Bujqesia Shqiptare Nr 7_8
Bujqesia Shqiptare Nr 7_8 Bujqesia Shqiptare Nr 7_8
BUJQËSIA SHQIPTARE 1
- Page 2 and 3: 2 BUJQËSIA SHQIPTARE
- Page 4 and 5: 4 BUJQËSIA SHQIPTARE SHQIPERIA EUR
- Page 6 and 7: 6 BUJQËSIA SHQIPTARE KRONIKË QËL
- Page 8 and 9: 8 BUJQËSIA SHQIPTARE KRONIKË PESH
- Page 10 and 11: 10 BUJQËSIA SHQIPTARE MBROJTJA E T
- Page 12 and 13: 12 BUJQËSIA SHQIPTARE TENJA E DOMA
- Page 14 and 15: 14 BUJQËSIA SHQIPTARE jane raportu
- Page 16 and 17: 16 BUJQËSIA SHQIPTARE periudhën e
- Page 18 and 19: 18 BUJQËSIA SHQIPTARE BE DHE POLIT
- Page 20 and 21: 20 BUJQËSIA SHQIPTARE GJENETIKË B
- Page 22 and 23: 22 BUJQËSIA SHQIPTARE KONTROLLI I
- Page 24 and 25: 24 BUJQËSIA SHQIPTARE Nr. 9864 dt.
- Page 26 and 27: 26 BUJQËSIA SHQIPTARE kafshes, shf
- Page 28 and 29: 28 BUJQËSIA SHQIPTARE Merita Deda
- Page 30 and 31: 30 BUJQËSIA SHQIPTARE A E DINI SE
- Page 32: 32 BUJQËSIA SHQIPTARE TË USHQYER
BUJQËSIA SHQIPTARE 1
2 BUJQËSIA SHQIPTARE
BUJQËSIA SHQIPTARE 3
4 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
SHQIPERIA EUROPIANE MUND TE<br />
NDERTOHET VETEM DUKE NDERTUAR<br />
FSHATIN SHQIPTAR EUROPIAN<br />
Kryeministri Sali Berisha<br />
Pas nje periudhe "qetesie"pas<br />
zgjedhore,"ingranazhi" i qeverise se re ,te<br />
kryesuar nga Kryeministri ,Sali Berisha,<br />
filloi te levize me një ritëm të ri. Miratimi<br />
ne Kuvend i progaramit kater vjeçar te<br />
qeverise, ishte hapi i pare i kesaj levizje.U<br />
njohem me nje program ambicioz te<br />
qeverise se Integrimit Europian, siç eshte<br />
percaktuar qeveria e re e kualicionit ,midis<br />
PD-se dhe LSI-se.Por le te ndalemi te<br />
bujqesia pasi ajo eshte fusha jone. Ja<br />
ç'thuhet ne programin e paraqitur nga<br />
Kryeministri, Sali Berisha: "Shqiperia<br />
Europiane mund te ndertohet vetem duke<br />
ndertuar fshatin shqiptar europian, ç'ka do<br />
te thote qe fermeret shqiptare duhet te kene<br />
kushte jetesore dhe pune, rruge, shkolla,<br />
qendra shendetesore, furnizim me uje,<br />
kanalizime, mbeshtetje te gjithaneshme per<br />
prodhimet e tyre si dhe pensione te<br />
standarteve te vendeve europiane. Ne kater<br />
vitet qe shkuan, ne infrastrukturen e<br />
zonave rurale te vendit, per prodhimin<br />
bujqesor dhe agrobiznesin, u investuan<br />
AKTUALITET<br />
Nga programi i qeverisë për bujqësinë,<br />
paraqitur në Kuvendin e ri të Shqipërisë, prej<br />
Kryeministrit, Sali Berisha<br />
rreth 1,6 miliard dollare. Gjate mandatit te<br />
dyte, qeveria do te beje çdo perpjekje per<br />
te trefishuar investimet per infrastrukturen,<br />
nxitjen e prodhimit bujqesor dhe zhvillimin<br />
e qendrueshem rural te vendit.<br />
Do ndertohen, rindertohen ne zonat<br />
rurale, komunat dhe fshatrat e vendit, mbi<br />
6 mije km rruge kombetare rurale<br />
dytesore.<br />
Qendra e çdo komune te Shqiperise, do<br />
lidhet per 15-25 minuta me rruge<br />
kombetare.<br />
Qendrat e te gjitha fshatrave te vendit,<br />
do te lidhen me qendrat e komunave dhe<br />
rruget kombetare, brenda 15-25 minutave.<br />
Por, siç theksoi Kryeministri ne fjalen e<br />
tij ne Kuvend, Shqiperia Europiane, nuk<br />
eshte nje bulevard i shtruar per ne por<br />
projekti me madhor, me ambicioz, me<br />
kompleks dhe me i veshtiri qe Shqiperia<br />
ka ndermare ne tere historine e saj dhe qe<br />
duhet te bazohet kryekeput ne<br />
performancen tone, si intersi me i mire i<br />
qytetareve shqiptare.
AKTUALITET<br />
Nje paraqitje me te detajuar te objektivave ne<br />
fushen e bujqesise per kater vitet e ardheshem, beri<br />
ne Kuvend ministri i ri i Bujqesise ,Ushqimit dhe<br />
Mbrojtjes se Konsumatorit,Genc Ruli. Nder te<br />
tjera ai theksoi se Qeveria <strong>Shqiptare</strong> ka marre<br />
persiper te mbeshtese fuqishem kete sektor me<br />
fonde,me programe te vecanta per fermeret dhe<br />
agroindustrine , duke e konceptuar zhvillimin e<br />
bujqesise si nje zhvillim te hapesires rurale ne teresi<br />
me te gjithe elementet e saj ,qe mundesojne rritjen<br />
e te ardhurave dhe te nivelit te jeteses ne fshat.<br />
Ne kater vitet e ardheshme, per bujqesine dhe<br />
zhvillimin rural do te rritet ndjeshem , me rreth 25<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 5<br />
SYNIMI I PROGRAMIT TË RI TË<br />
QEVERISË PËR BUJQËSINË - RRITJA E<br />
TË ARDHURAVE DHE NIVELIT TË<br />
JETESËS NË FSHAT<br />
Genc Ruli<br />
Ministër i Bujqësisë, Ushqimit<br />
dhe Mbrojtes së Konsumatorit<br />
Ne kater vitet e ardhëshëm, buxheti për bujqësinë dhe<br />
zhvillimin rural do të rritet ndjeshëm, me rreth 25 % çdo vit,<br />
me objektiv që deri në vitin 2013 të kemi një buxhet dy herë<br />
më të madh nga ai që përdorim aktualisht.<br />
Vresht i ri<br />
në rrethin e<br />
Durrësit<br />
per qind çdo vit , me objektiv qe deri ne vitin 2013<br />
te kemi nje buxhet dy here me te madh nga ai qe<br />
perdorim aktualisht.Buxheti do te rritet per te gjithe<br />
komponentet kryesore te programit per bujqesine<br />
dhe zhvillimin rural, siç jane mbeshtetja e<br />
drejtperdrejte per prodhimin ne ferme , programi<br />
per zhvillimin e ullishtarise, siguria ushqimore dhe<br />
mbrojtja e konsumatorit, infrastruktura e ujitjes dhe<br />
kullimit ,marketingu i prodhimeve bujqesore dhe<br />
industria agroperpunuese.Ministri Ruli ka folur edhe<br />
per nje sere objektivash te tjere sic jane ngritja e<br />
Autoritetit Kombetar te Ushqimit, mbrojtjea e<br />
shendetit te kafsheve, e tokes bujqesore, etj.<br />
Fusha e Domosdovës në rrethin e Librazhdit
6 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
KRONIKË<br />
QËLLIMI KRYESOR I QEVERISË,<br />
TË VENDOSË NJË SISTEM<br />
UJITJEJE AFATGJATË DHE<br />
TËRËSISHT BASHKËKOHOR<br />
Nga deklarata e kryeministrit Sali Berisha,<br />
ne mbledhjen e Grupit te Punes per Ujitjen<br />
Projekti i ujitjes mund të jetë projekti më i kushtueshëm,<br />
por ne duhet të përqendrohemi plotësisht në këtë aspekt.<br />
Rritja e prodhimit bujqësor, është një nga drejtimet më<br />
të rëndësishme për rritjen e prodhimit në tërësi në vend.<br />
Nën drejtimin e Kryeministrit<br />
Berisha, para disa javesh u zhvillua<br />
mbledhja e Grupit të Punës për<br />
Ujitjen,ku u diskutuan hapat e<br />
mëtejshëm dhe mënyrat më efiçente<br />
në hartimin e projekteve për të<br />
vendosur sistemin më të mirë dhe<br />
më bashkëkohor të ujitjes në vend.<br />
Perveç eksperteve te MBUMKse<br />
qe jane marre me ujitjen,ishin ne<br />
takim edhe nje grup ekpertesh te<br />
ujitjes se Rrafshit te Dukagjinit ne<br />
Kosove.<br />
Në hapje të këtij takimi,<br />
Kryeministri u shpreh se problemin<br />
e ujitjes, ai e konsideron shumë jetik<br />
për vendin dhe se qeveria ka<br />
vendosur që këtë katërvjeçar, të<br />
ketë një përqendrim mbi zgjidhjen e<br />
këtij problemi, duke vendosur<br />
sistemin më të mirë, më bashkëkohor<br />
dhe efiçent të ujitjes. Kryeministri<br />
tha se për këtë çështje, është i<br />
nevojshëm hartimi i menjëhershëm<br />
i një plani veprimi. Nga Ministria e<br />
Bujqësisë është punuar me një<br />
projekt për ujitjen, por është me<br />
rëndësi që projekti të rishqyrtohet<br />
për të përcaktuar zgjidhjen më të<br />
mirë afatgjatë e bashkëhore të këtij<br />
problemi.<br />
"Ne duhet të synojmë një sistem<br />
ujitjeje afatgjatë, tërësisht<br />
bashkëkohor, të përshtatur sipas<br />
rretheve, sipas kushteve dhe<br />
specifikave. Ky duhet të jetë<br />
qëllimi ynë kryesor. Çështja është<br />
që të kemi një projekt të qartë, i cili<br />
saktëson se cilën formë ujitjeje do<br />
të organizojmë në secilën prej<br />
zonave të vendit dhe pastaj të<br />
procedojmë. Është jashtëzakonisht<br />
e rëndësishme që të kemi sa më<br />
shumë projekte”, vijoi Kryeministri.<br />
Më tej ai nënvizoi se është<br />
shumë e rëndësishme të vendoset<br />
një dialog me të gjitha autoritetet<br />
vendore përsa i përket projekteve<br />
në ujitje, duke u angazhuar me<br />
propozimet, ide dhe sugjerimet e<br />
Nga takimi në Kryeministri<br />
tyre. Lidhur me këtë, Kryeministri<br />
vlerësoi se partneriteti mes pushtetit<br />
qendror dhe atij vendor, është me<br />
rëndësi të madhe dhe se për<br />
problemin e ujitjes,duhet ndjekur e<br />
njëjta formë si për rrugët dhe<br />
ujësjellësit. "Ju projektet, qeveria<br />
paratë", për një pjesëmarrje të gjerë<br />
të pushtetit vendor në projektet mbi<br />
ujitjen në zonat e tyre. Konkretisht,<br />
Kryeministri theksoi se shumë<br />
shpejt do të organizohet një tryezë<br />
e gjerë me përfaqësuesit vendorë,<br />
ku të rrihen mendime mbi sistemin<br />
e ujitjes në vend.<br />
"Duhet të studiojmë të gjitha<br />
mundësitë dhe të jemi shumë<br />
agresivë në çështjen e ujitjes në<br />
vend. Projekti i ujitjes mund të jetë<br />
projekti më i kushtueshëm, por ne<br />
duhet të përqendrohemi plotësisht<br />
në këtë aspekt. Rritja e prodhimit<br />
bujqësor, është një nga drejtimet më<br />
të rëndësishme për rritjen e<br />
prodhimit në tërësi në vend.Vendi<br />
yne mund dhe duhet të ekzistojë si<br />
vend prodhues, sepse i ka të gjitha<br />
mundësitë për të prodhuar çdo gjë<br />
dhe një ndër to,është bujqësia,<br />
krahas faktit që ky është një kusht<br />
përcaktues për të dalë nga varfëria<br />
dhe për ta luftuar atë," tha<br />
Kryeministri.
KRONIKË<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 7<br />
VLORE: PERUROHET FILLIMI I<br />
PUNIMEVE PER NGRITJEN E QENDRES<br />
SE RE TE TRANSFORMIMIT TE<br />
TEKNOLLOGJIVE BUJQESORE<br />
U përurua fillimi i punimeve për<br />
ndërtimin e mjediseve të Qendrës<br />
së re të Transferimit të<br />
Teknologjive Bujqësore (ish<br />
Instituti i Pemtarisë dhe Ullirit), në<br />
rrethin e Vlorës, një projekt që<br />
financohet nga qeveria me një fond<br />
prej rreth 50 milionë lekësh.<br />
Kjo qendër, përbëhet nga<br />
mjediset e laboratorëve dhe bazat<br />
eksperimentale, godina e<br />
administratës dhe infastruktura e<br />
nevojshme për të realizuar kërkime<br />
shkencore në standarde<br />
bashkëkohore, në fushën e<br />
aplikimit të metodave të reja në<br />
kultivimin e ullirit, në vreshtari,<br />
pemtari, prodhimin e fidanëve, etj.<br />
Kompleksi i Qendrës së<br />
Transferimit të Teknologjive, që do<br />
të ndërtohet në një distancë 15 km<br />
në veri të qytetit të Vlorës, është<br />
konceptuar si një institucion<br />
kërkimor shkencor me profil<br />
perëndimor. Pjesë e tij, do të jenë<br />
në vazhdimësi edhe serrat e reja<br />
me kapacitet vjetor për prodhimin<br />
e 300 mijë deri në 500 mijë fidanë<br />
Kompleksi i Qendrës së Transferimit të Teknologjive,<br />
që do të ndërtohet në një distancë 15 km në veri të<br />
qytetit të Vlorës, është konceptuar si një institucion<br />
kërkimor shkencor me profil perëndimor. Pjesë e<br />
tij, do të jenë në vazhdimësi edhe serrat e reja me<br />
fidanë ulliri si dhe disa dhjetra hektarë për kultivimin<br />
eksperimental të vreshtave,pemëve etj.<br />
ulliri si dhe disa dhjetra hektarë për<br />
kultivimin eksperimental të<br />
vreshtave,pemëve etj.<br />
Mjediset e punës, godina e<br />
administratës, laboratorët etj, do të<br />
përfundojnë deri në fund të këtij<br />
viti, ndërkohë që fazat e tjera do<br />
të jenë pjesë e investimeve për<br />
vitin e ardhshëm.<br />
Qendra e Transferimit të<br />
Teknologjive, do të jetë një<br />
institucion kërkimor shkencor,<br />
aplikativ në shërbim të fermerëve.<br />
Ajo do të ofrojë asistencë teknike<br />
dhe shkencore për fermerët e<br />
qarkut të Vlorës dhe të gjithë<br />
vendit. Ky institucion është<br />
ngarkuar për të udhëhequr<br />
strategjinë e programit të ullirit në<br />
vendin tonë, që do të nisë të<br />
zbatohet në vitin e ardhshëm. Kjo<br />
është një nga 5 qendrat kërkimore<br />
shkencore në fushën e bujqësisë,<br />
të krijuara pas vitit 2007, pas<br />
reformave të aplikuara nga<br />
qeveria në fushën e kërkimit<br />
shkencor.<br />
Qendra e Transferimit të<br />
Teknolgjive në Vlorë, pason ish<br />
Institutin e Pemtarisë dhe Ullirit,<br />
në një dimension tjetër në<br />
përshtatje me standardet<br />
bashkëkohore. Tashmë, aktiviteti i<br />
këtij institucioni, do të fokusohet në<br />
tre drejtime kryesore, që janë<br />
prodhimi i fidanave të ullirit, studimi<br />
i kultivarëve të rrushit, ullirit,<br />
pemëve frutore, ruajtjes dhe nxitjes<br />
se kultivimit të varieteteve<br />
autoktone në to, etj.<br />
Aktualisht, kjo qendër, është<br />
vendosur në një godinë në afërsi<br />
të Ujit të Ftohtë në Vlorë,<br />
ndërkohë që, administron një bazë<br />
eksperimentale në hyrje të qytetit.
8 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
KRONIKË<br />
PESHKOPI: SEMINAR PER PRODHIMIN<br />
E FARES SE JONXHES TE EKOTIPIT<br />
"TOMIN"<br />
Në qytetin e Peshkopisë,<br />
Drejtoria Rajonale e Bujqësisë<br />
Ushqimit dhe Mbrojtjes<br />
Konsumatorit, zhvilloi seminarin<br />
me temë" Prodhimi i farës së<br />
jonxhës të ekotipit "Tomin". Morën<br />
pjesë fermerë të qakrut Dibër,<br />
specialistëtë e Shërbimit<br />
Këshillimor dhe Ekstensionit të<br />
qarkut, specialistë te Entit<br />
Shteterore te Farerave e Fidaneve,<br />
perfaqesues të Qendrës së<br />
Transferimit të Teknologjive<br />
Bujqësore Fushë Krujë, te<br />
MADA-s, etj.<br />
Në seminar u paraqiten dy<br />
referate: "Historiki i kultivimit të<br />
farës së jonxhës "Tomin" në<br />
Qarkun e Dibrës, ecuria problemet<br />
dhe sfidat për të ardhmen" nga<br />
Maks Hajrullaj, drejtor i<br />
DRBUMK-Dibër dhe "Prodhimi i<br />
farës së jonxhës", nga Adrian<br />
Doko, drejtor i QTTB Fushë Krujë.<br />
Në materiale u theksua përvoja<br />
që eksiston në rrethin e Dibrës për<br />
prodhimin e farës së jonxhës,<br />
përpjekjet e fermerëve në këtë<br />
drejtim, të metat si dhe dobësitë e<br />
këtij aktiviteti në stadin aktual.<br />
Për mbështetjen e inisiativës së fermereve prodhues<br />
të farës së jonxhës, u kërkua mbështetja me anë<br />
të politikave të subvencionit nga ana e MBUMK. U<br />
theksua sidomos nevoja për financimin e një njësie<br />
pastrimi të farës.<br />
Gjithashtu u theksua epërsia e këtij<br />
ekotipi në raport me varietetet e<br />
huaja për kushtet klimatike e<br />
tokesore të Dibrës e vendit tonë si<br />
edhe për nivelin e teknologjisë së<br />
kultivimit të sotëm në fermë. Në<br />
referatin e dytë "Prodhimi i farës<br />
së jonxhës"u theksua rëndësia e<br />
prodhimit të farës së pastër te<br />
jonxhës per fermerin dhe për<br />
biznesin e farërave në tërësi,<br />
momentet teknike të prodhimit të<br />
fares si dhe magësitë teknike në<br />
prodhimin e saj.<br />
Nga diskutimi i pjesmarrësve,<br />
doli si domosdoshmëri rigjallërimi i<br />
traditës së prodhimit të farës së<br />
jonxhës në qarkun e Dibrës. Në<br />
kete qark mbillen çdo vit 2500 ha<br />
me jonxhë për të cilën nevojiten<br />
1000 kv farë. E gjithë kjo sasi<br />
prodhohet nga fermerët e qarkut.<br />
Ka rezerve fare të prodhuar, që<br />
nuk është (shitur), pasi mungojnë<br />
strukturat e tregtimit të saj jashtë<br />
rrethit. Është rritur interesi i<br />
fermereve për prodhimin e farës<br />
së jonxhës "Tomin" dhe ka mjaft<br />
kërkesa në shkallë vëndi për të.<br />
Mundesite e prodhimit per kete<br />
rreth, jane mbi 2000 kv fare ose 1/<br />
5 e sasise se nevojshme te fares<br />
per mbjelljet ne shkalle republike.<br />
Për mbështetjen e inisiativës së<br />
fermereve prodhues të farës së<br />
jonxhës, u kërkua mbështetja me<br />
anë të politikave të subvencionit<br />
nga ana e MBUMK.U theksua<br />
sidomos nevoja për financimin e<br />
një njësie pastrimi të farës (petkus,<br />
ventilator dhe dekuskutator), kjo e<br />
shoqëruar edhe me masa të tjera<br />
organizative sikurse është<br />
evidentimi i fermave që kanë<br />
predispozicionin dhe mundësinë e<br />
prodhimit të farës, fillimi i zgjedhjes<br />
së parcelave në këto ferma dhe së<br />
fundmi, çertefikimi nga ana e Entit<br />
Shteteror te Farërave e Fidaneve.
KRONIKË<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 9<br />
U ZHVILLUA KONKURSI I DYTE I<br />
DEGUSTIMIT TE VERERAVE<br />
Komisioni i vlerësimit të vererave<br />
Në mjediset e "Hotel" Rogner ne<br />
Tiranë, u zhvillua panairi më i<br />
madh mbi agro-industrinë dhe<br />
gastronomine. Në këtë panair<br />
ishin paraqitur verëra nga<br />
Shqipëria, Italia, Maqedonia, dhe<br />
Kosova.<br />
Ne konkurim moren pjesë 10<br />
kompani, të cilat u përfaqësuan<br />
me nje mostër vere.<br />
Testimi (degustimi ) u krye në<br />
përputhje të plotë me standartet<br />
ndërkombëtare të vreshtarisë dhe<br />
verës, (O.I.V). bazuar në fletën e<br />
degustimit 100 pikëshe dhe në<br />
fshehtësi të plotë.<br />
U testuan gjithsej 10 verëra 2-të<br />
bardha dhe 8-të kuqe. Vleresimi<br />
i tyre u be nga grupi i eksperteve<br />
te çertefikuar si degustatore nga<br />
MBUMK.<br />
Të gjitha verërat që morën pjesë<br />
në konkurim, rezultuan të një<br />
cilësie të lartë. Kjo tregon se të<br />
gjithë prodhuesit, kanë zbatuar<br />
drejt proceset e prodhimit me nje<br />
teknologji bashkohore, duke<br />
ruajtur vlerat cilësore,në varësi të<br />
varietetit të rrushit.<br />
Tre verëra me origjinë nga<br />
Verërat tona janë në rrugë të mbarë për rritjen e prodhimit<br />
dhe përsosjen e cilësisë e sigurisë së tyre, sipas standartve<br />
shqiptare dhe atyre të BE-se.<br />
Shqiperia, u klasifikuan në zonën<br />
e medaljeve të arta si verëra me<br />
cilësi të shkëlqyer.Çmimet e<br />
dhena,ishin si me poshte:<br />
Çmime të Arta<br />
1- Kantina "Ston castle"-<br />
Rahovec - Kosove<br />
(95 - pikë)<br />
2- Kantina "Arbëri"-<br />
Mirditë -Shqipëri<br />
(94 - pikë)<br />
3- Kantina "Bardha" -<br />
Tiranë<br />
(93 - pikë)<br />
Me çmime te argjenda u<br />
vleresuan vererat e kantinave,<br />
"Çobo" Berat, "Sara" ne Fier dhe<br />
"Ticvesh" ne Maqedoni, ndersa<br />
me çmime te bronxeta u vleresuan<br />
vererat e kantinave "Enol", Preze,<br />
"Arberi" Mirdite dhe "Bardha"<br />
Tirane. Nga vlerësimet doli si<br />
konluzion se verërat tona janë në<br />
rrugë të mbarë për rritjen e<br />
prodhimit dhe përsosjen e cilësisë<br />
e sigurisë së tyre, sipas standartve<br />
shqiptare dhe atyre të BE-se<br />
Çast nga ndarja e çmimeve
10 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
MBROJTJA E TOKËS<br />
VLERESIMI I EROZIONIT NE PIKAT<br />
E MONITORIMIT PER VITIN 2008<br />
Pershkrimi i pergjithshem<br />
Humbjet e tokes ne vendin tone<br />
si rezultat i erozionit ujor, jane ne<br />
vlera te larta dhe perbejne nje<br />
rrezik serioz per stabilizimin e tokes<br />
bujqesore dhe jo bujqesore. Ne<br />
shume zona te territorit te vendit,<br />
fenomeni i erozionit eshte shembull<br />
i gjalle i prishjes se ekuilibrit te<br />
formimit dhe shkaterrimit te tokes.<br />
Ne kete kontekst, humbjet e tokes<br />
jane rezultat i faktoreve gjeo -<br />
klimatike dhe njerezore, ndikimi i<br />
te cileve ne zona klimatike dhe<br />
tokesore te vendit eshte i<br />
ndryshem, duke anuar here nga<br />
njeri dhe here nga tjetri.<br />
Ne funksion te shfaqjes dhe<br />
formes se erozionit, origjina e tij<br />
eshte e ndryshme. Ndertimi<br />
shtresor gjeologjik i tokave te vendit<br />
tone, praktika njerezore te<br />
aplikuara ne fusha te ndryshme<br />
(bujqesi, ndertim, infrastrukture<br />
rrugore) si dhe ndryshimet regjimit<br />
te rrymave ujore ne shtreterit e<br />
lumenjeve e perrenjeve si rezultat<br />
i nderhyrjeve mbi ta, kane ndikuar<br />
ne ecurine e erozionit.<br />
Monitorimi i erozionit dhe<br />
shkarjeve te tokes, si pjese e<br />
studimit te Projektit <strong>Nr</strong>.7 " Mbi<br />
vlersimin e gjendjes se<br />
rezevuareve" i financuar nga<br />
Ministria e Mjedisit dhe qe kryhet<br />
nga QTTB Fushe -Kruje, eshte<br />
Ne shume zona te territorit te vendit, fenomeni i erozionit eshte<br />
shembull i gjalle i prishjes se ekuilibrit te formimit dhe<br />
shkaterrimit te tokes.<br />
trajtuar nepermjet vleresimit te<br />
humbjeve vjetor e te tokes te<br />
shprehura ne ton/ha/vit, vleresimit<br />
te erozionit potencial ujor ne zonen<br />
klimatike dhe tokesore te Lezhes,<br />
Librazhdit,Vlores dhe Tepelenes.<br />
VLERESIMI I<br />
HUMBJEVE VJETORE TE<br />
TOKES<br />
Konsiderata te pergjithshme<br />
Vleresimi i humbjeve të tokës<br />
nga erozioni ujor, eshte nje<br />
shqetesim i vazhdueshem per<br />
ndertimin e politikave te tokes ne<br />
drejtim te ruajtjes dhe perdorimit<br />
te saj. Teknikat dhe metodat e<br />
vleresimit qe perdoren sot ne bote,<br />
jane nga me te ndryshmet. Keto<br />
metoda se pari sherbejne si baze<br />
per vleresimin e treguesve ne<br />
punen kerkimore dhe shkencore,<br />
se dyti ne monitorimin e erozionit<br />
dhe se treti ne percaktimin e<br />
masave per ruajtjen dhe mbrojtjen<br />
e tokes.<br />
Ne kuader te Projektit te<br />
Monitorimit te Erozionit te Tokes,<br />
Zaim Mema<br />
QTTB Fushe-Kruje<br />
vleresimi i gerryeshmerise eshte<br />
realizuar nepermjet matjeve dhe<br />
vleresimeve te kontrolluara ne<br />
gjashte pikat monitoruese<br />
permanente te ngritura ne kushte<br />
tokesore dhe klimatike te<br />
ndryshme si, ne Qaf - Shul<br />
(Librazhd), Radhime (Vlore),<br />
Kallmet (Lezhe), Si dhe (Bylysh)<br />
Tepelene.<br />
Karakteristikat tokesore dhe<br />
klimatike te pikave permanente ku<br />
behet vleresimi i gerryeshmerise<br />
se erozionit, jane te ndryshme dhe<br />
perfaqesojne zonat me tipike te<br />
vendit tone, nga ato me klime te<br />
bute, me ngrica te pakta (rreshje<br />
te shumta shiu dhe pa mbulese<br />
debore), si Radhima dhe Kallmeti,<br />
ne ato zona tipike qe perfaqesojne<br />
zonen me klime te ashper,me<br />
ngrica te shumta, me me pak<br />
rreshje shiu, por me mbulese<br />
debore si pika monitoruese ne Qaf-<br />
Shul (Librazhd) dhe (Bylysh)<br />
Tepelene. Tokat me perberje<br />
grimcometrike te predispozuara<br />
ndaj erozionit i hasim ne Radhime<br />
dhe ne Bylysh Tepelene,ndersa<br />
tokat te pa predispozuara ndaj<br />
erozionit ujor i hasim ne Kallmet<br />
dhe Qaf - Shul.<br />
Faktori bimor eshte marre ne<br />
nivele te ndryshme, i pa mbrojtur<br />
nga bimesia (toke ugar), me<br />
mbrojtje mesatare (bime te lashta),<br />
dhe te larte (livadhore).<br />
Faktori topografik me<br />
perjashtim te pjerresise, e cila
eshte standart ne te gjitha pikat<br />
monitoruese, eshte variabel.<br />
Lartesia nga niveli i detit, varion<br />
nga 55 m ne piken monitoruese<br />
Kallmet,200m ne Radhime ,1300<br />
m ne Qaf - Shul dhe 800m ne<br />
Bylyshe.<br />
Matjet per vleresimin e<br />
gerryeshmerise se tokes, jane bere<br />
ne perputhje me kalendarin e<br />
hartuar ne fillim te vitit dhe<br />
konkretisht ne muajin mars- maj<br />
2008,gusht 2008 dhe nentor 2008.<br />
Ne percaktimin e kohes se<br />
matjeve per vleresimin e<br />
gerryeshmerise se tokes,jane<br />
marre ne konsiderate faktori<br />
klimatik dhe konkretisht sasia e<br />
intensiteti i rreshjeve, temperaturat<br />
ekstreme te ulta dhe ato te larta.<br />
Ne tabelën ne vijim jepen ne<br />
mënyre te përmbledhur treguesit<br />
tokësore.<br />
Thelbi i metodikes per te gjitha<br />
metodat e aplikuara qendron, ne<br />
matjen reale te sasise se tokes ne<br />
enet matese te çdo ngastre etalon.<br />
Siperfaqja e çdo ngastre eshte<br />
standart me permasa (12 ml x 1.2<br />
m), me kushte te njejta pjerresie<br />
dhe ne kushte te ndryshme<br />
bimesise.<br />
Percaktimi i vendndodhjes se<br />
ngastrave permanente eshte bere<br />
nepermjet paisjes GPS -72 tipi<br />
GARMIN.<br />
Per pershkueshmerine e tokes<br />
perdoren enet rrethore dhe per<br />
grumbullimin e saj enet matese me<br />
permasa standart (50cm X 50cm).<br />
MBROJTJA E TOKËS<br />
Rezultate dhe diskutime<br />
Ne te 4 pikat e perhereshme<br />
te monitorimit te erozionit te tokes,<br />
vleresimi i gerryeshmerise se tokes<br />
(dheu i grumbulluar ne enet<br />
matese) eshte bere ne kohe te<br />
ndryshme, per te evituar<br />
pasaktesite qe mund te ndodhin<br />
nga largimi i ujit nga enet matese.<br />
Per kete qellim, ne vazhdimesi<br />
pas sedimentimit te turbullires ne<br />
enet matese, eshte bere largimi i<br />
ujit, kjo ne vartesi te rreshjeve te<br />
shiut dhe kohes se mbushjes se<br />
eneve matese.<br />
Toka e grumbulluar ne keto ene<br />
matese eshte trajtuar fizikisht ne<br />
tharje deri ne arritjen e lageshtise<br />
normale (18 % ,ne perqindje te<br />
peshes).<br />
Me pas, eshte bere peshimi i<br />
tokes dhe llogaritja per siperfaqen<br />
e vrojtuar ne ton/ha/vit, e siguruar<br />
per çdo stacion monitorimi ne<br />
kushtet e aplikimit te llojeve te<br />
ndryshme te bimeve.<br />
Kjo pike mund te perfaqesoje<br />
terenet kodrinore e malore te<br />
Shqiperise jug-perendimore,<br />
bregdetin e jugut (Vlore,<br />
Sarande,Fjere) ,ne siperfaqen e<br />
tokes pa bimesi.Sasia e tokes se<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 11<br />
gerryer, eshte 14.2 ton/ha/vit.<br />
Sasia e tokes se gerryer e<br />
vleresuar ne kushtet<br />
eksperimentale te zones se<br />
Tepelenes, perllogaritet ne nivelin<br />
rreth 21.1ton/ha/vit. Kjo pike mund<br />
te perfaqesoje terenet kodrinore e<br />
malore te rretheve Mallakaster,<br />
Tepelene, Gjirokasrer, Permet,<br />
Leskovik, deri kufi me Erseken.<br />
Ne te kater stacionet ku u krye<br />
monitorimi i erozionit te tokes,<br />
konstatohet se mbulesa bimore<br />
mbetet faktori kryesor qe ndikon<br />
ne uljen e grryeshmerise se tokes.<br />
Mbulesa bimore e ul ne menyre te<br />
ndjeshme gerryeshmerine e tokes<br />
ne masen 30 deri 35 %.<br />
Duke veçuar mbulesen bimore<br />
si faktor zbutes te erozionit,<br />
rezulton se ajo mbetet faktori<br />
kryesor i cili mund te drejtohet me<br />
lehte. Kete e perforcojne edhe<br />
vlerat e matura te gerryerjes ne<br />
siperfaqet e mbjella me bimesi,<br />
krahasuar me ato te zhveshura prej<br />
saj.<br />
Bimet me efektivitet me te larte<br />
per ruajtjen dhe mbrojtjen e tokes<br />
nga erozioni ujor siperfaqesor, jane<br />
bimet livadhore.Humbjet e tokes<br />
ne ngastrat e mbjella me keto bime<br />
te krahasuar me bimet prashitese<br />
jane rreth 50 % me te ulta.<br />
Rezultati i marre konfirmon<br />
edhe nje here se ne kushtet e vendit<br />
tone, medotologjia e vleresimit te<br />
ekuacionit Universal te Humbjes<br />
se Tokes eshte efektive per<br />
vleresimin e gerryeshmerise se<br />
tokes. Kjo metodologji<br />
konsiderohet e thjeshte dhe shume<br />
e sakte per vleresimin e<br />
gerryeshmerise se saj.
12 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
TENJA E DOMATES NJE DEMTUES<br />
KARANTINOR I RREZIKESHEM NE<br />
KULTUREN E DOMATES<br />
Josef Tedeschini,<br />
Shpend Shahini<br />
Kristaq Nicaj<br />
Vangjel Jovani<br />
Tenja e domates(Tuta absoluta)<br />
eshte nje kercenim i ri per kulturat<br />
Solanace. Ajo infekton sythet,<br />
gjethet, lulet dhe frutat, duke<br />
shkaktuar humbje te prodhimit, te<br />
cilat mund te arrijne dhe te kalojne<br />
70%. Tuta absoluta eshte nje<br />
lepidopter i familjes Gelechiidae, i<br />
vendosur akoma ne listen A1 te<br />
organizmave karantinore te<br />
EPPO-se (Organizata Europiane<br />
e Mbrojtjes se Bimeve). Eshte me<br />
origjine nga Amerika e<br />
Jugut.Sinjalizohet per here te pare<br />
ne Europe ne vitin 2006 ne Spanje<br />
dhe me vone ne vitin 2008 ne<br />
Algjeri ,Marok, France dhe Itali.<br />
Gjate vitit 2009, eshte raportuar<br />
prezenca e saj edhe ne Greqi,<br />
Malte, Portugali, Zvicer dhe vende<br />
te tjera. Nga te dhenat peraprake<br />
te Departamentit te Mbrojtjes se<br />
Bimve, rezulton se ky demtues<br />
mund te jete prezent edhe ne<br />
vendin tone.<br />
MBROJTJE BIMËSH<br />
Tenja e domates (tuta absoluta) eshte nje kercenim i ri per<br />
kulturat Solanace. Ajo infekton sythet, gjethet, lulet dhe frutat,<br />
duke shkaktuar humbje te prodhimit, te cilat mund te arrijne<br />
dhe te kalojne masën 70 përqind.<br />
Bimet pritese<br />
Pritesi kryesor i Tuta<br />
absoluta,eshte domatja, por edhe<br />
patatja eshte raportuar si bime<br />
pritese,se bashku me<br />
Lycopersicum hirsutum, Solanum<br />
lyratum dhe specje te ndryshme te<br />
solanaceve te egra.Patëllxhani<br />
eshte raportuar si prites potencial,<br />
por ka te dhena edhe per<br />
infektimin e fasules ne mjedise te<br />
mbrojtura. Po ashtu ka disa<br />
raportime te vjetra per prekjen e<br />
duhanit nga ky demtues ne<br />
Argjentine.<br />
Perhapja gjeografike.<br />
Tuta absoluta eshte nje demtues i<br />
domates ne shume vende te<br />
Amerikes se Jugut,qe nga viti 1970.<br />
Vitet e fundit ajo eshte diktuar ne<br />
shume vende te kultivimit te<br />
domates ne Europe dhe ne rajonin<br />
e Mesdheut,duke shkaktuar deme<br />
serioze,lidhur kjo edhe me te<br />
ardhmen e prodhimit te domates<br />
rreth pellgut te Mesdheut.<br />
Prezenca e saj ne Europe, eshte<br />
raportuar per here te pare ne<br />
Spanje ne fund te vitit 2006 ne<br />
kulturen e domates. Ne vitin 2008,u<br />
diktua ne shume lokalitete te<br />
ndryshme ne Algjeri dhe Marok,por<br />
eshte raportuar edhe ne France ne<br />
janar te vitit 2009.Tuta absoluta<br />
eshte duke u perhapur me shpejtesi<br />
shume te madhe ne mjaft vende<br />
te tjera rreth brigjeve te<br />
Mesdheut. Ky demtues eshte duke<br />
krijuar veshtiresi te medha ne<br />
kultivimin e domates ne kete rajon.<br />
Gjate vitit 2009, infektimet e saj<br />
jane raportuar zyrtarisht nga<br />
shume vende te tjera te reja si:<br />
Italia, Tunisia, Malta, Libia, Anglia,<br />
Greqia dhe Zvicra. Kapja e<br />
insekteve ne kurthe me feromone<br />
per terheqjen e insekit te rritur ne<br />
rajonin e Izmirit dhe Bodrumit<br />
(Turqi) dhe konfirmimi i insekteve<br />
si jo specje te Phthorimaea<br />
operculella, tregojne qe eshte<br />
ceshtje e nje kohe shume te<br />
shkurter qe edhe Turqia te<br />
raportoje prezencen e saj ne kete<br />
vend.
Biologjia<br />
Tuta absoluta ka nje potencial<br />
riprodhues shume te larte. Larvat<br />
nuk futen ne diapauze nëse ka<br />
ushqim ne dispozicin dhe keshtu<br />
mund te zhvillojne 10-12 brezni ne<br />
vit. Cikli biologjik mund te<br />
plotesohet brenda 29-38 ditesh, kjo<br />
ne vartesi te kushteve te mjedisit.<br />
Studimet e bera ne Kili, kane<br />
treguar qe cikli i zhvillimit<br />
plotesohet per 76.3 dite ne<br />
temperaturë 14 0 C, 39.8 dite ne<br />
19.7 0 C dhe 23.8 dite ne<br />
temperaturën 27.1 0 C. Insektet e<br />
rritura e zhvillojne aktivitetin e tyre<br />
naten dhe gjate dites zakonisht<br />
fshihen ndermjet gjetheve. Femrat<br />
vendosin veze ne pjeset ajrore te<br />
bimeve pritese. Nje femer mund<br />
te vendose gjate jetes se saj deri<br />
ne 260 veze. Ky demtues kalon<br />
kater stade larvare dhe pupezimi<br />
behet ne toke,ne siperfaqe te<br />
gjetheve ose brenda galerive qe ai<br />
krijon , kjo ne vartesi te kushteve<br />
te mjedisit.Kur tuta nuk pupëzon<br />
ne toke, zakonisht ajo mbeshtillet<br />
ne nje fshikez. Ky demtues mund<br />
te dimeroje si veze, pupe ose insekt<br />
i rritur.<br />
Diktimi dhe identifikimi<br />
Simptomat<br />
Mbas çeljes, larvat e reja<br />
depertojne ne frutin e<br />
domates,gjethet ose kercellin ku<br />
ato ushqehen, duke krijuar keshtu<br />
mina te vogla te dallueshme dhe<br />
me vone galeri te medha. Frutat<br />
mund te atakohen sapo formohen<br />
dhe galerit e formuara nga demtusi<br />
mund te behen vende invadimi nga<br />
MBROJTJE BIMËSH<br />
patogjenë te ndryshem sekondarë,<br />
te cilet te dergojne ne kalbjen e<br />
frutave. Ne gjethe larvat ushqehen<br />
vetem me mezofilin duke e lene te<br />
pa demtuar epidermen.Galerite ne<br />
gjethe jane jo te rregullta dhe me<br />
kalimin e kohes nekrotizohen.<br />
Galerite e formuara ne kercell,<br />
ndryshojne zhvillimin normal te<br />
bimeve. Bimet e domates mund te<br />
atakohen ne çdo stad te zhvillimit<br />
te tyre nga ky demtues, qe nga<br />
fidani deri ne bimet e rritura<br />
plotesisht. Demtuesi zakonisht<br />
mund te diktohet shume lehte<br />
mbasi ai preferon sythat e majes,<br />
lulet ose frutat e sapoformuara, ne<br />
te cilet jashteqitjet me ngjyre te<br />
zeze te shkaktuara nga ushqimi,<br />
jane shume te dukeshme. Ne<br />
patate, preken vetem pjeset ajrore<br />
dhe tenja nuk zhvillohet ne tubere.<br />
Morfologjia<br />
Veza<br />
Ka madhesi 0,36x0,22 mm, eshte<br />
ne forme cilindrike dhe ka ngjyre<br />
krem te bardhe, deri ne te verdhe.<br />
Shumica e vezeve vendoset ne<br />
pjesen e poshtme te gjetheve.Çelja<br />
e tyre behet mbas 4-5 ditesh.<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 13<br />
Larva<br />
Ka ngjyre krem, koka eshte me e<br />
erret . Ne moshen e dyte larvare,<br />
deri ne te katerten, larva merr nje<br />
ngjyre te gjelbert deri ne te kuqe<br />
te hapet. Larva e moshes se pare,<br />
ka gjatesi 0,9 mm ndersa ne moshe<br />
te katert, gjatesia arrin deri ne<br />
7.5mm. Mosha larvare zgjate 13-<br />
15 dite.<br />
Pupa Pupa ka ngjyre kafe dhe<br />
pupezimi mund te zgjase 9-11 dite<br />
Insekti i rritur ka gjatesi 10 mm.<br />
Ështe e paisur me antena filiforme,<br />
ka nje ngjyre gri ne te argjende dhe<br />
eshte e paisur me njolla te zeza<br />
mbi krahet e siperme.<br />
Rrugët dhe mundesitë e<br />
përhapjes.<br />
Tuta absoluta mund te perhapet nga<br />
dorezimi i fidanave per mbjellje, ose<br />
kur dorzohen frutat e domates ne<br />
vende te ndryshme per tregetim.<br />
Ky demtues nuk prek tuberet e<br />
patates dhe keshtu nuk mund te<br />
futet ne nje vend tjeter me ane te<br />
kesaj kulture.<br />
Impakti ekonomik<br />
Ne Ameriken e Jugut, T. absoluta<br />
eshte konsideruar si nje demtues<br />
kyç i domates ne fushe te hapur si<br />
dhe ne mjedise te mbrojtura.<br />
Prodhimi si dhe cilesia e frutave,<br />
mund te reduktohet ne menyre te<br />
ndjeshme nga ngrenjet direkte te<br />
larvave si dhe nga patogjenet<br />
sekondarë te cilet futen ne plaget<br />
e shkaktuara nga demtuesi. Frutat<br />
e domates te prekura rende<br />
humbasin vleren e tyre tregetare.<br />
Humbje te prodhimit nga 50-100%<br />
jane raportuar ne kulturen e<br />
domates. Nivele te pa pranushme<br />
te demtimit kozmetik te frutave,
14 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
jane raportuar gjithashtu ne tregun<br />
e domatetve te freskta (per<br />
konsum) si shkak i minave<br />
prezente ne fruta. Demtimi<br />
potencial mund te arrije deri ne<br />
100% pa nderhyrje te masave te<br />
kontrollit dhe ne rastet e kontrollit<br />
me masa te ndryshme specifike,<br />
humbjet e prodhimit mund te jene<br />
1-5%. Demtimet e ketij insekti<br />
behen gjate gjithe cikleve te<br />
kultivimit te domates te destinuara<br />
per konsum te fresket ose per<br />
perpunim.<br />
Kontrolli<br />
Strategji te luftes se integruar, jane<br />
zhvilluar per te kontrolluar<br />
T.absoluta. Jane bere studime per<br />
perdorimin e feromoneve seksualë<br />
sintetikë me qellim monitorimin e<br />
niveleve te popullates se ketij<br />
demtuesi per te filluar trajtimet<br />
kimike.Lende aktive te ndryshme<br />
jane efektive dhe mund te<br />
perdoren te kombinuara e me<br />
metoden biologjike te kontrollit (me<br />
agjente biologjike). Lidhur me<br />
kontrollin kimik,shume trajtime<br />
kimike jane te nevojshme per cdo<br />
sezon kultivimi.Eshte per te vene<br />
ne dukje, qe nje ulje e efikasitetit<br />
te produkteve te mbrojtjes se<br />
bimeve ndaj T.absoluta, eshte<br />
vrojtuar qe nga viti 1980 ne kulturen<br />
e domates. Rezistenca ndaj disa<br />
insekticideve, eshte raportuar ne<br />
shume vende, si per shembull ndaj<br />
abamectines, cartapit dhe<br />
piretroideve ne Brazil. Kerkimet e<br />
bera vitet e fundit, tregojne se<br />
çimkat miride Macrolophus<br />
pygmaeus dhe Nesidiocoris<br />
tenius, te cilet jane shume te<br />
perhapura ne serra dhe fushe te<br />
hapur ne Mesdhe, mund te luajne<br />
MBROJTJE BIMËSH<br />
nje rol shume te rendesishem si<br />
agjente te kontrollit biologjik, per<br />
te kontrolluar kete demtues<br />
invaziv. Metoda te tjera kontrolli,<br />
perfshijne praktikat kulturale si<br />
qarkullimin me kultura jo solanace,<br />
plugime, pleherim te pershateshem,<br />
ujitje, shkaterrim te bimeve te<br />
infektuara, shkaterrim të<br />
mbeturinave bimore, etj.<br />
Rreziku fitosanitar<br />
T. absoluta eshte nje demtues<br />
potencial shume i rrezikeshem i<br />
domates ne pjesen e ngrohet te<br />
rajonit te EPPO-se si ne fushe te<br />
hapur dhe ne mjedise te mbrojtura.<br />
Ne patate rreziku eshtë me i<br />
kufizuar, mbasi ky demtues nuk<br />
prek tuberet ne fushe te hapur apo<br />
ne ruajtje. T. absoluta eshte<br />
perhapur nga Amerika Qendrore<br />
ne Ameriken e Jugut dhe tani eshte<br />
prezente ne shume vende te<br />
Mesdheut ku jane raportuar edhe<br />
demtime serioze. Nga ane tjeter,<br />
masat e kontrollit jane komplikuar<br />
me shfaqjen e fenomenit te<br />
rezistences qe paraqet ky demtues<br />
ndaj shume insekticideve.<br />
Masat fitosanitare<br />
Tuto absoluta eshte shtuar ne listen<br />
A1 te EPPO qe ne vitin 2004<br />
si nje demtues karantinor.Fidanat<br />
per mbjellje dhe frutat e domates<br />
qe kane origjine nga vendet qe ajo<br />
eshte prezent, duhen te jene te<br />
pastra nga ky demtues, serrat<br />
plastike duhen teresisht te izoluara<br />
me rrjeta plastike, per te<br />
parandaluar hyrjen e insekteve te<br />
rritur nga jashte.<br />
Biometrike:Vendosja e kurtheve<br />
terheqese me ferromone qe ne<br />
mbjelljen e fidanave.<br />
Biologjike:Çimkat predatore,<br />
(Nesidiocorus tenius dhe<br />
Macrolophus caliginosus)<br />
parazitojne vezet dhe larvat,si dhe<br />
Trichogramma sp, trajtohen<br />
preventivisht me bacilus<br />
thuringencis.<br />
Mekanike:Heqja e gjetheve dhe<br />
frutave te infektuara rende duke i<br />
shkaterruar ato.<br />
Kimike: Perdorimi i insekticideve<br />
selektive gjithmone nen nje<br />
mbikqyrje teknike per te vleresuar<br />
efikacitetin
BUJQËSIA SHQIPTARE 15<br />
PLEHËRIMI PAS VJELJES I<br />
PEMTOREVE DHE VRESHTAVE<br />
Robert Damo<br />
Bjanka Llogori<br />
Plehërimi në pemëtore dhe<br />
vreshta,konsiderohet si një mjet i<br />
rëndësishëm për të marrë<br />
rendimente të kënaqshme, por mbi<br />
të gjitha për cilësi të lartë prodhimi,<br />
që karakterizohet jo vetëm nga<br />
pamja e jashtme tërheqëse, por<br />
edhe nga shija, aroma, ruajtja e<br />
mirë në frigorifer dhe<br />
qëndrueshmëria në transport.<br />
Parametrat që duhet të merren në<br />
konsideratë për të përdorur një<br />
program korrekt plehërimi,janë të<br />
shumta dhe përfshijnë jo vetëm<br />
karakteristikat e tokës të<br />
përcaktuara nëpërmjet analizave<br />
fiziko- kimike, por edhe kërkesat<br />
për elementë ushqyes të bimëve,<br />
teknikat e administrimit të tokës,<br />
zgjedhjen e llojit të plehut etj..<br />
Rritja e çmimeve të mjeteve<br />
teknike, midis tyre edhe të<br />
plehrave kimike, duhet të<br />
konsiderohet si shtysë për<br />
orientimin më të mirë të<br />
investimeve, duke përzgjedhur<br />
plehrat që ofrojnë një efektivitet<br />
më të madh.<br />
Plehërimi racional, kërkon jo<br />
vetëm njohjen e thellë të sistemit<br />
tokë-bimë, por edhe teknikën e<br />
plehërimit për të plotësuar<br />
kërkesat ushqyese të bimëve për<br />
fruta, duke mbajtur aktiv rritjen<br />
dhe aktivitetin e aparatit rrënjor<br />
PLEHËRIM<br />
Plehërimi racional, kërkon jo vetëm njohjen e thellë të<br />
sistemit tokë-bimë, por edhe teknikën e plehërimit për<br />
të plotësuar kërkesat ushqyese të bimëve për fruta,<br />
duke mbajtur aktiv rritjen dhe aktivitetin e aparatit<br />
rrënjor në të gjitha fazat e ciklit<br />
në të gjitha fazat e ciklit.<br />
Për të siguruar një nivel të<br />
përshtatshëm pjellorie toke dhe<br />
për të optimizuar efektivitetin e<br />
prodhimit, duhet të sigurohet një<br />
prurje racionale e elementeve<br />
mineralë nëpërmjet plehërimit.<br />
Mos plehërimi ose kufizimi i<br />
prurjeve në rrugë gjethore, çon jo<br />
vetëm në uljen e pjellorisë së<br />
tokës, por edhe në pamundësinë<br />
për të siguruar nivelin prodhues<br />
dhe cilësor të dëshiruar.<br />
Plehërimi pas vjeljes,<br />
përgjegjës për kërkesat e<br />
bimëve<br />
Përcaktimi korrekt i kohës së<br />
përdorimit të plehrave, sidomos<br />
atyre azotike është i rëndësishëm<br />
për të plotësuar kërkesat e bimëve<br />
për ushqim gjatë periudhës së<br />
vegjetacionit. Për këtë duhet të<br />
merret në konsideratë edhe<br />
aftësia e specieve të ndryshme<br />
drufrutore, për të riaktivizuar në<br />
pranverë rezervat ushqyese të<br />
grumbulluara në organet drunore<br />
gjatë vjeshtës së mëparshme.<br />
Këto rezerva përbëjnë burimin<br />
kryesor të azotit dhe mbështesin<br />
fillimin e vegjetacionit të bimëve<br />
në fazën e parë të zhvillimit të<br />
organeve të ndryshme (gjethe dhe<br />
lule). Për shembull, më shumë se<br />
95% e azotit prezent në gjethet e<br />
reja të mollës dhe dardhës në
16 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
periudhën e lulëzimit, sigurohet<br />
nga rezervat e mësipërme, ndërsa<br />
azoti i asimiluar nga rrënjët në<br />
pranverë, përdoret më vonë,<br />
kryesisht për rritjen e lastarëve<br />
dhe të frutave të lidhura.<br />
Në periudhën pas ndërprerjes<br />
së vegjetacionit,deri në fillim të<br />
lulëzim absorbimi i ushqyesve, në<br />
veçanti i azotit, është i kufizuar.<br />
Por në periudhën që paraprin<br />
fjetjen dimërore, pas vjeljes, bima<br />
absorbon aktivisht elementët<br />
ushqyes për të plotësuar rezervat<br />
në organet drunore. Pas dimrit,<br />
këto rezerva janë të gatshme të<br />
vihen në qarkullim për të vazhduar<br />
vegjetacionin.<br />
Në praktikë këshillohet që të<br />
mos plehërohet me azot para<br />
fazës së fryrjes së sythave lulorë,<br />
pasi përdorimet e hershme të tij<br />
janë jo efektive. Plehërimi në<br />
periudhën e pasvjeljes,është më i<br />
miri sepse temperaturat lejojnë që<br />
të vazhdojë aktiviteti fotosintetik<br />
e rrënjor dhe niveli i lagështisë së<br />
tokës, është i mjaftueshëm për<br />
zhvillimin e proceseve të<br />
absorbimit deri në rënien e<br />
gjetheve. Gjithashtu, periudha e<br />
pjekjes së frutave (shpesh e<br />
vonshme në molla e dardha dhe<br />
në varietete të ndryshme rrushi),<br />
bën që konkurrenca ushqyese<br />
midis frutave dhe lastarëve të<br />
mbetet në nivel të lartë deri në<br />
vjelje dhe, kështu vonohet<br />
grumbullimi i substancave të<br />
azotuara në organet drunorë. Për<br />
këto arsye, në vjeshtë është<br />
momenti ideal për ripërtëritjen e<br />
rezervave të elementëve ushqyes<br />
nëpërmjet plehërimit. Pra,<br />
plehërimi pasvjeljes ka si qëllim<br />
rritjen e sasisë së lëndëve rezervë<br />
në bimë, për të mbuluar kërkesat<br />
e bimëve deri në lulëzimin e<br />
ardhshëm. Një përfitim tjetër, jo<br />
më pak i rëndësishëm, është edhe<br />
PLEHËRIM<br />
rezistenca më e madhe ndaj<br />
ngricave, si rrjedhojë e rritjes së<br />
përmbajtjes së kripërave në<br />
lëngun qelizor.<br />
Administrimi më i mirë i azotit<br />
Administrimi i azotit është më<br />
delikati. Teknika e plehërimit<br />
duhet të sigurojë sa më shumë të<br />
jetë e mundur zhvendosjen e<br />
lëndëve azotike drejt frutave dhe<br />
shpërndarjen e tyre gjatë vitit,<br />
duke mbajtur një nivel të<br />
përshtatshëm gjatë gjithë ciklit të<br />
kulturës dhe evituar tepricën e<br />
azotit në pranverë. Prurja e të<br />
gjithë azotit në formë lehtësisht të<br />
asimilueshme në periudhën e<br />
daljes nga dimri, rrezikon zgjatjen<br />
e ciklit vegjetativ dhe shkakton<br />
harlisjen vegjetative, me efekte<br />
negative në periudhën e pjekjes<br />
dhe mbi cilësinë e frutave.<br />
Me qëllim që azoti të shkojë<br />
drejt organeve që ne dëshirojmë<br />
(degë dhe lastarë në veçanti),<br />
menjëherë pas vjeljes së frutave,<br />
30-40 ditë para rënies së gjetheve,<br />
kur ato janë ende aktive nga<br />
pikëpamja fotosintetike,pra kur<br />
janë në gjendje për të formuar<br />
energjinë e domosdoshme për<br />
asimilimin e azotit, përdoret rreth<br />
1/3 e nevojave të azotit ose një<br />
dozë azoti rreth 20-30 kg/ha.<br />
Trajtimet e mëvonshme kanë një<br />
efektivitet të ulët dhe mund të rritin<br />
sasinë e nitrateve potencialisht të<br />
shpëlashme gjatë dimrit. Për<br />
kultivarët me pjekje të vonshme,<br />
këshillohet shpërndarja e azotit<br />
nëpërmjet rrugës gjethore (p.sh.<br />
me ure 1-1.5 %), ose të përdoren<br />
plehra azotike me veprim të<br />
ngadalshëm.Për të përcaktuar<br />
nëse duhen bërë apo jo plehërime<br />
të vonshme azotike,<br />
rekomandohet që të përcaktohen<br />
nitratet e pranishme në tokë gjatë<br />
mesit të shtatorit. Kur përmbajtja<br />
e azotit nitratik në shtresën e tokës<br />
ndërmjet 5-60 cm thellësi është më<br />
e lartë se 10 ppm, atëhere kjo sasi<br />
konsiderohet e mjaftueshme për<br />
pemëtoren dhe nuk duhet të<br />
kryhen plehërime. Dozat<br />
llogariten sipas species,<br />
nënshartesës, objektivit të<br />
prodhimit, pjellorisë së tokës dhe<br />
kushteve klimatike.<br />
Plehërimi pasvjeljes me<br />
plehra me veprim të<br />
ngadalshëm<br />
Për të marrë efektivitetin
maksimal të plehërimit vjeshtor<br />
pasvjeljes, mund të përdoren<br />
plehra me veprim të<br />
ngadalshëm,te cilat garantojnë<br />
efektivitet maksimal dhe sigurinë<br />
që shpenzimet e bëra te shkojnë<br />
në energji efektive për frutat, duke<br />
respektuar në të njëjtën kohë<br />
kërkesat për mbrojtjen e mjedisit.<br />
Një ndër to,është Nitrophoska<br />
Gold, një pleh i formuluar pikërisht<br />
për të maksimizuar avantazhet e<br />
plehërimit vjeshtor në pemëtore<br />
dhe vreshta. Ai është një pleh<br />
kompleks NPK 15-9-15, i<br />
balancuar mirë, me tretshmëri të<br />
plotë dhe të shpejtë, që përmban<br />
një pjesë të azotit në formë<br />
lehtësisht të tretshme dhe një pjesë<br />
tjetër me veprim të kontrolluar, që<br />
përbën një rezervë të vërtetë<br />
azotike jo të shpëlashme, të<br />
përshtatshme për të plotësuar<br />
kërkesat në fazat e mëvonshme.<br />
Potasi në formë sulfati, prania e<br />
magnezit, squfurit dhe<br />
mikroelementeve kryesorë si Fe,<br />
Mn dhe B, e bëjnë këtë markë<br />
plehu mjaft të përshtatshëm për<br />
plehërimin në vjeshtë.<br />
Për një plehërim efektiv<br />
vjeshtor, mund të përdoren edhe<br />
plehra të markave të tjera, të cilet<br />
veprimin e kontrolluar, e kanë jo<br />
vetëm për azotin, por për të gjitha<br />
lëndët ushqyese, si p.sh., plehrat e<br />
linjës Nitrophoska Top. Ato janë<br />
plehra mineralë kompleksë NPK,<br />
me një pjesë të granulave të veshur<br />
me membranë për të kontrolluar<br />
lëshimin e zgjatur për 80-100 ditë<br />
të të gjithë ushqyesve: azotit,<br />
fosforit, potasit tërësisht sulfatik,<br />
magnezit, squfurit dhe<br />
mikroelementeve kryesorë (B, Fe,<br />
Zn). Granulat jo të veshura<br />
,sigurojnë një sasi ushqyesish të<br />
disponueshëm për një absorbim të<br />
shpejtë nga kultura. Dozat<br />
orientuese për përdorim, janë<br />
dhënë në tab. 1, duke theksuar që<br />
një shpërndarje e lokalizuar gjatë<br />
PLEHËRIM<br />
rreshtave dhe mundësisht duke i<br />
përmbysur lehtësisht, është më e<br />
preferuar.<br />
Nje skeme plehërimi për<br />
vreshtin dhe pemëtoret<br />
Plehërimi në vjeshtë<br />
pasvjeljes përmirëson cilësinë<br />
Përfitimet e plehërimit<br />
pasvjeljes sidomos me plehra me<br />
veprim të kontrolluar janë të<br />
shumëfishta. Gjethet mbeten mbi<br />
bimë më gjatë, duke zgjatur<br />
sintezën e lëndëve rezervë dhe<br />
grumbullimin e tyre në organet<br />
drunore. Azoti me veprim të<br />
kontrolluar asimilohet prej rrënjëve<br />
deri në ngricat dimërore, sepse<br />
shpejtësia e lirimit të tij zvogëlohet<br />
me uljen e temperaturës. Në<br />
pranverë vërehet një ekuilibër në<br />
zhvillimin e lastarëve dhe<br />
përmirësohet shpërndarja në<br />
sythat lulorë. Veprim i zgjatur lejon,<br />
nga ana tjetër, të ketë një<br />
disponueshmëri të mirë të azotit të<br />
asimilueshëm dhe një shtyrje të<br />
fraksioneve azotike pranverore,<br />
kur potenciali prodhues i bimëve<br />
është më sasior dhe mund të<br />
llogariten më mirë doza dhe<br />
zgjedhja e plehut që do të përdoret.<br />
Plehërimi vjeshtor pasvjeljes<br />
me plehra me veprim të<br />
kontrolluar ka jo vetëm avantazhe<br />
ekonomike dhe mjedisore, por edhe<br />
efekte pozitive mbi prodhimin dhe<br />
cilësinë, të vërtetuara në prova<br />
shumëvjeçare në hardhia, molla,<br />
pjeshka, nektarina etj. Në<br />
krahasim me plehërimin<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 17<br />
pranveror, përfitimet konsistojnë<br />
në:<br />
përmirësimin e ekuilibrit<br />
vegjetativo - prodhues pa<br />
rivegjetacion të vonshëm e harlisje<br />
të tepërt;<br />
rritjen e fertilitetit të sythave<br />
dhe numër më të vogël të sythave<br />
qore;<br />
rritjen e prodhimit të bimëve<br />
dhe përmbajtjes së acidit malik dhe<br />
lëndës së thatë;<br />
mesatare të frutave dhe rritjen<br />
e përqindjes së frutave me<br />
përmasa të mëdha si dhe<br />
përmirësimin e uniformitetit të<br />
frutave;<br />
përmirësimin e konsistencës së<br />
frutave dhe probleme më të vogla<br />
konservuese.<br />
Te hardhia, plehërimi vjeshtor,<br />
përveç përmirësimit të aspekteve<br />
produktivë të tillë si përmirësimi i<br />
shpërndarjes së vileve mbi bimë,<br />
dhe rritje e numrit të tyre për bimë,<br />
peshë mesatare më e vogël e<br />
vileve, rrit gjithashtu edhe<br />
përmbajtjen e sheqerit, aciditetit,<br />
ngjyrës, akumulimin e<br />
pararendësve të lëndëve nobile në<br />
verë, duke nxitur përmbajtjen e<br />
polifenoleve dhe antocianit dhe në<br />
këtë mënyrë krijon një kuadër<br />
aromatik me tone më të<br />
përcaktuara dhe të ekuilibruara.<br />
Përveç sa më sipër, efekte pozitive<br />
vërehen edhe në proceset<br />
enologjike të vjetërsimit dhe ruajtjes<br />
së verës.
18 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
BE DHE POLITIKA E PERBASHKET<br />
BUJQESORE<br />
Sali Metani<br />
MBUMK<br />
Bujqësia është një nga politikat<br />
me komplekse në Bashkimin<br />
Europian. Në këtë kontekst, është<br />
mjaft e rëndësishme që vendet të<br />
cilat synojnë antarësimin e tyre në<br />
Bashkimin Europian të<br />
familjarizohen me politikat që<br />
ndjek ky organizem nëpërmjet<br />
kuptimit të termave të saj që<br />
përdoren në veprimtarinë e<br />
përditshme të strukturave të saj te<br />
bujqesise, sigurise ushqimore dhe<br />
mbrojtjes se konsumatorit .<br />
Sfida e integrimit europian<br />
përfshin secilin prej nesh dhe<br />
meriton të bëhet një punë<br />
përgatitore nga gjithsecili për t’u<br />
familjarizuar me mekanizmat<br />
komplekse të cilat venë në lëvizje<br />
Bashkimin Europian.<br />
Pas nënshkrimit më 12 qershor<br />
2006 në Luksemburg nga<br />
Shqipëria të tekstit të plotë të<br />
Marrëveshjes se Stabilizim<br />
Asocimit, nisi këtu rruga e vertetë<br />
e zhvillimit të vetëdijshëm, duke u<br />
transformuar në një pikësynim,<br />
për t'ju përshtatur standarteve<br />
europiane.<br />
Përpjekje dita-ditës po bëhen<br />
nga strukturat e MBUMK për<br />
përmirsimin e kuadrit legjislativ, në<br />
përafrimin e tij me legjislacionin<br />
europian në fushën e sigurisë<br />
ushqimore, mbështetjen e<br />
fermerëve për rritjen e prodhimit<br />
BUJQËSIA DHE BE<br />
Pas nënshkrimit më 12 qershor 2006 në Luksemburg nga<br />
Shqipëria të tekstit të plotë të Marrëveshjes se Stabilizim<br />
Asocimit, nisi këtu rruga e vertetë e zhvillimit të<br />
vetëdijshëm, duke u transformuar në një pikësynim, për<br />
t'ju përshtatur standarteve europiane.<br />
bujqesor, nëpërmjet skemave te<br />
mbeshtetjes, konsolidimin e rrjetit<br />
të tregjeve bujqësore dhe të klimës<br />
së biznesit.<br />
Politika e përbashkët bujqësore<br />
(Common Agricultural Policy)<br />
shkurtimisht (CAP),është një nga<br />
politikat e para të përbashkëta, e<br />
krijuar për shoqërimin e zbatimit<br />
progresiv të tregut të përbashkët<br />
europian.<br />
Politika bujqësore e përbashkët<br />
ose "Europa e gjelbërt"<br />
përfaqeson politikën e përbashkët<br />
të 27 vëndeve antare të Bashkimit<br />
Europian në fushën e tregjeve,<br />
çmimeve dhe të strukturave<br />
bujqësore. Ajo siguron jo vetëm<br />
konkurueshmerinë e bujqësisë<br />
europiane në tregun botëror por<br />
gjithashtu diversitetin e<br />
produkteve agro-ushqimore<br />
europiane.<br />
Politika bujqësore e përbashkët<br />
(CAP) sëpari ka konsistuar në<br />
subvencionimin e prodhimit të<br />
produkteve ushqimore bazë për<br />
plotësimin e nevojave dhe sigurisë<br />
ushqimore të konsumatorëve<br />
europiane.<br />
Ajo përbën një komplet<br />
legjislacioni dhe praktikash të<br />
miratuar nga Bashkimi Europian për<br />
të siguruar një politikë të përbashkët<br />
dhe të unifikuar për bujqësinë në<br />
vendet antare të BE-së.<br />
Parimet drejtuese te saj u<br />
vendosen nga konferenca e<br />
Stresës në korrik të vitit 1958 dhe<br />
mekanizmat bazë të politikes se<br />
perbashket bujqesore, u miratuan<br />
fillimisht nga 6 vendet antare të<br />
Komunitetit në vitin 1960, gjë që<br />
lejoi që kjo politikë të hynte në fuqi<br />
dhe të zbatohej duke filluar nga<br />
viti 1962.<br />
Politika e përbashkët<br />
bujqësore, qysh në vitet e para të<br />
zbatimit të saj, lejoi që të rritej në<br />
mënyrë shumë sinjifikative niveli<br />
i prodhimi bujqësor në Europë në<br />
saje të vënies në zbatim të<br />
mjeteve që garantonin të ardhurat<br />
e bujqëve, duke shoqëruar<br />
eksodin rural dhe modernizimin e<br />
ekonomive bujqësore në saje të<br />
shtimit, rendimenteve, produktivitet<br />
si dhe duke siguruar nje<br />
preferencë komunitare për<br />
prodhimet europiane në tregun e<br />
përbashkët.<br />
Ajo ka si qëllim zhvillimin e<br />
bujqësisë në zonat rurale.<br />
Me peshën e tij në buxhetin e<br />
BE-së, kjo politike për një kohë<br />
të gjatë ka qenë një nga politikat<br />
e para të përbashkëta dhe<br />
politikat më të rëndësishme të<br />
BE-së, pasi shpenzimet bujqësore<br />
përfaqesojnë rreth 45 % të<br />
buxhetit të BE-se. CAP-i është<br />
gjithashtu një rrjet sigurie
financiare për bujqit e goditur nga<br />
katastrofat natyrore ose<br />
sëmundjet e kafshëve.<br />
Në nivelin e hartimit të saj,<br />
politika e përbashkët bujqësore i<br />
nënshtrohet procedurës<br />
vendimmarrëse që parashikon<br />
shumicën e kualifikuar të këshillit<br />
dhe konsultimin e Parlamentit<br />
Europian.<br />
Qëllimet zyrtare të politikës së<br />
përbashkët bujqësore,përbëjnë<br />
detyrimet ligjore të Bashkimit<br />
Europian. Gjermania, Franca,<br />
Spanja dhe Italia, jane vendet qe<br />
financojne më tepër buxhetin<br />
për politikën e përbashkët<br />
bujqësore.<br />
Politika e përbashkët<br />
bujqësore është kompetencë<br />
eksluzive e Bashkimit Europian.<br />
Sipas nenit 33 të traktatit të BEsë<br />
ajo synon në sigurimin e<br />
çmimeve të arsyeshme për<br />
konsumatorin europian dhe një<br />
shpërblim të barabartë të<br />
bujqëve,sidomos nëpërmjet<br />
organizimit të përbashkët të<br />
tregjeve bujqësore dhe<br />
respektimin e parimeve qe vijojne.<br />
Traktati i Romës në vitin 1957,<br />
përcaktoi 5 objektivat të politikës<br />
së përbashkët bujqësore:<br />
-rritjen e produktivitetit bujqësor;<br />
-sigurimin e nje niveli jetese të<br />
kënaqshëm për popullsinë<br />
bujqësore;<br />
-stabilizimin e tregjeve;<br />
-sigurimin dhe plotësimin e<br />
nevojave ushqimore si dhe<br />
-garantimin e çmimeve të<br />
arsyeshme për konsumatorët.<br />
Ato janë hartuar në nenin 39<br />
të Traktatit të themelimit të<br />
Komunitetit Europian dhe janë si<br />
vijon:<br />
rritje në produktivitetin<br />
bujqësor me anë të progresit<br />
teknik dhe zhvillimin racional të<br />
prodhimit bujqësor;<br />
një standard jetese të<br />
kënaqshëm të komunitetit<br />
bujqësor;<br />
BUJQËSIA DHE BE<br />
çmime të qëndrueshme me<br />
të cilat fermerët shesin prodhimet<br />
e tyre;<br />
siguri ushqimore ( duke<br />
siguruar që të ketë gjithmonë një<br />
furnizim me ushqime);<br />
çmime të arsyeshme me të<br />
cilat konsumatorët blejnë ushqimet<br />
e tyre.<br />
Më 26 qershor të vitit 2003,<br />
Ministrat e Bujqësisë të Bashkimit<br />
Europian, miratuan një reformë<br />
thelbësore të CAP-it.Reforma<br />
synonte në ndryshimin komplet<br />
të rrugës së mbështetjes së<br />
sektorit bujqësor ne Bashkimin<br />
Europian. Politika e re e<br />
përbashkët nevojitej të përshtatej<br />
në drejtim të konsumatorëve dhe<br />
taksapaguesve, gjithsesi duke i<br />
dhënë bujqëve te BE-së lirinë të<br />
prodhonin çfarë kërkonte tregu.<br />
Për të evituar braktisjen e<br />
prodhimit bujqesor, shtetet antare<br />
mund të zgjedhin që të mbajnë një<br />
lidhje të kufizuar midis<br />
subvencionit dhe prodhimit, në<br />
kushtet e përcaktuara mirë dhe<br />
brënda kufijve të qartë.<br />
Kjo pagesë e re e vetme<br />
bujqësore (single farm payments)<br />
do të jetë lidhur me respektimin e<br />
standarteve mjedisore, të sigurisë<br />
ushqimore dhe mirëqënies së<br />
kafshëve si dhe kërkesave per te<br />
mbajtur te gjithe ekonomine<br />
bujqesore ne kushte te mira<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 19<br />
bujqesore e mjedisore,e njohur ne<br />
Bashkimin Europian me termin<br />
"Perputhja" (cross-compliance).<br />
Përputhja eshte krijimi i nje<br />
lidhje midis marrjes së pagesës<br />
së vetme nga ana e fermerëve<br />
dhe përputhja e tyre me disa<br />
rregulla të cilat jane në interes të<br />
gjithë shoqërisë.<br />
Këto rregulla kanë të bejne me<br />
mbrojtjen e mjedisit, shëndetin<br />
publik, sigurinë ushqimore,<br />
shëndetin e kafshëve,<br />
mirëqënien e kafshëve,<br />
mbrojtjen e bimëve dhe kushtet<br />
mjedisore. Kjo lidhje është e<br />
shprehur në terma konkrete në<br />
mundësinë, nëqoftëse rregullat<br />
nuk janë respektuar, një pakësim<br />
ose heqje e pagesave direkte.<br />
Pra, me fjale të tjera, ne rast se<br />
fermeri nuk zbaton këto rregulla,<br />
nuk mund te marre disa ose te<br />
gjitha pagesat e tij direkte.<br />
Kalimi nga një sistem<br />
subvencionesh për prodhimin<br />
në një sistem pagesash direkte<br />
për bujqit, përfaqeson<br />
ndryshimin më të madh që ka<br />
njohur CAP qysh me krijimin e<br />
saj në vitin 1958.<br />
Pagesat e vetme hyne ne<br />
zbatim duke filluar nga viti 2004.U<br />
ra dakort që në rast se një shtet<br />
anetar kishte nevojë për një<br />
periudhe tranzicioni, si rezultat i<br />
kushteve specifike bujqesore,<br />
mund ta zbatonte pagesen e<br />
vetme jo me vonë se viti 2007.<br />
Kjo masë është vënë në zbatim<br />
në mënyre progresive dhe<br />
tashmë është shtrirë për me<br />
shumë prodhime si vera, perimet,<br />
etj. Braktisja e ndihmave të lidhura<br />
me prodhimin në përfitim të një<br />
mbeshtetje direkte për bujqit,<br />
kontribon në një tregti botërore<br />
më të barazueshme sepse duke<br />
pasur ndihmën mbi bujqit dhe jo<br />
mbi prodhimet, zvogelohet rreziku<br />
i shtrembërimeve të<br />
shkëmbimeve tregtare të<br />
shkaktuara nga subvencionet e<br />
BE-së për eksportin e tepricave<br />
të prodhimit.
20 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
GJENETIKË<br />
BUJQËSIA QË PO VJEN<br />
Përmirësimi gjenetik i bimëve me “instrumenta” të rinj në duar:<br />
ç’rol do kenë në të ardhmen përmirësimi tradicional dhe bioteknollogjia?<br />
M.Sc. Bahri Guskiqi<br />
M.Sc. Arzen Rexha<br />
Është e habitshme se si ardhmja<br />
e një teknollogjie të re (gjenetika<br />
molekulare) zotëron aftësinë të<br />
bëhet aq shpejt inkurajuese,<br />
familjare, e pranueshme, një<br />
preçedent teknollogjik (në<br />
përmirësimin gjenetik) që deri<br />
pak vite më parë, konsiderohej<br />
si një pikëpyetje. Përmirësimi<br />
gjenetik tradicional, është krijuesi<br />
kryesor i "revolucionit të blertë"<br />
të dekadave të fundit të shekullit<br />
të kaluar dhe që ka udhëhequr<br />
evolucionin e bimëve të kultivuara<br />
drejt afirmimit të varieteteve<br />
superiore 3 - 6 herë më<br />
prodhues, pra ekstremisht<br />
efiçentë në transformimin e<br />
energjisë diellore në ushqim, më<br />
reagues ngaj inputeve<br />
agronomike, më tolerantë ndaj<br />
streseve abiotike dhe<br />
sëmundjeve, pra më stabil dhe të<br />
besueshëm.<br />
Rezultati, në terma globale, i<br />
"revolucionit të blertë", ishte<br />
mundësia e të ushqyerit në<br />
mënyrë më të përshtatëshme i një<br />
popullsie në rritje të shpejtë, pa<br />
rritur sipërfaqet arë, pra pa<br />
atakuar ekosistemet natyrale dhe<br />
biodiversitetin. Objektet finale të<br />
bioteknologjisë,nuk mund të jenë<br />
Përmirësimi gjenetik tradicional, është krijuesi kryesor i<br />
"revolucionit të blertë" të dekadave të fundit të shekullit<br />
të kaluar dhe që ka udhëhequr evolucionin e bimëve të<br />
kultivuara drejt afirmimit të varieteteve superiore, 3 -<br />
6 herë më prodhues<br />
shumë të ndryshëm nga ato të<br />
radhiturit më lart.Por,procedurat<br />
dhe teknologjitë relative të<br />
përdorura përgjithesisht nga<br />
përmirësimi gjenetik tradicional,<br />
janë relativisht të thjeshta dhe<br />
rezultati përfundimtar i tyre<br />
konsiston në përzgjedhjen e<br />
vazhdueshme në ambientet e<br />
kultivimit të variabiliteti gjenetik<br />
që rrjedh nga kryqëzimet në mes<br />
varieteteve më të mira të<br />
kultivuara, për të fiksuar në<br />
përfundim varietete të reja më<br />
produktive ose aftësi më të lartë<br />
për kombinimet hibride.Ajo<br />
menaxhon me siguri, sipas<br />
mbështetësve të ndarjes<br />
mendeliane, ndërsa i beson<br />
reagimeve të ambientit (dhe<br />
analizës përfundimtare tek<br />
fermeri) progresin e karaktereve<br />
komplekse të prodhimit si:<br />
stabilitetin në prodhimtari,<br />
tolerancën ndaj thatësirës apo<br />
temperaturave të ulëta. Vendimet<br />
merren mbështetur në "artin" dhe<br />
eksperiencën e seleksionerëve,<br />
fokusuar në përdorimin e<br />
përshkrimeve statike te<br />
racionalizuara nga tezat e<br />
gjenetikës sasiore. Përmirësimi<br />
gjenetik tradicional, operon mbi<br />
variacionin e ADN-së përmes
vlerësimit në ambient të<br />
shprehjes së geneve dhe duke<br />
riprodhuar vetëm individët<br />
(genomat) më të përshtatëshme.<br />
Gjenetika molekulare,<br />
përndryshe mund të njohë direkt<br />
genomën,të vlerësojë diferencat<br />
ose distancat gjenetike në mes<br />
varieteteve ose specieve,të<br />
lokalizojë dhe të karakterizojë<br />
rajonet kromozomike bazë me<br />
funksione të rëndësishme,të<br />
sekuencojë edhe nukleotidet që<br />
përbëjnë zinxhirin e ADN-së.<br />
Rezultatet e këtyre përparësive<br />
janë ngjarje në progres të<br />
vazhdueshëm si krijimi i hartave<br />
gjenetike për kulturat bujqësore<br />
më të rëndësishme, përcaktimi i<br />
rajoneve të ADN-së përgjegjës<br />
dhe mbizotërues në shprehjen e<br />
tipareve kompekse si<br />
prodhimtaria dhe toleranca,<br />
përmes teknikave të RFLP-së<br />
ose të ngjajshme, përcaktimi i<br />
funksioneve specifike të gjithë<br />
"siteve" të genomës me teknologji<br />
të tipit "gene machines". Aplikimi<br />
i këtyre njohurive dhe<br />
teknologjive të reja në<br />
përmirësimin gjenetik, do ta beje<br />
këtë të fundit më të saktë dhe<br />
punën e seleksionerit më të<br />
shpejtë në përmirësimin e tiparit<br />
të trashigimisë sasiore. Gjenetika<br />
molekulare dhe bioteknologjia,<br />
përveç njohjes, mund të ndërhyjë<br />
direkt në genomë: ajo mund të<br />
identifikojë genet përgjegjëse për<br />
një efekt preciz, ta izolojë nga<br />
genoma e origjinës, ta klonojë,<br />
sekuencojë dhe në fund ta<br />
vendosë atë në të njëjtin<br />
organizëm apo organizma të<br />
specieve të tjera. Kjo teknologji<br />
tashmë disponon varietete<br />
GJENETIKË<br />
"transgjenikë" të modifikuara<br />
gjenetikisht në specie të<br />
ndryshme si psh: misër dhe<br />
pambuk me rezistencë ndaj<br />
insekteve (varietete Bt), sojë dhe<br />
misër rezistent ndaj herbicideve<br />
Roundup etj. Në vazhdimësi<br />
punohet për të influencuar në<br />
rezistencën ndaj kërpudhave,<br />
viruseve, në cilësinë e produktit,<br />
në procesin e maturimit të<br />
frutit,etj. Është evidente që<br />
disponimi i këtyre geneve dhe<br />
teknikave të transferimit në formë<br />
stabile tek bimët e kultivuara,i<br />
japin seleksionerëve akses në<br />
burime të variabilitetit gjenetik të<br />
padisponueshëm dhe të<br />
pamenduar se mund të sigurohej<br />
me teknikat tradicionale.Në<br />
përgjigje të pyetjes së fillimit<br />
tashmë mund të themi që<br />
bioteknologjia ofron instrumente<br />
të fuqishme me efekte të<br />
drejtpërdrejta për modifikimin e<br />
gjenomës së bimëve, edhe pse<br />
mund të duket përgjithësisht<br />
irrealiste të mendosh që, të<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 21<br />
paktën edhe 10-15 vite,një<br />
varietet i kultivuar të konceptohet<br />
thjesht si një mbartës (kontejner)<br />
gjenesh të izoluara, modifikuar<br />
dhe rigrupuar në një laborator. Të<br />
gjitha teknikat e reja<br />
bioteknologjike, duke filluar që<br />
nga markerët molekular e<br />
teknika të tjera të transformimit<br />
dhe transferimit të geneve, janë<br />
instrumentat e reja që i<br />
bashkohen atyre të cilët janë<br />
akoma operative në<br />
përmirësimin gjenetik të bimëve.<br />
Përmirësuesit e bimëve, që<br />
gjithsesi do të dalin nga izolimi në<br />
të cilin deri tani (në mënyrë të<br />
shkëlqyer) kanë punuar,do të<br />
ndeshen me mundësi dhe<br />
përfitime gjenetike në punën e<br />
hibridizimit dhe riseleksionimit të<br />
varieteteve të reja dhe për më<br />
tepër,kane për detyrë të<br />
bashkojnë (përshtasin) në<br />
mënyrë fine dhe të përgjithëshme<br />
genotipet e reja me ambientin e<br />
kultivimit.
22 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
KONTROLLI I DEMAVE TE<br />
INSEMINIMIT ARTIFICIAL-BAZE<br />
PER PERMIRESIMIN GJENETIK TE<br />
GJEDHIT<br />
Prof. Ass. Dr.Fatmira LEKA (SULAJ)<br />
Dr. Fiqiri TAHIRI<br />
QTTB FUSHË-KRUJË<br />
Situata aktuale e racave ne populacionin e<br />
gjedhit ne Shqiperi<br />
Gjate vitit 2008, populacioni i gjedhit ne Shqiperi<br />
numeronte rreth 750.000 krere, nga te cilet 390.000<br />
krere lope. Mjeti kryesor i permiresimit racor, eshte<br />
aplikimi i bioteknologjise se inseminimit artificial (IA)<br />
me material biologjik (sperme) te ngrire ne azot te<br />
lengshem(-196 0 C). Aplikimi i bioteknologjise realizohet<br />
nga nje strukture private inseminatoresh te organizuar<br />
ose jo ne shoqatat e ndryshme qe operojne ne fushen<br />
e blegtorise. Rjeti i inseminatoreve eshte i shtrire ne<br />
gjithe vendin me shume ne zonat fushore e kodrinore<br />
duke mos perjashtuar edhe zona si Kukesi, Dibra etj.<br />
Struktura racore e populacionit te gjedhit<br />
rezulton:<br />
Rreth 42 % jane te races Laramane e<br />
Zeze&Holshtein dhe kryqezimet e tyre.<br />
Rreth 34 % jane te races Xhersej dhe kryqezimet<br />
e saj.<br />
Kryqezimet e racave te ndryshme (te kombinuara<br />
ose qumeshti ) si dhe kryqezimet e vendit zene 22 %<br />
te populacionit.<br />
Aktualisht zhvillojne aktivitetin ne permiresimin<br />
racor ne gjedhe, rreth 10 shoqata dhe subjekte, nder<br />
me kryesoret ne importin e materialit biologjik<br />
(sperme) jane;<br />
- ALBANOR - me qendër në Elbasan;<br />
- NORALB - me qendër në Elbasan;<br />
PËRMIRËSIM RACOR<br />
Mjeti kryesor i permiresimit racor, eshte aplikimi<br />
i bioteknologjise se inseminimit artificial (IA) me<br />
material biologjik (sperme) te ngrire ne azot te<br />
lengshem(-1960C)<br />
- LEAA - me qendër në Tiranë;<br />
- CEFA - me qendër në Elbasan<br />
- BESNIK KORESHI; person fizik -<br />
me qendër në Lushnjë;<br />
- BOFAK - me qendër në Tiranë;<br />
- SHIJAK - me qendër në Elbasan.<br />
Shoqatat zhvillojne aktivitetin ne gjithe teritorin e<br />
vendit duke mbuluar rreth 56 % e populacionit te<br />
lopeve te cilat i nenshtrohen inseminimit artificial.<br />
Struktura racore e demave te insiminimit<br />
artificial paraqitet:<br />
Numri i demave<br />
qe vepruan ne<br />
populacionin e<br />
gjedhit per vitin<br />
2008 eshte 78 krere<br />
e ndare sipas<br />
racave:<br />
Ruajtja e materialit biologjik<br />
në azot të lëngshëm
PËRMIRËSIM RACOR<br />
Kapacitetet gjenetike te demave te<br />
importuar ne vendin tone gjate vitit 2008<br />
rezultojne si me poshte:<br />
Për racat e drejtimit per qumësht:<br />
Holshtein 10 000 - 15 000 litra/305 dite laktacion<br />
Xhersej 8000 - 10 000 litra / 305 dite laktacion<br />
Per racat e drejtimit te kombinuar (qumeshtmish<br />
ose mish-qumesht):<br />
Simental (qumesht -mish) 7000 - 9000 litra/305<br />
dite laktacion<br />
Bruna Alpine 8000 - 10000 litra/305 dite laktacion<br />
Per racat e drejtimit per mish:<br />
Limuzine, Sharole, Blu Belge, Simental (mish)<br />
etj,1300- 2000gr./ditë shtese peshe.<br />
Nisur nga kapacitetet gjenetike te demave<br />
aktuale qe veprojne ne populacion mund te<br />
themi se garantohet:<br />
Nje progres gjenetik i kenaqeshem i populacionit<br />
te lopeve ne prodhimin e qumeshtit,ne permbajtjen<br />
ne yndyre dhe proteine si dhe ne tiparet e<br />
konformacionit e riprodhimit.<br />
Nje rritje e vazhdueshme e prodhimit te mishit<br />
si rezultat i perdorimit te racave mishatake dhe ato<br />
me drejtim te kombinuar ne kryqezim me racat e<br />
qumeshtit me rreth 28 % e populacionit te lopeve .<br />
Ky tregues ka pesuar rritje te konsiderueshme vitet e<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 23<br />
fundit si rezultat i aplikimit ne IA me sperme te racave<br />
mishatake dhe sensibilizimit te fermereve, ne kuadrin<br />
e programeve, per efektin pozitiv ne rritjen e prodhimit<br />
te mishit dhe te ardhurave te fermes. Kjo ka sjelle<br />
dyfishimin e peshes se viçave ne keputje dhe rritjen e<br />
peshes se gjalle ne therje. Aktualisht per çdo viç ne<br />
keputje qe rezulton nga kryqezimet me raca<br />
mishatake, merret mesatarishit rreth 80.000 leke, nga<br />
40.000 leke qe merrej disa vite me pare.<br />
Shperndarja e materialit biologjik nga<br />
shoqatat sipas racave<br />
Struktura e materialit biologjik (spermë) sipas<br />
drejtimit ekonomik:<br />
Kontrolli i materialit biologjik per<br />
performancat e fekonditetit per demat e<br />
importuar gjate vitit 2008<br />
Ne baze te ligjit <strong>Nr</strong>. 9426 dt. 06.10.2005 "Per<br />
mbareshtimin e blegtorise " Neni 89 dhe i amenduar<br />
Në laboratorin e<br />
QTTB Fushë-Krujë
24 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
<strong>Nr</strong>. 9864 dt. 28.01.2008 neni 18 si dhe rregullorja <strong>Nr</strong>.2<br />
dt.22.07.2008" Per riprodhimin e kafsheve te fermes,<br />
prodhimin e tregtimin e materialeve racore" percakton<br />
detyron Qendren tone "Qender Kombetare te<br />
References" .<br />
Ne kete funksion, per vitin 2008, eshte konsoliduar<br />
aktiviteti i kontrollit te materialeve racore (sperme)<br />
te importuar per subjektet qe operojne ne fushen e<br />
permiresimit racor ne gjedh.<br />
Vleresimi per performancat e fekonditetit, kryhen<br />
menjehere pas importimit mbi bazen e nje metodike<br />
te percaktuar dhe materiali biologjik(sperma) nuk<br />
shperndahet derisa te dalin rezultatet e analizave. Te<br />
gjitha analizat e kryera, ju vihen ne dispozicion<br />
subjekteve perkatese si dhe ju behen te ditura te gjitha<br />
Drejtorive Rajonale te Bujqesise . Per vitin 2008:<br />
Jane kryer gjithsej 227 vleresime ne 86 dema,<br />
qe perfshihen ne 11 subjekte. Nga vleresimi laboratorik<br />
rezultojne nivele mesatare per nga kriteret e<br />
fekonditetit.<br />
Nga keto kane rezultuar te paperdorshem 21<br />
kampione (doza sperme) qe ju perkasin 5 subjekteve,<br />
per 19 dema, per 21 data prodhimi.<br />
Demat qe materiali biologjik(sperma) i tyre del i<br />
pa-perdorshem, asgjesohet nga Inspektoriati i<br />
Zooteknise, prane Drejtorite Rajonale te Bujqesise.<br />
DEMA TË RACAVE TË NDRYSHME<br />
PËRMIRËSIM RACOR<br />
Perspektiva e punes racore dhe roli i<br />
shoqatave te races<br />
Pa mohuar kontributin e rendesishem te<br />
shoqatave te races dhe bashkepunimin e tyre me<br />
QTT B-ne Fushe-Kruje dhe Sektorin e Prodhimit<br />
Blegtoral (MBUMK) ne rezultatet e arritura deri tani<br />
ne permiresimin racor, detyra akoma me te medha<br />
shtrohen per te ardhmen ne tre drejtime:<br />
1. Shtrirjen e metejshme te insiminimit<br />
artificial,duke rritur ne vazhdimesi madhesine e<br />
populacionit te gjedhit qe i nenshtrohen IA dhe<br />
prodhimi i nje remonti cilesor nga fermat blegtorale.<br />
2. Ngritjen dhe funksionimin e strukturave<br />
mbështetëse brenda shoqatës per te bere te mundur<br />
ngritjen ne nje nivel me te larte te punes racore. Per<br />
kete eshte e rendesishme kontrolli i prodhimtarise se<br />
qumeshtit, hartimi i skemave te qarkullimit te demave,<br />
realizimi i çiftezimeve optimale, etj.<br />
3. Ngritja dhe funksionimi i bazes te dhenave prane<br />
shoqates per populacionin qe secila shoqate mbulon.<br />
Aktualisht, nisur nga gjendja financiare e kufizuar<br />
e shoqatave, ne monitorim fillimisht duhet te perfshihet<br />
nje pjese e populacionit (rreth 30%), lopet e fermave<br />
blegtorale qe kane tregues produktive me te mire dhe<br />
qe perbejne bazen e prodhimit remontit dhe<br />
gradualisht te avancohet me tej.
VETERINARI<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 25<br />
PERDORIMI I PROVES SE<br />
IMUNODIFUZIONIT NE AGAR XHEL<br />
PER ZBULIMIN E LEUKOZES<br />
ENZOOTIKE TE GJEDHIT<br />
Prof. Dr. Selim Luku<br />
Fakulteti i Mjekesise<br />
Veterinare,U.B. Tirane<br />
Leukoza enzootike e gjedhit, eshte<br />
semundje tumorale e indeve<br />
limfoide qe shkaktohet nga virusi i<br />
leukozes se gjedhit (Bovine<br />
Leucemia Virus 'BLV'). Prej ketij<br />
virusi, preken me teper lopet qe<br />
prodhojne qumesht, por edhe ato qe<br />
mbareshtohen per mish. Indi target<br />
per virusin eshte ai limfoid. Ne<br />
format e rënda të sëmundjes,<br />
verehen ndryshime morfofunksionale,<br />
me rritje tumorale ne<br />
organe si zemer, parastomaqe,<br />
veshka etj. Ne keto organe, kemi<br />
nje infiltrim te madh te qelizave<br />
limfocitare dhe semundja zhvillohet<br />
ne forme subklinike. Ne rreth 1%<br />
te gjedhit te prekur, verehen rritje<br />
tumorale e nyjeve limfatike dhe nje<br />
rritje e theksuar mbi norme e<br />
Gjatë procesit të dezinfektimit duhet të merren të gjitha<br />
masat mbrojtëse në zbatim të rregullores së përdorimit të<br />
helmeve me efekt të fortë si përdorimi i dorezave, maskave,<br />
çizmeve, kominosheve, i ujit të bollshëm dhe sapunit për<br />
t'u pastruar<br />
limfociteve ne gjak te kafshet e<br />
semura. Diagnoza laboratorike<br />
bazohet ne pranine e antitrupave<br />
specifike per virusin e leukozes se<br />
gjedhit.Per diagnozen laboratorike<br />
te semundjeve virale, perdoren disa<br />
teknika sic jane PCR, Reaksioni i<br />
polimerazes, testi Elisa dhe prova<br />
IDAG. Ky test diagnostikues,<br />
perdoret edhe ne vende te tjera te<br />
Botes per gjurmimin e luftimin e saj.<br />
Etiologjia dhe mekanizmat e<br />
infektimit<br />
Shkaktar eshte virusi i tipit C i<br />
familjes Retrovirida, qe banon ne<br />
limfocitet B te gjakut. Organizmi i<br />
prekur prej tij, reagon duke rritur<br />
numrin e limfociteve ne gjak. Ne<br />
kafshen e shendoshe, limfocitet T<br />
zene 80% dhe ato B 20%. Ne<br />
kafshet e infektuara, ky raport<br />
ndryshon ne favor te limfocideve B.<br />
Kur limfocidi B i ngarkuar me<br />
virusin e leukozes, kalon nga gjaku<br />
i kafshes se semure ne ate te<br />
shendoshe behet transmetimi i<br />
infeksionit viral. Semundja<br />
transmetohet edhe me menyren<br />
vertikale, me ane te kalimit te virusit<br />
nga nena tek pasardhesi, ose<br />
horizontale me ane te kontaktit te<br />
kafsheve me njera tjetren.<br />
Transmetimi horizontal verehet<br />
gjate aktit te lindjes, nderhyrjes<br />
kirurgjikale, gjate vaksinave, gjate<br />
kontrollit rectal, nepermjet<br />
pickimeve nga insektet, etj. Kjo<br />
semundje shfaqet ne kater forma<br />
klinike. Leukoza e gjedhit te rritur,<br />
e cila verehet ne moshat 4-8 vjeç,<br />
e kafsheve te reja qe prek moshat<br />
2 jave - 6 muaj ndersa forma kutane<br />
verehet te kafshet nen moshen 3<br />
vjeç.Ne siperfaqen e trupit te
26 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
kafshes, shfaqen disa pllakeza me<br />
madhesi 1-5 cm, te cilat hasen me<br />
teper ne qafe, ne shpine dhe ne<br />
kofshe. Pllakezat mbulohen<br />
menjehere me ngjyre gri ose te<br />
bardhe, u bie qimja dhe me mjekime<br />
te zakonshme, nuk permiresohen.<br />
Forma timide vihet re ne kafshet 1-<br />
2 vjeç dhe karekterizohet me<br />
zmadhimin e timusit. Ne autopsi<br />
verehen lezione ne palcen e<br />
kockave dhe ne nyjet limfatike te<br />
infiltracioneve limfocit.<br />
Rezultatet e studimit te kryer<br />
dhe rekomandimet<br />
Ne kete studim te kryer ne vitet<br />
2006-2008, u analizuan 400<br />
kampione gjaku te marra te lopet<br />
mbi 2vjeç. Kampionet u<br />
grumbulluan nga ferma tre<br />
ndryshme te qarkut te Fierit,<br />
Durresit dhe Tiranes. Kampionet u<br />
analizuan me proven e<br />
imunodifuzionit ne agar xhel ne<br />
BLETARI<br />
VETERINARI<br />
laboratarin e Virologjise te Institutit<br />
te Sigurise Ushqimore dhe te<br />
Veterinarise. Studimi u krye ne tre<br />
rajonet dhe gjaku u muar ne venen<br />
jugulare te kafsheve, duke zbatuar<br />
rregullat e asepsise, ne shishe<br />
PSE PO ZHDUKEN BLETËT? *<br />
Çezar AGIMI<br />
Bletët sot punojnë më shumë dhe<br />
janë të stresuara, për këtë arsye<br />
ato janë duke u zhdukur.<br />
Ndryshimet klimatike gjatë<br />
kohëve të fundit, bërë të mundur<br />
kalimin e "butë" të dimrit në<br />
pranverë e verë, ndërkohë që bletët<br />
ngrihen më herët nga gjumi<br />
letargjik i dimrit dhe dalin më shpejt<br />
në kullota, duke shtuar ditët e tyre<br />
pranverore të punës. Problemi<br />
nuk është se janë pakësur muajt e<br />
sterile 5 cm3 dhe eshte derguar<br />
brenda dites per ekzaminim ne<br />
laboratorin e IKV. Analizat u kryen<br />
me metoden IDAG dhe gjurmimi<br />
me kete metode rezultoj se<br />
semundja eshte e pranishme ne<br />
vendin tone. Njekohesisht duhet<br />
theksuar se nga studimet e<br />
lartepermendura, vetem ne rajonin<br />
e Tiranes nga 200 krere gjedhe te<br />
analizuara, u konstatuan 10 krere<br />
pozitive. Si perfundim mund ti<br />
rekomandojme sherbimit veterinare<br />
te vendit se ne ekonominite ku<br />
behet rritja intensive e gjedhit,<br />
krahas gjurmimit qe kryehet per<br />
TBC dhe Bruceloze te behet edhe<br />
per Leukozen Enzootike te gjedhit,<br />
nepermjet kryerjes se analizave te<br />
gjakut me IDAG prane IKV.<br />
Sherbimi veterinare i vendit te mos<br />
lejoje importimin e gjedhit te<br />
pashoqeruar me analizat perkatese<br />
qe vertetojne se kafshet jane te<br />
pastra nga Leukoza Enzootike .<br />
Problemet e bletëve nuk janë probleme private. Ato<br />
nuk duhen parë vetëm si të bletëve, sepse këto<br />
insekte janë një tregues i efektit të politikave negative<br />
të njeriut ndaj ambientit<br />
stinës së dimrit . Çeshtja është se<br />
muajt e stinëve, nuk janë më muaj<br />
të plotë 30 ditësh, por ato si rezultat<br />
i ndryshimeve të klimës të<br />
provokuar nga ngrohja globale,<br />
janë duke " humbur " si pa e kuptuar<br />
në dhjetë ditëshat e tyre gjithnjë e<br />
më shumë ditë të ftohta dimri. Në<br />
këtë mënyrë mund të thuhet se<br />
tashmë nuk mund të flitet më për<br />
një stinë klasike të dimrit si dikur<br />
një herë e një kohë ku ardhja e<br />
pranverës dhe e verës kishin ditë<br />
e data thuajse të sakta, në kufij e
kohë kalendarike. E këtë<br />
"shkurtim" të dimrit , duket se janë<br />
bletët që po e vuajnë në kurrizin e<br />
tyre, sepse dalja para afatit në<br />
kullotë, po u shkakton atyre stres<br />
dhe dëmtime masive.<br />
STUDIMI<br />
Ky fakt konfirmohet nga një<br />
studim që është realizuar nga<br />
Qendra e Kërkimeve të<br />
Bioklimatologjisë Mjekësore,<br />
Bioteknologjisë dhe Mjekësisë<br />
Popullore të Universitetit të<br />
Studimeve në Milano, në<br />
bashkëpunim me Agrofarmën.<br />
Stafi i drejtuar nga Prof. Umberto<br />
Solimone, ka studiuar evolucionin<br />
e klimës në një interval kohor që<br />
shkon nga fundi i shekullit të 19 e<br />
deri në ditët e sotme , duke u ndalur<br />
mbi të dhënat metereologjike që<br />
fillojnë nga viti 1880, e më pas në<br />
detaje me të dhënat e satelitit që<br />
janë të disponueshme që nga viti<br />
1978 e deri më sot .<br />
Rezultati është një konfirmim i asaj<br />
që prej kohësh është thënë:<br />
ngrohja globale, e cila në 130 vitet<br />
e fundit ka qenë rreth një gradë si<br />
dhe 12 vitet e fundit që përfshihen<br />
midis 1995 e deri në 2006, kanë<br />
qenë në mënyrë absolute, vitet më<br />
të nxehta të historisë. Por<br />
gjithashtu është i dukshëm një<br />
shkurtim i stinës së dimrit i cili ka<br />
bërë si refleks, një rritje të<br />
mundëshme të zgjerimit të dritares<br />
së aktivitetit të bletëve, duke<br />
llogaritur në hipotezë një punë rreth<br />
20 - 30 ditë më shumë gjatë vitit,<br />
nënvizon profesor Solimone.<br />
Kjo përbën një stres të zgjatur tek<br />
bletët, duke kompromentuar edhe<br />
shëndetin e tyre. E njejta dukuri<br />
është edhe midis fazave të lulëzimit<br />
dhe pushimit.<br />
FAKTORËT E RREZIKUT<br />
Tek bletët stresi funksionon njësoj<br />
si tek njeriu, nga faza e alarmit, ajo<br />
BLETARI<br />
ndjek atë të adaptimit e që<br />
konsiston në avancimin e e<br />
sëmundjes e që zgjat deri në<br />
momentin në të cilin nuk është<br />
rregjistruar dëmtimi masiv. Ky i<br />
fundit është shfaqur dhe po<br />
manifestohet me pakësimet<br />
masive të populacioneve të bletëve<br />
në shkallë botërore, me një sasi të<br />
madhe në SHBA, Europë e<br />
Australi, etj.<br />
Për ekipin e studiuesve që ka kryer<br />
studimin, konditat klimaterike janë<br />
përgjegjëse për më tepër se 50 %<br />
të pakësimit të kolonive të bletëve.<br />
Më pas futen në lojë çështje të<br />
tjera të përbashkëta si diarreja dhe<br />
shkatërrimi nga varroa, një morr<br />
që futet deri në alveolat dhe që<br />
bëhet gjithnjë e më agresiv, ku<br />
insektet e debuluara nga stresi nuk<br />
janë në gjendje që të reagojnë me<br />
rezistencën e tyre.<br />
BLETË ME QERA<br />
Problemet e bletëve nuk janë<br />
probleme private. Ato nuk duhen<br />
parë vetëm si të bletëve, sepse<br />
këto insekte janë një tregues i asaj<br />
se efektet e politikave negative të<br />
njeriut ndaj ambientit, mund të jenë<br />
të pariparueshme në perqindje të<br />
ndryshme.<br />
Pakësimi i kolonive të bletëve, ka<br />
pasoja të mëdha në aktivitetet që<br />
lidhen direkt me bletarinë.<br />
Por efektet po ndihen jo pak edhe<br />
në forma indirekte në sektorë të<br />
tjerë. Revista amerikane "Time" në<br />
* Përkthyer nga gazeta italiane “Corriere della sera”<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 27<br />
"Annual special issue" i është<br />
kthyer problemeve e vështirësive<br />
që paraqiten për kultivuesit e<br />
frutave në Kaliforni në<br />
mbarështimin e pemtoreve, siç<br />
janë plantacionet e pafund të<br />
mandarinave në shtetin që<br />
qeveriset nga Arnold Shvarceneger<br />
e që njihet si eksportuesi më i madh<br />
i tyre në botë, i cili ka pësuar një<br />
rënie drastike të prodhimit si<br />
rezultat i mungesës së një numri<br />
të mjaftueshëm insektesh të<br />
bletëve për pjalmimin e tyre.<br />
Kjo i ka detyruar fermerët që të<br />
marrin me qira koshere bletësh nga<br />
zona të tjera klimatike të Amerikës,<br />
të cilat janë të pastra nga<br />
sëmundjet.<br />
Që problemi në Amerikë është<br />
ndier shumë, e tregon edhe fakti<br />
se gjatë realizimit të një serie<br />
filmash policeskë të suksesshëm,<br />
midis episodeve të ndryshme është<br />
përmendur edhe një epidemi<br />
misterioze që po godet bletët në<br />
zona të ndryshme të globit<br />
FJALA TEK QEVERITË<br />
Në fund Profesor Solimone, thotë:<br />
"Të dhënat tona mbi ndryshimet<br />
klimaterike i përcaktojnë ato si<br />
përgjegjëset kryesore për këto<br />
dëme të mëdha në zhdukjen e<br />
bletëve, por studimi është njëra<br />
anë, ato janë vetëm fillimet, reagimi<br />
ndaj faktorëve që influencojnë mbi<br />
klimën është sfida e vërtëtë. Bota<br />
shkencore vetëm mund të lëshojë<br />
alarmin tani i takon qeverive të<br />
bëjnë detyrën e tyre …"
28 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
Merita Deda<br />
Këto ditë doli në qarkullim i pari<br />
liber ekspert për "Perimekulturën e<br />
zbatuar" shkruar nga specialisti i<br />
mirënjohur Prof.Dr.Hysen Çobani,<br />
Mjeshtër i Madh i Punës.<br />
Në këtë botim, autori ka<br />
ndërthurur përvojën e tij mbi 50<br />
vjeçare me literaturën moderne në<br />
fushën e perimekulturës, të ilustruar<br />
me më shumë se 100 pamje<br />
fotografike.<br />
Traktati ka një volum prej afro<br />
500 faqesh është i zhveshur nga<br />
ngarkesat teorike dhe çdo kulturë<br />
e shoqëron një pyetësor i cili i jep<br />
BOTIME TË REJA<br />
NJË LIBËR ME VLERË PËR<br />
FUSHËN E PERIMEVE<br />
KËNDI I FOTOGRAFISË<br />
përgjigje shumë problemeve që i<br />
dalin fermerëve gjatë kultivimit të<br />
tyre. Kjo e bën atë tejet origjinal dhe<br />
praktik mbasi lexuesi bie me lehtësi<br />
në kontakt me problematikën që<br />
kërkon.<br />
Botimi fillon me një kapitull të<br />
përgjithshëm, me njohuri të<br />
domosdoshme për çdo bujk,<br />
vazhdon në pjesën e dytë me<br />
trajtimin e 32 bimëve perimore dhe<br />
në kapitullin e fundit trajton disa<br />
shqetësime fiziologjike të ardhura<br />
nga faktorë të ndryshëm, si<br />
mungesa e elementëve ushqyes etj,<br />
NË STACIONIN E DUHANIT, CËRRIK<br />
rrugët e<br />
mënjanimit të<br />
tyre; më pas<br />
jep pamjen vizatimore të insekteve<br />
të dobishëm e të dëmshëm dhe<br />
mbyllet me katër pasqyra<br />
përmbledhëse për disa nga treguesit<br />
normativë teknologjikë për bimët<br />
kryesore perimore. "Perimekultura<br />
e zbatuar" është një libër tavoline i<br />
domosdoshëm për çdo fermer, specialist<br />
bujqësie dhe pedagog që<br />
merret me zhvillimin e lëndëve<br />
bujqësore në të gjitha kategoritë<br />
shkollore.<br />
Nga Fuat MEMELI
HOMAZH PËR<br />
SPECIALISTIN E NJOHUR<br />
TË PEMËTRARISË,<br />
NURÇE PIPERON<br />
Më 26 gusht të këtij viti, u nda nga<br />
jeta specialisti i njohur i pemtarisë,<br />
Nurce Pipero. Ai lindi në Vishanj<br />
të rrethit të Skraparit më 7 gusht<br />
1941. Pas clirimit, familja e Nurces<br />
u shpall kulak. Kjo ishte edhe<br />
arsyeja që ai u largua nga fshati<br />
dhe deri në vitet 1990, nuk shkoi<br />
më në vend-lindje.Shkollën 7vjecare<br />
e kreu në Tiranë, ndërsa<br />
arsimin e mesëm në Teknikumin e<br />
Bujqësor Kavajë nga viti 1954-<br />
1959, duke marrë dipllomë të<br />
“Shkëlqyeshëm”Për shkak të<br />
biografisë,arsimin e lartë e kreu,me<br />
korespodencë. Me mbarimin e<br />
shkollës së mesme,u emërua<br />
brigadier në Stacionin Bujqësor<br />
Laprakë, në Ndërrmarrjen<br />
Bujqësore” Gjergj Dimitrovi” dhe<br />
më vonë agronom në sektorin e<br />
prodhimit të nënshartesave e<br />
fidanave të hardhisë.Ai punoi për<br />
krah specialistëve më në zë të<br />
vreshtarisë si Abedin Cici, Tajar<br />
Nazifi, Muhamet Zyrbo, Stefan<br />
Gjoka. Me intelektin e tij, me<br />
punën e palodhur, u bë një nga<br />
specialistët më të zot të<br />
frutikulturës sa filloi të jepte edhe<br />
praktikat e nxënësve të vitit të<br />
fundit të frutikulturës, që<br />
specializoheshin në Laprakë.U<br />
formua një specialist me zë në këtë<br />
degë,por i mungonte arsimi i lartë<br />
dhe mbështetja politike.Në vitin<br />
HOMAZH<br />
1966 për arsye biografe, e<br />
transferuan agronom në zonën e<br />
Shëngjergjit dhe më vonë në<br />
Priskë. Në vitin 1975,filloi punën<br />
në Stacionin Bujqësor të Tiranës<br />
si drejtuesi i grupit të frutikulturës<br />
për rrethin Tiranë.Gjatë kësaj kohe<br />
(1969-1975) mbaroi edhe<br />
Fakultetin e Agronomisë në<br />
Institutin e Lartë Bujqësor Kamëz.<br />
Në vitet 1975 -1990, nën drejtimin<br />
e tij grupi i frutikulturës projektoi<br />
dhe ndërtoi qindra hektarë vreshta<br />
në Vrap, Marikaj, Zall-Dajt,<br />
Zallherr si dhe në Shëngjergj, Sauk,<br />
Kamëz,Cekrez dhe së fundi në<br />
kurorën e Tiranës. Ai kishte njohori<br />
të shumta për vreshtarinë dhe<br />
pemtarinë. Nurcja ka bërë një punë<br />
të vecantë për të përcaktuar vëndet<br />
më të përshtatshme për të mbjellë<br />
hardhi e pemë frutore. Ai ka<br />
administruar me shumë nikorqillëk<br />
miliona lek të dhëna për<br />
frutikulturën. Në arkivin e<br />
D.R.B.U.M.K Tiranë, ka shumë<br />
dosje me projekte për këtë fushë.<br />
Me ndryshimet demokratike,<br />
Nurcja përqafoi menjëherë idet e<br />
reja të kohës si dhe programin e<br />
Partisë Demokratike, duke u bërë<br />
një nga përhapësit kryesorë të<br />
këtyre ideve në fshatrat e rrethit<br />
të Tiranës. Për aftësitë e tij teknike<br />
dhe organizativ, nga viti 1992-1997,<br />
punoi në Drejtorinë e Bujqësisë së<br />
BUJQËSIA SHQIPTARE 29<br />
Tiranës,si dejtor i saj. Në këtë<br />
detyrë u shqua për korektesë dhe<br />
përkushtimin ndaj punës. Nuk ishte<br />
e lehtë të drejtonje 2220 specialistë<br />
bujqësie që kishte në atë kohë rrethi<br />
i Tiranës. Ai ia doli mbanë me<br />
sukses kësaj pune, duke kombinuar<br />
kërkesën e llogariosë me frymën<br />
shoqërore.<br />
Viti i mbrapshtë i 1997-së,e largoi<br />
nga puna Nurce Piperon,Kjo ishte<br />
një vrasje për të,sa morale aq edhe<br />
profesionale,pasi ai ishte mësuar<br />
për vite të tëra të mos ndahej asnjë<br />
ditë nga puna.Ndoshta ky stres i<br />
madh i shkaktoi edhe sëmundjen e<br />
rëndë, nga e cila nuk shpëtoi dot.<br />
Ai ishte jo vetëm një specialist e<br />
drejtues i zoti por edhe një prindër<br />
dhe familjar i mire. Për të gjitha këto<br />
cilësi si dhe për karakterin e tij të<br />
lartë ,ai do të kujtohet me nderim<br />
dhe respekt të vecantë nga<br />
specialistët dhe njerëzit e thjeshtë<br />
të bujqësisë,nga miqtë dhe të<br />
afërmit.<br />
Neki Gorica, Shyqyri Brahja,<br />
Hajdar Kuçi, Qefsere Sharofi,<br />
Nazmi Zajmi, Rexhina Oroshi,<br />
Sybi Iljazi, Hamza Hyka, Arjana<br />
Vithkuqi, Betim Goci, Enver<br />
Mesareja, Gjergj Ndoja,<br />
Kudret Shalesi, Met Kadri,<br />
Vladimir Pellumbi, Mira<br />
Kellezi.
30 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
A E DINI SE ....<br />
Lejla Kertusha<br />
ANANASI eshte pjese i dietave ushqimore.Ai i<br />
perket familjes Bromeliace dhe emrin latinisht e ka<br />
Ananas Sativa .Bima i ka gjethet e gjata me gjemba<br />
ndersa fruti ka pamjen e nje boçe pishe dhe eshte<br />
shume i pasur me vitamina, kripera minerale dhe<br />
fibra ushqimore.Ananasi permban enzimen bromeline<br />
qe stimulon sekretimin e lengjeve gastrite per tretjen<br />
e proteinave te mishit,sallamit,djathrave.Ai permban<br />
gjithashtu edhe kalcium ,fosfor,kalium,hekur.Vitamina<br />
C mbetet e qendrueshme edhe pas vleljes dhe lekura<br />
e mbron ate nga oksidimi .<br />
QITROJA i perket familjes Rutacee dhe emrin<br />
latinisht e ka Citrus Decumana Pema e qitros eshte<br />
e larte deri ne 7 metra,gjethet i ka gjithmone te<br />
gjelbera,lulet te bardha njelloj si te limonit ndersa fruit<br />
eshte i madh me ngjyre te verdhe kanarine,me pulpe<br />
bardhoshe. Fruti hahet ashtu siç eshte por dhe mund<br />
te shtrydhet per t'u pire ne forme lengu.Ne çfaredo<br />
menyre qe te hahet, ka vlera te larta ushqyese dhe i<br />
ben shume mire organizmit ,ka doza te larta mineralesh<br />
por nuk ka molekula te afta per te djegur yndyrnat.<br />
KURIOZITETE<br />
CAJI I GJELBER, i perket familjes Teacee dhe<br />
emrin latinisht e ka Thea Sinensis.Bima i ka gjethet<br />
gjithnje te gjelbera me forme te dhembezuar.Ato<br />
permbajne nje flavonoid te quajtur Teine i cili ka veti<br />
antikanceroze sepse lufton radikalet e lira dhe pengon<br />
aktivitetin e nje enzime qe favorizon shfaqjen e<br />
kancerit.Gjithashtu ai eshte shume i dobishem kunder<br />
semundjeve degjenerative<br />
ALGAT, eshte e çuditshme por ato po perdoren ne<br />
ushqim se kane efekt pastrues.Jane bime nje ose<br />
shumeqelizore me permasa te ndryshme te furnizuara<br />
me klorofil dhe pigmente te ndryshme Algat jane<br />
disa llojesh.Rriten ne uje dhe ambiente me shume<br />
lageshti .
BUJQËSIA SHQIPTARE 31
32 BUJQËSIA SHQIPTARE<br />
TË USHQYER