Bujqesia Shqiptare Nr 7_8
Bujqesia Shqiptare Nr 7_8 Bujqesia Shqiptare Nr 7_8
12 BUJQËSIA SHQIPTARE TENJA E DOMATES NJE DEMTUES KARANTINOR I RREZIKESHEM NE KULTUREN E DOMATES Josef Tedeschini, Shpend Shahini Kristaq Nicaj Vangjel Jovani Tenja e domates(Tuta absoluta) eshte nje kercenim i ri per kulturat Solanace. Ajo infekton sythet, gjethet, lulet dhe frutat, duke shkaktuar humbje te prodhimit, te cilat mund te arrijne dhe te kalojne 70%. Tuta absoluta eshte nje lepidopter i familjes Gelechiidae, i vendosur akoma ne listen A1 te organizmave karantinore te EPPO-se (Organizata Europiane e Mbrojtjes se Bimeve). Eshte me origjine nga Amerika e Jugut.Sinjalizohet per here te pare ne Europe ne vitin 2006 ne Spanje dhe me vone ne vitin 2008 ne Algjeri ,Marok, France dhe Itali. Gjate vitit 2009, eshte raportuar prezenca e saj edhe ne Greqi, Malte, Portugali, Zvicer dhe vende te tjera. Nga te dhenat peraprake te Departamentit te Mbrojtjes se Bimve, rezulton se ky demtues mund te jete prezent edhe ne vendin tone. MBROJTJE BIMËSH Tenja e domates (tuta absoluta) eshte nje kercenim i ri per kulturat Solanace. Ajo infekton sythet, gjethet, lulet dhe frutat, duke shkaktuar humbje te prodhimit, te cilat mund te arrijne dhe te kalojne masën 70 përqind. Bimet pritese Pritesi kryesor i Tuta absoluta,eshte domatja, por edhe patatja eshte raportuar si bime pritese,se bashku me Lycopersicum hirsutum, Solanum lyratum dhe specje te ndryshme te solanaceve te egra.Patëllxhani eshte raportuar si prites potencial, por ka te dhena edhe per infektimin e fasules ne mjedise te mbrojtura. Po ashtu ka disa raportime te vjetra per prekjen e duhanit nga ky demtues ne Argjentine. Perhapja gjeografike. Tuta absoluta eshte nje demtues i domates ne shume vende te Amerikes se Jugut,qe nga viti 1970. Vitet e fundit ajo eshte diktuar ne shume vende te kultivimit te domates ne Europe dhe ne rajonin e Mesdheut,duke shkaktuar deme serioze,lidhur kjo edhe me te ardhmen e prodhimit te domates rreth pellgut te Mesdheut. Prezenca e saj ne Europe, eshte raportuar per here te pare ne Spanje ne fund te vitit 2006 ne kulturen e domates. Ne vitin 2008,u diktua ne shume lokalitete te ndryshme ne Algjeri dhe Marok,por eshte raportuar edhe ne France ne janar te vitit 2009.Tuta absoluta eshte duke u perhapur me shpejtesi shume te madhe ne mjaft vende te tjera rreth brigjeve te Mesdheut. Ky demtues eshte duke krijuar veshtiresi te medha ne kultivimin e domates ne kete rajon. Gjate vitit 2009, infektimet e saj jane raportuar zyrtarisht nga shume vende te tjera te reja si: Italia, Tunisia, Malta, Libia, Anglia, Greqia dhe Zvicra. Kapja e insekteve ne kurthe me feromone per terheqjen e insekit te rritur ne rajonin e Izmirit dhe Bodrumit (Turqi) dhe konfirmimi i insekteve si jo specje te Phthorimaea operculella, tregojne qe eshte ceshtje e nje kohe shume te shkurter qe edhe Turqia te raportoje prezencen e saj ne kete vend.
Biologjia Tuta absoluta ka nje potencial riprodhues shume te larte. Larvat nuk futen ne diapauze nëse ka ushqim ne dispozicin dhe keshtu mund te zhvillojne 10-12 brezni ne vit. Cikli biologjik mund te plotesohet brenda 29-38 ditesh, kjo ne vartesi te kushteve te mjedisit. Studimet e bera ne Kili, kane treguar qe cikli i zhvillimit plotesohet per 76.3 dite ne temperaturë 14 0 C, 39.8 dite ne 19.7 0 C dhe 23.8 dite ne temperaturën 27.1 0 C. Insektet e rritura e zhvillojne aktivitetin e tyre naten dhe gjate dites zakonisht fshihen ndermjet gjetheve. Femrat vendosin veze ne pjeset ajrore te bimeve pritese. Nje femer mund te vendose gjate jetes se saj deri ne 260 veze. Ky demtues kalon kater stade larvare dhe pupezimi behet ne toke,ne siperfaqe te gjetheve ose brenda galerive qe ai krijon , kjo ne vartesi te kushteve te mjedisit.Kur tuta nuk pupëzon ne toke, zakonisht ajo mbeshtillet ne nje fshikez. Ky demtues mund te dimeroje si veze, pupe ose insekt i rritur. Diktimi dhe identifikimi Simptomat Mbas çeljes, larvat e reja depertojne ne frutin e domates,gjethet ose kercellin ku ato ushqehen, duke krijuar keshtu mina te vogla te dallueshme dhe me vone galeri te medha. Frutat mund te atakohen sapo formohen dhe galerit e formuara nga demtusi mund te behen vende invadimi nga MBROJTJE BIMËSH patogjenë te ndryshem sekondarë, te cilet te dergojne ne kalbjen e frutave. Ne gjethe larvat ushqehen vetem me mezofilin duke e lene te pa demtuar epidermen.Galerite ne gjethe jane jo te rregullta dhe me kalimin e kohes nekrotizohen. Galerite e formuara ne kercell, ndryshojne zhvillimin normal te bimeve. Bimet e domates mund te atakohen ne çdo stad te zhvillimit te tyre nga ky demtues, qe nga fidani deri ne bimet e rritura plotesisht. Demtuesi zakonisht mund te diktohet shume lehte mbasi ai preferon sythat e majes, lulet ose frutat e sapoformuara, ne te cilet jashteqitjet me ngjyre te zeze te shkaktuara nga ushqimi, jane shume te dukeshme. Ne patate, preken vetem pjeset ajrore dhe tenja nuk zhvillohet ne tubere. Morfologjia Veza Ka madhesi 0,36x0,22 mm, eshte ne forme cilindrike dhe ka ngjyre krem te bardhe, deri ne te verdhe. Shumica e vezeve vendoset ne pjesen e poshtme te gjetheve.Çelja e tyre behet mbas 4-5 ditesh. BUJQËSIA SHQIPTARE 13 Larva Ka ngjyre krem, koka eshte me e erret . Ne moshen e dyte larvare, deri ne te katerten, larva merr nje ngjyre te gjelbert deri ne te kuqe te hapet. Larva e moshes se pare, ka gjatesi 0,9 mm ndersa ne moshe te katert, gjatesia arrin deri ne 7.5mm. Mosha larvare zgjate 13- 15 dite. Pupa Pupa ka ngjyre kafe dhe pupezimi mund te zgjase 9-11 dite Insekti i rritur ka gjatesi 10 mm. Ështe e paisur me antena filiforme, ka nje ngjyre gri ne te argjende dhe eshte e paisur me njolla te zeza mbi krahet e siperme. Rrugët dhe mundesitë e përhapjes. Tuta absoluta mund te perhapet nga dorezimi i fidanave per mbjellje, ose kur dorzohen frutat e domates ne vende te ndryshme per tregetim. Ky demtues nuk prek tuberet e patates dhe keshtu nuk mund te futet ne nje vend tjeter me ane te kesaj kulture. Impakti ekonomik Ne Ameriken e Jugut, T. absoluta eshte konsideruar si nje demtues kyç i domates ne fushe te hapur si dhe ne mjedise te mbrojtura. Prodhimi si dhe cilesia e frutave, mund te reduktohet ne menyre te ndjeshme nga ngrenjet direkte te larvave si dhe nga patogjenet sekondarë te cilet futen ne plaget e shkaktuara nga demtuesi. Frutat e domates te prekura rende humbasin vleren e tyre tregetare. Humbje te prodhimit nga 50-100% jane raportuar ne kulturen e domates. Nivele te pa pranushme te demtimit kozmetik te frutave,
- Page 1 and 2: BUJQËSIA SHQIPTARE 1
- Page 3 and 4: BUJQËSIA SHQIPTARE 3
- Page 5 and 6: AKTUALITET Nje paraqitje me te deta
- Page 7 and 8: KRONIKË BUJQËSIA SHQIPTARE 7 VLOR
- Page 9 and 10: KRONIKË BUJQËSIA SHQIPTARE 9 U ZH
- Page 11: eshte standart ne te gjitha pikat m
- Page 15 and 16: BUJQËSIA SHQIPTARE 15 PLEHËRIMI P
- Page 17 and 18: maksimal të plehërimit vjeshtor p
- Page 19 and 20: financiare për bujqit e goditur ng
- Page 21 and 22: vlerësimit në ambient të shprehj
- Page 23 and 24: PËRMIRËSIM RACOR Kapacitetet gjen
- Page 25 and 26: VETERINARI BUJQËSIA SHQIPTARE 25 P
- Page 27 and 28: kohë kalendarike. E këtë "shkurt
- Page 29 and 30: HOMAZH PËR SPECIALISTIN E NJOHUR T
- Page 31 and 32: BUJQËSIA SHQIPTARE 31
12 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
TENJA E DOMATES NJE DEMTUES<br />
KARANTINOR I RREZIKESHEM NE<br />
KULTUREN E DOMATES<br />
Josef Tedeschini,<br />
Shpend Shahini<br />
Kristaq Nicaj<br />
Vangjel Jovani<br />
Tenja e domates(Tuta absoluta)<br />
eshte nje kercenim i ri per kulturat<br />
Solanace. Ajo infekton sythet,<br />
gjethet, lulet dhe frutat, duke<br />
shkaktuar humbje te prodhimit, te<br />
cilat mund te arrijne dhe te kalojne<br />
70%. Tuta absoluta eshte nje<br />
lepidopter i familjes Gelechiidae, i<br />
vendosur akoma ne listen A1 te<br />
organizmave karantinore te<br />
EPPO-se (Organizata Europiane<br />
e Mbrojtjes se Bimeve). Eshte me<br />
origjine nga Amerika e<br />
Jugut.Sinjalizohet per here te pare<br />
ne Europe ne vitin 2006 ne Spanje<br />
dhe me vone ne vitin 2008 ne<br />
Algjeri ,Marok, France dhe Itali.<br />
Gjate vitit 2009, eshte raportuar<br />
prezenca e saj edhe ne Greqi,<br />
Malte, Portugali, Zvicer dhe vende<br />
te tjera. Nga te dhenat peraprake<br />
te Departamentit te Mbrojtjes se<br />
Bimve, rezulton se ky demtues<br />
mund te jete prezent edhe ne<br />
vendin tone.<br />
MBROJTJE BIMËSH<br />
Tenja e domates (tuta absoluta) eshte nje kercenim i ri per<br />
kulturat Solanace. Ajo infekton sythet, gjethet, lulet dhe frutat,<br />
duke shkaktuar humbje te prodhimit, te cilat mund te arrijne<br />
dhe te kalojne masën 70 përqind.<br />
Bimet pritese<br />
Pritesi kryesor i Tuta<br />
absoluta,eshte domatja, por edhe<br />
patatja eshte raportuar si bime<br />
pritese,se bashku me<br />
Lycopersicum hirsutum, Solanum<br />
lyratum dhe specje te ndryshme te<br />
solanaceve te egra.Patëllxhani<br />
eshte raportuar si prites potencial,<br />
por ka te dhena edhe per<br />
infektimin e fasules ne mjedise te<br />
mbrojtura. Po ashtu ka disa<br />
raportime te vjetra per prekjen e<br />
duhanit nga ky demtues ne<br />
Argjentine.<br />
Perhapja gjeografike.<br />
Tuta absoluta eshte nje demtues i<br />
domates ne shume vende te<br />
Amerikes se Jugut,qe nga viti 1970.<br />
Vitet e fundit ajo eshte diktuar ne<br />
shume vende te kultivimit te<br />
domates ne Europe dhe ne rajonin<br />
e Mesdheut,duke shkaktuar deme<br />
serioze,lidhur kjo edhe me te<br />
ardhmen e prodhimit te domates<br />
rreth pellgut te Mesdheut.<br />
Prezenca e saj ne Europe, eshte<br />
raportuar per here te pare ne<br />
Spanje ne fund te vitit 2006 ne<br />
kulturen e domates. Ne vitin 2008,u<br />
diktua ne shume lokalitete te<br />
ndryshme ne Algjeri dhe Marok,por<br />
eshte raportuar edhe ne France ne<br />
janar te vitit 2009.Tuta absoluta<br />
eshte duke u perhapur me shpejtesi<br />
shume te madhe ne mjaft vende<br />
te tjera rreth brigjeve te<br />
Mesdheut. Ky demtues eshte duke<br />
krijuar veshtiresi te medha ne<br />
kultivimin e domates ne kete rajon.<br />
Gjate vitit 2009, infektimet e saj<br />
jane raportuar zyrtarisht nga<br />
shume vende te tjera te reja si:<br />
Italia, Tunisia, Malta, Libia, Anglia,<br />
Greqia dhe Zvicra. Kapja e<br />
insekteve ne kurthe me feromone<br />
per terheqjen e insekit te rritur ne<br />
rajonin e Izmirit dhe Bodrumit<br />
(Turqi) dhe konfirmimi i insekteve<br />
si jo specje te Phthorimaea<br />
operculella, tregojne qe eshte<br />
ceshtje e nje kohe shume te<br />
shkurter qe edhe Turqia te<br />
raportoje prezencen e saj ne kete<br />
vend.
Change language