GROT 05/2013

Bitwa
Oba wojska dotarły na beresteckie pola28 czerwca 1651 roku. Armia
polska rozpoczęła budowę fortyfikacji i umacnianie obozu. W czasie
odprawiania uroczystej mszy świętej dano znać o przeprawianiu się
wojsk nieprzyjaciela przez Płaszówkę. Wojska zaczęły zajmować
pozycje. Hetmanowie w bitwie chcieli zastosować zwyczajny szyk
wojenny, zawsze stosowany przez wojska polskie w czasie bitew, ale
pamiętający Żółte Wody i Korsuń król stanowczo się sprzeciwił i
nakazał zastosować nowoczesny szyk holenderski polegający na
ustawieniu wojsk w szachownicę, na przemian jazda i piechota.
Z przodu szyku stała artyleria, a jazda pospolitego ruszenia z tyłu.
Resztę jazdy ustawiono na skrzydłach szyku. W centrum dowodził
sam król, z prawej strony hetman Potocki, z lewej hetman
K alinow ski, którem u pom agał książę W iśniowiecki. K ról
prawdopodobnie umyślnie posłał Wiśniowieckiego do pomocy
Kalinowskiemu. Hetman był znakomitym wodzem, lecz miał
bardzo słaby wzrok i widział tylko na odległość 250 metrów co,
poważnie utrudniało mu skuteczne prowadzenie bitwy. Rozpoczęcie
walki poprzedziły modne w tamtym czasie harce, czyli pojedyncze
potyczki żołnierzy obu armii, w których lepsi byli biegli we władaniu
szablą Polacy. Jednak wkrótce zniecierpliwiona orda krymska
uderzyła i tak rozpoczęła się bitwa. Starcie to nie przyniosło żadnego
rozstrzygnięcia. Tuż po walce zapadł zmierzch i wojska zeszły z pola.
W obozie kozackim doszło do gwałtownego sporu chana z
Chmielnickim. Chan był rozeźlony oporem Polaków. Spodziewał się
popłochu i szybkiego zakończenia bitwy. Chmielnicki namawiając
go do udziału w wyprawie wyolbrzymiał słabość i tchórzostwo
wojsk Rzeczpospolitej podając za przykład Piławce i rzekomą
„dezercję” 2 tysięcy żołnierzy wysłanych na Podhale. Zdecydowano,
że nazajutrz bitwą będzie dowodził sam chan Islam Girej przy
pomocy Tuhaj-Beja. Głównym zadaniem było zdobycie mostu i
przeprawienie przez rzekę piechoty zaporoskiej. Następnego dnia,
29 czerwca, po mszy, rozpoczęła się walka. W tym starciu szala
zwycięstwa przechyliła się na stronę tatarską. Jednak zwycięstwo
okupili dużymi stratami. Wielu murzów poległo lub trafiło do
niewoli. Zginął wtedy sam słynny Tuhaj-Bej, co wprawiło chana
w taką wściekłość, że chciał oddać polskiemu królowi związanego
Chmielnickiego. W obozie polskim, król zdecydował, pomimo
oporu hetmanów, że następnego dnia przeprowadzi frontalny atak
całej armii ustawionej w szyk holenderski. 30 czerwca walkę
rozpoczęto dopiero około godziny 10.00 ponieważ od rana nad
polami beresteckimi unosiła się gęsta mgła. Cały ranek oba wojska
przygotowywały się do decydującego starcia. Pierwsza uderzyła
jazda dowodzona przez Wiśniowieckiego i rozbijając konnicę
tatarską dotarła aż do taborów. W bok uderzyła jej jazda tatarska.
Wtedy do ataku poszły wojska polskie i natarły na główne siły
tatarskie. Tatarzy nie wytrzymali tego uderzenia wspomaganego
silnym ogniem muszkietów i rzucili się do ucieczki. Tylna straż
tatarska, wśród której był sam chan Islam Girej, została rozbita przez
jazdę dowodzoną przez hetmana Potockiego. W tej walce zginęli
dwaj bracia chana: Amurat i Krym. Chan z całym swoim wojskiem
rzucił się do panicznej ucieczki. Prawdopodobnie porwał ze sobą
Chmielnickiego, który bezskutecznie próbował go zatrzymać.
Straszliwy pogrom wojsk tatarskich oraz ucieczka chana z
Chmielnickim z pola bitwy już przesądziły o losach batalii, ale jej nie
zakończyły. W ręce polskie wpadł cały bogaty obóz tatarski, lecz
prawie nienaruszony tabor kozacki wycofał się na bagna leżące w
południowej części pola bitwy, gdzie Zaporożcy wybudowali solidną
półkolistą fortecę. Tabor otoczono dwumetrowymi wałami, na
których ustawiono 60 dział. W obozie znajdowało się ok. 60 tysięcy
Kozaków. Zaporożcy rozpoczęli też budowę grobli przez bagna. O
świcie 1 lipca wojska polskie zbliżyły się do kozackich wałów i je
otoczyły. Żołnierze byli jednak tak zmęczeni stoczoną bitwą, że nie
atakowali. Przez trzy dni odpoczywali. Trwał tylko ciągły pojedynek
polskiej i kozackiej artylerii. Po Chmielnickim nad wojskami
kozackimi dowództwo objął płk. Filon D ziedziała, stary i
doświadczony ataman. W obozie kozackim wytworzyły się dwa
stronnictwa. Jedno składające się ze szlachty ruskiej i szlacheckiej
części starszyzny chciało „układać się” z królem polskim, drugie
w większości czerń chłopska i Zaporożcy chciało walczyć lub
uciekać.
4 lipca wojska polskie, po wybudowaniu okopów, rozpoczęły
oblężenie. Król nakazał przesunięcie obozu bliżej wałów kozackich.
Sprowadzono też ciężkie działa oblężnicze, które zaczęły zadawać
kozakom olbrzymie straty. 7 lipca przybyli do króla posłowie z obozu
kozackiego. Ten jednak postawił im twarde warunki. Mieli oddać mu
wszystkich pułkowników, wszystkie działa i całą broń. Ponadto mieli
zerwać wszelkie układy z chanem krymskim i Turcją i nie
nawiązywać z nimi więcej żadnych stosunków, a czerń i chłopi mieli
wrócić na pola pod władzę panów. O liczebności rejestru kozackiego
miał zdecydować najbliższy sejm. Następnego dnia z obozu
kozackiego napłynęła odpowiedź odmowna. 9 lipca znowu przybyli
posłowie kozaccy z błaganiem o okazanie łaski lecz odprawiono ich
z niczym. Wtedy oblężeni pozbawili dowództwa płka. Dziedziałę, a
na jego miejsce wybrano atamana Iwana Bohuna. Następnego dnia,
10 lipca, około godziny 10.00 w obozie kozackim wybuchła panika,
spowodowana wieścią, że starszyzna kozacka i sam Bohun uciekająz
obozu. Całe wojsko kozackie rzuciło się do ucieczki przez
niedokończonągroblę przez bagna, pragnąc dostać się do mostu
32 C^OT 5 (235)