR Makedonija, pomo{ za oblastite zafateni so begalcite: rehabilitacija na kampovite/razvoj 

i QIPS 



Finalno ~istewe na begalskite kampovi Stenkovec I i Stankovec II 


Inspektorat za vodostopanstvo 1999 

Izve{taj za sostojbata so vodosnabduvaweto i pro~istuvaweto na otpadnite vodi vo kampot 

Bojane i selata vo Radu{a 


Svetska zdravstvena organizacija 2000 

Zdravjeto vo vonredni situacii: iskustvata vo Makedonija 

@eneva, [vajcarija

DODATOK II 

• 

RE^NIK 

A 

AZOTNI OKSIDI (Nox) Terminot azotni oksidi ozna~uva azotno oksiden gas 

(NO) kako i azotno dioksiden gas (NO2) i mnogu drugi oksidi vo vid na gas koi sodràt 

azot. Glavniot izvor na ovie gasovi vo urbanite sredini se motornite izduvni gasovi, 

plinskite {poreti i kerozinskite zatopluva~i. Urbanata magla, koja ponekoga{ se 

gleda nad gradovite, glavno, se sostoi od azotni oksidi. Ovie gasovi, isto taka, se delumno 

odgovorni za sozdavaweto na ozonot koj se dobiva koga azotnite oksidi reagiraat so 

drugi hemikalii vo prisustvo na son~evata svetlina. Izloùvaweto na visoki koncentracii 

na azoten dioksid moè da vlijae vrz sposobnosta na krvta da go prenesuva 

kislorodot {to predizvikuva za{emetenost i plitko di{ewe. Prodolènoto 

izloùvawe moè da dovede do pad na respiratorniot sistem. 

AMONIJAK (NH3) Amonijakot e bezboen gas so silen i prodoren miris. Se dobiva 

so prirodno raspa|awe na |ubreto, rastenijata i na ìvotnite. Prisuten e vo vodata, 

po~vata i vo vozduhot, sluì kako izvor na azot za rastenijata i za ìvotnite. 

Amonijakot se dobiva industriski, glavno kako surovina za proizvodstvo na |ubriva. Vo 

pomali koli~estva se koristi za proizvodstvo na plastika, sinteti~ki vlakna i 

eksplozivi. Toj ne e postojan vo okolinata, no okolu deponiite moè da se najde vo golemi 

koli~estva. Amonijakot e gas rastvorliv vo voda po {to se dobiva amonium 

hidroksid. Amonijakot e mnogu otroven za ribite i vo mali koli~estva moè da predizvika 

golema smrtnost. Fatalno e izloùvaweto na ~ovekot na visoki dozi na amonijak. 

Smrtta moè da nastapi vedna{ ili po nekolku nedeli, kako rezultat na sekundarni 

komplikacii. Izloùvaweto moè da predizvika izgorenici na koàta, na o~ite, na 

du{nikot, doìvotno slepilo i bolesti na belite drobovi. Kaj eksperimentalnite 

ìvotni, podolgoto izloùvawe na niski dozi amonijak predizvikuva vospalenie i 

lezii na di{nite pati{ta. 

ARSEN (As) Arsenot e priroden element bez karakteristi~en vkus i miris. Toj e 

cvrst i srebrenikavo-siv ili belo metalen, po boja. Organskiot arsen e pomalku 

{teten od neorganskiot. Neorganskiot se separira za vreme na topeweto na bakarot i 

olovoto i se upotrebuva vo hemiskata industrija kako, na primer, vo proizvodstvoto na 

pesticidite i herbicidite. Ispu{ten vo prirodata toj ne se razloùva, no moè da se 

menuva vo razni formi. Ispu{ten vo vodena sredina, se taloì vo tkivata na nekoi 

ribi i {kolki. Na rabotnicite, izloèni na neorganski arsenov prav vo vozduhot, im 

se iritira ligavicata na nosot i na du{nikot. Podolgoto izloùvawe go zgolemuva 

69 

II


rizikot od kardiovaskularni zaboluvawa i od razli~ni vidovi kancer, vklu~uvaj}i gi 

onie na belite drobovi, na koàta, na mo~niot meur, na bubrezite i na crniot drob. 

Pojavata na mali oro`nuvawa ili bradavici na dlankite, na tabanite i na torzoto 

pretstavuva, isto taka, simptom za izloènost na arsen. Izloùvaweto na pomali dozi 

na arsen moè da predizvika ma~nina, povra}awe, dijarea, namalena produkcija na 

crveni i beli krvni zrnca, neregularen srcev ritam, o{tetuvawe na krvnite sadovi i 

pojava na trpki na racete i nozete. Se misli deka arsenot vlijae vrz plodnosta, namaluvawe 

na razvojot na plodot, kako i vrz hormonalnata produkcija i regulacija. 

Odloùvaweto na otpadot koj sodrì arsen e regulirano so Bazelskata Konvencija. 

70 

ARSIN (AsH3) Arsinot e soedinenie koe sodrì arsen i vodorod. Posledicite za 

zdravjeto na lu|eto i za okolinata se isti kako i kaj arsenot. 

B 

BAZELSKA KONVENCIJA Bazelskata konvencija za kontrola na prekugrani~noto 

prenesuvawe na opasen otpad i za negovo skladirawe („Bazelska konvencija“) 

stapi na sila vo 1982 godina. Glavnata cel na Bazelskata konvencija e za{titata na 

ìvotnata sredina i na zdravjeto na lu|eto {to se ostvaruva so minimizirawe na opasniot 

otpad, {to se ostvaruva so pravilno upravuvawe, onamu kade {to e mo`no toa. 

Konvencijata naloùva, vo vrska so opasniot otpad, da se primenuva pristapot „integriran 

ìvoten ciklus“ {to zna~i stroga kontrola na otpadot od negovoto sozdavawe do 

negovoto skladirawe, transportirawe, pro~istuvawe, povtorna upotreba, reciklirawe 

i do kone~noto deponirawe. 

BAKAR (Cu) Bakarot e mek teòk metal so crvenkavo-kafeava boja. Se nao|a vo 

prirodata vo razli~ni vidovi mineralni soli i vo organski soedninenija, a isto taka i 

vo forma na metal. Bakarot se upotrebuva pri izrabotkata na kujnski pribor i vo sistemite 

za distribucija na vodata, kako i vo proizvodstvoto na ve{ta~kite |ubriva, herbicidite 

i boite. Se koristi i kako aditiv vo hranata za ìvotni pri kontrola na rastot 

i na bolestite. Antropogenite emisii gi so~inuvaat topilnicite, elektrocentralite 

i incineratorite za medicinski otpad. Najgolemoto osloboduvawe na bakar se 

izveduva od bakarnata zgura, talogot na kanlizacijata i od zemjodelskite aplikacii. 

Bakarot vo mali koli~ini e polezen za ìvotot, no toj e toksi~en vo golemi 

koli~estva. Kaj lu|eto, vnesuvaweto na koli~estvo od eden gram bakarni soli moè da 

predizvika ostra stoma~na bolka, povra}awe, dijarea, pojava na krv i na belkovini vo 

urinata, povi{en pritisok, konvulzii, koma i smrt. Se znae deka bakarnite soedinenija 

gi uni{tuvaat spermatozoidite. Otstranuvaweto na otpadot koj sodrì bakar e regulirano 

so Bazelskata konvencija. 

BIOAKUMULACIJA Bioakumulacija zna~i odnos me|u hemiskata koncentracija 

vo organizmot i nejzinata koncentracija vo okolinata. Soedinenieto se akumuliraa 

sekoga{ i pobrzo se deponira vo organizmot, otkolku {to se pretvora vo drugi 

sostojki (se metabolizira) ili se izla~uva. Kako {to hemikalijata se dviì vo

sinxirot na ishranata (na primer, od zagadeniot plankton, odnosno od malite ribi 

preku golemite do ~ovekot) mo`no e zgolemuvawe na koncentracijata, so {tetni 

posledici za organizmot doma}in. Nekoi postojani zagaduva~i {to se bioakumuliraat 

se te{ki metali, kako, na primer, ìvata i olovoto i organohlornite soedinenija. 

Razbiraweto na dinamikata na procesot na bioakumulacija e mnogu va`no za za{titata 

na ~ovekot i na drugite ìvi organizmi od {tetni hemiski vlijanija i toa stana mnogu 

vaèn del vo regulativata za hemikaliite. 

BIZMUT (Bi) Bizmutot e bel, kristalen, kr{liv metal so rozovkava boja. Se 

koristi za proizvodstvo na meki metali, akrilni vlakna, sistemi za detekcija na 

poàrite, vo kozmetikata, vo proizvodstvoto na lekovi i kremi za hemoroidi. Isto 

taka se koristi kako nosa~ na uraniumskiot polne` vo nuklearnite reaktori. 

Bizmutot e eden od pomalku toksi~nite te{ki metali. Zgolemenoto vnesuvawe na bizmutot, 

sepak, moè da predizvika nekoi slabi bubre`ni o{tetuvawa. 

BTF (BALKANS TASK FORCE) Rabotnata grupa za Balkanot be{e zaedni~ki 

proekt na UNEP/UNCHS (@iveali{ta) namenet za ocenka i za nabquduvawe na vlijanijata 

vrz ìvotnata sredina i vrz ~ove~kite ìveali{ta od konfliktite na 

Balkanot. 

V 

VINIL HLORID (C2H3Cl) Vinil hloridot e zapaliv gas bez boja, so slab, blag 

miris. Toj e proizvedena supstanca koja se koristi vo proizvodstvoto na polivinil 

hlorid (PVC) i na adhezivi. PVC se koristi za pravewe razni plasti~ni proizvodi kako 

{to se cevkite, oblogite na ìcite i kablite i za tapacirawe mebel. Vinil hloridot 

formiran od raspa|aweto na PVC i od drugite hemikalii moè da navleze vo podzemnite 

vodi, no ne se akumulira vo rastenijata i vo ìvotnite. Izloùvaweto na vinil 

hlorid moè da predizvika glavobolka, za{emetenost, zamor, nemiren son, zaguba na 

pameteweto, o{tetuvawe na nervite i supresija na imunolo{kiot sistem. Lu|eto koi 

rabotat so vinil hloridot se àlat na problemi so krvotokot vo racete i na degenaracija 

na koskite vo prstite. Eksperimentite so ìvotnite pokaàle deka dolgotrajnoto 

izloùvawe na vinil hlorid moè da ja o{teti spermata i semenicite i da dovede 

do pojava na razli~ni vidovi kancer na crniot drob, mozokot i na belite drobovi. 

G 

GIPS (CaSO4) Gipsot ili kalcium sulfatot e va`no soedinenie vo industrijata 

i se pojavuva vo razli~ni boi i formi. Toj e primarna sostojka na beliot gips (Pariski 

gips) i se koristi kaj razli~ni grade`ni materijali kako {to e „monta`niot yid“. Od 

ovaa supstancija nema nekoi poseriozni posledici za okolinata i za zdravjeto na 

lu|eto. 

GRID Baza na podatocite za globalnite resursi na UNEP e mreà na informartivnite 

centri koi obezbeduvaat pristap do kvalitetni informacii za ìvotnata 

sredina na licata koi donesuvaat odluki i za javnosta. Momentalno postojat {esnaeset 

71 

II


GRID centri vo svetot, a evropskite se nao|aat vo Arendal, Budimpe{ta, @eneva, 

Moskva, Tbilisi, Var{ava i MAP/Blue Office. 

72 

D 

DDT (C14H9C15) DDT ili dihlordifeniltrihloretan, be{e prviot {iroko 

upotrebuvan organohloren pesticid. Se javuva vo pakuvawe vo forma na bezbojni 

kristali ili bel pra{ok. Otkako e pu{ten vo upotreba, vo 1939 godina, se mislelo deka 

e idealen insekticid poradi negovata niska cena i boèmnata mala toksi~nost kaj 

cica~ite. Sepak, problemite povrzani so {irokata upotreba na DDT se pojavile na krajot 

od 40-tite godini. Mnogu vidovi insekti stanaa otporni na DDT i se otkri deka toj 

e mnogu toksi~en za ribite. U{te pove}e, be{e utvrdeno deka DDT se akumulira vo masnoto 

tkivo kaj ìvotnite i se bioakumulira so sinxirot na ishranata. Izloùvawata 

na DDT moàt da predizvikaat ma~nina, povra}awe, za{emetenost, konfuzija, zaguba na 

muskulnata kontrola i tremor. Trguvaweto so DDT }e bide razgledano vo PIC konvencijata. 

Momentalno se izrabotuva Konvencijata za postojanite organski zagaduva~i na 

Obedinetite Nacii za da moè da se ogran~i i da se kontrolira upotrebata na DDT i na 

drugite opasni hemikalii. 

DIOKSINI (C12H4C14O2) Terminite „dioksin“ ili „dioksini i furani“ zna~at 

grupa od 210 hlorirani zagaduva~i poznati kako polihlorati dibenzo-p-dioksini i 

dibenzofurani. Dioksinite se organohlorni i vo svetot se poznati kako naj{tetni 

organski zagaduva~i. Tie se pojavuvaat kako sporedni proizvodi na industriskite procesi 

vo koi se koristi hlorot i site vidovi spaluvawa. Edna{ ispu{teni vo okolinata, 

dioksinite se prirodno stabilni so tendencija da se vrzat so talozite ili so privremeno 

odloènite materijali. Dioksinite imaat potencijal da se bioakumulirat vo 

sinxirot na ishranata i da predizvikaat seriozna opasnost za ìvotnata sredina i za 

zdravjeto na lu|eto. Najtoksi~niot od dioksinite i furanite, 2, 3, 7, 8 – 

tetrahlordibenzo-p-dioksin (TCDD) se koristi kako toksikolo{ki model za grupata i 

e temelno izu~uvan. Klasificiran e kako kancerogen. Pokraj toa {to predizvikuva 

kancer, eksperimentite kaj ìvotnite pokaùvaat deka predizvikuva o{tetuvawa na 

nervniot, imunolo{kiot i reproduktivniot sistem, a predizvikuva i malformacii kaj 

nerodenite. Naj~estite efekti vrz zdravjeto na lu|eto pri izloùvawe na dioksini se 

te{kite bolesti na koàta, so akni kako lezii koi glavno se javuvaat na liceto i na 

gorniot del od teloto. Tie predizvikuvaat i crvenilo, obezbojuvawe na koàta i 

preterana vlaknavost na teloto. Isto taka moè da se zabeleàt promeni vo krvta i vo 

urinata koi ukaùvaat na o{tetuvawa na crniot drob. Isfrlaweto na otpadot koj 

sodrì dioksin e regulirano so Bazelskata konvencija. Konvencijata za postojani 

organski polutanti na Obedinetite nacii ima cel da go ograni~uva proizvodstvoto na 

dioksinite i na drugite opasni hemikalii. 

E 

EMER Kooperativna programa za nabquduvawe i za evaluacija na dalekuse`nata 

transmisija na vozdu{nite polutanti vo Evropa.

@ 

@ARI[TA Toa se mesta koi pretstavuvaat zna~itelna opasnost za ~ovekovoto 

zdravje i za ìvotnata sredina. Site otkrieni àri{ta baraat itni merki za smaluvawe 

na opasnosta, so rehabilitacija i so rakovodewe na ìvotnata sredinata. 

@ELEZO (Fe) @elezoto e teòk metal so sivo-metalna boja. Re~isi celoto 

komercijalno proizvodstvo na èlezoto se koristi vo ~eli~nata industrija i se pravi 

vo visoki pe~ki za topewe. îstiot metal hemiski e mnogu aktiven i brzo korodira, 

osobeno vo vlaèn vozduh ili na povisoki temperaturi. @elezoto e esencijalen dietalen 

element koj se koristi od krvnite kletki za vrzuvawe na kislorodot. Prekumernoto 

vnesuvawe na èlezo, se povrzuva so zgolemeniot rizik od kardiovaskularnite bolesti 

i rakot na debeloto crevo. Razli~ni studii ukaùvaat na toa deka prekumernoto vnesuvawe 

na èlezo moè da go o{teti crniot drob i pankreasot {to moè, vo nekoi 

slu~ai, da predizvika dijabetes. Sepak, s# na s#, èlezoto ne pretstavuva zna~ajna opasnost 

za zdravjeto na ~ovekot i za okolinata. 

@IVA (Hg) @ivata e priroden metal koj ima nekolku formi. Metalnata ìva e 

sjajna, srebreno-bela te~nost bez miris. Pri zagrevawe taa se pretvora vo bezboen gas. 

Metalnata ìva se koristi vo elektrolizite na natriumhloridot pri {to se dobiva 

hloren gas i kausti~na soda, a nao|a primena vo proizvodstvoto na termometrite, zabnite 

plombi i bateriite. @ivata navleguva vo vozduhot od rudnite naslagi, od zapaleniot 

jaglen i od otpadot na fabrikite. Koga edna{ }e navleze vo prirodata, taa moè 

da se metilira od mikroorganizmite do organskite vidovi ìva, naj~esto metil ìva. 

Ova soedinenie brzo preminuva niz kleto~nite membrani i poznato e deka se bioakumulira 

vo sinxirot na ishranata. Nervniot sistem e mnogu ~uvstvitelen na site formi 

na ìva, a efektite se pojavuvaat vo vid na razdrazlivost, stravovi, tremori, promeni 

vo vidot, sluhot i vo pameteweto. Izloùvaweto na visoki koncentracii na ìva moè 

trajno da go o{teti mozokot, bubrezite i belite drobovi. Malite deca se pove}e 

~uvstvitelni od vozrasnite. Vo maj~inoto telo ìvata preminuva kaj fetusot i moè da 

premine kaj doen~eto preku maj~inoto mleko. Izloènite doen~iwa moàt da pretrpat 

o{tetuvawa na mozokot, problemi so muskulnata koordinacija, slepilo, stravovi i problemi 

so govorot. Skladiraweto na otpadot koj sodrì ìva e regulirano so Bazelskata 

konvencija. Me|unarodnata trgovija so ìva }e bide predmet na PIC konvencijata. 

J 

JAGLERODEN DIOKSID (CO2) Jaglerodniot dioksid e bezboen gas so slab 

miris i so kisel vkus. Prirodno se dobiva od ìvotnite za vreme na di{eweto, a se 

koristi od rastenijata pri fotosintezata. Iako e zastapen so 0,03 % vo atmosferata, 

toj e eden od najva`nite gasovi koi go predizvikuvaat efektot na staklena gradina. 

Sogoruvaweto na fosilnite goriva ja zgolemuva koncentracijata na CO2 vo atmosferata 

i se veruva deka toa pridonesuva za globalnoto zatopluvawe. Kako rezultat na toa, 

73 

II


globalnite emisii na CO2 }e bidat regulirani so Ramkovnata konvencija za klimatski 

promeni na Obedinetite Nacii. 

74 

JAGLERODEN DISULFID (CS2) îstiot jagleroden disulfid e bezbojna 

te~nost so prijaten i sladok miris, sli~en na hloroformot. Sepak, nepreraboteniot 

industriski proizvod e òltenikava te~nost so neprijaten miris na gnili rotkvi. 

Najva`nata upotreba na jaglerodniot disulfidot vo industrijata e vo proizvodstvoto 

na viskoznite ve{ta~ki vlakna. Isto taka, se upotrebuva kako rastvoruva~ vo razni 

industriski procesi vklu~uvaj}i go i rafiniraweto na naftata i na parafinot, a od 

neodamna se koristi vo produkcijata na flotacioni agensi i herbicidi. Ispu{ten vo 

prirodata, jaglerodniot disulfidot brzo isparuva. Se ~ini deka organizmite {to 

ìveat vo voda ne go zemaat. Vdi{uvaweto na pareite na jaglerodniot disulfid moè 

da predizvika nadraznuvawa na o~ite i na di{nite pati{ta. Jaglerodniot disulfid e 

depresor na centralniot nerven sistem i moè da predizvika povredi na crniot drob i 

na bubrezite. Dolgotrajnoto vdi{uvawe moè da predizvika bolest na srceto, promeni 

vo odnesuvaweto kako i nervno-psiholo{ki promeni. [teten e za reprodukcijata, a negativno 

vlijae i vrz razvojot na plodot. 

JAGLERODEN MONOKSID (SO) Jaglerodniot monoksidot e gas bez miris, vkus 

i boja. Toj e malku poredok od vozduhot. Toj e proizvod na nekompletnoto sogoruvawe na 

gorivata {to sodràt jaglerod, a se javuva i kako proizvod od nekoi industriski i 

biolo{ki procesi. Vo niski koncentracii toj moè da predizvika glavobolki, 

za{emetenost, privremeno gubewe na muskulnata koordinacija, pameteweto i vidot. 

Dolgotrajnite izloùvawa na niski koncentracii moàt da rezultiraat so bolesti na 

srceto i so o{tetuvawa na centralniot nerven sistem. Izloùvawata na povisokite 

koncentracii na jaglerodniot monoksid predizvikuvaat konvulzii, koma i respiratorni 

problemi i ja namaluvaat sposobnosta na krvta da go prenesuva kislorodot. 

Izloùvaweto na visoki koncentracii za vreme na bremenosta moè da predizvika 

namalena telesna teìna na plodot i o{tetuvawa na negoviot nerven sistem. 

K 

KADMIUM (Cd) Kadmiumot e teòk metal so sino-bela i sivo-crna boja. 

Primarno se koristi vo srebren lem, vo bateriite, plastikata i vo pigmentite. Pomali 

koli~estva kadmium se dobivaat so prirodnoto raspa|awe na mineralite, no pogolem 

del se osloboduva preku industriskite otpadni vodi i preku kanalizacijata. Isto taka, 

toj e ne~istotija vo mnogu |ubriva i so toa ja zagaduva po~vata. Kadmiumot nema 

biolo{ki poznata funkcija i toj e mnogu otroven, kako za ìvotnite, taka i za rastenijata. 

Kaj ~ovekot hranata i vodata za piewe so visoki koncentracii na kadmium 

moàt mnogu opasno da go nadraznat stomakot, do povra}awe i dijarea. Primaweto 

pogolemi koli~estva kadmium, vo podolg period, vodi do o{tetuvawe na bubrezite i na 

crniot drob, do slabeewe na koskite i na setiloto za miris. Kadmiumot i negovite 

soedinenija se kancerogeni. Deponiraweto na otpadot {to sodrì kadmium e regulirano 

so Bazelskata konvencija.

KAUSTI^NA SODA(NaON) Kausti~nata soda, ili natriumhidroksidot, kako 

{to ~esto se narekuva e bela i bezmirisna tvrda konzistencija, so izrazeno korozivno 

dejstvo. Se upotrebuva vo proizvodstvoto na razli~ni hemikalii, kako i vo rafiniraweto 

na naftata i pri proizvodstvoto na hartija. Ekstremno e {tetna za o~ite i 

moè da predizvika trajni o{tetuvawa i slepilo. Vo dopir so koàta moè da predizvika 

nadrazba i izgorenici. Vdi{uvaweto moè da dovede do vospalenie na belite drobovi i 

da predizvika ka{lawe, skraten zdiv i akumilirawe na fluidite vo belite drobovi. 

KSANTATI Ksantatite se dobivaat od alkohol i od jaglerodendisulfid vo prisustvo 

na alkalnite metali, kako {to se litiumot, natriumot, kaliumot, rubidiumot, 

ceziumot ili franciumot. Zborot poteknuva od gr~kiot zbor ksantos, {to zna~i òlto. 

Najva`nata grupa ksantati se natriumovite soli dobieni od celulozata. Ovie materijali 

moàt da se procesiraat do vidovi ve{ta~ka svila (ve{ta~ki vlakna) i celofan. 

Nekoi ksantati se upotrebuvaat kako flotacioni agensi za koncentrirawe na izvesni 

metalni rudi. Opasnosta za zdravjeto na lu|eto i za okolinata zavisi od toa vidot na 

ksantatite za koi stanuva zbor. 

L 

LINDAN (C6H6CI6) Lindanot e bezboen organohloren pesticid vo kristalna 

cvrsta sostojba, so umereno slab miris, ili bez miris. Se sostoi od pribli`no 99% 

HCH. Lindanot se koristi vo {irokiot spektar zemjodelski insekticidi od ranite 50ti 

godini i toj e 5 do 20 pati potoksi~en od DDT. Isto taka, se koristi vo mnogu lekoviti 

masti za tretman na vo{kite i na {ugata. Slabo e rastvorliv vo voda i brzo se akumulira 

kaj mikroorganizmite, bezrbetnicite, ribite, pticite i ~ovekot. Sepak eliminacijata 

na lindanot od teloto e relativno brza koga izloùvaweto ima prekini. 

Lindanot moè da ostane vo vozduhot do 17 nedeli. Izloùvawata na rabotnoto mesto 

moàt da predizvikaat rastrojstva vo krvta, za{emetenost, glavobolki i promeni na 

nivoto na polnite hormoni. Vnesuvaweto golemi koli~estva predizvikuva razni napadi 

i smrt. Vnesuvaweto na umereni koli~estva moè da gi pogodi bubrezite i crniot 

drob. Lindanot se smeta za kancerogen i se povrzuva so pojavata na kancerot na crniot 

drob. Me|unarodnata trgovija so lindan }e bide razgleduvana so PIC konvencijata. 

M 

METALNI SULFATI Toa e op{t termin koj se koristi pri opi{uvaweto na 

soedinenijata {to sodràt metal i sulfur. Opasnosta za zdravjeto na ~ovekot i za 

okolinata zavisi od toa za koj metalen sulfat stanuva zbor. 

MONOAMONIUM FOSFAT (H6NO4P) Monoamonium fosfatot e |ubrivo koe 

se koristi vo zemjodelieto, a se dobiva pri reakcija na amonijakot so fosfornata 

kiselina. Opasnosta za zdravjeto na lu|eto i za okolinata e isto kako i kaj fosfatite. 

N 

NAFTENI HIDROJAGLERODI Naftenite hidrojaglerodi se formiraat od 

75 

II


nerazgradenite ostatoci na praistoriskite rastenija i ìvotni koi bile zakopani na 

dnoto na predistoriskite mo~uri{ta, ezera i okeani. Tie se sloèna smesa na posebni 

hemiski soedinenija i se koristat vo pove}e od 3000 industriski proizvodi. Benzinot e 

najzastapeniot proizvod, dodeka drugite proizvodi se plastikata, ve{ta~kite |ubriva 

i asfaltot. Oslobodeni vo okolinata, naftenite hidrokarbonati podleàt na mnogu 

sloèni hemiski, fotohemiski i biohemiski reakcii koi imaat golem broj razloèni 

produkti. Sekoj od ovie produkti ima svoe osobeno vlijanie vrz zdravjeto na ~ovekot i 

na okolinata, {to bara individualni ocenki i analizi. 

76 

NPK |ubriva Toa e tip |ubrivo koe se koristi vo zemjodelieto i sodrì tri primarni 

sostojki za rastot: azot (N), fosfor (P) i kalium (K). 

O 

OLOVO (Pb) Olovoto e priroden element so sinkavo-siva boja i e teòk metal 

koj se nao|a vo mali koli~estva vo zemjinata kora. Nema poseben miris ni vkus. Olovoto 

se koristi vo municijata, za metalni proizvodi (cevki i lemovi), pokrivi, baterii, boi 

i kako za{tita od H-zraci. Zagaduvaweto na okolinata se sproveduva preku topeweto i 

rafiniraweto na olovoto i so sogoruvaweto na naftenite goriva {to sodràt olovni 

aditivi. Vo doma}instvoto, olovnite cevki i boite koi sodràt olovo se isto zna~aen 

izvor na izloùvawe. Zemjenite i vodnite rastenija se poznati po toa {to go akumuliraat 

olovoto vo industriski zagadenite sredini. Olovoto e serizna zakana za zdravjeto 

na lu|eto i moè seriozno da mu na{teti re~isi na sekoj organ od ~ovekovoto telo. 

Naj~uvstvitelen od site e centralniot nerven sistem no, isto taka, lesno moàt da 

bidat pogodeni bubrezite kako i imunolo{kiot sistem. Izloùvaweto na olovo za 

vreme na bremenosta moè da dovede do spontani abortusi, smalen plod i nepovratni 

o{tetuvawa na mozokot. Decata se osobeno ~uvstvitelni na truewe so olovo poradi toa 

{to tie apsorbiraat i zadrùvaat pove}e olovo, vo odnos na nivnata teìna, od vozrasnite. 

Pri vakvi izloùvawa, kaj decata se pojavuvaat te{kotii pri u~eweto i namalen 

rast. Poradi zdravstvenite problemi vo poslednive godini zna~itelno e namaleno nivoto 

na olovoto vo benzinot, vo boite, vo kerami~kite proizvodi, vo cevkastite lemovi. 

Otstranuvaweto na otpadot koj sodrì olovo e regulirano so Bazelskata konvencija. 

ORGANOHLORNI SOEDINENIJA Ovoj termin ozna~uva {irok spektar 

hemikalii koi sodràt jaglerod, hlor i, ponekoga{, drugi elementi. Mnogu 

organohlorni soedinenija se proizvele vklu~uvaj}i herbicidi, insekticidi, fungicidi 

a, isto taka, i industriski hemikalii kako {to se polihloriranite bifenili. 

Karakteristika na ovie soedinenija e toa {to se stabilni, rastvorlivi vo masti i se 

bioakumuliraat. Organohlornite soedinenija pretstavuvaat golema opasnost za zdravjeto 

na lu|eto a nekoi od niv se kancerogeni. 

P 

PAKT ZA STABILNOST NA JUGOISTO^NA EVROPA Ovaa inicijativa 

potpi{ana od 27 zemji ima cel da ja stabilizira, transformira i eventualno da ja inte-

grira Jugoisto~na Evropa vo evropskata i transatlanskata zaednica preku promovirawe 

na sorabotkata i multietni~kata demokratija. Paktot be{e oficijalno najaven za 

vreme na samitot vo Sarajevo vo juli 1999 godina od preku 40 lideri od Evropa i od 

Severna Amerika. 

PIC KONVENCIJA Taa }e stapi na sila koga }e ja ratifikuvaat 50 zemji. 

Konvencijata }e ovozmoì monitoring i kontrola na trgovijata so razli~ni hemikalii 

koi pretstavuvaat zakana za zdravjeto na ~ovekot i za okolinata. ]e im se ovozmoì na 

zemjite uvoznici da odlu~uvaat koi hemikalii sakaat da gi primat i }e moàt da gi 

otstranat onie so koi ne moàt bezbedno da se spravat. Ako se trguva, kriteriumite za 

etiketirawe i dobivawe informacii za potencijalnite zadravstveni i ekolo{ki problemi 

}e ja promoviraat bezbednata upotreba na ovie hemikalii. 

RORs KONVENCIJA Obedinetite Nacii razvivaat me|unarodna konvencija za 

reducirawe ili eliminirawe na proizvodstvoto na mnogu postojani organski polutanti 

(RORs). 

POSTOJANI ORGANSKI POLUTANTI Postojanite organski polutanti, ili 

POPs, se hemiski supstancii koi opstojuvaat vo prirodata (imaat dolg vek na razgraduvawe), 

se bioakumuliraat niz sinxirot na ishranata i pretstavuvaat opasen rizik 

za zdravjeto na lu|eto i za sredinata. Me|unarodnata unija se zaloì za itna globalna 

akcija za namaluvawe i eliminirawe na ispu{taweto na ovie hemikalii (vidi 

Konvencija RORs). 

PROGRAMA „GLOBE“ Programata „GLOBE“ e internacionalen edukativen 

proekt za ~ovekovata sredina, iniciran vo 1995 godina od zamenikot pretsedatel na 

SAD, Al Gor. Programata ima cel da ja zgolemi svesta za ìvotnata sredina i da gi promovira 

mo`nostite za prodlabo~uvawe na znaewata od prirodnite nauki, matematika i 

od koristeweto na internetot kaj u~enicite. Dosega, vo svetot preku 86 zemji i 8000 

u~ili{ta go prifatile ovoj proekt. 

PCBs (PCBs) Polihloriranite bifenili se smesa od 209 razli~ni hemikalii koi 

se pojavuvaat vo razli~ni formi kako te~ni masla, vo cvrsta forma i kako cvrsta 

smola. PCBs se organohlorni soedinenija koi se proizveduvaa do sredinata na 80-tite 

godini, za podocna da bidat zabraneti poradi nivnata toksi~nost i trajnost. PCBs se 

{iroko koristeni kako izolatori vo elektri~nata oprema. Isto taka se koristeni i vo 

proizvodstvoto na hidrauli~ni te~nosti, masla, mastila, adhezivni materijali i insekticidi. 

S# u{te moè da se najdat vo starata elektri~na oprema i nivnoto osloboduvawe 

vo okolinata prodolùva od deponiite. PCBs se mnogu otporni soedinenija i 

potrebni se godini za da se raspadnat. Tie se rastvorlivi vo masti i se bioakumuliraat 

vo tkivata na ìvotnite. PCBs stanaa polutanti niz celiot svet poradi dalekuse`noto 

raznesuvawe so vozdu{nite struewa. Izloùvaweto na PCBs moè trajno da go o{teti 

nervniot, reproduktivniot i imunolo{kiot sistem na ~ovekot. Poznato e deka ovie 

77 

II


soedinenija se kancerogeni i se povrzuvaat so razvojot na razli~nite vidovi kancer na 

koàta i na crniot drob. Kaj cica~ite PCBs pominuvaat niz placentata do plodot vo 

matkata i preku maj~inoto mleko do novorodenite bebiwa. Skladiraweto na otpadot koj 

sodrì PCBs e regulirano so Bazelskata konvencija. Me|unarodnata trgovija so PCBs }e 

bide predmet na PIC konvencijata. POPs konvencijata predviduva ponatamo{na restrikcija 

vo koristeweto na PCBs i drugi opasni hemikalii. 

78 

REC Regionalniot centar za ìvotna sredina za Centralna i za Isto~na Evropa 

(REC) e neprofitabilna organizacija. Negova misija e da obezbeduva pomo{ za 

re{avawe na ekolo{ki problemi vo Centralna i Isto~na Evropa. Centarot ja ispolnuva 

svojata misija preku ohrabruvawe na sorabotkata na nevladinite organizacii, vladite 

i delovnite sorabotnici, ja poddrùva slobodnata razmena na infomraciite i go 

promovira javnoto u~estvo vo odlukite koi se odnesuvaat na ìvotnata sredina. Toj e 

osnovan vo 1990 godina od Obedinetite Nacii, Evropskata Komisija i Ungarija. Denes 

REC e pravno zasnovan so potpi{uvaweto na Povelba od vladite na 25 zemji i od 

Evropskata Komisija i so me|unarodnata spogodba so vladata na Ungarija. Nejzinoto 

sedi{te se nao|a vo Sentendre vo Ungarija, so pretstavni{tva vo 15 zemji od Isto~na i 

od Centralna Evropa a tie se: Albanija, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Bugarija, 

Hrvatska, êhija, Ungarija, Estonija, Latvija, Litvanija, Polska, Romanija, Slovenija 

i SR Jugoslavija. 

ROTERDAMSKA KONVENCIJA, vidi PIC konvencija. 

SILICIUM (Si) Siliciumot e temno siv element so sinkava nijansa. 

Siliciumot, teìnski, zafa}a 25.7 % od zemjinata kora. Najmnogu e zastapen vo 

negovite oksidirani formi nare~eni silikati kako {to e kvarcot. Siliciumot e vtor 

po zastapenost element i samo kislorodot e pozastapen od nego. Siliciumot se koristi 

vo razli~ni komercijalni proizvodi kako {to se prozorskite stakla, kompjuterskite 

~ipovi, molivite, betonot, maslata i lakovite. Na sobna temperatura siliciumot e 

relativno inerten i ne pretstavuva zna~ajna opasnost za zdravjeto na lu|eto i za okolinata. 

Sepak, poznato e deka prekumernoto vdi{uvawe na siliciumov prav predizvikuva 

luzni na gradite {to se narekuva silikoza. 

SRJ Sojuzna Republika Jugoslavija. 

R 

S 

SULFUR DIOKSID (SO2) Sulfurniot dioksidot e bezboen gas so silen 

nadraznuva~ki miris. Se dobiva so sogoruvaweto na fosilnite goriva i so prèwe na 

sulfurnite rudi. Se koristi za proizvodstvo na sulfurna kiselina. Kiselite gasovi, 

kakov {to e sulfrniot dioksid, vlijaat na kiselosta na pH precipitacijata. So tekot 

na vremeto kiselite do`dovi moàt {tetno da vlijaat vrz kvalitetot na po~vata i na 

vodata. Vo vrska so ~ovekovoto zdravje evidentno e deka sulfurniot dioksid ja

naru{uva funkcijata na belite drobovi, osobeno kaj asmati~arite. Toj e mnogu silen 

koroziven nadraznuva~ na o~ite, ligavicata i na koàta. Hospitaliziraweto i smrtnosta 

se povrzani so zgolemuvaweto na negovite koncentracii vo urbanite sredini. Zgolemeniot 

broj zaboluvawa e evidenten kaj lu|eto ~uvstvitelni na respiratorni bolesti. 

SULFURNA KISELINA (H2SO4) Sulfurnata kiselina e maslovidna te~nost 

bez boja i miris. Nejzinata glavna primena e povrzana so proizvodstvoto na fosfatni 

ve{ta~ki |ubriva. Isto taka nao|a primena i vo proizvodstvoto na ekslozivi, boi, 

pergamentna hartija, lepila i kiselo-olovni baterii. Sulfurnata kiselina e mnogu 

korozivna i nadraznuva~ka supstancija koja moè da ja o{teti koàta, o~ite, respiratorniot 

i gastrointestinalniot sistem. Pri direkten kontakt so o~ite moè da predizvika 

slepilo, a ako se goltne kocentrirana sulfurna kiselina, taa }e gi izgori ustata 

i grloto, }e napravi dupka vo stomakot i moè da predizvika smrt. Vdi{uvaweto na 

parea od sulfurna kiselina rezultira so erozii na zabite i so iritacija na respiratorniot 

trakt. Otstranuvaweto na sulfurnata kiselina sodràna vo baterii e regulirano 

so Bazelskata konvencija. 

T 

TE[KI METALI Te{ki metali e zaedni~koto ime za metalite i metaloidite 

koi imaat atomska masa pogolema od 6 grama po kuben santimetar. Mnogu od ovie metali 

se toksi~ni vo mnogu niski koncentracii. Tie se postojani vo prirodata i imaat potencijal 

da se bioakumuliraat vo sinxirot na ishrana. Te{kite metali oslobodeni vo vodnata 

sredina najmnogu se vrzuvaat so odloènite materijali i na krajot se akumuliraat 

vo sediment. 

U 

UNDP U{te od 1965 godina Programata za razvoj na Obedinetite Nacii im pomaga 

na zemjite da se postigne odr`liv ~ove~ki razvoj so toa {to pomaga vo zajaknuvaweto 

na ~etiri oblasti: iskorenuvawe na siroma{tijata, sozdavawe uslovi za vrabotuvawe 

i odr`livo ìveewe, jaknewe na ulogata na ènata i za{titata i regeneracijata 

na ìvotnata sredina. 

UNECE Ekonomskata komisija za Evropa pri Obedinetite Nacii e osnovana vo 

1947 godina kako forum na zemjite od Severna Amerika, Evropa i Centralna Azija za 

zajaknuvawe na ekonomskata sorabotka. UNECE se griì za ekolo{kite analizi, ìvotnata 

sredina i ~ove~kite ìveali{ta, statistikata, odr`livata energija, razvojot na 

industrijata i pretprijatijata, {umarstvoto i transportot. 

UNEP Programata za ìvotnata sredina na Obedinetite Nacii e osnovana kako 

posledica na Konferencijata za ~ovekovata okolina, odràna vo Stokholm vo 1972 godina. 

Celta na UNEP e da bide vode~ka svetska ekolo{ka organizacija koja ja postavuva 

globnata ekolo{ka agenda. UNEP se zazema za koherentna implementacija na 

ekolo{kiot aspekt – odr`liv razvoj vo samiot sistem na Obedinetite Nacii. UNEP 

79 

II


pretstavuva avtoriteten promoter za globalnata ìvotna sredina koj ja pottiknuva 

me|unarodnata sorabotka i dejstvuvaweto so primena na dostapnite nau~ni i tehni~ki 

kapaciteti. 

80 

UNCHS Centarot za ~ove~ki naselbi na Obedinetite Nacii (@iveali{ta) e 

osnovan 1978 god. Dve godini po Konferencijata za ~ove~ki naselbi na Obedinetite 

Nacii, odràna vo Vankuver, Kanada. Centarot e vode~ka agencija na ON za aktivnostite 

za razvoj na ~ove~kite ìveali{tata, kako i za globalna razmena na infofmacii 

za ìveali{tata, za uslovite i trendovite. 

UNHCR Visokiot komeserijat za begalci na Obedinetite Nacii e osnovan vo 

1951 godina. UNHCR e zadolèn da gi rakovodi i da gi koordinira akciite za za{tita 

na begalcite vo celiot svet i da gi re{ava nivnite problemi. Najzna~ajnata cel na 

UNHCR e za{titata na pravata i blagosostojbata na begalcite. UNHCR se bori sekomu 

da mu go obezbedi pravoto na azil, za{tita vo druga dràva i pravoto na dobrovolno 

vra}awe doma. 

URANIUM (U) Uraniumot e glavnoto gorivo kaj nuklearnite reaktori i glavna 

surovina vo izrabotkata na nuklearnoto oru`je. Prirodniot uranium ima tri izotopa: 

uranium – 238, uranium – 235 i uranium – 234. Izotopite na uraniumot se radioaktivni. 

Jadrata na radioaktivnite elementi se nestabilni {to zna~i deka tie se transformiraat 

vo drugi elementi, so emisija na ~estici (a ponekoga{ so primawe na ~esticite). 

Ovoj proces, poznat kako radioaktivno raspa|awe, obi~no, rezultira so emisija na 

alfa i beta ~estici od jadroto. Toa, ~estopati, e pridruèno so emisija na gama radijacija 

koja ima elektromagnetna priroda kako H zracite. Ovie tri vida radijacija 

imaat mnogu razli~ni svojstva, no site se jonizira~ki zra~ewa. Na primer, sekoe od 

ovie zra~ewa e dovolno da gi raskine hemiskite vrski i so toa, zra~ewata ja imaat 

sposobnosta da gi o{tetat ili da gi uni{tat ìvite kletki. Najva`niot efekt vrz 

zdravjeto od izloùvawe na uranium e kancerot. Se smeta deka uraniumot go predizvikuva 

kancerot na belite drobovi i tumorite na limfnoto i koskenoto tkivo. 

F 

FARE Programata Fare na Evropskata unija obezbeduva va`na pomo{ vo partnerskite 

zemji na Centralna i Isto~na Evropa, so poddr{ka na naporite na ovie zemji 

da gi sprovedat obvrskite za ~lenstvo vo Evropskata Unija. Partnerski zemji se: 

Albanija, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Bugarija, Republika ê{ka, Estonija, 

Ungarija, Latvija, Litvanija, Polska, Romanija i Slovakija. 

FERO Fero se upotrebuva kako prefiks vo hemijata za da se ozna~at soedinenijata 

{to sodràt dvovalentno èlezo. Feri gi ozna~uva soedinenijata koi sodràt 

trovalentno èlezo.

FOSFAT (PO 4 3+) Fosfatot e jonot vo soedinenieto na fosfornata kiselina. 

FOSFORNA KISELINA (H3PO4) Fosfornata kiselina e bezbojna, bezmirisna, 

gusta te~nost. Se koristi kako za{titno sredstvo protiv korozijata, vo proizvodstvoto 

na metalni proizvodi, na ve{ta~ko |ubrivo i sto~na hrana. Fosfornata kiselina 

e korozivna hemikalija i pri kontakt so nea o~ite i koàta moàt da izgorat. Pri 

izloùvawe na nejzina parea se iritira nosot, du{nikot i belite drobovi. Iako fosfatot 

e nepodvièn vo po~vata moè da bide ispran vo potocite i ezerata kade {to 

moè da predizvika cutewe na algite i sniùvawe na nivoto na kislorod. Se smeta deka 

fosafatnite ve{ta~ki |ubriva pridonesuvaat vo erozijata na grebenite. 

H 

HCH (1,2,3,4,5,6 HEKSAHLORCIKLOHEKSAN) Vidi lindan. 

HLOR (SI2) Hlorot e zelenikavo-òlt gas so silen razdraznuva~ki miris. Se 

proizveduva so elektroliza na rastvor na prirodna sol. Ponekoga{ se proizveduva za da 

se kombinira so petrohemikaliite za proizvodstvo na organohlorni produkti kako 

rastvori, pesticidi, plastika (posebno PVC) i mnogu drugi hemikalii. Hlorot, isto 

taka, se upotrebuva kako belilo vo proizvodstvoto na hartijata i za dezinfekcija na 

vodata za piewe. Hlorniot gas se upotrebuva{e kako hemisko oru`je vo Prvata svetska 

vojna i izloùvawata moàt da bidat fatalni. Imalo mnogu osloboduvawa na hlor od 

industiski objekti i mnogu od niv rezultirale so smrt. Dolgotrajnoto izloùvawe na 

niski koncentracii na hlor predizvikuva respiratorni problemi i korozija na zabite. 

Hlorot e potencijalen nadraznuva~ na o~ite, koàta i na belite drobovi. Se smeta deka 

hlorot ne e kancerogen kaj ìvotnite ili kaj lu|eto, no mnogu e toksi~en za vodnite 

organizmi. 

HLOROVODORODNA KISELINA (HCI) Hlorovodorodnata kiselina e bezbojna 

ili òltenikava te~nost so ostar miris. Se koristi primarno vo prerabotuvaweto 

na metalite, vo proizvodstvoto na hemikalii i vo analiti~kata hemija. Kratkotrajni 

izloùvawa vo vid na inhalacii moè da predizvikaat bolki vo gradite, ka{lawe, 

vospalenija i ~irevi na di{nite pati{ta. Izloùvawata na povisoki koncentracii 

moàt da predizvikaat sobirawa na fluidi vo belite drobovi {to moè da predizvika 

smrt. Vo dopir so koàta moè da predizvika te{ki izgorenici, ~irevi i luzni. 

Izloùvaweto na rabotnicite na hlorovodorodna kiselina podolg period predizvikuva 

hroni~en bronhitis, dermatitis i fotosenzibilizacija. Prodolèni izloùvawa 

na niski koncentracii moè da predizvika erozija i obezbojuvawe na zabite. 

HROM (Cr) Hromot e teòk metal bez miris i vkus i se nao|a sloboden vo prirodata. 

Ima razli~ni formi hrom. Soedinenijata na hromot (III) se nao|aat vo prirodata 

i se bitni sostojki na ishranata kaj lu|eto. Za razlika od toa, pogolemoto koli~estvo 

hrom (VI) poteknuva od ~ovekovite aktivnosti kako {to e proizvodstvoto na koà, prezervacijata 

na drvoto, spaluvaweto na medicinskiot otpad, sogoruvaweto na fosilni 

81 

II


goriva i vadeweto i topeweto na hromnata ruda. Dolgotrajnite izloùvawa na visoki 

koncentracii na hrom (VI) moàt da predizvikaat o{tetuvawe na nosot i na belite 

drobovi i da go zgolemat rizikot od zaboluvawa na di{nite pati{ta. Vnesuvaweto na 

golemi koli~estva hrom moè da predizvika ~irevi, konvulzii, o{tetuvawa na 

bubrezite, na belite drobovi i smrt. Dopirot na koàta so te~nosti ili so cvrsti 

materii koi sodràt hrom (VI) predizvikuva lezii i ~irevi. Dokaàno e deka hromot 

(VI) e kancerogen. Dosega poznatite podatoci ne moàt da gi potvrdat kancerogenite 

sposobnosti kaj drugite vidovi hrom. Isfrlaweto na otpadot koj sodrì hrom (VI) e 

regulirano so Bazelskata konvencija. 

82 

C 

CIJANID (CN) Jonite na cijanidot, obi~no, odat zaedno so drugi elementi kako 

{to se vodorodot, natriumot i kaliumot. Jonskiot cijanid obi~no se nao|a pridruèn 

od drugi elementi kako {to se vodorodot, natriumot ili kaliumot. Ovie cijanidni 

soedinenija se koristat vo elektrocentralite, vo metalurgijata, vo proizvodstvoto na 

hemikalii, plastika i na sprejovi, kako i vo razvivaweto na fotografiite. âdot od 

cigarite i izduvnite gasovi na avtomobilite sodràt cijanidni soedinenija. 

Izloùvaweto na niski koncentracii na cijanid moàt da predizvikaat problemi vo 

di{eweto, srcevi bolki, povra}awe, promeni vo krvta, glavobolki, vrtoglavici i 

zgolemuvawe na tiroidnata `lezda. Cijanidot e ekstremno toksi~en, taka {to i kusoto 

izloùvawe na visoki koncentracii predizvikuva re~isi momentalen kolaps, 

prestanok na di{eweto i smrt. 

CINK (Zn) Cinkot e teòk metal koj slobodno se nao|a vo prirodata. Sepak, 

ispu{taweto na cinkot vo ìvotnata sredina od antropogenite izvori {iroko go nadminuva 

ispu{taweto na cinkot od prirodnite izvori. Antropogeni izvori koi go 

ispu{taat cinkot se elektrocentralite, topilnicite, procesiraweto na rudata kako i 

rudnite drenaì i efluentite od hemiskite procesi (tekstil, pigment i boi, ve{ta~ki 

|ubriva i proizvodstvoto na PVC). Kadmiumot i ìvata, ~estopati se nao|aat kako 

ne~istotii na cinkovata ruda i se ispu{taat za vreme na topeweto. Iako cinkot ne se 

smeta kako osobeno toksi~en, ponekoga{ koga se ispu{ta vo pogolemi koli~estva moè 

da ima mnogu tragi~ni efekti kaj izvesni vodeni vidovi. Cinkot e biten oligoelement, 

no vnesuvaweto na povisoki koncentracii od prepora~anite, duri i za kuso vreme, moè 

da ima mnogu {tetni efekti za zdravjeto kako {to se stoma~ni gr~evi, ma~nina i 

povra}awe. Vnesuvaweto na visoki koncentracii vo period od nekolku meseci moè da 

predizvika anemija i o{tetuvawe na pankreasot.

DODATOK III 

• 

MULTILATERALNI 

SPOGODBI ZA @IVOTNATA 

SREDINA PRIFATENI 

OD MAKEDONIJA 

Konvencija za pristap do informacii, u~estvo na javnosta vo donesuvaweto odluki i 

pristap do pravdata za pra{awa povrzani so ìvotnata sredina (Arhus) – od 22 juli 

1998. 

Konvencija za biolo{kata raznovidnost – od 2 dekemvri 1997 

Konvencija za me|unarodna trgovija so zagrozeni vidovi na divata flora i fauna 

(CITES) – od 4 juli 2000 

Konvencija za konzervacija na evropskite divi ìvotni i na prirodnite ìveali{ta – 

od 17 dekemvri 1998 

Konvencija za konzervacija na migracionite vidovi divi ìvotni – od 1 noemvri 1999 

Konvencija koja se odnesuva na za{titata na svetskoto kulturno i prirodno nasledstvo 

– od 30 april 1997 

Konvencija za vodni ìveali{ta so me|unarodno zna~ewe posebno za ìveali{tata na 

vodnite ptici (Ramsar) – od 8 septemvri 1995 

Konvencija za ocenka na vlijanieto vrz ìvotnata sredina vo prekugrani~niot kontekst 

– od 31 avgust 1999 

Bazelska konvencija za kontrola na prekugrani~niot promet so opasen otpad i za negovo 

skladirawe – od 16 februari 1997 

Vienska konvencija za za{tita na ozonskata obvivka – od 10 mart 1994 

Konvencija za dalekuse`noto prekugrani~no zagaduvawe na vozduhot – od 17 noemvri 1991 

Ramkovna konvencija za klimatskite promeni – od 28 januari 1998 

Zabele{ka: Makedonija ne e strana na Konvencijata za za{tita i koristewe na vodnite 

resursi i me|unarodnite ezera; Konvencijata za pograni~nite posledici od industriskite 

nesre}i i da Konvencijata za borba protiv dezertifikacijata. 

83 

III

IV 


84 

DODATOK IV 

• 

LISTA NA LICATA KOI DADOA 

SVOJ PRIDONES 

UNEP 

Donald Kanijaru direktor, pretsedatel na misijata/DEPI 

Pasi Rine sovetnik, potpretsedatel na misijata 

Xon Benet kordinator za izve{tai/koordinator na misijata 

Miko Halonen ekspert za ìvotna sredina/izvestuva~ 

Sabin Hofnagel ekspert za institucionalni kapaciteti 

Tim Xons koordinator za ocenki/urednik 

Takehiro Nakamura glaven ekspert za vlijanieto na prilivot na begalci 

vrz ìvotnata sredina 

Oto Simonet slu`benik za informacii/GRID Arendal 

David Jensen pomo{nik slu`benik za informacii/ koordinator 

na misijata 

Marija Kosticka pomo{nik slu`benik za informacii 

Filip Rekacevi~ pomo{nik slu`benik za informacii/GRID Arendal 

Frederik Vogel WEB Master GRID @eneva 

Henrik Slote rakovoditel na oddel 

Qerka-Komar Go{ovi} izvr{en pomo{nik 

Kejt Ros pomo{nik 

Klaudio Gaqano voza~ i tehni~ki pomo{nik 

Majkl Viljams odnosi so pe~atot 

Me|unarodni eksperti 

Denis Brun Kruger International Consult A/C, Danska 

Miko Jokinen Turku, Finska 

Andru Xons UNHCR 

Andreas Kahnert UNECE 

Magnus Nistrom Finski institut za ìvotna sredina, Finska 

Gun Luvblad [vedski istraèn institut za ìvotna sredina, ltd. 

Folker Vener Landesumweltamt Branderburg, Germanija 

Bernard Vronski Landesumweltamt Branderburg, Germanija 

Sovetnici eksperti od BJR Makedonija 

Konstantin Siderovski, koordinator Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, 

Miroslav Balaburski Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, 

Antoaneta Bukleska-Ralevska Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, 

Biljana Cvetanovska Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, 

Teodora Grn~arova-Obradovi} Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, 

Sokol Klin~arov Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, 

Stefan Pocev Univerzitet "Sv.Kiril i Metodij" 

Daniela Stefkova Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe,

Brzata, strate{ka, ekolo{ka procenka na UNEP 

be{e naso~ena kon najurgentnite ekolo{ki 

potrebi na Makedonija po Kosovskata kriza. 

Ocenkata se fokusira na tri va`ni oblasti: 

● ekolo{kite „àri{ta“ na koi vedna{ treba 

da im se posveti vnimanie; 

● vlijanieto vrz ìvotnata sredina od prilivot 

na begalcite i 

● instituciite nadle`ni za ìvotnata sredina 

i nivnata politika. 

Vo ovoj izve{taj se pretstaveni otkritijata na 

UNEP . Se prepora~uva itno prezemawe merki za 

pet ekolo{ki „àri{ta“. Imaj}i ja predvid 

potrebata za itno prezemawe merki, UNEP se 

pogriì {to e mo`no pobrzo faktite da bidat 

dostapni. UNEP se nadeva deka ovoj izve{taj }e 

gi zabrza merkite za za{tita i za podobruvawe na 

ìvotnata sredina vo Makedonija. 

Programa za ìvotna sredina na 

Obedinetite Nacii

Postkonfliktna ocenka na `ivotnata sredina - Makedonska ... - UNEP

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?