Zbornik naučnih radova 2009 vol_15_3-4 - PKB agroekonomik ...

UDK/UDC 167.7:63 

RADOVI SA XXIII SAVETOVANJA AGRONOMA, 

VETERINARA I TEHNOLOGA 

Vol. 15. br. 3-4 

Proceedings of XXIII th Conference of Agronomist, 

Veterinarians and Technologiest 

Vol. 15. No. 3-4 

Beograd 

2009. 

YU ISSN: 0354-1320

Redakcioni odbor/Editorial board 

Milan Veljović (Beograd), mr Nenad Đurić (Beograd), dr Ankica Kondić-Spika (Novi Sad), prof. dr. 

Miroslav Malešević (Novi Sad), prof. dr Đorđe Glamočlija (Beograd), prof. dr Slaven Prodanović 

(Beograd), prof. dr Radovan Sabovljević (Beograd), dr Radoš Pavlović (Čačak), dr Tihomir 

Kasalica (Beograd), prof. dr Sreten Mitrović (Beograd), prof. dr Tomislav Živanović (Beograd). 

Izdavački savet/Publishing council 

Mr Radmila Beskorovajni (Beograd), mr Nenad Đurić (Beograd), prof. dr Vukašin Bijelić 

(Beograd), prof. dr Nenad Đorđević (Beograd), prof. dr Slavča Hristov (Beograd), dr Petar Stojić 

(Beograd), mr Divna Simić (Beograd), Mihailo Radivojević, dipl. ing. (Beograd), Nada Erić, 

dipl. ing. (Beograd), Eleonora Onć Jovanović, dipl. ing. (Beograd), Snežana Đurović, dipl. biol. 

(Beograd), Milica Vuković, dipl. ing. (Beograd). 

Glavni i odgovorni urednik/Editor - in chief 

Mr Radmila Beskorovajni 

Urednici/Editors 

Mihailo Radivojević, dipl.ing. 

Mr Divna Simić 

Uredništvo i administracija/ Editorial board and administration 

Institut PKB Agroekonomik 

Industrijsko naselje bb 

11213 Padinska Skela 

Tel. 011 8871-175, 8871-550, fax: 8871-125 

E- mail: institut-pkb@hotmail. com 

Priprema/Word processing: GRID Studio, Beograd 

Štampa/ Printed by: GRAFIPROF, Beograd 

Tiraž/ No. of copies: 200 

Zbornik Naučnih radova XXIII Savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, štampan je uz pomoć 

Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije. 

Proccedings of research papers of XXIII Conference of agronomists, veterinarians and technologists, 

are published by Ministry of science and technological development of Republic of Serbia.

Sadržaj/Content 

Mihailo Radivojević, Petar Stojić, Dragan Jelušić 

REZULTATI PROIZVODNJE MLEKA U PKB KORPORACIJI 

U 2008. GODINI 

DAIRY PRODUCTION RESULTS IN PKB CORPORATION 

IN 2008 ................................................................................................................................7 

Ilija Katić, Vera Katić, Gordana Pavlović, Mirjana Kosić, Snježana Pupavac 

KVALITET MLEKA VISOKOMLEČNIH KRAVA U 2008.GODINI 

RAW MILK QUALITY OF HIGH -PRODUCING DAIRY COWS ................................19 

Slavica Bojković Kovačević, Nenad Lazarević 

KORELACIJA IZMEĐU CMT TESTA, SUBKLINIČKIH MASTITISA 

I BROJA SOMATSKIH ĆELIJA 

CORELATION BETWEEN CMT TEST, SUBCLINICAL MASTITIS AND 

NUMBER OF SOMATIC CELLS ....................................................................................29 

Tihomir Petrujkić, Jovan Bojkovski, Branko Petrujkić, Ivan Jeremić, Mladen Polovina 

UTICAJ BIOKLIMATSKIH FAKTORA U VEZANOM SISTEMU 

DRŽANJA MLEČNIH GOVEDA NA ZDRAVSTVENE, 

PROIZVODNE I REPRODUKTIVNE PARAMETRE 

INFLUENCE OF BIOCLIMATIC FACTORS IN TIED DAIRY COW 

SYSTEM ON HEALTH, PRODUCTION AND 

REPRODUCTION PARAMETERS ..................................................................................39 

Bojan Stojanović, Goran Grubić, Nenad Đorđević, Aleksa Božičković 

FIZIČKA FORMA KABASTIH HRANIVA I KOMPLETNOG 

OBROKA ZA KRAVE U LAKTACIJI 

PHYSICAL FORM OF FORAGE AND TOTAL MIXED RATION 

FOR LACTATING DAIRY COWS ...................................................................................47 

Nenad Đorđević, Goran Grubić, Bojan Stojanović, Mihailo Radivojević, Aleksa Božičković 

SAVREMENI ADITIVI ZA SILAŽU 

CONTEMPORARY SILAGE ADDITIVES .....................................................................57 

Ljiljana Sretenović, Stevica Aleksić, Dragana Ružić-Muslić, Milan M. Petrović, Vlada Pantelić, 

Radmila Beskorovajni, Radica Đedović 

DOBIJANJE MLEKA I MESA SA OSOBINAMA FUNKCIONALNE 

HRANE 

PRODUCTION OF MILK AND MEAT WITH FUNCTIONAL FOOD 

PROPERTIES ....................................................................................................................67

Slavča Hristov, Renata Relić 

OCENA USLOVA SMEŠTAJA SA OSVRTOM NA DOBROBIT 

KRAVA 

ESTIMATION OF HOUSING CONDITIONS REGARDING TO WELFARE 

OF DAIRY COWS .............................................................................................................79 

Nurgin Memiši, Frida Bauman, Biserka Pavlov 

MORFOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE POPULACIJE KRAVA RASE 

BUŠA SA PODRUČJA ŠARPLANINE 

MORPHOMETRICAL CHARACTERISTICS IN POPULATION COWS 

BREED OF BUSHA FROM REGION OF THE SHARPLANINA ..................................89 

Slavča Hristov, Branislav Stanković 

NAJZNAČAJNIJI PROPUSTI U OBEZBEĐENJU DOBROBITI ŽIVOTINJA 

NA FARMAMA GOVEDA I SVINJA 

MOST SIGNIFICANT ANIMAL WELFARE OVERSIGHTS AT 

CATTLE AND PIG FARMS .............................................................................................95 

Branislav Stanković, Slavča Hristov 

NAJČEŠĆI PROPUSTI U OBEZBEĐENJU BIOSIGURNOSTI NA 

FARMAMA GOVEDA I SVINJA 

THE MOST COMMON FAILURES IN DAIRY AND PIG FARMS 

BIOSECURITY ENSURING ..........................................................................................103 

Nurgin Memiši, Frida Bauman, Biserka Pavlov 

MENADŽMENT U ISPAŠI KOZA 

GRAZING MANAGEMENT OF GOAT ........................................................................111 

Ivan Pavlović, Vojin Ivetić, Božidar Savić, Oliver Radanović, Milenko Žutić, Snežana Ivanović 

ŽELUDAČNO-CREVNA STRONGILIDOZA KOZA I OVACA NA 

PODRUČJU BEOGRADA 

GASTROINTESTINAL STRONGILIDES OF GOATS AND SHEEP 

IN BELGRADE AREA ....................................................................................................123 

Milka Stijepić, Jovana Glušac, Dragica Đurđević Milošević 

UTICAJ SADRŽAJA INULINA I TOPLOTNOG TRETMANA NA 

SINEREZU PROBIOTIČKOG KOZJEG NAPITKA TOKOM 

ČUVANJA 

THE INFLUENCE OF INULIN CONTENT AND THERMAL TREATMENT 

ON THE SYNERESIS OF PROBIOTIC GOAT’S MILK PRODUCT DURING 

THE STORAGE ..............................................................................................................129 

Vera Đekić, Sreten Mitrović, Vera Radović, Vladan Đermanović, Goran Stanišić 

KOMPARATIVNA ISPITIVANJA OSOBINA KVALITETA 

ŽUMANCA LAKIH LINIJSKIH HIBRIDA 

COMPARATIVE EXAMINATION OF QUALITIES 

OF YOLK IN LIGHT LINE HYBRIDS ..........................................................................137

Slobodan Lazić, Sreten Mitrović, Vladan Đermanović, Vinko Purić 

UPOREDNI PRIKAZ REZULTATA DALJINSKOG JAHANJA U 

SRBIJI I NOVOM ZELANDU 

COMPARATIVE OVERVIEW OF THE RESULTS OF THE ENDURANCE 

RIDING IN SERBIA AND NEW ZEALAND ................................................................145 

Nenad Đorđević, Goran Grubić, Zoran Popović, Miloš Beuković 

UTVRĐIVANJE SASTAVA ISHRANE DIVLJIH PREŽIVARA 

DETERMINATION OF THE FEED INTAKE IN WILD 

RUMINANTS ..................................................................................................................153 

Zoran Popović, Ivana Stanković 

UTICAJ NAČINA GAJENJA NA MORTALITET FAZANČIĆA 

THE INFLUENCE OF REARING SYSTEMS ON THE MORTALITY 

OF YOUNG PHEASANTS .............................................................................................163 

Miloš Beuković, Dejan Beuković, Zoran Popović, Predrag Perišić 

DINAMIKA BROJNOSTI I STEPEN KORIŠĆENJA POPULACIJE 

ZECA (Lepus Europaeus) U POTISKOM DELU BAČKE 

NUMBER AND USAGE LEVEL DINAMICS OF POPULATION 

BROWN HARE (Lepus Europaeus ) ROUND OF RIVER TISA IN 

BAČKA DISTRICT .........................................................................................................173 

Gordana Jovanović, Dragica Đurđević Milošević 

POREĐENJE DEJSTVA ANTIBIOTIKA I ETERIČNIH ULJA NA RAST 

BAKTERIJA Staphylococcus aureus 

THE COMPARATION OF ANTIBIOTICS AND ETHERIC OILS ACITIVY 

AGAINST THE GROWTH OF BACTERIA Staphylococcus aureus ............................181 

Vesna Kalaba, Dragica Đurđević Milošević, Željka Marjanović Balaban 

ANTIBAKTERIJSKO DEJSTVO ETERIČNOG ULJA SMRČE (Picea abies) 

NA RAZLIČITIM MIKROBIOLOŠKIM PODLOGAMA 

ANTIBACTERIAL EFFECTS OF ETHERIC OIL FROM NORWAY SPRUCE 

(Picea abies) IN DIFFERENT MEDIA ...........................................................................189 

Đurđica Vukojičić, Slavica Bojković Kovačević 

BIOHAZARDNI OTPAD NASTAO VETERINARSKOM DELATNOŠĆU I 

ŽIVOTNA SREDINA 

BIOHAZARDOUS WASTE PRODUCED BY VETERINARY PRACTICE 

AND ENVIRONMENT ...................................................................................................197 

Jovan Bojkovski, Miroslav Valčić, Milorad Mirilović, Branislav Stanković 

ENTEROTOKSEMIJE TELADI VISOKO-MLEČNIH 

KRAVA UZROKOVANE SA Clostridium Perfringes TIP B 

ENTEROTOXEMIA CAUSED BY CLOSTRIDIUM PERFRINGENS 

TYPE B IN CALVES FROM DAIRY COWS ................................................................205 

5

Zbornik naučnih radova, Vol. 15 br. 3-4 (2009) 

UDK: 636.034”2008“ 

Stručni rad 

REZULTATI PROIZVODNJE MLEKA U PKB KORPORACIJI U 

2008. GODINI 

M. Radivojević, P. Stojić, D. Jelušić ∗ 

Izvod: U toku 2008. godine prosečan broj krava bio je 8.791, što je za 226 grla 

više u poređenju sa 2007. godinom, ili za 2,64%. Ostvarena prosečna proizvodnja mleka 

sa 3,6 % mlečne masti od 7.715 kg kg bila je veća od proizvodnje u 2007. godini za 

493 kg ili za 5,37%. Planirana je proizvodnja od 7.300 kg, tako da je plan realizovan sa 

efi kasnošću od 105,68%. Može se konstatovati da su bolji rezultati ostvareni u zimskom 

periodu, kako u pogledu količine proizvedenog mleka, tako i sa aspekta sadržaja mlečne 

masti i proteina. 

Ključne reči: krave, mleko. 

Uvod 

PKB Korporacija je jedan od najznačajnijih nosioca krupne industrijske stočarske 

proizvodnje, naročito u domenu proizvodnje mleka. Integracija proizvodnje sa preradom 

i prometom fi nalnih proizvoda prisutna je u velikoj meri. Dominantna proizvodnja je 

mlečno govedarstvo. Prosečan broj goveda u 2008. godini iznosio je 21.290 grla. 

Proizvedeno je 66.637.080 kg mleka, nekorigovanog na sadržaj mlečne masti (7.560 kg 

po kravi), odnosno 67.820.186 kg mleka korigovanog na sadržaj mlečne masti od 3,60% 

(7.715 kg po kravi). Poslednjih godina porast obima proizvodnje mleka je evidentan i 

taj trend se može očekivati i u predstojećem periodu, uz dalju ekspanziju, intenziviranje 

i usavršavanje proizvodnje mleka i stočarske proizvodnje u celini. Osnovni zadatak u 

proizvodnji mleka je stvaranje neophodnih preduslova za ispoljavanje maksimalne 

produktivnosti životinja i što boljih rezultata u reprodukciji, uz očuvanje zdravstvenog 

stanja u povoljnim fi ziološkim okvirima. To podrazumeva kontinuran rad i unapređenje 

u domenu selekcije i odgajivanja, kao i ishrane goveda. Upravo zato, poklanja se velika 

pažnja utvrđivanju hemijskog sastava hraniva, pravilnom izboru hraniva i optimalnom 

odnosu istih u sastavu obroka, kako bi se zadovoljile kompleksne potrebe krava, shodno 

specifi čnostima njihovog statusa u toku pojedinih faza proizvodno-reproduktivnog 

ciklusa. PKB Korporacija raspolaže sa preko 21.000 hektara zemljišta, na kome se 

proizvode žitarice, industrijsko i krmno bilje kao i povrće. Plan setve i program ishrane 

stoke omogućavaju da PKB Korporacija obezbeđuje kabastu i koncentrovanu hranu na 

bazi sopstvene proizvodnje, dok se na eksternom tržištu nabavljaju samo manje količine 

potrebne stočne hrane (makroelementi, mikroelementi, vitamini i drugi dodaci stočnoj 

hrani). 

∗ Mihailo Radivojević, dipl.inž., Institut PKB Agroekonomik; dr Petar Stojić, Dragan Jelušić, dipl. 

inž., PKB Korporacija, Padinska Skela-Beograd. 

7

8 

Materijal i metod rada 


U radu su obrađeni i analizirani podaci stočarske proizvodnje i proizvodnje 

stočne hrane u 2008. godini. Glavna pažnja usmerena je na proizvodnju mleka, kao 

najznačajniju delatnost stočarske proizvodnje u PKB Korporaciji. Predmet analize 

bili su brojno stanje stoke, količina i kvalitet mleka, proizvodnja stočne hrane, obim 

konzumiranja i iskorištavanja hrane i hranljivih materija. Prikupljeni podaci obrađeni su 

primenom adekvatnih matematičkih i statističkih metoda. 

Brojno stanje goveda 

Podaci o brojnom stanju goveda prikazani su u tabeli 1. 

Tab. 1. Prosečno brojno stanje tokom 2008 godine 

Average number of cattles during the year 2008 

Kategorija 

Category 

Telad do 1 mesec 

Calves up to 1 month 

Telad 1-4 meseca 

Calves between 1 and 4 months 

Junice 4-6 meseci 

Heifers between 4 and 6 months 





Junice preko 16 meseci 

Heifers over 16 months 

Viskosteone junice 

High pregnant heifers 

Krave 

Cows 

Tovna junad 

Beef cattles 

Ukupno 

Total 

Mladost 

Lepušnica 

Kovilovo 

Padinska Skela 

Farma 

Farm 

Pionir 

Partizanski Prelaz 

Dunavac 

7. Juli – Surčin 

Ukupno 

Total 

147 135 108 127 108 133 101 859 

393 369 249 287 282 319 254 1 2154 

108 98 72 75 81 95 76 605 

316 275 223 232 233 275 201 15 1770 

198 180 149 146 151 192 128 45 1189 

330 290 237 255 246 291 252 229 2130 

87 70 67 68 66 90 56 504 

1525 1384 1122 1163 1185 1360 1052 8791 

6 6 539 1575 1162 3288 

3110 2807 2766 2353 2352 4330 2120 1452 21290 

Prosečan broj goveda u 2008. godini bio je 21.290, od čega je 8.791 krava, 3.013 

grla teladi, 6.198 junica i 3.288 junadi u tovu. Gaje se crno-bela goveda u tipu Holštajna 

i sa veoma visokim udelom gena ove rase. U poređenju sa 2007. godinom, prosečan broj 

goveda povećan je za 381 grlo ili 1,82%. Još veća stopa povećanja brojnosti je prisutna i 

kod prosečnog broja krava (2,64%), ili u apsolutnim vrednostima za 226 grla.

Proizvodnja i kvalitet mleka 


U toku 2008. godine na sedam farmi PKB Korporacije, proizvedeno je ukupno 

67.820.186 kg mleka sa 3,6 % mlečne masti. Najmanju količinu mleka proizvela je 

farma sedam (8.143.058 kg), a najveću količinu farma jedan (12.426.602 kg). Podaci o 

prosečnoj proizvodnji mleka prikazani su u tabeli 2. 

Tab. 2. Dnevna količina mleka sa 3,6 % mlečne masti po grlu, kg 

Average daily production of 3,6 % fat corected milk per cow, kg 

Prosečno 

Average 

Mesec 

Month 

Godišnje / krava, kg 

Yearly per cow, kg 

Godišnje / krava - plan, kg 

Yearly per cow - plane, kg 

Stopa ostvarenja plana, % 

Level of completion, % 

Farma 

Farm Ukupno 

Total 

1 2 3 4 5 6 7 

I 22,73 21,88 21,91 22,36 21,14 19,58 21,83 21,63 

II 23,54 23,60 24,4 23,07 22,16 20,60 22,54 22,84 

III 23,41 23,67 23,48 23,38 22,81 20,16 22,15 22,72 

IV 22,77 22,83 22,87 22,65 21,84 19,42 21,77 22,01 

V 22,02 22,14 21,76 20,89 20,86 18,64 21,46 21,11 

VI 20,77 19,88 19,13 19,12 19,81 17,56 20,86 19,59 

VII 21,28 21,46 19,92 18,56 19,68 18,78 21,31 20,18 

VIII 20,75 21,39 17,88 18,08 19,90 18,70 20,69 19,69 

IX 21,44 21,82 17,77 19,25 19,90 19,39 20,32 20,08 

X 22,25 21,32 17,60 20,54 20,34 19,66 20,34 20,40 

XI 22,74 22,33 18,96 21,58 20,29 19,59 20,18 20,91 

XII 23,64 22,94 21,43 22,45 21,20 20,28 20,56 21,88 

22,27 22,12 20,59 20,98 20,81 19,36 21,16 21,08 

8151 8096 7536 7679 7616 7086 7745 7715 

7300 7300 7300 7300 7300 7300 7300 7300 

111,66 110,9 103,23 105,19 104,33 97,07 106,1 105,68 

Prosečna proizvodnja mleka sa 3,6 % mlečne masti iznosila je 7.715 kg, a kretala 

se u intervalu od 7.086 na farmi 6 (šest) do 8.151 na farmi 1 (jedan). Na osnovu razlike od 

1.065 kg može se zaključiti da postoje mogućnosti za dalje povećanje proizvodnje mleka. 

U poređenju sa 2007. godinom proizvodnja mleka je povećana za 493 kg. 

9

10 


Proizvodnja mleka je posmatrana i kroz izveštaje o zaključenim laktacijama. 

U obzir su uzimane i liste zasušenja i liste izlučenja, ukoliko su podaci bili zootehnički 

validni i ako se radilo o laktacijama od 210 ili više muznih dana. Takvih slogova bilo je 

u 2008. godini 5.440 i svi su analizirani u formi standardizacije na 305 dana laktacije. 

Apsolutne vrednosti ove analize prikazane su u tabeli 3. 

Tab. 3. Zaključene laktacije 

Completed lactations 

Proizvodnja mleka, 

kg 

Milk production, kg 

Farma 

Farm 

1 2 3 4 5 6 7 

Ukupno 

Total 

1.) 9000 426 359 166 207 291 153 166 1768 

Ukupno 

Total 

987 867 653 729 776 783 645 5440 

U grafi konu na slici 1. se vidi procentualno učešće pojedinih nivoa proizvodnje 

mleka u PKB, a prema izveštajima o zaključenim laktacijama.

Sl. 1. Struktura proizvodnje mleka u PKB 

Structure of milk production in PKB 


Može se zaključiti da je, posmatrano na nivou PKB u celini, svega 11,53% 

zaključenih laktacija bilo u okviru proizvodnje mleka od 7.500-8.000 kg u standardnoj 

laktaciji. To je bitno, jer u ovom proizvodnom intervalu su i prosečene vrednosti po 

kravi godišnje, kako za pojedinačne farme tako i PKB u celini. Manju proizvodnju od 

7.500 kg zabeležili smo kod 33,55 standardnih laktacija, a veću od 8.000 kg kod 54,93%. 

Približno ⅓ od ukupnog broja posmatranih grla ostvaruje proizvodnju veću od 9.000 

kg, dok je 2007. ta vrednost bila nešto ispod ¼. Distribucija ostalih nivoa proizvodnje 

je približno ujednačena. Ovakvi podaci o heterogenosti stada upućuju na mogućnost 

daljeg unapređenja proizvodnje, kako kroz selekciju i ishranu tako i kroz uspostavljanje 

efi kasnije reprodukcije. 

U grafi konu na slici 2, prikazana je prosečna dnevna proizvodnja mleka sa 3,6 

% mlečne masti, po grlu. 

Sl. 2. Prosečna dnevna proizvodnja mleka sa 3,6 % mlečne masti, po grlu, kg 

Average daily production of 3,6 % fat corected milk per cow, kg 

11

12 


Na grafi konu se uočava da su visoke letnje temperature nepovoljno uticale na 

proizvodnju mleka. U poređenju sa prethodnom godinom, ova tendencija je izražena u 

manjoj meri. 

U tabeli 3. prikazan je prosečan hemijski sastav mleka na farmama i u celini, po 

mesecima i u celoj godini. 

Tab. 3. Prosečan hemijski sastav mleka 

Average chemical composition of milk 

Mesec 

Month 

I 

II 

III 

IV 

V 

VI 

VII 

VIII 

IX 

X 

XI 

XII 

Godina 

Year 

Pokazatelj 

Parameter 

Farma 

Farm PKB 

1 2 3 4 5 6 7 

Mlečna mast, % (Butterfat, %) 3,81 3,72 3,78 3,85 3,68 3,76 3,81 3,77 

Protein, % (Protein, %) 3,29 3,26 3,25 3,35 3,26 3,30 3,26 3,28 
























Protein, % (Protein, %) 3,24 3,27 3,26 3,27 3,26 3,26 3,28 3,26


Prosečan hemijski sastav mleka u 2008. godini ilustruje i grafi kon na slici 3. 

Sl. 3. Prosečan sadržaj mlečne masti i proteina, % 

Average butterfat and protein content in milk, % 

Najveći prosečan sadržaj mlečne masti bio je 3,74 % (farma 2), a najniži je 

bio 3,61 % (farma 6). Prosečan sadržaj proteina dostigao je najveću vrednost od 3,28 % 

(farma 7), odnosno najnižu od 3,24 % (farma 1). Ako se posmatraju sve farme zbirno, 

prosečan sadržaj mlečne masti bio je 3,66 %, a proteina 3,26 %. 

U grafi konu na slici 4 prikazana je promena prosečnog sadržaja mlečne masti i 

za sve farme zbirno, u 2008. godini. 

Sl. 4. Prosečan sadržaj mlečne masti i proteina u PKB Korporaciji, po mesecima 

Average butterfat and protein content in milk in PKB Corporation, 

monitoring gp 

per months 

13

14 


Iz navedenih podataka jasno se uočava nepovoljan uticaj visokih letnjih 

temperatura ne samo na količinu mleka nego i na sadržaj mlečne masti i proteina. 

Konzumiranje i iskorišćavanje hrane i hranljivih materija 

U tabeli 4. prikazani su prosečni obroci krava u 2008. godini. 

Tab. 4. Dnevni utrošak hrane po grlu, kg 

Daily feedstufs consumption per cow, kg 

Hranivo 

Feed 

Seno Lucerke 

Lucern Hay 

Senaža lucerke 

Lucern Haylage 

Pšenična slama 

Wheat Straw 

Silaža kukuruza, 25-30% SM 

Corn Silage, 25-30% DM 





Krimpovani kukurz 

Crimperd Corn Grain 

Silaža klipa kukuruza 

Corn Ear Silage 

Kukuruzna prekrupa 

Corn Grain, Cracked 

Sirovi pivski treber 

Brewer’s Grain 

Suvi rezanac šećerne repe 

Dry Sugar Beet Pulp 

Melasa šećerne repe 

Sugar Beet Molasses 

Smeša koncentrata 18% UP 

Mixture of Concentrated Feeds, 18 % CP 

Smeša koncentrata 14% UP 

Mixture of Concentrated Feeds, 15 % CP 

Smeša koncentrata 15% UP 

Mixture of Concentrated Feeds, 15 % CP 

Stočno brašno 

Wheat Meal 

Ekstrudirani punomasni sojin griz 

Ekstruded Foolfat Soybean Meal 

Premiks za krave 

Premix of Vitamins And Minerals, for Cows 

Premiks za visokosteona grla 

Premix of Vitamins and Minerals, for High 

Pregnant Cattles 

Stočna so 

Salt 

Soda bikarbona 

Sodium Bicarbonate 

Farma 

Farm PKB 

01 02 03 04 05 06 07 

3,599 3,467 3,606 3,439 3,309 2,036 2,341 3,126 

2,790 1,892 2,198 2,005 2,344 2,721 3,001 2,423 

0,200 0,200 0,200 0,201 0,261 0,200 0,200 0,200 

2,684 1,476 0,554 

19,200 18,048 12,580 19,933 19,415 22,986 15,739 

16,167 4,889 3,192 

0,056 0,009 

0,062 0,010 

0,029 0,019 0,016 0,024 0,005 0,013 

0,507 0,844 0,491 0,586 0,829 0,470 0,475 0,602 

0,298 0,323 0,302 0,272 0,292 0,269 0,309 0,295 

0,002 0,017 0,002 0,002 0,003 

7,637 7,403 7,249 6,998 7,182 6,844 7,185 7,228 

0,034 0,004 

0,321 0,266 0,388 0,248 0,254 0,221 0,260 0,279 

0,034 0,033 0,019 0,003 0,005 0,011 0,016 

0,802 0,770 0,736 0,758 0,779 0,689 0,712 0,751 

0,017 0,006 0,003 

0,002 0,007 0,002 0,002 0,008 0,003 

0,035 0,014 0,014 0,021 0,005 0,002 0,018 0,016 

0,057 0,033 0,028 0,020 0,001 0,003 0,042 0,027


U tabeli 5. se može videti, obim konzumiranja posmatrano kroz suvu materiju. 

Kretao se u intervalu od 16,66 do 18,94 kg po grlu dnevno, ili 18,13 kg na nivou PKB 

u celini. U istoj tabeli prikazani su i ishrambeni pokazatelji i efi kasnost iskorišćavanja 

hrane u proizvodnji mleka. 

Tab. 5. Ishrambeni pokazatelji 

Nutritional parameters 

Hranivo 

Feed 

Suva materija, kg 

Dry Matter, kg 

Suva materija iz koncentrata, % 

Dry Matter of Concentrated 

Feeds, % 

Suva materija, % 

Dry Matter, % 

Farma 

Farm 

01 02 03 04 05 06 07 

PKB 

18,94 18,02 18,01 18,15 18,71 16,66 18,59 18,13 

42,74 43,62 43,27 40,67 40,59 43,10 40,51 42,17 

53,43 57,29 53,99 52,30 51,01 50,66 49,58 52,63 

NEL, MJ 130,81 126,00 124,31 126,61 130,62 118,62 132,08 126,81 

NEL, MJ/kg SM 

NEL, MJ/kg DM 

Ukupan protein, g 

Crude Protein, g 

Ukupan protein, % SM 

Crude Protein, % DM 

Sirova mast, % SM 

Crude Fat, % DM 

Sirova celuloza, % SM 

Crude Fiber, % DM 

Ca, % SM 

Ca, % DM 

P, % SM 

P, % DM 

Utrošak koncentrovanih hraniva 

za 1 kg mleka, g 

Intake of Concentrated Feeds Per 

1 Kg Of Milk, g 

Utrošak suve materije za 1 kg 

mleka, g 

Intake of Dry Matter Per 1 Kg Of 

Milk, g 

Utrošak NEL za 1 kg mleka, MJ 

NEL Intake Per 1 Kg of Milk, MJ 

Utrošak ukupnih proteina za 1 

kg mleka, g 

Intake of Crude Protein Per 1 Kg 

Of Milk, g 

6,91 6,99 6,90 6,98 6,98 7,12 7,10 6,99 

2935,52 2779,49 2795,17 2744,36 2830,98 2513,91 2740,41 2763,14 

15,50 15,43 15,52 15,12 15,13 15,09 14,74 15,24 

3,38 3,45 3,35 3,37 3,38 3,43 3,34 3,39 

16,65 16,08 16,62 16,77 16,91 16,27 16,56 16,53 

0,67 0,68 0,67 0,66 0,65 0,65 0,65 0,66 

0,44 0,43 0,45 0,42 0,43 0,44 0,43 0,43 

409,56 400,23 425,64 395,47 410,19 417,72 400,85 408,35 

850,47 814,65 874,70 865,11 899,09 860,54 878,54 860,06 

5,874 5,696 6,037 6,035 6,277 6,127 6,242 6,016 

131,81 125,66 135,75 130,81 136,04 129,85 129,51 131,08 

15

16 


U tabeli 6 su prikazani pokazatelji efi kasnosti iskorišćavanja hrane u PKB 

Korporaciji, u proizvodnji mleka, u poslednje 4 godine. 

Tab. 6. Efi kasnost iskorišćavanja hrane u proizvodnji mleka u PKB 

Effi ciancy of feed utilisation in milk production in PKB 

Godina 

Hraniva i hranljive materije 

Year 

Feeds and nutrient matters 

2005 2006 2007 2008 

Koncentrovana hraniva, kg 

Concentrated Feeds, kg 

0,392 0,419 0,409 0,408 

Suva materija, kg 

Dry Mater, kg 

1,039 0,931 0,904 0,860 

Neto energija laktacije, MJ 

NEL, MJ 

6,764 6,598 6,273 6,016 

Ukupan protein, kg 

Crude Protein, kg 

0,147 0,146 0,132 0,131 

Jasno se vidi da se u proizvodnji mleka, i prošle godine kao i prethodnih godina, 

nastavlja tendencija efi kasnijeg iskorišćavanja energije i proteina, pa i hrane u celini. 

Zaključak 

Broj goveda je 2008. godine, u izvesnoj meri, povećan je u poređenju sa 2007. 

godinom. Ostvarena prosečna proizvodnja mleka sa 3,6 % mlečne masti od 7.560 kg bila 

je veća od proizvodnje u 2007. godini za 238 kg ili za 3,25%. 

Za kilogram proizvedenog mleka sa 3,6% mlečne masti utrošeno je 860 g suve 

materije, 6,02 Mj NEL i 131 g proteina. 

Literatura 

1. PKB Korporacija, (2007) : Izveštaj, Plansko analitička služba. 

2. Radivojević, M., Vajić, D., Lj. Samolovac, Radomir, B. (2008) : Rezultati proizvodnje 

mleka u PKB Korporaciji u 2007. godini. Zbornik naučnih radova, Institut PKB 

Agroekonomik, Beograd, 14, 7-18.


UDC: 636.034”2008“ 

Professional paper 

DAIRY PRODUCTION RESULTS IN PKB CORPORATION IN 2008. 

Summary 

M. Radivojević, P. Stojić, D. Jelušić, ∗ 

In 2008 the average number of dairy cows was 8.791, or 226 (2.64 %) more than 

in 2007. The average yield of milk with 3.6 % butterfat was 7.715 kg, which was 493 

kg or 5.37% higher comparing to yield in 2007. Production plane for 2008. was 7.300 

kg and it was highly accomplished (5.68 % more than it was planed). Milk production 

and quality of milk, judged by butterfat and protein content was better during the winter 

period. 

Key words: cows, milk. 

∗ Mihailo Radivojević, B.Sc, Institute PKB Agroekonomic; Petar Stojić, Ph.D., Dragan Jelušić, 

B.Sc., PKB Corporation, Padinska Skela-Belgrade. 

17

18 

Zbornik naučnih radova, Vol. 15 br. 3-4 (2009)


UDK: 637.12+611.018.1:616.008.87 

Originalni naučni rad 

KVALITET MLEKA VISOKOMLEČNIH KRAVA U 2008.GODINI 

I. Katić, V. Katić, G. Pavlović, M. Kosić, S. Pupavac ∗ 

Izvod: Cilj rada je bio da se uporedi kvalitet sirovog mleka proizvedenog na 

farmama visokomlečnih krava sa zahtevima za kvalitet sirovog mleka propisanim za 

zemlje EU. 

Ispitano je 2496 uzoraka sirovog mleka, uzetih iz 52 bazena za sirovo mleko 

(laktofriza) sa 7 farmi visokomlečnih krava, u periodu od 01.01.2008. do 31.12.2008. U 

uzetim uzorcima ispitan je hemijski sastav mleka, broj mikroorganizama i broj somatskih 

ćelija. Hemijski sastav mleka je ispitan na aparatu Milko-scan, broj somatskih ćelija i broj 

bakterija su određeni metodom protočne citometrije. Broj somatskih ćelija je određen 

pomoću aparata Fossomatic, a broj bakterija pomoću aparata BaktoScan FC. 

Rezultati ispitivanja sirovog mleka sa svih sedam farmi u periodu od 01.01.2008. 

do 31.12.2008. pokazuju da se u uzorcima prosečna vrednost sadržaja masti kreće 

od 3.617±0.163 do 3.738±0.140 (RSD=1.0%), sadržaja proteina od 3.254±0.072 do 

3.289±0.081 (RSD=0.4%), sadržaja laktoze od 4.565±0.059 do 4.636±0.040 (RSD=0.5%), 

i sadržaja suve materije bez masti od 8.564±0.084 do 8.623±0.075 (RSD=0.2%). Prosečna 

vrednost ukupnog broja mikroorganizama u svim ispitanim uzorcima je manja od 78.000 

cfu/ml. Prosečna srednja vrednost broja somatskih ćelija se kreće od 256.912±49.362 

do 343.979±39.093 po mililitru (RSD=10.7%). U svim ispitanim uzorcima mleka tačka 

mržnjenja je manja od –0,520 ºC. 

Rezultati ispitivanja sirovog mleka na farmi B pokazuju da se u uzorcima 

sirovog mleka prosečna vrednost sadržaja masti kreće od 3.543±0.380 do 3.885±0.135 

(RSD=2.6%), sadržaja proteina od 3.189±0.088 do 3.377±0.044 (RSD=1.6%), sadržaja 

laktoze od 4.545±0.028 do 4.657±0.002 (RSD=0.7%), i sadržaja suve materije bez 

masti od 8.563±0.013 do 8.681±0.071 (RSD=0.4%). Prosečna vrednost ukupnog broja 

mikroorganizama u svim ispitanim uzorcima je manja od 78.000 cfu/ml. Prosečna srednja 

vrednost broja somatskih ćelija se kreće od 257.800±24.857 do 375.875±19.591 po 

mililitru (RSD=10.4%). 

Rezultati dobijeni ispitivanjem mleka sa sedam farmi visokomlečnih krava 

pokazuju da u pogledu sastava i fi zičko hemijskih osobina, kao i broja bakterija i broja 

somatskih ćelija, mleko sa tih farmi zadovoljava uslove propisane za zemlje EU. 

Ključne reči: sirovo mleko, kvalitet, somatske ćelije, ukupan broj bakterija 

∗ Ilija Katić, dipl.inž., Gordana Pavlović, dvm.spec., Mirjana Kosić, dvm.spec., mr Snježana Pupavac, 

EKO-LAB DOO, Padinska Skela - Beograd; dr Vera Katić, redovni professor, Fakultet veterinarske 

medicine, Beograd. 

19

20 

Uvod 


Osnovni preduslov za dobijanje proizvoda od mleka dobrih senzornih osobina 

je proizvodnja sirovog mleka dobrog kvaliteta. Kvalitet mleka je određen parametrima 

sastava i higijenske ispravnosti (Heeschen, 1987). Mleko dobre higijenske ispravnosti 

ne sadrži ili u malom broju sadrži patogene ili uslovno patogene mikroorganizme, 

uključujući i uzročnike mastitisa, ne sadrži rezidue veterinarskih lekova, u količinama 

većim od maksimalno dozvoljenih, ne sadrži ostatke agrohemikalija i ekohemikalija, 

sadrži mali broj saprofi tskih mikroorganizama i mali broj somatskih ćelija i 

besprekornih je senzornih osobina (Heeschen, 1998; Stojanović i sar., 1997). Saprofi tski 

mikroorganizmi umnožavanjem menjaju sastojke mleka, što utiče na kvalitet proizvoda. 

Izvor kontaminacije mleka mikroorganizmima su mlečna žlezda, sredina u kojoj se muža 

izvodi na farmi i pribor za mužu i prihvatanje mleka posle muže. Ključ za obezbeđenje 

higijenske ispravnosti sirovog mleka je u primeni postupaka dobre higijene pri muži, koji 

treba da smanje kontaminaciju mleka mikroorganizmima i rashlađivanju mleka paralelno 

sa mužom na +4˚C. 

Broj somatskih ćelija u zbirnom mleku je ključni faktor u oceni kvaliteta mleka 

sa jedne farme i, pored drugih parametara, koristi se za formiranje cene mleka, a koristan 

je pokazatelj u programima za praćenje mastitisa (Katić i sar., 1986; Bramley, 1991; Katić 

i sar., 1998). Porast broja somatskih ćelija u mleku nije uvek posledica zapaljenskog 

procesa. Na sadržaj somatskih ćelija u mleku utiču brojni faktori, kao što su: faktori 

koji uzrokuju mastitis (mikroorganizmi patogeni za vime, toksini i oštećenje tkiva), 

fi ziološko-farmakološki faktori (stadijum laktacije, rasa, veterinarski lekovi) i stresni 

faktori (promena ishrane, transport, uslovi držanja, način muže i tehnička ispravnost 

mašina za mužu). Međutim, najznačajnije povećanje broja somatskih ćelija izazvano je 

zapaljenskim procesom, pa se broj somatskih ćelija u mleku iz pojedinih četvrti vimena 

krava, već više od četrdeset godina, koristi za ocenu zdravstvenog stanja mlečne žlezde, a 

poslednjih dvadeset godina broj somatskih ćelija u zbirnom mleku jedan je od parametara 

za ocenu kvaliteta mleka. Broj somatskih ćelija u mleku je u korelaciji sa promenama u 

sastavu i fi zičko–hemijskim osobina mleka (Katić i sar., 1994; Heeschen, 1998). Promene 

u sastavu i količini mleka su jasno izražene pri broju ćelija većem od 500.000/ml. Analiza 

pojedinih sastojaka pokazuje korelaciju između broja somatskih ćelija i smanjenja sadržaja 

masti, suve materije bez masti, kapa kazeina, alfa s kazeina, vitamina B 2 i C, a povećanja 

koncentracije albumina krvnog seruma, beta laktoglobulina, alfa laktalbumina, katalaze, 

kisele fosfataze, aril esteraze, sadržaja hlorida i natrijuma, povećane aktivnosti plazmina, 

a pri tome se povećavaju pH i električna provodljivost u mleku. Ove promene dovode do 

smanjenja termostabilnosti mleka, produženja vremena koagulacije mleka i smanjenja 

održivosti mleka (Ma et al., 2000; Santos i et al., 2003). 

Stoga su mnoge zemlje u svetu, a i veće mlekare u Srbiji, pri formiranju cene 

mleka pored usklađenosti sa pravilnicima koji regulišu higijensku ispravnost mleka i 

kvalitet unele i parametre kao što su: sadržaj masti, sadržaj proteina, sadržaj suve materije 

bez masti, broj somatskih ćelija i broj bakterija. 

Uzimajući u obzir značaj broja somatskih ćelija za higijensku ispravnost 

i kvalitet mleka, kao i ekonomičnu preradu mleka u proizvode, a na osnovu rezultata 

brojnih istraživanja za zemlje Evropske unije je okviru kriterijuma za sirovo mleko u


Regulativi (EC) broj 853/2004 propisano da sirovo kravlje mleko ne sme da sadrži ≤400 

000 somatskih ćelija u mililitru. 

S ciljem da se po kvalitetu mleka i proizvoda od mleka približimo zemljama 

Evrope unije i time stvorimo mogućnost za izvoz proizvoda od mleka, izvršene su izmene 

u zakonskoj regulativi u našoj zemlji, koja se odnosi na zahteve u pogledu kvaliteta mleka. 

U Pravilniku o kvalitetu i drugim zahtevima za mleko, mlečne proizvode, kompozitne 

mlečne proizvode i starter kulture (Sl. l list SRJ br. 26 od 2002.) propisano je da u mleku 

krava broj somatskih ćelija ne prelazi 400.000 u mililitru, a ukupan broj mikroorganizama 

1.000.000 cfu/ml. 

Cilj ovog rada je bio da se uporedi kvalitet sirovog mleka proizvedenog na 

farmama visokomlečnih krava sa zahtevima za kvalitet sirovog mleka propisanim za 

zemlje EU. 


Ispitano je 2496 uzoraka sirovog mleka uzetih iz 52 bazena za sirovo mleko sa 

7 farmi visokomlečnih krava Holštajn – frizijske rase, u uslovima intenzivne proizvodnje 

mleka u periodu od 01.01.2008. do 31.12.2008. Uzorci mleka su uzeti četiri puta mesečno 

iz svakog sabirnog bazena, dva puta mesečno posle završene jutarnje muže i dva puta 

posle završene večernje muže. Uzorci mleka za određivanje broja somatskih ćelija su 

konzervisani azidiolom. U uzetim uzorcima sirovog mleka određen je sadržaj mlečne 

masti, proteina, laktoze, suve materije bez masti, broj mikroorganizama i broj somatskih 

ćelija. Hemijski sastav mleka je ispitan na aparatu Milko-scan, tačka mržnjenja je određena 

pomoću krioskopa ”The Advanced CRYOSCOPE”–Model 4DS, broj somatskih ćelija i 

broj bakterija su određeni metodom protočne citometrije. Broj somatskih ćelija je određen 

instrumentalnom metodom pomoću aparata Fossomatic, a broj bakterija instrumentalnom 

metodom pomoću aparata BaktoScan FC. 

Rezultati i diskusija 

Rezultati ispitivanja kvaliteta sirovog mleka visokomlečnih krava u uslovima 

intenzivne proizvodnje mleka prikazani su u tabeli 1 i na histogramima 1 i 2. U tabeli 1. i 

na histogramima date su prosečne vrednosti izračunate iz 48 rezultata ispitivanja. 

Tab. 1. Kvalitet sirovog mleka na farmama visokomlečnih krava u periodu od 

01.01.2008 do 31.12.2008 

Raw milk quality on farms of high -producing dairy cows from 

01.01.2008 to 31.12.2008 

Farma 

Farm 

Broj 

uzoraka 

Number 

of 

samples 

% masti 

% of fat 

% proteina 

% of protein 

% SMBM 

% of NFDM 

% laktoze 

% of lactose 

BSĆ/mL 

SCC/mL 

A 432 3,651±0,151 3,254±0,072 8,619±0,066 4,636±0,040 343,979±39,093 

B 480 3,738±0,140 3,286±0,062 8,613±0,063 4,596±0,042 315,940±42,223 

C 240 3,658±0,213 3,278±0,084 8,596±0,077 4,588±0,053 313,533±65,178 

D 384 3,651±0,133 3,268±0,079 8,611±0,065 4,612±0,038 258,107±24,287 

E 432 3,617±0,163 3,270±0,082 8,599±0,076 4,600±0,040 303,611±50,348 

F 192 3,658±0,133 3,269±0,079 8,564±0,084 4,565±0,059 286,786±37,431 

G 336 3,679±0,143 3,289±0,081 8,623±0,075 4,602±0,039 256,912±49,362 

21

22 


Rezultati ispitivanja pokazuju da se u uzorcima sirovog mleka na svih sedam 

farmi u periodu od 01.01.2008. do 31.12.2008. prosečna vrednost sadržaja masti kreće 

od 3.617±0.163 do 3.738±0.140 (RSD=1.0%), sadržaja proteina od 3.254±0.072 do 




cfu/ml. Prosečna srednja vrednost broja somatskih ćelija se kreće od 256.912±49.362 

do 343.979±39.093 po mililitru (RSD=10.7%). U svim ispitanim uzorcima mleka tačka 

mržnjenja je manja od – 0,520 ºC. 

Prema Regulativi (EC) broj 853/2004 mleko krava mora da sadrži ≤100.000 

bakterija koje formiraju kolonije pri temperaturi od 30ºC u jednom mililitru i ≤400.000 

somatskih ćelija po mililitru. Prema Direktivi 92/46/EEC od 1992 mleko ne sme imati 

tačku mržnjenja veću od –0,520ºC i gustinu manju od 1028 grama po litru određenu u 

punomasnom mleku pri 20ºC ili odgovarajuću gustinu određenu u obranom mleku pri 

20ºC, mora da sadrži najmanje 28 grama proteina na litar, određen množenjem sadržaja 

ukupnog azota u mleku sa 6,38, a sadržaj suve materije bez masti ne sme biti manji 

od 8,50%. Svi ispitivani uzorci sirovog mleka su u pogledu sastava, ukupnog broja 

mikroorganizama i broja somatskih ćelija odgovarali zahtevima Regulative (EC) broj 

853/2004. 

Histogram 1. Hemijski sastav sirovog mleka na farmama visokomlečnih krava 

u periodu od 01.01.2008 do 31.12.2008 

Composition of raw milk on farms of high -producing dairy cows 

from 01.01.2008 to 31.12.2008


Histogram 2. Broj somatskih ćelija u sirovom mleku na farmama visokomlečnih 

krava u periodu od 01.01.2008 do 31.12.2008 

Somatic cells count in raw milk on farms of high -producing dairy 

cows from 01.01.2008 to 31.12.2008 

Na histogramima 1 i 2 su prikazane prosečne vrednosti izračunate iz 48 

rezultata ispitivanja. Rezultati prikazani na histogramima 1 i 2 pokazuju da je mleko 

visokomlečnih krava sa ispitivanih farmi ujednačenog sastava i broja mikroorganizama. 

Veći interval varijacija je zapažen u broju somatskih ćelija. Ujednačen sasatav mleka 

je rezultat izbalansiranog obroka, a ujednačen broj mikroorganizama je rezultat dobre 

higijene pri muži i brzog hlađenja mleka posle muže. U svim ispitivanim uzorcima mleka 

broj somatskih ćelija bio je veći od 250.000 po mililitru. 

Rezultati ispitivanja kvaliteta sirovog mleka visokomlečnih krava tokom 2008. 

godine u uslovima intenzivne proizvodnje mleka na jednoj farmi prikazani su u tabeli 2 i 

histogramu 3. 

23

24 


Tab. 2. Kvalitet sirovog mleka na farmi B u periodu od 01.01.2008 do 31.12.2008 

Raw milk quality on farm B from 01.01.2008 to 31.12.2008 

Mesec 

Month 

Broj 

uzoraka 

Number of 

samples 

% masti 

% of fat 

% proteina 

% of protein 

% SMBM 

% of NFDM 

% laktoze 

% of lactose 

Januar 3.783±0.081 3.290±0.037 8.643±0.050 4.620±0.036 375.875±19.591 

Februar 3.885±0.135 3.298±0.024 8.658±0.046 4.653±0.017 345.575±33.427 

Mart 3.688±0.183 3.254±0.037 8.576±0.050 4.574±0.045 329.650±44.594 

April 3.789±0.148 3.245±0.001 8.563±0.013 4.579±0.005 284.850±13.270 

Maj 3.543±0.380 3.189±0.088 8.601±0.080 4.657±0.002 326.233±59.890 

Jun 3.751±0.087 3.297±0.091 8.613±0.115 4.582±0.036 309.475±38.153 

Jul 3.751±0.105 3.272±0.016 8.582±0.065 4.584±0.030 329.833±41.776 

Avgust 3.675±0.117 3.252±0.073 8.593±0.071 4.622±0.025 299.000±8.711 

Septembar 3.565±0.022 3.240±0.016 8.572±0.027 4.613±0.023 282.200±20.789 

Oktobar 3.764±0.075 3.377±0.044 8.681±0.071 4.575±0.044 257.800±24.857 

Novembar 3.730±0.094 3.358±0.016 8.617±0.030 4.545±0.028 288.075±28.645 

Decembar 3.756±0.070 3.289±0.044 8.612±0.051 4.582±0.030 333.125±23.480 

Rezultati ispitivanja sirovog mleka na farmi B u periodu od 01.01.2008. do 

31.12.2008. pokazuju da se u uzorcima sirovog mleka prosečna vrednost sadržaja masti 

kreće od 3.543±0.380 do 3.885±0.135 (RSD=2.6%), sadržaja proteina od 3.189±0.088 do 




cfu/ml. Prosečna srednja vrednost broja somatskih ćelija se kreće od 257.800±24.857 do 

375.875±19.591 po mililitru (RSD=10.4%). Rezultati prosečne srednje vrednosti broja 

somatskih ćelija prikazane su na histogramu 4.U svim ispitanim uzorcima mleka tačka 

mržnjenja je manja od –0,520 ºC. 

Na osnovu prikazanih rezultata ispitivanja sirovog mleka, jedne od sedam farmi 

tokom 2008. godine, može se zaključiti da je kvalitet sirovog mleka visokomlečnih 

krava ujednačen tokom cele godine, što je rezultat dobrih genetskih karakteristika krava, 

pravilne ishrane i dobrih uslova gajenja u uslovima intenzivne proizvodnje mleka.


Histogram 3. Hemijski sastav sirovog mleka na farmi B u periodu od 01.01.2008 

do 31.12.2008 

Composition of raw milk on farm B from 01.01.2008 to 31.12.2008 

Histogram 4. Broj somatskih ćelija u sirovom mleku na farmi B u periodu od 

01.01.2008 do 31.12.2008 

Somatic cells count in raw milk on farm B from 

01.01.2008 to 31.12.2008 

25

26 

Zaključci 


Na osnovu rezultata dobijenih ispitivanjem uzoraka sirovog mleka visoko 

mlečnih krava Holštajn – Frizijske rase, u uslovima intenzivne proizvodnje mleka može 

se zaključiti: 

1. Kvalitet sirovog mleka visokomlečnih krava u uslovima intenzivne proizvodnje je 

ujednačenog kvaliteta tokom cele godine. Sastav mleka, broj mikroorganizama i broj 

somatskih ćelija u mleku zadovoljavaju zahteve propisane u Direktive 92/46/EEC i 

Regulation EC 853/20. 

2. Prosečna vrednost sadržaja masti na svih sedam farmi se kretala od 3.617±0.163 do 

3.738±0.140 (RSD=1.0%), sadržaj proteina od 3.254±0.072 do 3.289±0.081 (RSD=0.4%), 

sadržaj laktoze od 4.565±0.059 do 4.636±0.040 (RSD=0.5%) i sadržaj suve materije bez 

masti od 8.564±0.084 do 8.623±0.075 (RSD=0.2%). Prosečn broj bakterija u uzorcima 

sirovog mleka je bio manji od 78.000 CFU/ml, a prosečna broj somatskih ćelija se kretao 

od 256.912±49.362 do 343.979±39.093 po mililitru (RSD=10.7%). 

3. Prosečna vrednost sadržaja masti na farmi B u toku 2008. godine se kretala od 

3.543±0.380 do 3.885±0.135 (RSD=2.6%), sadržaj proteina od 3.189±0.088 do 

3.377±0.044 (RSD=1.6%), sadržaj laktoze od 4.545±0.028 do 4.657±0.002 (RSD=0.7%) 

i sadržaj suve materije bez masti od 8.563±0.013 do 8.681±0.071 (RSD=0.4%). Prosečan 

broj bakterija u uzorcima sirovog mleka je bio manji od 78.000 CFU/ml, a prosečna 

broj somatskih ćelija se kretao od 257.800±24.857 do 375.875±19.591 po mililitru 

(RSD=10.4%). 

Literatura 

1. Council Direktive 92/46/EEC os 16 June 1992: 

Laying down the health rules for the 

production and placing on the market of raw milk, heat-treated milk and milk-based 

products. 

2. Heeschen, W.N. (1998) : Milk hygiene and milk safety in the European and 

internatiomal markets, Kieler Milchwirtschaftliche Forschungbsberichte, 50 (1), 53- 

77. 

3. Katić Vera, Stojanović, L. (1986) : Broj somatskih ćelija veličina koja pokazuje kvalitet 

mleka. XV seminar za inovaciju znanja veterinara. 46-51. 

4. Katić Vera, Tayeb el Huda, Babić Ljiljana, Popović Jasna (1994) : Uticaj mastitisa na 

kvalitet mleka. Veterinarski glasnik, 271-276. 

5. Katić Vera (1995) : Značaj mastitisa u proizvodnji mleka. IV međunarodni simpozijum 

»Savremeni trendovi u proizvodnji mleka«. 33-35. 

6. Katić Vera, Stojanović, L. (1998) : Broj somatskih ćelija u funkciji kvaliteta mleka. 

Radovi sa XII savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, Aranđelovac, 395- 

403. 

7. Katić V., Stojanović, L., Mijačević, Z. (1998) : „Ocenjivanje higijenske ispravnosti mleka 

kod nas i u svetu“, VII Kongres veterinara Srbije, Beograd, Zbornik radova II, 603-613.


8. Katić V., Stojanović, L. (2003) : „Standardi za proizvodnju pasterizovanog mleka 

najviše klase“, 15. Savetovanje veterinara Srbije, Zlatibor, Zbornik radova i kratkih 

sadržaja, 209-216. 

9. Ma, Y., Ryan, C., Barbano, D.M., Galton, D.M., Rudan, M.A., Boor, K.J. (2000) : Effects 

of Somatic Cell Count on Quality and Shelf-Life of Pasteurized Fluid Milk. J Dairy 

Sci., 83: 264-274. 

10. Pravilnik o kvalitetu i drugim zahtevima za mleko, mlečne proizvode, kompozitne 

mlečne proizvode i starter kulture, Sl.list SRJ 26/2002. 

11. Regulation (EC) No 853/2004 Specifi c hygiene rules for food of animal origin. 

Offi cial Journal of the European Union, L 226, 22-82. 

12. Santos, M.V., Ma Y., Barbano, D.B. (2003) : Effect of Somatic Cell Count on 

Proteolysis and Lipolysis in Pasteurized Fluid Milk During Shelf-Life Storage. J 

Dairy Sci, 86, 2491-2503. 

13. Sabo, Z. (2003) : „Broj somatskih ćelija u sirovom mleku proizvođača uzorkovanom 

u sabirnim stanicama na području VSI „Subotica“ u periodu od 2000.-2002. godine“, 

15. Savetovanje veterinara Srbije, Zlatibor, Zbornik radova i kratkih sadržaja, 231. 

14. Stojanović, L., Katić, V. (1998) : „Higijena mleka“, 3-52. 

15. Stojić, V., Gvozdić, D. (2001) : „Fiziologija i patofi ziologija imunosti mlečne žlezde“, 

Simpozijum Mastitis i kvalitet mleka, Vrnjačka Banja, Zbornik radova, 21-37. 

27

28 


UDC: 637.12+611.018.1:616.008.87 

Original scientifi c paper 

RAW MILK QUALITY OF HIGH -PRODUCING DAIRY COWS 

Summary 

I. Katić, V. Katić, G. Pavlović, M. Kosić, S.Pupavac ∗ 

Aim of this study was to compare quality of raw milk produced on the farms 

high -producing dairy cows with European legislative. 

Samples taken from 52 raw milk tanks on seven farms high -producing dairy 

cows examined in period from 01.01.2008. to 31.12.2008. Composition, somatic cell 

count and total bacterial count determined in 2496 samples of raw milk. 

Composition of raw milk was determined on instrument Milko-scan, somatic 

cell count on instrument Fossomatic 5000, and total bacterial count on instrument 

BactoScan FC. 

Results of examination shows that in given samples from all seven farms in period 

from 01.01.2008. to 31.12.2008. fat content was between 3.617±0.163 and 3.738±0.140 

(RSD=1.0%), protein content between 3.254±0.072 and 3.289±0.081 (RSD=0.4%); 

lactose content between 4.565±0.059 and 4.636±0.040 (RSD=0.5%), and content of dry 

matter without fat was between 8.564±0.084 do 8.623±0.075 (RSD=0.2%). In all samples 

total bacterial count was less than 78.000 cfu/mL. Average value for somatic cell count 

was between 256.912±49.362 and 343.979±39.093 in milliliter (RSD=10.7%). In all 

examined samples freezing point was less then -0,520 0 C. 

Results of examination shows that in given samples from farm B in period 

from 01.01.2008. to 31.12.2008. fat content was between 3.543±0.380 and 3.885±0.135 

(RSD=2.6%), protein content between 3.189±0.088 and 3.377±0.044 (RSD=1.6%), 

lactose content between 4.545±0.028 and 4.657±0.002 (RSD=0.7%), and content of dry 

matter without fat was between 8.563±0.013 do 8.681±0.071 (RSD=0.4%). In all samples 

total bacterial count was less than 78.000 cfu/mL. Average value for somatic cell count 

was between 257.800±24.857 and 375.875±19.591 in milliliter (RSD=10.4%). 

Results of examination of raw milk produced on farms high -producing dairy 

cows shows that milk comply with legislation of European Union in matter of compound 

and physical and chemical properties of milk, as well as total bacterial count and somatic 

cell count. 

Key words: raw milk, quality, somatic cells, total bacterial count. 

∗ Ilija Katić, B.Sc., Gordana Pavlović, Dvm.spec.; Mirjana Kosić, Dvm.spec.; Snježana Pupavac, 

M.Sc., EKO-LAB DOO, Padinska Skela - Belgrade; Vera Katić, Prof.Ph.D., Faculty of Veterinary Medicine, 

Belgrade.


UDK: 618.19-002 


KORELACIJA IZMEĐU CMT TESTA, SUBKLINIČKIH 

MASTITISA I BROJA SOMATSKIH ĆELIJA 

S. Bojković Kovačević, N. Lazarević ∗ 

Izvod: Broj somatskih ćelija u zbirnim uzorcima mleka 54 visoko mlečnih krava 

određivan je metodom protočne citometrije na aparatu Fossomatic. Pre uzimanja uzoraka 

mleka iz pojedinih četvrti vimena krava za mikrobiološko ispitivanje urađen je kalifornija 

mastitis test. Za izolovanje uzročnika mastitisa uzorci mleka su zasejani na krvni agar. 

Rezultati ispitivanja pokazuju da je prosečan broj somatskih ćelija u zbirnom 

mleku krava 1.829.760 po mililitru sa intervalom varijacije od 41.000 sć/ml do 8.816.000 

sć/ml. Subklinički mastitisi su utvrđeni u 81 četvrti, odnosno 36,82 % četvrti, a latentna 

infekcija u 6 četvrti, odnosno 2, 77% četvrti od 216 ispitivanih četvrti. Najčešće je iz 

uzoraka mleka kao uzročnik subkliničkih mastisa izolovan Staphylococcus aureus. 

Na osnovu rezultata broja somatskih ćelija u zbirnom mleku farmer može da 

preuzme mere za smanjenje subkliničkih mastitisa u stadu. 

Iz vimena krava sa povećanim brojem somatskih ćelija aseptično se uzimaju 

uzorci mleka i zasejavaju na hranljive podloge radi utvrđivanja uzročnika mastitisa. 

Ključne reči : mlečna žlezda, somatske ćelije, subklinički mastitisi, uzročnik 

mastitisa. 

Uvod 

Broj somatskih ćelija u mleku, pokazuje stanje mastitisa u zapatu muznih krava 

i indikator je kvaliteta i higijenske ispravnosti mleka. Na broj somatskih ćelija u mleku 

utiču brojni faktori, kao što su: faktori koji uzrokuju mastitis (mikroorganizmi patogeni za 

vime, toksini i oštećenje tkiva), fi ziološko-farmakološki faktori (stadijum laktacije, rasa, 

veterinarski lekovi) i stresni faktori (promena ishrane, transport, uslovi držanja, način muže 

i tehnička ispravnost mašina za mužu) (Katić i sar., 1994; Heeschen, 1995; Stojanović i 

sar., 2003). Međutim, najveće povećanje broja somatskih ćelija nastaje pri mastitisima. 

Mleko iz neinfi cirane mlečne žlezde sadrži epitelne ćelije, B limfocite, T limfocite 

makrofage i neutrofi lne granulocite (polimorfonuklearni granulociti). Sadržaj somatskih 

ćelija u mleku i odnos pojedinih vrsta zavisi od stadijuma laktacije, zdravstvenog stanja 

∗ 

Mr Slavica Bojković Kovačević, PKB Veterinarska stanica doo, mr Nenad Lazarević; PKB Koorporacija, 

Centar za stočarstvo, Padinska Skela-Beograd. 

29

30 


mlečne žlezde i sekretorne aktivnosti ćelija vimena. U mleku iz neinfi ciranog vimena 

dominiraju makrofage (35%), zatim polimorfonuklearni leukociti (26%), limfociti (24%) 

i epitelne ćelije (15%) (Paape et al., 1979; Lee et al., 1980; Miller et al., 1990). 

Prosečan broj somatskih ćelija u mleku iz zdarvog vimena je 50.000 u mililitru, 

a u najvećem broju slučajeva je niži od 150.000/ml (Eberhart et al., 1979; Pappe et al., 

1979; Katić i sar., 1994). Broj somatskih ćelija u mleku može se određivati direktnim 

i indirektnim metodama i određen u mleku iz četvrti vimena krava pokazuje zdravlje 

četvrti vimena krava, određen u zbirnom mleku krava pokazuje stanje mastitisa u zapatu 

muznih krava, i indikator je kvaliteta mleka. 

Zapaljenski proces u mlečnoj žlezdi utiče na sintezu mleka i dovodi do 

kvantitativnih i kvalitativnih promena u mleku. Povećani broj somatskih ćelija negativno 

utiče na aktivnost starter kultura, vreme koagulacije i termostabilnost mleka. Dobro 

zdravstveno stanje vimena krava je osnov za proizvodnju mleka, pa je broj somatskih ćelija 

široko prihvaćen parametar za ocenu zdravstvenog statusa mlečne žlezde. Određivanje 

broja somatskih ćelija u zbirnom mleku je ključni faktor u oceni kvaliteta mleka stada i 

koristi se za formiranje cene mleka, sagledavanje problema mastitisa u stadu i praćenje 

uspeha primenjenog programa za preventivu mastitisa. 

Materijal i metode rada 

Ogled je urađen na farmi muznih krava zatvorenog tipa štala, u veznom sistemu 

držanja Holštajn-Frizijske rase. U ispitivanja je bilo uključeno 54 krave u prvoj trećini 

druge laktacije.Sve krave su ispitane kalifornija mastitis testom (CMT) sa standardnim 

reagensom proizvodnje Zdravlja iz Leskovca, sa dodatkom 1 % indigo karmina (kao 

indikator PH koncentracije) i 0,5 natrijum-hidroksida (kao indikator promene gustine 

reakcije). Rezultati su očitavani na osnovu promene konzistencije mleka i označavani 

sa nulom, jednim, dva, tri i četiri plusa. Po završenom CMT testu od svake krave je uzet 

zbirni uzorak mleka za određivanje broja somatskih ćelija metodom protočne citometrije 

na aparatu Fossomatic. 

Pre uzimanja uzoraka mleka za mikrobiološko ispitivanje izvršena je dezinfekcija 

vrha papile 70 % etanolom. Uzorci su uzeti u aseptičnim uslovima u sterilne epruvete. 

Uzorci mleka su zasejani na krvni agar koji je potom inkubiran 24 do 48 časova pri 37˚C. 

Staphylococcuss aureus je identifi kovan na osnovu izgleda kolonija, mikroskopskog 

pregleda i koagulaza testa sa razblaženom plazmom kunića, a Streptococcuss agalactiae 

je identifi kovan na osnovu izgleda kolonija, mikroskopskog pregleda i CAMP -testa. 

Zdravstveno stanje vimena je procenjivano na osnovu CMT testa i rezultata mikrobiološkog 

pregleda. Četvrti u kojima je utvrđen pozitivan CMT test i izolovani uzročnici mastitisa 

su označene kao četvrti sa subkliničkim mastitisom, četvrti u kojima je utvrđen negativan 

CMT test i izolovani uzročnici mastitisa su označene kao latentno infi cirane četvrti i 

četvrti u kojima je CMT testom dobijena negativa reakcija, a iz uzoraka mleka gde nisu 

izolovani uzročnici mastitisa označene su kao zdrave četvrti.


Analiza rezultata ispitivanja i diskusija 

Rezultati određivanja broja somatskih ćelija u mleku krava i godišnja proizvodnja 

mleka po kravi prikazani su u tabeli 1. 

Tab. 1. Uporedni prikaz proizvodnje mleka po kravi i broja somatskih ćelija u mleku 

Comparative view of milk production per cow and number of 

somatic cells in milk 

Broj 

pregledanih 

krava 

Number of 

eximinated 

cows 

Broj 

pregledanh 

četvrti 

Number of 

examinated 

quaters 

Broj 

zasušenih 

četvrti 

Number 

of dried 

quaters 

54 216 7 

Proizvodnja mleka po 

kravi, L 

Milk production per cow, L 

Minimalno 

Minimum 

Maksimalno 

Maximum 

Prosečno 

Average 

5235 

9887 

7524,04 

Broj somatskih ćelija 

(x10³) 

Number of somatic cells 

Minimalno 

Minimum 

Maksimalno 

Maximum 

Prosečno 

Average 

41 

8816 

1829,76 

Proizvodnja mleka po kravi je visoka i kreće se od 5.235 do 9887 litara, prosečno 

7524,04 litara mleka po laktaciji. Broj somatskih ćelija u uzorcima mleka se kretao od 

41.000 do 8.816.000 po mililitru mleka, prosečno 1.829.760 po mililitru. 

Budući da je broj somatskih ćelija u zbirnim uzorcima mleka krava visok u cilju 

utvrđivanja visokog broja somatskih ćelija u mleku izvršili smo ispitivanje zdravstvenog 

stanja mlečne žlezde. Rezultati tih ispitivanja prikazani su u tabeli 2. 

Tab. 2. Rezultati ispitivanja zdravstvenog stanja mlečne žlezde krava 

Results of examination of udder health of cows 

Broj 

zasušenih 

četvrti 

Number 

of dried 

quaters 

% 

Broj 

subkliničkih 

mastitisa po 

četvrtima 

Number of 

subclinical 

mastitis per 

quaters 

% 

Broj 

latentno 

infi ciranih 

četvrti 

Number of 

abeyancely 

infected 

quaters 

% 

Broj 

zdravih 

četvrti 

Number 

of 

healthy 

quaters 

% 

Ukupno 

pregledanih 

četvrti 

Total number 

of examinated 

quaters 

7 3,24 81 37,5 6 2,77 126 58,33 216 

U ispitivanje je bilo uključeno 54 krave, odnosno 216 četvrti vimena. Subklinički 

mastitisi su utvrđeni u 81 odnosno 37,5% četvrti vimena krava, latentna infekcija 

je utvrđena u 6 odnosno 2,77 % četvrti vimena, a zasušenih četvrti je bilo 7 odnosno 

3,24 %. U svim latentno infi ciranim četvrtima broj somatskih ćelija je bio u fi ziološkim 

granicama, a iz uzoraka mleka uzetih iz pojedinih četvrti vimena krava izolovani su 

uzročnici mastitisa. 

31

32 


U cilju smanjenja broja somatskih ćelija u zbirnom mleku krava, krave sa 

povećanim brojem somatskih ćelija treba izdvojiti iz stada i musti ih odvojeno, ukoliko je 

to moguće organizavati, ili poslednje. Izdvajanjem krava sa povećanim brojem somatskih 

ćelija, njihovom odvojenom mužom i nemešanjem tog mleka sa ostalim mlekom sa farme, 

smanjiće se broj somatskih ćelija u mleku. Jedna krava sa povećanim brojem somatskih 

ćelija, u stadu prosečne veličine, može da za 5-50% poveća broj somatskih ćelija u 

zbirnom mleku. 

Nalaz većeg broja somatskih ćelija u zbirnom mleku je dobar pokazatelj 

veterinaru da u zapatu muznih krava ima subkliničkih mastitisa i da primenom osetljivijih 

metoda izvrši pregled svih muznih krava na farmi. Broj somatskih ćelija u zbirnom mleku 

krava, veterinaru i stočaru ukazuje na veličinu problema koji predstavljaju subklinički 

mastitisi u zapatu muznih krava, a tehnologu pokazuje kvalitet sirovog mleka za preradu. 

U našem radu, ukupno, 126 ili 58,33% pregledanih četvrti je bilo zdravo. 

Infekcija vimena, kao i kontaminacija mleka može nastati na više načina. 

Kontaminacija mleka mikroorganizmima nastaje primarno iz mlečne žlezde i sekundarno 

iz ambijenta gde se muža izvodi, sa pribora za mužu i, u zavisnosti od načina muže, od 

muzača. Mleko u cisterni zdravog vimena je po pravilu sterilno. Primarna kontaminacija 

mleka iz mlečne žlezde nastaje pri prolasku mleka kroz izvodni mlečni kanal i kod zdravih 

krava kreće se od 100 do 1000 bakterija u mililitru, a čine je mikrokoke, korinebakterije 

i streptokoke. Prema ekspertskoj grupi IDF mleko dobrog higijenskog kvaliteta ne sadrži 

više od 100.000 mikroorganizama u mililitru, a primenom dobrog hlađenja taj broj ne 

sme da se uveća u trajanju od dva dana. Obično se u slučaju kliničkih mastitisa u mililitru 

mleka iz četvrti vimena nalazi preko 20 miliona polimorfonuklearnih neutrofi la. 

Mleku nedostaju neke komponente koje favorizuju funkciju 

polimorfonuklearnih leukocita. Glukoza je limitirajući faktor koji smanjuje fagocitozu 

Staphylococcus aureus u mlečnoj žlezdi. Utvrđeno je da nedostatak kiseonika umanjuje 

baktericidni kapacitet polimorfonuklearnih leukocita u mleku (Goldberg et al., 1995). 

Druge komponente, koje redukuju aktivnost polimorfonuklearnih leukocita u mleku, su 

opsonini. 

Polimorfonuklearni leukociti u mleku “gutaju” masne kapljice, što smanjuje 

sposobnost polimorfonuklearnih leukocita da ubijaju fagocitovane stafi lokoke. Kazein 

ispoljava inhibitorni efekat na fagocitozu i baktericidnu aktivnost polimorfonuklearnih 

leukocita. Faktori virulencije bakterija mogu da smanje efi kasnost polimorfonuklearnih 

leukocita. Bakterije koje stvaraju kapsulu obično su mnogo otpornije na fagocitozu od 

bakterija koje ne stvaraju kapsulu. Osim antifagocitnog površinskog materijala, bakterije 

mogu da deluju na polimorfonuklearne leukocite toksinima koji mogu da ometaju 

fagocitni proces. Leukotoksini, egzotoksini, koje stvaraju mnogi sojevi Staphylococcus 

aureus izolovani u slučajevima mastitisa, sposobni su da ubijaju polimorfonuklearne 

leukocite i, posledično tome, da smanje efi kasnost fagocitne odbrane za vreme mastitisa, 

(Schuberth et al., 2001; Loeffl er et al., 1986).


U cilju obezbeđenja što bolje higijenske ispravnosti mleka, većina zemalja 

u svetu u sistem plaćanja sirovog mleka, pored parametara kvaliteta, uključuje i broj 

mikroorganizama i broj somatskih ćelija. Koncentracija somatskih ćelija u mleku, 

najčešće se označava kao broj somatskih ćelija, i već duže vreme koristi se kao pokazatelj 

zapaljenskog procesa u mlečnoj žlezdi. 

Broj somatskih ćelija u mleku, pokazuje stanje mastitisa u zapatu muznih krava 

i indikator je kvaliteta i higijenske ispravnosti mleka. Na broj somatskih ćelija u mleku 

utiču brojni faktori, kao što su: faktori koji uzrokuju mastitis (mikroorganizmi patogeni 

za vime, toksini i oštećenje tkiva), fi ziološko-farmakološki faktori (stadijum laktacije, 

rasa, veterinarski lekovi) i stresni faktori (promena ishrane, transport, uslovi držanja, 

način muže i tehnička ispravnost mašina za mužu). Međutim, najveće povećanje broja 

somatskih ćelija nastaje pri mastitisima. Zapaljenski proces u mlečnoj žlezdi utiče na 

sintezu mleka i dovodi do kvantitativnih i kvalitativnih promena u mleku.. Povećani 

broj somatskih ćelija negativno utiče na aktivnost starter kultura, vreme koagulacije i 

termostabilnost mleka. 

Mleko iz neinfi cirane mlečne žlezde sadrži epitelne ćelije, B limfocite, T limfocite 

makrofage i neutrofi lne granulocite (polimorfonuklearni granulociti). Sadržaj somatskih 

ćelija u mleku i odnos pojedinih vrsta zavisi od stadijuma laktacije, zdravstvenog stanja 

mlečne žlezde i sekretorne aktivnosti ćelija vimena. U mleku iz neinfi ciranog vimena 

dominiraju makrofage (35%), zatim polimorfonuklearni leukociti (26%), limfociti (24%) 

i epitelne ćelije (15%) (Paape et al., 1979; Lee i et al., 1980; Miller et al., 1990). 

Opšte je prihvaćeno da je rezidentna populacija ćelija korisna kod muznih krava, 

budući da makrofagi započinju infl amatorni odgovor u mlečnoj žlezdi (Craven, 1983). 

Međutim, najveće povećanje broja somatskih ćelija u mleku nastaje pri mastitisima kao 

rezultat primarnog odgovora i prodora polimorfonuklearnih leukocita u mlečnu cisternu. 

Ako infektivni agens perzistira u mlečnoj žlezdi celularna infi ltracija se brzo menja 

sa uključivanjem momonuklearnih ćelija (T limfociti i monociti). Međutim, u slučaju 

hroničnih mastitisa neutrofi li i dalje čine dominantnu populaciju ćelija (70-80 %) (Concha 

et al., 1986; Sordilo et al., 1997; Hill et al., 1991; Riollet, 2001). Prosečan broj somatskih 

ćelija u mleku iz zdarvog vimena je 50.000 u mililitru, a u najvećem broju slučajeva je 

niži od 150.000/ml (Eberhart et al., 1979; Pappe et al., 1979; Katić i sar., 1994). 

Broj somatskih ćelija u mleku može se određivati direktnim i indirektnim 

metodama i određen u mleku iz četvrti vimena krava pokazuje zdravlje četvrti vimena, a 

određen u zbirnom mleku pokazuje stanje mastitisa u zapatu muznih krava, i indikator je 

kvaliteta mleka. Za praktičnu upotrebu mora se odabrati jedna vrednost broja ćelija koja 

razdvaja mleko poreklom iz bolesnih četvrti od mleka iz zdravih četvrti vimena krava. 

Ta veličina po mišljenju mnogih istraživača je 500.000 somatskih ćelija/ ml mleka, ali za 

ocenu zbirnog mleka ta vrednost je diskutabilna. Pri broju somatskih ćelija manjem od 

400.000/ml u zbirnom mleku zadovoljeni su svi zahtevi u vezi sa kvalitetom i higijenskom 

ispravnošću mleka. 

33

34 


Promene u sastavu i količini mleka su jasno izražene pri broju somatskih ćelija 

od 500.000/ml. Dalja analiza pojedinih sastojaka pokazuje korelaciju između intenziteta 

subkliničkog mastitisa i smanjenja sadržaja masti, suve materije bez masti, kapa kazeina, 

alfa s kazeina, vitamina B 2 i C, a povećanja koncentracije BSA, globulina, albumina, 

katalaze, kisele fosfataze, aril esteraze, sadržaja hlorida i natrijuma, i pri tome se povećavaju 

pH i električna provodljivost u mleku. Ove promene dovode do smanjenja termostabilnosti 

mleka, produženja vremena koagulacije i smanjenja održivosti mleka. Usled povećane 

propustljivosti krvnih kapilara dolazi do prolaska jona bikarbonata iz krvi u mleko, pa se 

zapaža i promena pH. Vreme podsiravanja mleka krava obolelih od mastitisa je produženo, 

a rok trajanja sireva proizvedenih od takvog mleka, zbog zadržavanja veće količine vode, je 

smanjen. Zbog smanjene termostabilnosti, mleko krava sa mastitisima, nije podesna sirovina 

za proizvodnju kondenzovanog mleka, mleka u prahu i sterilizovanog mleka. 

Iako se danas, na osnovu rezultata mnogobrojnih istraživanja, zna da je broj 

ćelija u mleku iz zdravih četvrti vimena krava 100.000 ili manji, zbog heterometrijskih 

promena u mlečnoj žlezdi, od fi ziološkog stanja do patološkog stanja, nerealno je očekivati 

taj broj u zbirnom mleku. 

Pri broju somatskih ćelija 400.000/ml i manjem zadovoljavaju se zahtevi 

higijenske ispravnosti i kvaliteta mleka. Međutim, taj broj somatskih ćelija nije najbolji 

indikator raširenosti mastitisa u zapatu muznih krava. Čak i pri broju somatskih ćelija 

od 400.000/ml u zbirnom mleku moguće je da u zapatu muznih krava ima kliničkih i 

subkliničkih mastitisa. Budući da je utvrđena korelacija između broja somatskih ćelija 

u mleku i promena u satavu mleka i pogodnosti mleka za preradu, poslednjih dvadeset 

godina, mnoge zemlje su u regulative za formiranje cene mleka, kao jedan od parametara, 

unele broj somatskih ćelija.


Tab. 3. Broj somstskih ćelija - standardi za klasiranje mleka 

Number of somatic cells – standars for milk classifi cation 

Zemlja 

Country 

Austrija 

Austria 

Australija 

Australia 

Belgija 

Belgium 

Kanada 

Canada 

Češka 

Czech 

Republic 

Nemačka 

Germany 

Danska 

Denmark 

Francuska 

France 

Finska 

Finland 

V.Britanija 

G. Britain 

Irska 

Ireland 

Izrael 

Israel 

Japan 

Japan 

Holandija 

Netherlands 

N. Zeland 

N. Zealand 

Norveška 

Norway 

Poljska 

Poland 

J. Afrika 

S. Africa 

Švedska 

Sweden 

SAD 

USA 

m - mesec 

m - month 

d - dnevno 

d - daily 

Broj somatskih ćelija (BSĆ x 1000) 

Number of somatic cells (SCC x 1000) 

Granična 

vrednost 

Limiting value 

750 >750 

Učestalost 

Frequency 

500 1x/m 

750 - 2x/m 1 

500 2x/m 

700 3x/m 3 

300 >1000 2 ili 3 x/m 

500 1000 min.1x/10d 

750 >750 2x/m 

500 1x/m 

1250 >750 1-3x/m 

36 

Zaključak 


Krave kod kojih je broj somatskih ćelija povećan tokom laktacije, i iz laktacije 

u laktaciju, treba isključiti iz dalje proizvodnje. Kod krava sa utvrđenom intramamarnom 

infekcijom u tri ili sve četiri četvrti vimena mala je verovatnoća da će doći do izlečenja, pa 

ih treba isključiti iz proizvodnje mleka. Takođe, krave čije mleko je zbog povećanog broja 

somatskih čelija higijenski neispravno duže od 28 d0 30 dana, ili krave koje su lečene od 

mastitisa tri i više puta, treba isključiti iz proizvodnje. 

U cilju smanjenja broja somatskih ćelija u zbirnom mleku krava, krave sa 

povećanim brojem somatskih ćelija treba izdvojiti iz stada i muzti ih odvojeno, ukoliko je 

to moguće organizavati, ili poslednje. Izdvajanjem krava sa povećanim brojem somatskih 

ćelija, njihovom odvojenom mužom i nemešanjem tog mleka sa ostalim mlekom sa farme, 

smanjiće se broj somatskih ćelija u mleku. Jedna krava sa povećanim brojem somatskih 

ćelija, u stadu prosečne veličine, može da za 5-50% poveća broj somatskih ćelija u 

zbirnom mleku. 

Nalaz većeg broja somatskih ćelija u zbirnom mleku je dobar pokazatelj veterinaru 

da u zapatu muznih krava ima subkliničkih mastitisa i da primenom osetljivijih metoda 

izvrši pregled svih muznih krava na farmi gde je utvrđeno povećanje broja somatskih 

ćelija. Broj somatskih ćelija u zbirnom mleku krava ukazuje na veličinu problema koji 

predstavljaju subklinički mastitisi u zapatu krava, kao i kvalitet sirovog mleka za 

preradu. 

Literatura 

1. Katić Vera, Huda El Tayeb, Babić Ljiljana, Popović Jasna (1994) : Uticaj mastitisa na 

kvalitet mleka. Veterinarski glasnik, 48, 3-4, 171-176. 

2. Heeschen, W.H. (1995) : Mastitis: The disease under aspects of milk quality and hygiene. 

Kieler Milchwirtschaftiliche Forschungsberichte. 3, 47, 221-237. 

3. Paape, M.J., Wering, W.P., Guidry, A.J. (1979) : Leucocytes-second line of defense against 

invading mastitis pathogen. J. Dairy Sci. 62:135. 

4. Rainard, P., Riollet, C., (2003) : Mobilization of neutrophils and defense of the bovine 

mammary gland. Reprod. Nutr. Dev. 43, 439-457. 

5. Riollet, C., Rainard, P., Poutrel, B. (2001) : Cell subpopulations and cytokine expression 

in cow milk in response to chronic Staphylococcus aureus infection. 84: 1077-1084. 

6. Schuberth, H.J., Krueger, C., Zerbe, H., Bleckmann, E., Leibold, W. (2001) : Characterization 

of leukocytotoxic and superantigen – like factors produced by Staphylococcus aureus 

isolatet from milk of cows with mastitis. Vet. Microbiol., 82: 187-199. 

7. Smith, K.L. (1996) : Standards for somatic cells in milk: physiological and regulatory. 

International Dairy Federation Mastitis Newsletter, Septembr, p 7. 

8. Sordillo, L.M., Shafer – Weaver, K., DeRosa, D. (1997) : Immunology of the mammary 

gland. J. Dairy Sci. 80: 1851-1865. 

9. Stojanović, L., Katić Vera, Petrović, M. (1996) : Mastitis-smanjena proizvodnja i 

promenjen kvalitet mleka. Veterinarski glasnik. Vol. 50, No 5-6. 309-317. 

10. Stojanović, L. , Katić Vera (2003): Uticaj nespecifi čnih uzročnika mastitisa na broj 

somatskih ćelija u mleku, Zbornik radova, Peto savetovanje veterinara iz kliničke 

patologije i terapije životinja, Budva, 177-183.


UDC: 618.19-002 

Oricignal scientifi c paper 

CORELATION BETWEEN CMT TEST, SUBCLINICAL 

MASTITIS AND NUMBER OF SOMATIC CELLS 

Summary 

S. Bojković Kovačević, N. Lazarević ∗ 

Milk quality is determined by aspects of composition and hygiene. The mein 

criteria for raw milk of high hygienic value are: low number of saprophytic microorganisms’ 

absence or very low number of pathogenic microorganisms including mastitis pathogen, 

avoidance of residues and contaminants below maximum residue limits. 

The number of somatic cells is an indicator of udder health and of hygienic quality of 

the milk. 

Key words: milk, total bacterial counts, somatic cells, udder health. 

∗ Slavica Bojković Kovačević, M.Sc., PKB Veterinary Station doo; Nenad Lazarević, M.Sc., Center 

for cattle breeding, PKB Corporation, Padinska Skela-Belgrade. 

37

38 



UDK: 636.082.453/454+616-001.16 


UTICAJ BIOKLIMATSKIH FAKTORA U VEZANOM SISTEMU 

DRŽANJA MLEČNIH GOVEDA NA ZDRAVSTVENE, 

PROIZVODNE I REPRODUKTIVNE PARAMETRE 

T. Petrujkić, J. Bojkovski, B. Petrujkić, I. Jeremić, M. Polovina ∗ 

Izvod: U zadnjih nekoliko godina učinjen je veliki napredak na polju genetike 

visoko mlečnih krava u celom svetu. Nasuprot ovom napretku, reproduktivna efi kasnost 

ovih životinja opada još od sredine 80-ih godina prošlog veka. Postoji veliki broj 

razloga koji dovode do ovog negativnog trenda, a koji nisu jedino u vezi sa povećanjem 

proizvodnje mleka. 

Na farmama visoko mlečnih krava, u svim periodima godine, uočava se da 

delovanje bioklimatskih faktora dovodi do poremećaja kako individualno tako i stada, 

delovanjem na zdravstvene i reprodukcione parametre, odnosno da izazivaju privremeni 

sterilitet i značajno smanjuju plodnost krava. 

Pojave disfunkcije jajnika, subklinički endometritisi, poremećaji ciklusa, 

ovulacije i povađanja najviše su primećene u toku leta. Uočeno je da je servis period visoko 

mlečnih krava produžen, indeks osemenjavanja povećan, a steonost značajno smanjena u 

letnjim mesecima, junu, julu i avgustu. Toplotni stres pri dnevnim temperaturama većim 

od 27°C remeti mehanizme kontrole zdravlja i reprodukcije, tj. smanjuje proizvodnju 

mleka i reprodukciju visoko mlečnih krava. U tom periodu godine, uticaj bioklimatskih 

faktora na visoko mlečne krave lako je uočljiv i sigurno dovodi kako u slobodnom tako i 

u vezanom sistemu držanja do smanjenja plodnosti. U našem radu pratili smo i analizirali 

plodnost na ukupno 5272 visoko mlečne krave u toku leta i uticaj bioklimatskih faktora 

na plodnost. 

stres. 

Ključne reči: indeks osemenjavanja, plodnost krava, servis period, toplotni 

Uvod 

Profi tabilnost visoko mlečnih stada krava zavisi od fertiliteta, i nasuprot naglom 

napredku u genetici i menadžmentu reproduktivna efi kasnost ovih životinja je u značajnom 

padu od sredine 80-ih godina (Lopez-Gatius, 2003). Razlozi ovog pada su multifaktorijalni 

i ne mogu se pripisati samo povećanoj proizvodnji mleka (Lucy, 2001). Smatra se da je 

toplotni stres u toku letnjih meseci, naročito u regionima sa izrazito toplim vremenom 

glavni razlog smanjene plodnosti visoko mlečnih krava (I. Garcıa-Ispierto et al., 2007). 

∗ Dr Tihomir A. Petrujkić, redovni profesor, dr Jovan Bojkovski, vanredni profesor, mr sci. Branko 

T. Petrujkić, saradnik u nastavi, FVM, Univerzitet Beogradu; Ivan jeremić, dvm, mr sci. Mladen Polovina, PKB 

Korporacija, Padinska Skela - Beograd. 

39

40 


Toplotni stres pre osemenjavanja dovodi se u vezu sa smanjenom plodnošću 

(Putney et al., 1989; Al-Katanani et al., 1999). Intrauterusna sredina je takođe narušena 

kod krava izloženih toplotnom stresu i to promenama kao što su smanjeni protok krvi i 

povećana telesna temperatura (Roman-Ponce et al., 1978). Ove promene dovode se u vezu 

sa ranim embrionalnim mortalitetom i neuspešnim osemenjavanjima (Rivera i Hansen, 

2001). 

Temperatura okoline, relativna vlažnost i brzina vetra određuju stepen toplotnog 

stresa (de Rensis i Scaramuzzi, 2003). Toplotni stres se može defi nisati kao bilo koja 

kombinacija faktora okruženja koji dovode do pogoršanja uslova u poređenju sa optimalnim 

uslovima koji vladaju u termalnom komforu životinja. Indeks temperatura-vlažnost (THI 

temperature-humidity index) inkorporiše u sebi odnos temperature ambijenta i vlažnosti 

i koristi se širom sveta za utvrđivanje uticaja toplotnog stresa na visokomlečne krave 

(Fuquay, 1981). 

Biotehnološke metode: veštačko osemenjavanje, indukcija i sinhronizacija 

estrusa, embriotransfer, indukcija ovulacije i druge metode planskog delovanja na 

fi ziološke i reproduktivne procese, obezbeđuju poboljšanje i povećanje plodnosti kod 

krava. Šira primena biotehnoloških metoda podrazumeva obezbeđenje optimalnih uslova 

gajenja u pogledu ishrane, nege i smeštaja životinja (Veselinović i sar., 2001). Intenzivna 

proizvodnja kod mlečnih goveda selekcijsko-tehnološki usmerena na rentabilnost 

i maksimalno iskorišćavanje proizvodnih osobina predstavlja istovremeno i veliki 

zahtev i opterećenje za njihov organizam. Kada proizvodni zahtevi prevaziđu fi ziološke 

mogućnosti organizma dolazi do poremećaja zdravlja i reprodukcije (Veselinović i sar., 

2001). 

Veštačko osemenjavanje goveda kao biotehnološka mera omogućilo je industrijski 

način gajenja i sprovođenje programa selekcije i hibridizacijei najviše zahvaljujući 

tehnologiji dubokog zamrzavanja i čuvanja sperme bikova, tj. korišćanje semena genetski 

najvrednijih bikova. Često primenjivana biotehnološka metoda indukcija i sinhronizacija 

estrusa ima značaja u većim aglomeracijama goveda, u vezanom sistemu držanja, ali 

je često praćena sa neadekvatnom ishranom kao i neorganizovanim otkrivanjem estrusa 

krava i zbog toga i ima ograničen uspeh. Grupna sinhronizacija estrusa je od značaja 

za tovna goveda u takozvanom sistemu „krava-tele“ ili kod „sisajućih stada“ koja se 

drže na paši. To je značajno zbog manjih ulaganja, jeftinije hrane i dobre plodnosti, koja 

podrazumeva 90-95 % telenja. Tako visoku plodnost nije moguće postići kod visko 

mlečnih krava sa izrazito velikim potencijalom za proizvodnju mleka (Veselinović i sar., 

2001). 

Primena rane dijagnostike graviditeta rektalnim pregledom i pomoću metoda 

na bazi utvđivanja koncentracije progesterona u mleku (RIA i ELISA) i sve češće 

korišćenje ultrasonografi je, posebno posle 29. dana od osemenjavanja grla, daju bolju 

plodnost. Takođe, najjeftinija i najpraktičnija metoda dijagnostike graviditeta goveda, 

rektalni pregled između 35. i 45. dana od osemenjavanja omogućava povećanje 

plodnosti, skraćenje servis perioda, smanjenje indeksa osemenjavanja kao i skraćenje


međutelidbenog intervala, ali znatno manje u periodu toplotnog stresa (Hilary Dobson et 

al., 2007). 

Hilary Dobson (2007) navodi da je u 1960. godini procenat steonosti krava od 

prvog osemenjavanja iznosio oko 90 % dok je u 2007.godini oko 55%, a da je estrus sve 

kraći i sve veći uticaj toplotnog stresa i da on smanjuje uspeh veštačkog osemenjavanja. 

Takođe navodi da je progesteronski test atipičan, a da rektalna kontrola polodnosti povećava 

ukupnu plodnost krava. Kod krava sa teškim telenjem, laminitisom i endometritisima 

servis period traje između 115 i 140 dava u poređenju sa servis periodom krava bez 

poremećaja puerperijuma gde traje oko 85 dana. Infekcije uterusa, produžene laktacije i 

starost junica pri telelju ograničavaju plodnost krava, ali veoma važno pitanje je i koliko 

ishrana utiče na reproduktivne perforanse i koliko unapređuje plodnost. 


U periodu od 3 godine praćena je plodnost 5272 visoko mlečne krave holštajnfrizijske 

rase na 4 velike farmi (I n=1501; II n=1382; III n=1105 i IV n=1284 grla) u 

tri letnja meseca. Krave su držane u vezanom sistemu, najčešće u otvorenim štalama. 

Prosečna mlečnost po kravi u laktaciji je iznosila oko 8.000 litara, sa manjim varijacijama 

u toku ispitivanog perioda. 

Post partalna terapija obuhvatala je tretman uterinih i metaboličkih 

oboljenja. Program reprodukcije je obuhvatao rektalni pregled reproduktivnog trakta, 

odnosno kontrolu involucije materice, i stanje jajnika u prvih 6 nedelja posle telenja. 

Dijagnostikovani reproduktovni poremećaji (endometriti, piometra, cistični jajnici) su 

tretirani do izlečenja. Involucija uterusa je defi nisana kao nekompletna u slučajevima 

kada se materica nije vratila u karlicu do 35. dana posle telenja. Za terapiju perzistentnih 

žutih tela korišćeni su preparati luteolitičkih prostaglandina, a za ubrzanje involucije 

uterusa pored njih i preparati gonadorilizing hormona i uterotonici. 

Sve krave su osemenjavane u optimalno vreme estrusa. Osemenjene krave koje su 

u periodu kračem od 8 dana ponovo ispoljile znake estrusa isključene su iz ovih istraživanja. 

Dijagnoza graviditeta vršena je najviše rektalnom palpacijum kao i ultrasonografi jom, 

između 30. i 45. dana od osemenjavanja. 

41

42 

Rezultati ispitivanja i diskusija 


Graf. 1. Prosečna plodnost krava na mesečnom nivou, 

na 4 farme u trogodišnjem periodu u letnjim mesecima (jun, jul i avgust) 

Average monthly fertility of cows on 4 farms in period of three years during 

summer (June, July and August) 

Presečna plodnost krava na ispitivanim farmama u letnjim mesecima u toku 

perioda od tri godine kretala se od 4,01 do 9,17 posto. 

Na osnovu rezultata prosečne plodnosti krava na mesečnom nivou, na pomenutim 

farmama za period od 3 godine, može se uočiti da je plodnost u letnjim mesecima značajno 

manja u poređenju sa ostalim mesecima u toku godine (na istim farmama). Ovi nalazi 

su u saglasnosti sa nalazima Hahn-a (1981). Autori koji su u svojim radovima koristili 

THI indeks navode da velika vrednost ovog indeksa 3 dana pre osemenjavanja dovodi 

do smanjenog procenta koncepcije. Takođe navode da toplotni stres može imati uticaja 

na razvoj folikula i remetiti ovulaciju i preživljavanje embriona u uterusu do 13. dana 

(Wolfenson et al., 1995). U svojoj studiji Lopez-Gatius i sar. (2005) navode da je jedini 

faktor koji značajno utiče na ovulaciju sezona tj. mesec u kome se vrši osemenjavanje. Isti 

autiri takođe navode da je stopa ovulacije je bila za 3,6 puta niža u toplom periodu (maj 

– septembar) u poređenju sa hladnijim periodom (oktobar – april). Visoko mlečne krave 

su vrlo često izložene i metaboličkom stresu, što zajedno sa drugim stresnim elementima 

u toplom periodu dovodi do endokrinog disbalansa i ometanja folikulogeneze, što navode 

i (Lucy, 2001; de Rensis i Scaramuzzi, 2003). 

I. Garcıa-Ispierto i sar. (2007) u svom radu zaključuju da je visoki THI indeks u 

direktnoj vezi sa niskom stopom plodnosti. Smanjenje procenta plodnosti sa 35-33% na 

21-27% bilo je uočljivo pri vrednostima THI indeksa većim od 75 jedinica po navodima 

ovih autora.


Naša istraživanja pokazuju da je povećan broj krava imao nepravilan cilkus u 

toku letnjih meseci i to 26% u odnosu na 13% krava u toku hladnih meseci. Takođe 

je procenat koncepcije od prvog osemenjavanja smanjen sa 60 na 54%. Za normalnu 

plodnost stada potrebno je da steonost po mesecima bude što ujednačenija i da iznosi 

prosečno 7,14% mesečno (odnosno 85% godišnje) od početnog broja krava na farmi, što 

u našem ispitivanja u toku letnjih meseci uglavnom nije bio slučaj, a to je u saglasnosti 

sa I. Garcıa-Ispierto i sar. (2007). Ukupno isključenje krava u našem ispitivanju kretalo 

se od 29,78 do 38,55 %. 

Treba napomenuti da su u našem podneblju dnevne temperature vrlo često veće 

od 27ºC, u periodu od kraja maja do septembra meseca. Očekivana je i smanjena plodnost 

krava u tom periodu, pošto je poznato da visoka temperatura čak i jedan dan posle 

osemenjavanja značajno smanjuje stopu koncepcije, što navode i Ealy i sar. (1993). 

Zaključak 

Visoko mlečne krave tokom toplog perioda godine (jun, jul, avgust mesec), kada 

je dnevna temperatura iznad 27ºC, a ponekad i preko 35ºC, imaju manju koncepciju u 

poređenju sa hladnijim mesecima. 

Da bi se što bolje sagledao uticaj visokih temperatura na proizvodnju i plodnost 

visoko mlečnih krava neophodno je praćenje THI indeksa koji treba da je u optimalnim 

uslovima držanja ispod 75 jedinica. 

Uopšteno, može se zaključiti da klimatski faktori imaju značajan uticaj na stopu 

koncepcije, naročito u periodu 3 dana pre i 1 dan posle veštačkog osemenjavanja. 

Pored poboljšanja uslova držanja na plodnost visoko mlečnih krava veliki uticaj 

imaju i mlečni profi l (genetika), redovna kontrola genitalnog aparata, tehnika veštačkog 

osemenjavanja, ishrana, zasušivanje i telesna kondicija i ne treba ih zanemariti pri 

planiranju plodnosti stada. 

Literatura 

1. Al-Katanani, Y.M., Webb, D.W., Hansen, P.J. (1999): Factors affecting seasonal variation 

in 90-day nonreturn rate to fi rst service in lactating Holstein cows in a hot climate. J Dairy 

Sci; 82:2611–6. 

2. Dobson, H., Smith, R.F., Royal, M.D., Knight, C.H. and Sheldon, I.M. (2007): The highproducing 

dairy cow and its reproductive performance. Journal of Reproduction of 

Domestic Animals 42 (2): 17–23. 

3. Ealy, A.D., Drost, M., Hansen, P.J. (1993): Developmental changes in embryonic 

resistance to adverse effects of maternal heat stress in cows. J Dairy Sci; 76:2899–905. 

4. Fuquay, J.W. (1981): Heat stress as it affects animal production. J Anim Sci;52:164. 

5. Hahn, G.L. (1981): Housing and management to reduce climatic impacts on livestock. J 

Anim Sci;52 (1) : 175–86. 

6. Garcıa-Ispierto, I., Lopez-Gatius, F., Bech-Sabat, 

G., Santolaria, P., Yaniz, J. L., Nogareda, 

C., De Rensis, F., Lopez-Bejar, M. (2007): Climate factors affecting conception rate of 

high producing dairy cows in northeastern Spain. Theriogenology; 67 1379–1385 

43

44 


7. Lopez-Gatius, F., Lopez-Bejar, M., Fenech, M., Hunter, R.H. (2005): Ovulation 

failure and double ovulation in dairy cattle: risk factors and effects. Theriogenology; 

63:1298–307. 

8. Lopez-Gatius, F. (2003): Is fertility declining in dairy cattle? A retrospective study in 

northeastern Spain. Theriogenology; 60: 89–99. 

9. Lucy, M.C. (2001): Reproductive loss in high-producing dairy cattle: where will it 

end? J Dairy Sci; 84:1277–93. 

10. Putney, D.J., Mullins, S., Thatcher, W.W., Drost, M., Gross, T.S. (1989): Embryonic 

development in superovulated dairy cattle exposed to elevated temperatures between 

the onset of estrus and insemination. Anim Reprod Sci;19:37–51. 

11. Rivera, R.M., Hansen, P.J. (2001): Development of cultured bovine embryos after 

exposure to high temperatures in the physiological range. Reproduction;121:107–15. 

12. De Rensis F, Scaramuzzi RJ.( 2003): Heat stress and seasonal effects on reproduction 

in the dairy cow–a review. Theriogenology;60:1139–51. 

13. Roman-Ponce, H., Thatcher, W.W., Canton, D., Barron, D.H., Wilcox, C.J. (1978): 

Thermal stress effects on uterine blood fl ow in dairy cows. J Anim Sci;46:175–80. 

14. Veselinović, 

S., Miljković, V., Ivančev, N., Anica Ivančev, Snežana Veselinović, Medić, 

D., Petrujkić, T., Mićić, R. (2001): Povećanje plodnosti krava i kobila. Simpozijum, 

Banja Luka, R. Srpska.


UDC: 636.082.453/454+616-001.16 


INFLUENCE OF BIOCLIMATIC FACTORS IN TIED 

DAIRY COW SYSTEM ON HEALTH, PRODUCTION AND 

REPRODUCTION PARAMETERS 

T. Petrujkić, J. Bojkovski, B. Petrujkić, I. Jeremić, M. Polovina ∗ 

Summary 

In last several years, rapid progress on the fi eld of genetics in high producing 

dairy cows around the world was done. On the contrary, reproductive effi ciency has 

suffered a dramatic decrease since the mid 1980s. The reasons for the decline in fertility 

are multifactorial and cannot be solely attributed to an increase in milk production. 

On high productive dairy farms, during all year round it can be seen that acting 

of bioclimatic factors leads to individual and herd disorders, by acting on health and 

reproductive parameters, accordingly lead to temporary infertility and lower conception. 

Dysfunction of ovaries, subclinic cases of endometritis, disorders in reproduction 

cycle, disorders in ovulation and repeated heats have been recorded mostly during 

summer. Longer service period was notices as well as increased insemination index and 

lower fertility during summer time (June, July and August). Heat stress when temperature 

exceed 27°C disturbs mechanisms of heath and reproduction control and lead to lower 

milk production and reproduction in high productive dairy farms. During this period 

infl uence of bioclimatic factors can easily be seen and leads to lower fertility in both 

systems of husbandry (free or tied). In our paper we have monitored and analysed fertility 

in total of 5272 dairy cows as well as infl uence of bioclimatic factors on fertility during 

summer time. 

Key words: Insemination index, cow fertility, service period, heat stress. 

∗ Tihomir A. Petrujkić, Prof. Ph.D., Jovan Bojkovski, Prof. Ph.D., Branko T. Petrujkić, M.Sc. Faculty 

of Veterinary Medicine, Belgrade; Ivan Jeremić, Dvm, Mladen Polovina, M.Sc., PKB Corporation, Padinska 

Skela - Belgrade. 

45

46 



UDK: 636.2/.085.52:591.53 


FIZIČKA FORMA KABASTIH HRANIVA I KOMPLETNOG 

OBROKA ZA KRAVE U LAKTACIJI 

B. Stojanović, G. Grubić, N. Đorđević, A. Božičković * 

Izvod: U radu su prikazani rezultati istraživanja fi zičke forme kabastih hraniva 

- silaže cele biljke kukuruza i senaže lucerke, na 4 farme muznih krava PKB-Korporacije 

Beograd. U istraživanju je determinisan i stepen usitnjenosti kompletno mešanog obroka 

(TMR) za krave u 1. fazi laktacije (10-60 dana). Za determinisanje stepena usitnjenosti 

kabastih hraniva i miksovanog obroka, korišćen je uređaj-sistem sita Penn State Particle 

Separator (PSPS). Samo na jednoj od 4 farme, relativno učešće frakcija silaže i TMR-a 

odgovara preporučenim optimalnim vrednostima. Kada je u pitanju senaža lucerke, svi 

uzorci odstupaju od preporučenih vrednosti, u pogledu udela pojedinih frakcija čestica. 

Utvrđene su i visoke vrednosti za koefi cijente korelacije, između stepena usitnjenosti 

silaže kukuruza i kompletnog obroka (r=0,97), i senaže lucerke i kompletnog obroka 

(r=0,94). Kao zaključak je navedena neophodnost optimizacije fi zičke forme silaže 

kukuruza i senaže lucerke, prilikom pripreme hraniva, kao i kompletno mešanog obroka, 

korišćenjem uređaja-sistema sita PSPS. 

Ključne reči: krave, ishrana, stepen usitnjenosti, kompletno mešani obrok, 

silaža, senaža. 

Uvod 

Korišćenje kompletnog obroka u ishrani krava, omogućava da životinje 

konzumiraju ujednačenu smešu odgovarajućih količina svih hraniva (kabastih, 

koncentrovanih, mineralnih i vitaminskih dodataka) koja čine obrok (Grubić i Adamović, 

2003). Mogućnost da formulisani optimalni obrok podmiri hranidbene potrebe 

visokoproizvodnih mlečnih krava, zavisi kako od njegovih hemijskih, tako i od fi zičkih 

karakteristika (Stojanović i sar., 2002; Grubić i sar., 2000). 

Da bi se zadovoljile potrebe visokoproizvodnih krava u laktaciji, u energiji i 

pojedinim hranljivim materijama, neophodno je formulisati obroke koji sadrže visok 

udeo koncentrata, i kvalitetna kabasta hraniva. Trend je da se koriste obroci sa niskim 

sadržajem vlakana. Iako ovakva praksa stimuliše maksimalnu proizvodnju mleka, 

dovodi i do niza metaboličkih poremećaja, uključujući: subkliničku ruminalnu acidozu, 

smanjenje procenta mlečne masti, ruminalnu parakeratozu, izmeštanje sirišta, laminitis, 

sindrom debelih krava (Stojanović i Grubić, 2008). 

* Mr Bojan Stojanović, asistent, prof. dr Goran Grubić, redovni profesor, prof. dr Nenad Đorđević, 

vanredni profesor, Aleksa Božičković, dipl. inž, saradnik, Poljoprivredni fakultet, Zemun – Beograd. 

Rad je realizovan u okviru projekta TR – 20106, koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki 

razvoj Republike Srbije. 

47

48 


U takvim uslovima je fi zička forma obroka i fi zička efektivnost kabaste hrane 

od posebnog značaja za normalno funkcionisanje buraga, efi kasnost iskorišćavanja hrane, 

hemijski sastav mleka (Yansari et al., 2004; Kononoff and Heinrichs, 2003; Krause et al., 

2002; Yang et al., 2001). Odgovarajuća usitnjenost kabastih hraniva u kompletnom obroku 

(veličina čestica hraniva) predstavlja značajan parametar pri formulisanju obroka, koji 

treba razmatrati ravnopravno sa njegovim hemijskim sastavom i hranljivom vrednošću 

(Stojanović i sar., 2008). Koncept efektivnih vlakana povezuje hemijske karakteristike 

kabastih hraniva, i stepen usitnjenosti u obroku, izražavajući njihovu vrednost za aktivnost 

žvakanja i funkciju buraga. Fizički efektivna vlakna (peNDF) predstavljaju vlakna u 

obroku krava koja efektivno stimulišu lučenje pljuvačke i preživanje (Mertens, 1997). 

Optimalnim sadržajem fi zički efektivnih vlakana-peNDF u obroku, i adekvatnom 

fi zičkom formom kompletnog obroka, stimuliše se povećanje ukupne aktivnosti žvakanja 

(pri konzumiranju i preživanju), obezbeđuje se normalna funkcija rumena i iskorišćavanje 

konzumirane hrane, a eliminišu se pojave smanjenja procenta mlečne masti, ruminalna 

acidoza, ruminalna parakeratoza, laminitis (Bhandari et al., 2007; Yang and Beauchemin, 

2006; Beauchemin et al., 2003). 

Iako konzumiranje obroka sa nedovoljnom količinom efektivnih vlakana 

dovodi do poremećaja funkcije rumena, i ruminalne fermentacije, prevelika zastupljenost 

dugačkih i grubih čestica kabastih hraniva u kompletno mešanom obroku za krave, 

smanjuje konzumiranje hrane, i svarljivost konzumirane SM obroka, što negativno utiče 

na energetski bilans krava (Allen, 2000). 

Silaža kukuruza, zajedno sa senom lucerke i senažom lucerke, čini kabasti 

deo kompletnog obroka za krave. Kabasta hraniva, pre svega kukuruzna silaža i senaža 

lucerke, koja su optimalno usitnjena pri postupku spremanja, omogućavaju da se njihovim 

kombinovanjem u kompletnom obroku postigne željeni stepen usitnjenosti i distribucija 

pojedinih frakcija čestica hrane. 

Praktičan i ekonomski efi kasan metod i oprema (sistem sita, Penn State Particle 

Separator-PSPS), razvijeni su sa ciljem determinisanja stepena usitnjenosti kompletno 

mešanog obroka (TMR) za krave u laktaciji, kao i pojedinih kabastih hraniva-komponenata 

TMR-a (silaže cele biljke kukuruza i senaže lucerke), kao i optimizacije obroka sa aspekta 

njegove fi zičke forme (Lammers et al., 1996; Kononoff et al., 2003). Sistem od 3 sita 

sa otvorima dijametra 19,0 mm, 7,9 mm i 1,18 mm, omogućava razdvajanje frakcija iz 

TMR-a, a poređenjem njihovog relativnog udela u kompletnom obroku, odnosno njihove 

raspodele, utvrđuje se prosečna usitnjenost obroka, i sadržaj efektivnih vlakana u njemu. 

Za kompletan obrok, kao i za pojedina kabasta hraniva utvrđene su optimalne vrednosti 

za učešće pojedinih frakcija (Heinrichs and Kononoff, 2002). 

U našim uslovima proizvodnje ovo je nov metod i pristup formulisanju obroka 

za visokoproizvodne mlečne krave, koji se još uvek praktično ne primenjuje. Samim tim 

su i kompletni obroci za mlečna grla, sa aspekta fi zičke forme, nasumično formulisani, 

što se odražava na zdravlje krava, proizvodne rezultate, dužinu korišćenja u proizvodnji 

i ekonomsku efi kasnost proizvodnje mleka. Sprovedeno istraživanje je imalo za cilj da 

utvrdi usklađenost fi zičke forme kabastih hraniva-silaže cele biljke kukuruza i senaže 

lucerke, kao i kompletnih obroka za krave, koji se primenjuju na gazdinstvima PKB 

Korporacije Beograd, sa preporučenim optimalnim vrednostima, i mogućnostima za 

njihovo unapređenje.



Istraživanje je obavljeno na 4 gazdinstva-farmi muznih krava Poljoprivredne 

Korporacije Beograd. Studijom je obuhvaćeno utvrđivanje stepena usitnjenosti 

pojedinačnih kabastih hraniva-silaže cele biljke kukuruza i senaže lucerke. Prosečan 

hemijski sastav dat je u tabeli 1. 

Tab. 1. Hemijski sastav silaže cele biljke kukuruza i senaže lucerke 

Chemical composition of corn silage and alfalfa haylage 

Pokazatelj 

Item 

Suva materija, SM 

Dry Matter, DM 

Sirovi protein, SP 

Crude Protein, CP 

Frakcija vlakana nerastvorljivih u neutralnom deterdžentu, NDF 

Neutral detergent fi bers, NDF 

Frakcija vlakana nerastvorljivih u kiselom deterdžentu, ADF 

Acid Detergent Fibers, ADF 

Nevlaknasti ugljeni hidrati, NVUH 

Nonfi ber Carbohydrates, NFC 

Sirove masti, SMa 

Ether Extract, EE 

Sirovi pepeo, SPe 

Ash 

Relativni odnos kiselina 

Relative Acid Ratio 

Ukupna sirćetna kiselina 

Total Acetic Acid 

Ukupna buterna kiselina 

Total Butyric Acid 

Ukupna Mlečna kiselina 

Total Lactic Acid 

Silaža 

Corn Silage, % 

Senaža 

Alfalfa Haylage, % 

36,49 56,43 

2,47 10,35 

16,80 25,29 

10,23 20,69 

14,75 13,22 

1,07 1,57 

1,40 6,0 

41,84 32,22 

2,32 0 

55,84 67,78 

pH 4,16 5,0 

Posebno je determinisana fi zička forma kompletno mešanih obroka za ishranu 

krava (crno-bele holštajn rase) u prvoj fazi laktacije (10-60. dana laktacije). Za pripremu 

i distribuciju kompletnog obroka korišćene su mikser prikolice Biga Eco Peecon, 

kapaciteta 10 m 3 . Kompletno mešani obrok podmiruje potrebe u NE L i MP za proizvodnju 

23 kg mleka, sa 3,5% MM i 3,1% ukupnog proteina (NRC, 2001). Hemijski sastav i 

hranljiva vrednost kompletnog obroka prikazani su u tabeli 2. Pored miksovanog obroka, 

krave su zavisno od proizvodnje, dobijale i dodatnu količinu koncentrata i punomasne 

ekstrudirane soje. 

Uzorci TMR-a, uzimani su iz jasala (početak, sredina, kraj objekta) neposredno 

nakon distribucije. Analiza hemijskog sastava kabastih hraniva, i obroka, obavljena 

je u laboratoriji za ishranu domaćih i gajenih životinja Poljoprivrednog fakulteta u 

Beogradu. 

49

50 


Tab. 2. Sastav miksovanog dela obroka i hranljiva vrednost 

The composition and nutritional value of the mixed part of ration 

Silaža cele biljke kukuruza 

Corn Silage 

Seno lucerke 

Alfalfa Hay 


Alfalfa Haylage 

Suvi rezanac šećerne repe 

Beet Pulp, dry 

Ekstrudirana punomasna soja 

Whole Soybean, Extruded 

Koncentrat za krave u laktaciji, 18% SP 

Concentrate For Lactating Cows, 18% CP 

Stočna so 

Salt 

NaHCO 3 

Pokazatelj 

Item 

U SM obroka 

In DM of Ration 

Suva materija, SM 

Dry Matter, DM, kg 

NE , MJ L 

kg 

Sirovi protein SP 

Crude Proteins CP, % 

Frakcija vlakana nerastvorljivih u neutralnom deterdžentu, NDF 

Neutral Detergent Fibers NDF, % 

Frakcija vlakana nerastvorljivih u kiselom deterdžentu, ADF 

Acid Detergent Fibers ADF, % 

Nevlaknasti ugljeni hidrati, NVUH 

Nonfi ber Carbohydrates, NFC, % 

Sirove masti, SMa 

Ether Extract, % 

Sirovi pepeo, SPe 

Ash, % 

Sastav 

Composition, kg 

Ca, % 0,9 

P, % 0,5 

Za determinisanje stepena usitnjenosti kabastih hraniva, i kompletnog obroka, 

korišćen je uređaj-sistem sita Penn State Particle Separator-PSPS (Kononoff et al., 

2003). Sistem od 3 sita sa otvorima dijametra 19,0 mm, 7,9 mm i 1,18 mm, omogućava 

razdvajanje frakcija iz TMR-a, i kabastih hraniva. Merenjem mase pojedinih frakcija, i 

poređenjem njihovog relativnog udela, odnosno njihove raspodele, utvrđuje se prosečna 

usitnjenost obroka, i kabastih hraniva. 

15,10 

4,40 

1,20 

0,40 

0,50 

6,10 

0,04 

0,07 


6,57 


35,9 

23,9 

39,8 

3,4 

5,3

Rezultati istraživanja i diskusija 


Rezultati analize stepena usitnjenosti silaže cele biljke kukuruza, korišćenjem 

PSPS sistema sita dati su u tabeli 3. Može se zaključiti da su samo na jednoj od četiri 

farme (farma II) registrovane vrednosti za udeo pojedinih frakcija čestica silaže kukuruza, 

najbliže preporučenim vrednostima, sem relativno malog učešća 1. frakcije. 

Tab. 3. Relativni odnos masa frakcija silaže cele biljke kukuruza 

The relative ratio of mass of corn silage fractions 

Frakcija 

Fraction 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Farma 

Farm 

I II III IV 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

I ( > 19 mm) 10 182 2 36 5 91 3 55 

II (8-19 mm) 61 111 59 107 64 116 68 124 

III (1,2-8 mm) 27 77 37 106 29 83 27 77 

IV (< 1,2 mm) 2 100 2 100 2 100 2 100 

* Indeksi su izračunati u odnosu na srednju optimalnu vrednost kao osnovu. 

The indexes are estimated relative to average optimal value as base. 

Indeks * 

Index 

Primetna je relativna ujednačenost fi zičke forme silaže na 3 farme (I, III i IV). 

Relativno učešće 2. frakcije u ukupnoj masi je na gornjoj granici optimalnog intervala, 

dok je udeo 3. frakcije ispod optimalnih vrednosti. Na farmi I je utvrđeno veće učešće 1. 

frakcije, od optimalno preporučene vrednosti. 

Tab. 4. Optimalna distribucija frakcija kabastih hraniva i kompletnog obroka 

(Heinrichs i Kononoff, 2002) 

Optimal distribution of fraction of forage and total mixed ration (Heinrichs 

and Kononoff, 2002) 

Veličina odsečaka 

Particle Size 


Corn Silage 

Senaža 


Kompletni obrok 

Total Mixed Ration 

> 19 mm 3 – 8 % 10 – 20 % 2 – 8 % 

8 – 19 mm 45 – 65 % 45 – 75 % 30 – 50 % 

1,2 – 8 mm 30 – 40 % 20 – 30 % 30 – 50 % 

< 1,2 mm < 5 % < 5 % ≤ 20 % 

51

52 


Distribucija pojedinih frakcija senaže lucerke, odstupa od optimalnih vrednosti 

(Heinrichs and Kononoff, 2002), u većoj meri u odnosu na silažu kukuruza, i ovo je 

izraženo na svim farmama. Na 3, od 4 farme, učešće 1. frakcije je na gornjoj optimalnoj 

vrednosti. Na svim farmama učešće 2. frakcije je ispod donje optimalne vrednosti, a 

učešće 3. frakcije iznad gornje optimalne vrednosti. Udeo 4. frakcije u ukupnoj masi 

uzorka je takođe iznad optimalne vrednosti. 

Tab. 5. Relativni odnos masa frakcija senaže lucerke 

The relative ratio of mass of alfalfa haylage fractions 

Frakcija 

Fraction 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Farma 

Farm 

I II III IV 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

I ( > 19 mm) 20 133 12 80 18 120 22 147 

II (8-19 mm) 43 72 42 70 40 67 35 58 

III (1,2-8 mm) 29 116 38 152 32 128 35 140 

IV (< 1,2 mm) 8 160 8 160 10 200 8 160 


The indexes are estimated relative to average optimal value as base. 

Analizom distribucije pojedinih frakcija miksovanog dela obroka, utvrđeno je 

da samo na jednoj farmi, odnos masa pojedinih frakcija u uzorku, odgovara optimalnim 

vrednostima (farma II). U ostalim uzorcima (farme I, III i IV) učešće pojedinih frakcija 

TMR-a odstupa od optimalnih vrednosti. Udeo 1. i 2. frakcije je na gornjoj granici 

prihvatljivih vrednosti, dok je učešće 3. frakcije na donjoj granici. Udeo 4. frakcije je 

zadovoljavajući. 

Tab. 6. Relativno učešće pojedinih frakcija TMR-a 

Relative portion of some TMR fractions 

Frakcija 

Fraction 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Farma 

Farm 

I II III IV 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

Odnos 

frakcija 

Fraction 

Ratio, % 

Indeks * 

Index 

I ( > 19 mm) 10 200 5 100 6 120 8 160 

II (8-19 mm) 52 130 41 103 50 125 50 125 

III (1,2-8 mm) 34 85 38 95 37 93 35 88 

IV (< 1,2 mm) 4 100 16 100 7 100 7 100 


The indexes are estimated relative to average optimal value as base.


Na osnovu odnosa masa pojedinih frakcija u uzorcima hraniva i kompletnog 

obroka, utvrđena je prosečna usitnjenost hraniva i obroka (tabela 7). 

Tab. 7. Prosečna veličina čestica pojedinih kabastih hraniva i kompletnog obroka, mm 

The average particle size of forage and TMR, mm 

Hranivo 

Feed 

I 

Farma 

Farm 

II III IV 


Corn Silage 

9,3 7,5 8,5 8,8 



8,3 7,1 7,5 7,9 

Kompletni obrok 

TMR 

8,1 5,3 7,0 7,1 

Iz determinisanih vrednosti za prosečnu usitnjenost, utvrđene su vrednosti 

za koefi cijente korelacije između fi zičke forme silaže kukuruza i kompletnog obroka 

(r=0,97), i senaže lucerke i kompletnog obroka (r=0,94). Između stepena usitnjenosti 

hraniva koja čine kabasti deo obroka i stepena usitnjenosti kompletnog obroka utvrđeni 

su visoki stepeni korelacije. Ovo ukazuje na značaj optimizacije fi zičke forme kabastih 

hraniva, prilikom njihove pripreme, za postizanje željene fi zičke efektivnosti kompletnog 

obroka. 

Zaključak 

Mogućnost da formulisani optimalni obrok podmiri hranidbene potrebe 

visokoproizvodnih mlečnih krava, zavisi kako od njegovih hemijskih tako i fi zičkih 

karakteristika.. Odgovarajuća usitnjenost hraniva u kompletnom obroku (veličina čestica 

hraniva) predstavlja značajan parametar pri formulisanju obroka, koji treba razmatrati 

ravnopravno sa njegovim hemijskim sastavom i hranljivom vrednošću. Efi kasan metod 

za determinisanje sadržaja efektivnih vlakana u kompletno mešanom obroku, predstavlja 

merenje udela pojedinih frakcija obroka, korišćenjem sistema sita – Penn State Particle 

Separator. Optimalna fi zička efektivnost hraniva, može se postići primenom navedenog 

metoda i postupka još prilikom usitnjavanja mase, pri spremanju silaže cele biljke 

kukuruza, odnosno senaže lucerke. 

U našim uslovima pripreme silaže kukuruza, kao i senaže lucerke, još uvek se 

nedovoljno vodi računa o fi zičkoj formi hraniva, a preliminarna istraživanja su pokazala 

da itekako ima potrebe za korekcijama, kako fi zičke forme pojedinačnih kabastih hraniva 

koja ulaze u sastav kompletnog obroka, tako i samog obroka, te je i primena navedenog 

postupka (metode i opreme) u cilju njihove optimizacije neophodna. Utvrđene visoke 

vrednosti za koefi cijente korelacije između stepena usitnjenosti kabastih hraniva i 

kompletnog obroka, dodatno ukazuju na navedenu potrebu za optimiziranjem fi zičke 

forme kabastog dela obroka, jer se na taj način najefi kasnije može postići željena fi zička 

forma kompletno mešanog obroka. Time se obezbeđuje normalno funkcionisanje buraga, 

efi kasnost iskorišćavanja hrane, hemijski sastav mleka, a istovremeno se prevenira i 

sprečava smanjenje procenta mlečne masti, ruminalna acidoza, ruminalna parakeratoza, 

laminitis. 

53

54 

Literatura 


1. Allen, M.S. (2000): Effects of diet on short term regulation of feed intake by lactating 

dairy cows. J. Dairy Sci. 83:1598-1624. 

2. Beauchemin, K.A., Yang, W.Z., Rode, L.M. (2003): Effects of particle size of alfalfabased 

dairy cows diets on chewing activity, ruminal fermentation, and milk production. 

J. Dairy Sci. 86: 630-643. 

3. Bhandari, S.K., Ominski, K.H., Wittenberg, K.M., Plaizier, J.C. (2007): Effects of chop 

length of alfalfa and corn silage on milk production and rumen fermentation of dairy 

cows. J. Dairy Sci. 90: 2355-2366. 

4. Grubić, G., Adamović, M. (2003): Ishrana visokoproizvodnih krava. Institut PKB 

Agroekonomik, Beograd. 

5. Grubić, G., Pavličević, A., Đorđević, N., Adamović, M. (2000): Balansiranje ugljenih 

hidrata u obrocima za krave. J.Sci.Agric.Research 61, 211 (2000/1-2) 31-41. 

6. Kononoff, P.J., Heinrichs, A.J., Buckmaster, D.R. (2003): Modifi cation of the Penn 

State forage and total mixed ration Particle Separator and the effects of moisture 

content on its measurements. J. Dairy Sci. 86: 1858-1863. 

7. Kononoff, P.J., Heinrichs, A.J. (2003): The effects of reducing alfalfa haylage particle 

size on cows in early lactation. J. Dairy Sci. 86: 1445-1457. 

8. Krause, K.M., Combs, D.K., Beauchemin, K.A. (2002): Effects of forage particle size 

and grain fermentability in midlactation cows. I. Milk production and diet digestibility. 

J. Dairy Sci. 85: 1936-1946. 

9. Lammers, B.P., Buckmaster, D.R., Heinrichs, A.J. (1996): A simplifi ed method for the 

analysis of particle sizes of forage and total mixed rations. J. Dairy Sci. 79: 922-928. 

10. Mertens, D.R. (1997): Creating a system for meeting the fi ber requirements of dairy 

cattle. J. Dairy Sci. 80:1463-1482. 

11. National Research Council (2001) : Nutrient Requirements of Dairy Cattle. 7th rev.ed. 

Natl. Acad. Press, Washington, DC. 

12. 

Stojanović, B., Grubić, G., Đorđević, N., Glamočić, D., Lević, J., Sredanović, S. 

(2008): Stepen usitnjenosti kabastih hraniva u kompletnom obroku za krave u laktaciji. 

Simpozijum - Stočarstvo, veterinarstvo, i ekonomika u proizvodnji zdravstveno 

bezbedne hrane. Zbornik kratkih sadržaja str.179. Univerzitet u Novom Sadu 

Poljoprivredni fakultet. 

13. Stojanović, B., Grubić, G. (2008): Ishrana Preživara-Praktikum. Univerzitet u Beogradu 

Poljoprivredni Fakultet, 2008. 

14. Stojanović, B., Grubić, G., Đorđević, N. (2002): Hranidbene karakteristike vlakana u 

obrocima za krave. Biotechnology in Animal Husbandry 18(5-6), p. 221-229, 2002. 

15. Yang, W.Z., Beauchemin, K.A. (2006): Increasing the physically effective fi ber content 

of dairy cow diets may lower effi ciency of feed use. J. Dairy Sci. 89: 2694-2704. 

16. Yang, W.Z., Beauchemin, K.A., Rode, L.M. (2001): Effects of grain processing, forage 

17. 

to concentrate ratio, and forage particle size on rumen pH and digestion by dairy cows. 

J. Dairy Sci. 84: 2203-2216. 

Yansari, A.T., Valizadeh, R., Naserian, A., Christensen, D.A., Yu, P., Shahroodi, 

F.E. (2004): Effects of alfalfa particle size and specifi c gravity on chewing activity, 

digestibility, and performance of Holstein dairy cows. J. Dairy Sci. 87: 3912-3924.


UDC: 636.2/.085.52:591.53 


PHYSICAL FORM OF FORAGE AND TOTAL MIXED RATION 

FOR LACTATING DAIRY COWS 

Summary 

B. Stojanović, G. Grubić, N. Đorđević, A. Božičković * 

The researching results of forage - corn silage and alfalfa haylage physical form, 

at 4 dairy farms of PKB-Corporation in Belgrade, are shown in this paper. The particle 

size of total mixed ration (TMR) for dairy cows in the fi rst stage of lactation (10-60 

days) was also determined in this study. For forage and total mixed ration particle length 

determination the system of sieves-Penn State Particle Separator (PSPS) was used. It was 

concluded that at only one of four dairy farms the relative portion of corn silage and TMR 

fractions was within the recommended value. All samples of alfalfa haylage were different 

from the optimal ratio range for some physical fractions. The high values were found for 

correlation coeffi cients between the particle size of corn silage and TMR (r=0,97), and 

alfalfa haylage and TMR (r=0,94). It can be concluded that during preparation process of 

forages and improvement of physical form of corn silage and alfalfa haylage is necessary, 

and also improvement of total mixed ration physical form, using PSPS sieve system. 

Key words: cows, nutrition, particle size, total mixed ration, silage, haylage. 

* Bojan Stojanović, M.Sc., Goran Grubić, Prof. Ph.D., Nenad Đorđević Prof. Ph.D., Aleksa 

Božičković, B.Sc., Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun. 

This paper is financed by project of the Ministry of science and technological development of Republic 

of Serbia No. TR – 20106. 

55

56 



SAVREMENI ADITIVI ZA SILAŽU 

UDK: 636.085.52+661.155:549.67 

Pregledni rad 

N. Đorđević, G. Grubić, B. Stojanović, M. Radivojević, A. Božičković ∗ 

Izvod: U radu je dat pregled aditiva koji se danas najviše koriste pri siliranju. 

Najaktuelniji su, širom sveta, biološki dodaci (bakterijsko-enzimski inokulanti). Koriste 

se radi intenzifi kacije fermentacije u biljnom materijalu koji se teže silira (leguminoze), 

kao i u cilju povećanja aerobne stabilnosti kukuruzne silaže (najčešće spremana vrsta 

slaže kod nas). Osim ovih dodataka, u Srbiji se nekoliko godina intenzivno ispituju aditivi 

na bazi zeolita. Dobijeni rezultati govore o smanjenju količine nekih mikotoksina u silaži 

sa dodatim sredstvima na bazi zeolita. Pored toga, dokazano je i smanjenje proteolitičkih 

procesa, što je naročito bitno za silaže kukruuza sa dodatom ureom. 

Ključne reči: silaža, aditivi, inokulanti, zeoliti. 

Uvod 

Na početku XXI veka tehnologija siliranja dobija novu dimenziju značaja 

zahvaljujući svetskom trendu korišćenja konzervisane kabaste hrane, pre svega silaže, 

tokom cele godine, u cilju maksimalno stabilne proizvodnje mleka (Đorđević i Dinić, 

2003). Razvoj tehnologije siliranja počinje u drugoj polovini XIX veka, a puni procvat 

doživljava tek u drugoj polovini XX veka. Glavni ograničavajući faktor širenju ove 

tehnologije nekada, pa čak i danas, jeste nepostojanje adekvatne mehanizacije i 

odgovarajućih objekata, ali i nedovoljno poznavanje osnovnih principa siliranja. U toku 

razvoja tehnologije siliranja bilo je mnoštvo eksperimenata, čiji su rezultati uspešno 

iskorišćeni u praksi (hemijski konzervansi na bazi organskih kiselina, ugljenohidratni 

dodaci, provenjavanje, biološki preparati) ili potpuno napušteni kao pogrešni (siliranje 

uz korišćenje električne struje) ili nepraktični (mineralne kiseline). Danas se u Evropi ali 

i širom sveta potenciraju biološki preparati i organske kiseline, a glavni cilj savremenih 

tehnologija jeste dobijanje što kvalitetnije silaže, uz maksimalnu aerobnu stabilnost i 

hranljivu vrednost (Đorđević i sar., 2006). 

∗ Prof. dr Nenad Đorđević, vanredni profesor, prof. dr Goran Grubić, redovni profesor, mr Bojan 

Stojanović, asistent, Aleksa Božičković, dipl.inž., asistent-pripravnik, Poljoprivredni fakultet, Beograd - Zemun; 

Mihailo Radivojević, dipl. inž, PKB Agroekonomik, Padinska Skela – Beograd. 

Ovaj rad je deo rezultata projekta TR-20106, koji je finansiralo Ministarstvu za nauku i tehnološki 


57

58 

Korišćenje biloloških preparata 


Prednost bioloških dodataka u odnosu na hemijske konzervanse je pre svega u 

tome što ne ostavljaju rezidue i ne utiču negativno na zdravlje životinja i kvalitet njihovih 

proizvoda, pa iz tog razloga u sve većoj meri potiskuju hemijske konzervanse, bez obzira 

na njihovu manju efi kasnost, i koriste širom sveta (Wilkinson and Toivonen, 2003). U 

domaćim eksperimentima je potvrđen pozitivan uticaj korišćenih bioloških preparata 

(Đorđević 1995; Đorđević i sar., 2000; 2001; 2002; 2003-c), a uveliko se primenjuju 

i u praksi (Đorđević i Dinić, 2003). Upotrebom odabranih sojeva homofermentativnih 

mlečnih bakterija postiže se intenziviranje usmeravanje fermentacija, pre svega u 

hranivima koja ne sadrže dovoljno fermentabilnih ugljenih hidrata, ili su zbog prethodne 

termičke obrade praktično sterilna (Đorđević i sar., 1994). Najveći efekti bakterijske 

inokulacije se ispoljavaju kod hraniva koja se sama teško siliraju, pre svega leguminoza, 

jer se upotrebom homofermentativnih kultura najefi kasnije koriste prisutni rastvorljivi 

ugljeni hidrati, koji su inače na samoj granici šećernog minimuma. Osim toga, broj 

epifi tnih mlečnokiselinskih bakterija na živim biljkama iznosi svega 10-10 2 bakterija po 

gramu zelene mase, dok je broj enterobakterija daleko veći, 10 2 -10 7 po gramu (Jambor i 

Šiške, 1997). 

Bakterijski inokulanti su prvi put primenjeni početkom XX veka u Francuskoj pri 

siliranju repinih rezanaca (Goodrich et al., 1978). Klimmer (1926) preporučuje upotrebu 

bakterija mlečne kiseline naročito za ona hraniva koja su zbog prethodne termičke obrade 

praktično sterilna (na primer paren krompir). U bivšoj Jugoslaviji Balzer i sar. (1962) 

su među prvima ispitivali efekte korišćenja inokulanata u kombinaciji sa melasom. 

Prvobitni preparati na bazi bakterija mlečne kiseline sadržali su homofermentativne 

mikroorganizme, u monokulturi ili kao kombinacija više vrsta. Naime, u većini 

eksperimenta je dokazano da su kombinacije različitih bakterija fl eksibilnije u pogledu 

izbora hranljivih materija, temperaturnog intervala i drugih uslova, odnosno, dopunjuju 

se u različitim aspektima svoje aktivnosti, u odnosu na monokulture. Savremeni biološki 

preparati sadrže Lactobacillus plantarum i druge Lactobacillus vrste, u kombinaciji sa 

Enterococcus, Lactococcus i Pediococcus vrstama (McDonald et al., 1991). 

U narednoj fazi razvoja ove tehnologije javlja se trend kombinovanja bakterija 

mlečne kiseline sa celulolitičkim enzimima. Upotrebom ovakvih preparata dolazi 

do smanjenja količine ADF i NDF vlakana (Pys et al., 2002), povećanja količine 

fermentabilnih šećera (Stokes and Chen, 1994), veće produkcije mlečne kiseline (Avasi et 

al., 1999), veće svarljivosti tako tretiranih silaža (Fredeen and McQueen, 1993), i boljih 

proizvodnih rezultata (Hoffman et al., 1995). 

U zadnje vreme za silažu kukuruza postaju aktuelni dodaci na bazi 

heterofermentativnih mlečnih bakterija. Naime, problem kod dobro konzervisanih silaža, 

naročito uz primenu homofermentativnih mlečnih inokulanata je smanjena aerobna 

stabilnost u odnosu na neinokulisane silaže. Merry i sar. (1997) navode da sirćetna, 

buterna, a naročito propionska kiselina imaju veće fungicidno dejstvo u odnosu na 

mlečnu, te su u određenim količinama čak i poželjne u silažama. Upravo iz tog razloga


heterofermentativne mlečnokiselinske bakterije mogu imati pozitivan značaj za aerobnu 

stabilnost silaža (Elferink et al., 1997). U više ogleda je potvrđeno da inokulacija sa 

Lactobacillus buchneri popravlja aerobnu stabilnost silaža različitih biljnih vrsta, i to 

silaže trava (Honig, 1990), kukuruza (Reis et al., 2005), ječma (Kung and Ranjit, 2001) i 

lucerke (Kung et al., 2003). 

Propionska kiselina je poznata kao veoma efi kasno fungicidno sredstvo, te se 

koristi kao konzervans za stočnu hranu. To je podstaklo naučnike na ideju da se ispita 

mogućnost korišćenja propionskih bakterija kao inokulanata u cilju povećanja aerobne 

stabilnosti silaže. Tako, na primer, Filya i sar. (2005) su ustanovili značajnu prednost 

korišćenja Propionibacterium acidipropionici u odnosu na Lactobacillus plantarum pri 

siliranju pšenice, sirka i kukuruza (tabela 1). 

Tab. 1. Rezultati testa aerobne stabilnosti (5 dana) silaža (Filya i sar., 2005) 

The results of the aerobic stability test (5 days) of the silage (Filya et al., 2005) 

Vrsta materijala 

Forage type 

Tretman 

Treatment 

pH 

CO 2, (g/kg SM) 

CO 2, (g/kg DM) 

Kvasci 

Yeasts 

Log cfu/g 

Plesni 

Moulds 

Pšenica 

Wheat 

Kontrola 

Control 

5,2ab 14,8b PAB 4,9 

5,2 4,0 

b 4,1c LAB 5,3 

60 


mineralnih sirovina iz Beograda došla je na ideju da se zeoliti koriste i kao dodaci pri 

spremanju silaže, pre svega u cilju smanjenja negativnog dejstva plesni. Ovakva ideja je 

postala sastavni deo Tehnološkog projekta (2002.-2004.), kojeg je fi nansiralo Ministarstvo 

za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije. Ispitivanja su nastavljena i u narednom 

istraživačkom periodu (2005.-2007), pri čemu je težište pomereno na status azotnih 

frakcija u silažama. Dosadašnja istraživanja su obavljena pri siliranju cele biljke kukuruza 

(Adamović i sar., 2001; Đorđević i sar., 2004-a; 2006-a,b), klipa kukuruza (Đorđević i 

sar., 2007-a), lucerke (Đorđević i sar., 2003-a,b; 2004-b; 2005) i sirovih repinih rezanaca 

(Koljajić i sar., 2002; 2003) Rezultati koji su pri tome dobijeni ukazuju da dodaci na 

bazi zeolita pokazuju višestruko pozitivno dejstvo: adsorbuju mikotoksine, adsorbuju 

amonijak i vezujući vlagu favorizuju mlečnokiselinsko vrenje. Naročito je značajna 

mogućnost kombinovanja zeolita i uree, pri čemu se značajno smanjuje proteoliza. Tako, 

na primer, Đorđević i sar. (2006-b) su pri siliranju kukuruza utvrdili da povećane količine 

dodate uree (10 g/kg silirane mase), u odnosu na preporučenu (5 g/kg silirane mase), 

ne pogoršavaju kvalitet silaža, a da istovremeno povećavaju količinu sirovih proteina 

za 100%. Đorđević i sar. (2007-b) su pri siliranju kukuruza, lucerke i engleskog ljulja 

kao dodatke koristili pojedinačno ili u kombinaciji inokulante i Minazel i dokazali da 

ovi aditivi dovode do intenziviranja fermentacije, ograničavanja proteolize i popravljanja 

kvaliteta silaža (tabela 2). 

Tab. 2. Biohemijske promene u silažama sa dodatkom inokulanata i 

Minazela, g/kg DM (Đorđević i sar., 2007) 

Biochemical changes in silages with inoculant and Minazel 

addition, g/kg DM (Đorđević et al., 2007) 

Materijal 

Material 

Kukuruz 

Maize 

Lucerka 

Lucerne 

Engleski 

ljulj 

Perennial 

ryegrass 

Tretmani 

Treatment 

Inokulant 

Inoculant 

Zeolit 

Zeolite 

pH 

NH 3 -N, 

g/kg 

∑N 

Mlečna 

kiselina 

Lactic 

acid 

Slobodna 

Free 

Sirćena kiselina 

Acetic acid 

Vezana 

Bound 

Ukupna 

Total 

Buterna 

kiselina 

Butyric 

acid 

- - 3,76a 67,11a 49,27b 13,88a 7,77b 21,65a 0,00 

+ - 3,63b 54,83b 55,67a 12,28a 6,12b 18,40a 0,00 

+ + 3,65b 48,24c 54,62a 6,46b 10,11a 16,57b 0,00 

- - 5,20a 247,96a 28,69b 4,65a 43,59a 48,24a 0,00 

+ - 5,24a 213,81b 36,26a 4,14a 45,58a 49,72a 0,00 

+ + 5,22a 212,46b 40,28a 6,18a 48,32a 54, 50a 0,00 

- - 4,11a 131,78a 26,68a 5,78a 40,35a 46,13a 0,00 

+ - 4,02b 111,22b 30,46a 6,03a 38,24a 44,27a 0,00 

+ + 4,04b 98,92c 27,98a 5,54a 41,72a 47,26a 0,00 

a,b,c = vrednosti u istoj koloni (za istu biljnu vrstu) sa različitim slovima su signifi kantno 

različite (P

Zaključak 


Savremeni trendovi u tehnologiji siliranja hraniva baziraju se na najnovijim 

naučnim i tehničkim dostignućima. Različiti postupci su najpre ispitani u eksperimentima, 

a zatim uvedeni u praksu. U tom pogledu vršena su brojna domaća istraživanja, u skladu 

sa specifi čnim uslovima, a tako stečena znanja su pretočena u konkretne preporuke, koje 

se uveliko primenjuju u našoj praksi. Danas se uveliko koriste dodaci na bazi inokulanata 

kojima se intenzivira fermentacija u lucerkinim silažama i popravlja aerobna stabilnost 

u kukuruznim silažama. Dodaci na bazi zeolita vezuju mikotoksine iz silaže i smanjuju 

stepen proteolize. Ova njihova osobina može biti naročito značajna pri istovremenom 

dodavanju uree u cilju oplemenjivanja kukuruzne silaže neproteinskim azotom. 

Literatura 

1. Adamović, M., Nešić, S., Stoićević, Lj., Tomašević-Čanović, M. (2001) : Uticaj 

organski modifi kovanog mineralnog adsorbenta mikotoksina “Minazel Plus” na 

kvalitet silaže biljke kukuruza. Arhiv za poljoprivredne nauke. 62, 220: 317-324. 

2. Avakumović, Đ., Rajić, I., Vidović, V., Daković, A., Tomašević-Čanović, M. (2002): 

Effects of dietary inclusion of organo-zeolite on the production results of various 

categories of swine consuming feed contaminated with zearalenone. 6th Int. conf. 

occurr., prop. and utiliz. of nat. zeolites Thessaloniki. 

3. Avasi, Z., Szühcsne, J., Marky-Zajne, I.K. (1999) : Ensilage of lucerne by biological 

preservatives. 9. Medzinarodne sympozium “Konzervovanie objemovych krmiv” – 

Nitra, 6.-8. september 1999. Zbornik referatov, 142-143. 

4. Balzer, I., Prebeg, M., Prša, M. (1962) : Pokusno siliranje lucerke uz dodatak melase 

i čistih kultura bakterija mlečnokiselog vrenja. Veterinaria-Sarajevo, 4: 459-463. 

5. Đorđević, N., Koljajić, V., Šestić, S. (1994) : Mogućnost i perspektive korišćenja 

mlečnih inokulanata pri siliranju hrane. Biotehnologija u stočarstvu. 1-2: 152-159. 

6. Đorđević, N. (1995) : Effects of conserving lucerne with different dry matter content. 

Review of research work at the faculty of agriculture. 40, 1: 93-107. 

7. Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M. (2000) : Infl uence of wilting, inoculant and 

carbohydrate additives on lucerne silage quality. 51th Annual Meeting of EAAP. The 

Hague, 21-24 August 2000. Abstract no. 168. 

8. Đorđević, N., Grubić, G., Pavličević, A., Koljajić, V. (2001) : Uticaj bakterijskoenzimskog 

inokulanta na hemijski sastav i kvalitet silaža lucerke i krompira. Arhiv 

za poljoprivredne nauke, 62, 216-217: 85-92. 

9. Đorđević, N., Grubić, G., Glamočić, D., Dujić, D. (2002) : Efekti siliranja različitih 

hraniva sa dodatkom bakterijsko-enzimskog inokulanta. Naučno-stručno savetovanje 

agronoma Pepublike Srpske sa međunarodnim učešćem: Valorizacija resursa za 

proizvodnju hrane u Republici Srpskoj, Teslić, 12-15.mart 2002. Zbornik rezimea, 

81. 

10. Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, Dinić, B., Lazarević, D. (2003-a) : Intensity 

of biochemical changes in lucerne silages with addition of zeolite and formic acid. 

11 th International symposium “Forage conservation. 9th-11th September 2003, Nitra, 

Slovak Republic. Str. 132-133. 

61

62 


11. Đorđević, N., Adamović, M., Grubić, G., Kolajić, V., Bočarov-Stančić, A. (2003-b): The 

infl uence of Min-A-Zel Plus on biochemical, microbiological and mycotoxicological 

parameters of lucerne silages. Journal of Agricultural Sciences 48, 2. 

12. Đorđević, N., Grubić, G., Dinić, B., Negovanović, D. (2003-c) : The infl uence of 

inoculation on chemical composition and quality of silages made from soybean 

and entire maize plant. 7th International Symposium “Modern Trends in Livestock 

Production. Belgrade, October 2003. Strana 499. 

13. Đorđević, N., Dinić, B. (2003) : Siliranje leguminoza-monografi ja. Institut za 

istraživanja u poljoprivredni SRBIJA. Vizartis-Beograd. 

14. Đorđević, N., Adamović, M., Grubić, G., Bočarov-Stančić, A. (2004-a) : Uticaj 

organozeolita i uree na hemijski sastav i kvalitet silaže cele biljke kukuruza. 

Biotehnologija u stočarstvu. 20, 5-6: 187-194. 

15. Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M., Koljajić, V. (2004-b) : The infl uence of 

min-a-zel plus and maize meal addition on quality of lucerne silage. Journal of 

Agricultural sciences. 49, 2: 187-192. 

16. Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M. (2005) : The infl uence of zeolite addition on 

quality of fresh lucerne silage. Acta agriculturae Serbica , 10, 19: 25-31. 

17. Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M., Stojanović, B., Lalović, M. (2006-a) : 

18. 

Promene kvaliteta i kvantiteta azotnih materija u silažama kukuruza sa dodatkom 

uree i organozeolita. XX savetovanje agronoma, veterinara i tehnologa, Padinska 

skela, 16-17.02.2006. Zbornik radova, 12, 3-4: 29-36. 

Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M., Nježić, D., Nježić, A., Stojanović, B. 

(2006-b): The infl uence of addition of zenural 70, urea and min-a-zel plus on 

chemical composition and quality of whole maize plant silage. Journal of Agricultural 

Sciences. 51, 1: 71-78. 

19. Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M., Cilev, G., Stojanović, B. (2007-a) : Infl uence 

of additional urea and organic zeolite on silage quality prepared from whole maize 

plant and maize ear. III Symposium of Livestock Production with International 

Participation, Hotel desaret, Ohrid, Macedonia, 12.-14.09.2007. Proceedings, 453- 

457. 

20. Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M., Stojanović, B. (2007-b) : The infl uence 

of inoculant and zeolite supplementation on quality of silages prepared from 

whole maize plant, lucerne and perennial ryegrass. I international congres: Food, 

Technology, Quality and Safety. Novi Sad, hotel Park, 13-15.XI. 2007. Proceedings, 

51-56. 

21. Elferink, S.JW.H.O., Driehuis, F., Spoelstra, S.F. (1997) : Improving aerobic stability 

of maize silage with heterofermentative lactic acid bacteria as inoculant. Proceedings 

of the 8th International symposium Forage coservation. Research Institute of Animal 

Nutrition, Ltd. Pohorelice. 130-131. 

22. Filya, I., Sucu, E., Karabulut, A. (2005) : Improving aerobic stability of whole- 

crop cereal silages. Silage production and utilisation. Proceedings of the XIVth 

International silage conference, asatellite workshop of the XXth international 

grassland congres, juli2005. Belfast, Northern Ireland. 221. 

23. Fredeen, A.H., McQueen, R.E. (1993) : Effect of enzyme additives on quality of alfalfa/ 

grass silage and dairy cow performance. Canadian Animal Science. 73: 581-591.


24. Goodrich, R. D., Burghardi, S. R., Meiske, J. C. (1978) : Nitrogen and microbe 

additions to silage. Proc. Mariland Nutr. Conf. 

25. Honig, H. (1990) : Evaluation of aerobic stability. In Proceedings of the EUROBAC 

Conference, Uppsala, 1986 (Eds. S. Lindgren and K. Lunden Petterson), Grovfoder, 

Grass and Forage Reports, Special issue, 3, 1990, 76-82, Swedish University of 

Agricultural Sciences. 

26. Hoffman, P.C., Welch, D.A., Brehm, N.M. (1995) : Potential of enzyme mixtures to 

improve silage quality and lactation performance of dairy cattle. Journal of Production 

Agriculture. 8, 4: 552-557. 

27. Jambor, V., Šiške, V. (1997) : The effect of the level of multistrain lactic acid bacteria 

inoculant on the fermentation process in maize silage. Proceedings of the 8th International symposium Forage coservation. Research Institute of Animal Nutrition, 

Ltd. Pohorelice. 120-121. 

28. Klimmer, M. (1926) : Nauka o hranjenju korisnih životinja. Ministarstvo poljoprivrede 

i voda. Sarajevo. 

29. Koljajić, V., Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M. (2002) : Kvalitet silaža sirovih 

repinih rezanaca sa dodatkom zeolita. Mlekarstvo, 11: 325-330. 

30. Koljajić, V., Đorđević, N., Grubić, G., Adamović, M. (2003) : The infl uence of zeolite 

on the quality of fresh beet pulp silage. Journal of agricultural sciences 48, 1: 77- 

84. 

31. Kung, L.Jr., Ranjit, N.K. (2001) : The effect of Lactobacillus buchneri and other 

additives on the fermentation and aerobic stability of barley silage. Journal of Dairy 

Science. 84: 1149-1155. 

32. Kung, L.Jr., Taylor, C.C., Lynch, M.P., Neylon, J.M. (2003) : The effect of treating 

alfalfa with Lactobacillus buchneri 40788 on silage fermentation, aerobic stability, 

and nutritive value for lactating dairy cows. Journal of Dairy Science. 86: 336-343. 

33. McDonald, P., Henderson, A. R., Heron, S. J. E. (1991) : The biochemistry of silage 

(second edition). Chalcombe Publications. 

34. Merry, R.J., Lowes, K.F., Winters, A.L. (1997): Current and future approaches 

to biocontrol in silage. Proceedings of the 8th International symposium Forage 

coservation. Research Institute of Animal Nutrition, Ltd. Pohorelice. 17-27. 

35. Obradović, S. (2003) : Uticaj dodavanja zeolita u hranu i vodu na proizvodne rezultate 

kalifornijske pastrmke (Oncorhynchus mykiss Walbaum). Doktorska disertacija. 

Poljoprivredni fakultet-Zemun. 

36. Pešev, S., Ilić, Z., Simeonova, V., Milošević, B., Spasić, Z. (2005) : The infl uence of the 

zeolite type »Tufozel« on dairy cows reproductive characteristics. 8th International 

Symposium modern trends in livestock. Belgrade, Zemun, Serbia and Montenegro, 

5.-8.10.2005. Biotechnology in animal husbandry, 21, 5-6, 1: 19-24. 

37. Pys, J., Migdal, W., Pucek, T., Živković, B., Fabjan, M., Kosovac, O., Radović, Č. 

(2002): Effect of lactic acid bacterial inoculant with enzyme and rolled barley additive 

on the chemical composition and protein degradation of alfalfa silage. Biotechnology 

in Animal Husbandry. 18, 3-4, 33-44. 

38. Radović, V., Rajić, I., Bošković-Bogosavljević, S. (2004) : Minazel plus u ishrani 

ćuraka u tovu, uticaj na proizvodne osobine. Biotehnologija u stočarstvu, 20, 5-6: 

259-263. 

63

64 


39. Reis, R. A., Almeida, E. O., Siqueira, G. R., Bernardes, T. F., Janusckiewicz, E. R., 

Roth, M. T. P. (2005): Microbial changes and aerobic stability in high moisture maize 

silages inoculated with Lactobacillus buchneri. Proceedings of the XIVth International 

Silage Conference, a satellite workshop of the XXth International Grassland Congress, 

July 2005, Belfast, Northern Ireland. Pp. 223. 

40. Spalević, Lj., Sinovec, Z. (2005) : Preveniranje štetnih efekata mikotoksina primenom 

različitih antimikotoksičnih sredstava u hrani odgojenih piladi. Simpozijum: 

»Stočarstvo, veterinarstvo i agroekonomija u tranzicionim procesima«. Herceg Novi, 

19.-24.jun 2005. Zbornik kratkih sadržaja, 85. 

41. Stojković, J., Adamović, M., Lemić, J., Jašović, B. (2005) : The effect of natural 

zeolite on fattening lambs production results. 8th International Symposium Modern 

Trends In Livestock. Belgrade, Zemun, Serbia and Montenegro, 5.-8..10.2005. 

Biotechnology in animal husbandry, 21, 5-6, 1: 49-52. 

42. Stokes, M.R., Chen, J. (1994) : Effects of an enzyme-inoculant mixture on the course 

of fermentation of corn silage. Journal of Dairy Science. 77, 11: 3401-3409. 

43. Wilkinson, J.M., Toivonen, M.I. (2003) : World silage-a survey of forage conservation 

around the world. School of Biology, Universiti of Leeds, Leeds, LS2 9JT, United 

Kingdom.


UDC: 636.085.52+661.155:549.67 

Review paper 

CONTEMPORARY SILAGE ADDITIVES 

N. Đorđević, G. Grubić, B. Stojanović, M. Radivojević, A. Božičković ∗ 

Summary 

The overview of additives used in silage preparation is presented in the paper. 

Those most present around the world these days are biological additives (bacterialenzymatic 

inoculants). They are used to enhance the fermentation in the plant material 

which is diffi cult to ensile (leguminous), and also in order to increase aerobic stability in 

maize silage (which is the most common in our country). Aside from those mentioned, 

also the additives based on zeolite are intensively investigated in Serbia. The obtained 

results show the decrease in some mycotoxin contents in silages with the zeolite added. It 

is also confi rmed that those additives decrease proteolytic activity, which is particularly 

important in maize silage with urea added. 

Key words: silage, additives, inoculants, zeolite. 

∗ Nenad Đorđević, Prof. Ph.D, Goran Grubić, Prof. Ph.D., M.Sc. Bojan Stojanović, asistant, Aleksa 

Božičković, B.Sc, associate, Facilty of Agriculture, Zemun –Belgrade; Mihailo Radivojević, B.Sc, Institute 

PKB Agroekonomik, Padinska Skela – Belgrade. 

This paper is financed by project of the Ministry of Science and Technological Development of 

Republic of Serbia No. TR-20106. 

65

66 



UDK: 637.5/12+546.23:665.12 

Pregledni rad 

DOBIJANJE MLEKA I MESA SA OSOBINAMA 

FUNKCIONALNE HRANE 

Lj. Sretenović, S. Aleksić, D. Ružić - Muslić, M. M. Petrović, V. Pantelić, 

R. Beskorovajni, R. Đedović ∗ 

Izvod: Nekretanje, zagađeni vazduh i voda, velika količina aditiva i rezidue 

pesticida u hrani karakteristike su urbanog načina života i oni deluju destruktivno na naš 

organizam. Takođe, oksidativni stres kao deo normalnog metabolizma oslobađa veliku 

količinu slobodnih radikala koje organizam često nije sposoban da neutrališe, dovodi do 

najtežih bolesti koje poprimaju razmere epidemije. U ovakvim uslovima življenja nauka 

pronalazi načine kako da putem hrane, pre svega osnovnih životnih namirnica mleka i 

mesa, popravi njen kvalitet, obogaćujući je pojedinim elementima koji su od vitalnog 

značaja za naše zdravlje, a time utiče i na prevenciju bolesti i usporavanje procesa 

starenja. 

Jedan od načina je i korišćenje funkcionalne hrane koja po defi niciji predstavlja hranu 

koja pored osnovne hranljive vrednosti treba da sadrže i takve sastojke koji utiču na 

popravljanje opšteg zdravstvenog stanja pa i lečenja mnogih bolesti. 

U radu je na revijalan način predstavljen značaj organski vezanog selena i 

omega-3 masnih kiselina u mleku i mesu dobijenih od životinja u čije obroke se uključuju 

ove materije koje se izlučuju u njihove proizvode. Selen i omega-3 masne kiseline su od 

esencijalnog značaja ne samo za ljude već i za životinje, tako da jednovremeno značajno 

popravljaju njihove zdravstvene, produktivne i reproduktivne performanse 

Ključne reči: funkcionalna hrana, organski selen, omega-3 masne kiseline 

Uvod 

Savremen način života postavlja nove zahteve u svim oblastima življenja, a 

naročito u ishrani, i to u svim njenim segmentima, od broja obroka, vrste hrane koju 

upotrebljavamo a naročito njenog kvaliteta. 

U stručnoj literaturi je 80-tih godina prošlog veka prvi put u Japanu uveden 

pojam “funkcionalna hrana” koja treba da označi onu hranu koja osim svoje nutritivne 

vrednosti ima i povoljan efekat na telesno i mentalno zdravlje. Preciznije rečeno, ova 

hrana treba da se sastoji od funkcionalnih namirnica koje moraju da imaju određena 

svojstva. One su sastavni deo svakodnevne ishrane i isključivo su prirodnog porekla, 

∗ Dr Ljiljana Sretenović, naučni savetnik, dr Stevica Aleksić, naučni savetnik, dr Dragana Ružić- 

Muslić, naučni saradnik, dr Milan M. Petrović, naučni savetnik, dr Vlada Pantelić, naučni saradnik, Institut 

za stočarstvo, Beograd-Zemun; mr Radmila Beskorovajni, istraživač saradnik, Institut PKB Agroekonomik, 

Padinska Skela; prof. dr Radica Đedović, Poljoprivredni fakultet, Beograd - Zemun. 



67

68 


tj. ne smeju da se sastoje od tableta, kapsula, rastvora, praškova i sl. Ova hrana treba da 

doprinese poboljšanju telesnih funkcija, podizanju imuniteta, bržem oporavku od bolesti, 

usporavanju procesa starenja i sl. Funkcionalna hrana treba da sadrži obilje funkcionalnih 

namirnica, mora da se odlikuje unosom adekvatnih količina hrane, raznovrsnošću, kao i 

pravilnom zastupljenošću u ishrani. 

Da bismo razumeli značaj korišćenja funkcionalne hrane i sve veći interes za 

njeno korišćenje potrebno je da objasnimo neke pojmove. Poslednjih godina medicina 

i druge nauke posebnu pažnju obraćaju pojavi koja je nazvana “oksidativni stres” i 

čije razumevanje je važno za poznavanje opštih principa funkcionisanja organizma. Za 

razumevanje pojave oksidativnog stresa moramo da uvedemo dva pojma a to su “slobodni 

radikali” i “antioksidansi”. Slobodni radikali su molekuli velike reaktivnosti, vrlo su 

nestabilni jer imaju nesparene elektrone. Oni u organizmu stupaju u hemijske reakcije 

sa delovima ćelije-proteinima, lipidima, ugljenim hidratima, molekulima DNK, remete 

njihove normalne funkcije i izazivaju različite poremećaje. 

S druge strane, antioksidansi su materije koje pomažu da oštećenja nastala 

dejstvom slobodnih radikala budu što manja. Oni deluju na različite načine u neutralisanju 

slobodnih radikala. Neki od njih sprečavaju stvaranje slobodnih radikala, drugi neutrališu 

već stvorene, a treći pomažu reparaciju i regeneraciju tkiva oštećenih dejstvom ovih 

štetnih agenasa. Zdrav organizam predstavlja laboratoriju koja proizvodi dovoljnu 

količinu antiosidanasa da neutrališe stvorene slobodne radikale. Kapacitet stvaranja 

antioksidanasa je potpuno individualan i uslovljen je različitim faktorima kao što su 

genetika, pol, životno doba, fi zička aktivnost, životne navike a naročito one u ishrani. 

Organizam sadrži enzime (superoksid dizmutazu, katalazu i glutation peroksidazu) koji 

neutrališu delovanje slobodnih radikala. Da bi ovi enzimi mogli da se sintetišu i organizam 

mogao da neutrališe štretne posledice koje izazivaju slobodni radkali neophodno je 

unošenje određenih materija kao što su selen, bakar, mangan, cink. Takođe, odbrambene 

snage organizma su i betakatotin, vitamin C, koenzim Q, lutein, likopen, niacin itd. Kada 

je stanje organizma takvo da postoji povećana produkcija slobodnih radikala i smanjena 

sposobnost neutralizacije i njihovo uklanjanje uz pomoć antioksidanasa, tada govorimo 

o stanju oskidativnog stresa. 

Treba istaći da je oksidativni stress normalna pojava koja se javlja i kod zdravih 

osoba i nastaje kao rezultat normalnog fi ziološkog funkcionisanja u procesu stvaranja 

energije koja nam je neophodna za život. Slobodni radikali normalno nastaju u organizmu 

tokom metaboličkih procesa i nisu a priori štetni, već, naprotiv, imaju i neke korisne 

funkcije, naročito u nekim fazama imunološkog odgovora organizma na porisustvo 

bakterija i virusa. Kada zakažu prirodni mehanizmi odbrane, tj. nivo slobodnih radikala 

prevaziđe kapacitet organizma da ih neutrališe pomoću antioksidanasa tada organizam 

ulazi u zonu povećanog oksidativnog stresa što je preduslov za nastajanje najrazličitijih 

zdravstvenih problema. 

Kako slobodni radikali dovode do oštećenja na molekularnom i ćelijskom 

nivou smatra se da su odgovorni na nastanak mnogih poremećaja zdravlja, pa i stanje 

koje se zove prerano starenje. Savremena medicinska nauka sada nedvosmisleno 

poznaje mehanizme nastanka poremećaja zdravlja i oni su rezultanta izgubljene bitke 

između povećane količine slobodnih radikala u organizmu i njegovih antioksidativnih 

odbrambenih mehanizama.


Pravilnom ishranom možemo znatno da držimo pod kontrolom oksidativni 

status organizma a samim tim i celokupno zdravlje, dok na pojedine faktore kao što 

su pol, genetska predispozicija i životno doba ne možemo da utičemo jer su nam dati 

rođenjem. Zvanična stručna preporuka je da svakodnevno i doživotno treba unositi četiri 

važna antioksidansa i to: vitamin C, betakarotin (prekurzor vitamina A), vitamin E i selen. 

Za sva četiri postoje dokazi da imaju antikancerogena svojstva, kao i da su važni za 

prevenciju kardiovaskularnih bolesti. 

Nauka raspolaže savremenim načinima za laboratorijsko određivanje oksidativnog 

statusa svakog pojedinca kao što je FRAS (Free Radical Analytical System) metoda kojom 

se iz uzorka krvi dobija informacija o nivou opterećenja kojem je organizam izložen. 

Analizom uzorka krvi utvrđuje se prisustvo slobodnih radikala i kapacitet organizma 

da neutrališe opterećenje ukoliko ono postoji. Ova informacija je dragocena jer je ovo 

pravi način da se sačini individualna preporuka za ishranu svakog pojedinca i eventualna 

intervencija koja bi podrazumevala nadoknadu pojedinih mineralno vitaminskih i drugih 

esencijalnih dodataka. 

Kao što je poznato, mleko, proizvodi od mleka i meso obezbeđuju veliki broj 

esencijalnih materija koje imaju direktan uticaj na zdravlje. Koncentracija nekih od 

ovih komponenata može da se poveća obogaćivanjem (dodavanjem), putem genetike ili 

kroz ishranu grla. Potrošači uglavnom radije koriste «prirodne» u odnosu na naknadno 

obogaćene proizvode. U proizvođačkoj praksi je važno da se organizuje proizvodnja koja 

će da obezbedi da se fi ziološki funkcionalne komponente uvek javljaju u istoj koncentraciji. 

U ovom radu će se detaljnije govoriti o organskom selenu i omega-3 masnim kiselinama, 

kao važnim faktorima u podizanju imuniteta i popravljanju opšteg zdravstvenog stanja. 

Organski vezani selen u mleku i mesu i njegov značaj u ishrani ljudi i životinja 

Selen je izuzetno važan mikroelement koji učestvuje u brojnim reakcijama koje 

su od vitalnog značaja za život ćelije. Kao što je napred pomenuto, on je esencijalan 

mineral za sintezu enzima koji učestvuju u neutralizaciji štetnog dejstva slobodnih 

radikala. Takođe je poznato da je selen uključen u stvaranje tokoferola koji igra veliku 

ulogu u oksidoredukcionim reakcijama, vitamin E i selen deluju sinergistički (Nicholson 

et al., 1991). 

Selen pomaže u smanjenju rizika od srčanih bolesti i učestvuje u zaštiti od 

različitih vrsta raka, pomaže u održavanju elastičnosti tkiva, povećava broj spermatozoida, 

i plodnost muškaraca. 

Selen je u organizmu zastupljen u malim koncentracijama, a najveći deo se 

nalazi u glutationperoksidazi (30-40%), enzimu krvi čiji molekul sadrži 4 atoma selena. 

Osnovna uloga mu je zaštita ćelijske membrane od oksidacija masnim peroksidima, a 

najviše je zastupljen u eritrocitima i jetri. Nije još tačno utvrđeno koja je dnevna potreba u 

selenu kod ljudi, ali se veliki broj istraživača slaže da je za zdrave odrasle osobe količina 

od 50-70 μg dovoljna za normalno funkcionisanje. Dnevni unos selena zavisi od starosti, 

pola i fi ziološkog stanja. Tako je pozato da je za trudnice, dojilje i rekovalescente potreban 

veći unos u odnosu na prosečnog zdravog odraslog čoveka. Postoje podaci da je unošenje 

selena u većem delu sveta ispod 200 μg dnevno. Višegodišnja istraživanja Clarka i sar. 

(1998) pokazuju da se unošenjem 200μg selena dnevno mogućnost pojave raka smanjuje 

69

70 


za 50%. Sada se u mnogim zemljama koristi hrana obogaćena selenom kao što je hrana 

za decu, hrana i piće za sportiste (Reilly, 1998). 

S obzirom da je poznato da je naše zemljište siromašno sa selenom, a da ga 

organizam najbolje usvaja kada se unosi putem mesa, mleka i jaja, to je svakako potrebno 

uključiti ga obroke životinja koje ga ekskrimiraju u svoje proizvode (Sretenović i sar., 

2003; Sretenović i sar., 2008a). Pošto se svinjsko i pileće meso troše u velikim količinama 

smatra se da je to jedan od najboljih načina unošenja selena, mada se sve češće govori o 

mleku i mesu obogaćenim selenom. 

Naročito visoka bioiskoristivost selena iz mesa sugeriše na značaj funkcionalne 

hrane bazirane na mesu za povećanje unosa selena u ljudski organizam, a mleko od krava 

kojima je dodavan organski selen može se smatrati načinom za popravljanje statusa 

selena kod ljudi. 

U zemljama sa razvijenim biotehnologijama već duži niz godina koriste se 

proizvodi animalnog porekla, mleko, meso i jaja i preko njih se najprirodnijim putem ovaj 

važan mikroelement unesi u organizam. Pored selena, esencijalne materije kao komponente 

od vitalnog značaja za normalno funkcionisanje organizma, kao što su hrom i omega-3 

masne kiseline, koji često nedostaju u dnevnom obroku, zbog niske bioiskoristivosti, 

dodaju se u obroke životinja, a preko njih izlučuju u proizvode (Sretenović i sar., 2007a; 

Sretenović i sar., 2008b). 

Količina mleka od 200 ml od krava u čije obroke je uključen organski selen 

u obliku Sel-Plex-a (komercijalni naziv preparata selena) (>0,1ppm) može da obezbedi 

više od 20μg selena, što može da bude značajan dodatak u dnevnoj potrebi za selenom. 

Funkcionalna hrana obogaćena sa selenom i drugi antioksidansi može biti naročito korisna 

za one grupe ljudi koji su izloženi riziku od defi cita antioksidanata kao što su hronične 

bolesti (npr. dijabetes), ljudi koji koriste medikamente, stariji ljudi i žene u graviditetu. 

Izuzetno je važan hemijski oblik selena koji se dodaje u obroke životinja i njegovo 

izlučivanje u mleko odnosno meso. Do nedavno selen se koristio u neorganskom obliku 

kao selenit ili selenid, ali je dokazano da umesto antioksidanta deluje kao prooksidant 

koji može da destabilizuje ćelijsku membranu, i ima znatno manju bioiskoristivost. Tako 

npr. istraživanja Beale i sar. (1990) ukazuju da dodavanje neorganskog selena u hranu 

životinjama nije dovodilo do značajnijih rezidua selena u mesu, mleku i jajima. U istom 

radu je naglašeno da je akumulacija selena u mišićima relativno niska. 

Prednosti organskog selena u odnosu na neorganski su te što se u ovom obliku 

nalazi u prirodi, lako se apsorbuje, dobro se zadržava u tkivima kao rezerva, lako se 

prenosi na potomstvo preko kolostruma i mleka. Takođe veća koncentracija selena u 

kolostrumu znači bolji zdravstveni status teladi. 

Organski oblik dovodi do linearnog povećanja selena u mišiću. Ovo je značajno 

radi poboljšanja hranidbenog kvaliteta mesa koje može da bude odličan izvor selena za 

ljudski organizam. 

Sa pojavom kvasca obogaćenog selenom otvorila se mogućnost dodavanja u 

hranu za životinje organski vezanog selena koji je dao značajne efekte u ishrani ne samo 

preživara već i svinja i živine. Dodavanje organskog selena u obroke prasadi duplo je 

povećalo sadržaj selena u mesu u odnosu na prasad koja su dobijala neorganski selen 

(Mahan, 1999). Na isti način jagnjeće meso može da bude obogaćeno sa selenom (Mac 

Pherson et al., 1994).


Da bi se održale dobre proizvodne i reproduktivne performanse životinja njihovi 

obroci moraju biti opskrbljeni sa dovoljnom količinom selena. Po najnovijim preporukama 

NRC (2001) sadržaj selena za sve kategorije goveda treba da iznosi 0,3mg/kg suve materije 

obroka i obavezno je dodavati ga kroz premikse u smeše koncentrata. 

Takođe, dokazano je da se sadržaj selena u mleku povećava za 4-5 puta ako se on 

unosi u organizam životinja u organskom obliku i ima puno opravdanja da se uključi kroz 

mineralnovitaminske premikse u smeše koncentrata za muzne krave. Subklinički defi cit 

očituje se u smanjenju proizvodnje i reprodukcije, a kada nivo u krvi padne na 0.04 ppm, 

javljaju se klinički simptomi nedostatka: muskularna distrofi ja, slabija plodnost goveda, 

povećana pojava mastitisa, zaostajanje posteljice, ovarijalne ciste i povećan broj somatskih 

ćelija u mleku (Žust i sar., 1998). Isti autori ističu da nivo selena u krvi može predstavljati 

dobar kriterijum za snabdevenost organizma sa ovim mikroelementom, a koncentracija selena 

ispod 30 μg/l indicira na defi citarnost ovog mikroelementa u organizmu i može biti uzrok 

muskularne distrofi je kod teladi. Ukoliko ga nema u dovoljnim količinama u korišćenim 

hranivima obavezno je dodavati ga kroz mineralnovitaminsku predsmešu i to u količini od 

300 μg/kg SM. 

Defi cit selena koji se uglavnom vezuje i za defi cit vitamina E je uzrok mnogih 

degenerativnih bolesti kod životinja, a može da prouzrokuje muški i ženski sterilitet i slabiji 

porast životinja (Combs i Combs, 1986). 

Uvažavajući činjenicu da se najveći problemi kod krava dešavaju baš u tranzicionom 

periodu (3 nedelje pre i 6 nedelja posle telenja), najefektnija aplikacija selena je ako se 

započne u zasušenom periodu i nastavi tokom laktacije (Sretenović i sar., 2007; Sretenović i 

sar., 2008). 

Učestvujući u brojnim metaboličkim procesima kao i podižući opštu otpornost 

organizma preko zaštitne uloge epitela mlečne žlezde organski selen utiče ne samo na 

povećanje proizvodnje mleka već znatno popravlja reproduktivne performanse krava, što je 

potvrđeno od strane brojnih autora. 

Na značaj organskog, u odnosu na neorganski, ukazivali su mnogi autori. Tako npr. u 

istraživanjima Sretenovićeve i sar. (1999) uključivanje organski vezanog selena u količini od 30 

mg/kg suve materije obroka u odnosu na neorgansku formu, Na 2 SeO 3 , dovelo je do povećanja 

količine mleka sa 23,69 na 24,52kg (P

72 


U istraživanju koje navodi Donoghue i sar. (1995) krave ogledne grupe koje 

su dobijale organski vezane Cu, Zn i Se u količini od 100, 250 i 2 mg dnevno u odnosu 

na kontrolnu ostvarile su simbolično veću količinu mleka (24,75 : 24,50kg), dok su 

se reproduktivne performanse krava značajno popravile. Tako je koncepcija od prvog 

osemenjavanja kontrolne u odnosu na oglednu grupu krava iznosila 57,7:65,2%; servis 

period 75,5 : 68,8 dana i broj somatskih ćelija 575000 : 317000. 

Omega-3 masne kiseline u mleku i mesu i njihov značaj u ishrani ljudi i životinja 

Kada se govori o zdravoj hrani i njenom uticaju na kvalitet i dužinu života, ne bez 

razloga se kaže da je čovek onoliko star koliko su mu stari krvni sudovi. Tako je dokazano 

da su oboljenja srca i krvnih sudova, kao i pojava ateroskleroze, direktna posledica unočenja 

hrane životinjskog porekla sa visokim sadržajem lipida odnosno zasićenih masnih kiselina, 

posebno određenih oblika holesterola koji je glavni uzrok oboljenja. 

Imajući ovu činjenicu u vidu zadnjih godina u svetu sve značajnije mesto dobijaju 

programi zdrave hrane koja je obogaćena nezasićenim masnim kiselinama, pre svega 

omega-3, jer je nedvosmisleno dokazano da upravo one imaju povoljan učinak na zdravlje 

ljudi (Sretenović, 2005). 

Pored apsolutnog sadržaja omega-3 masnih kiselina u obroku ništa manje nije 

značajan odnos između omega-3 i druge vrste nezasićenih masnih kiselina a to su omega-6 

masne kiseline. 

Interes za omega-3 masne kiseline povezuje se sa proučavanjima koja su 

sprovedena na Grenlandu sada već davne 1970-te godine. Bang i sar. (1980) objavili su da 

eskimsko stanovništvo zapadnog dela Grenlanda ima izvanredno nisku stopu koronarne 

bolesti, i to su doveli u vezu sa njihovom ishranom koja je tradicionalno bogata ribom i 

raznim plodovima mora. Ova vrsta hrane je bogata omega-3 masnim kiselinama koje su 

nazvane eikozapentanoična (EPA) i dokozaheksanoična kiselina (DHA). I rezultati drugih 

populacija kao što su stanovnici Aljaske i Japana, koji se na sličan način, hrane imaju sličnu 

nižu stopu oboljevanja kardiovaskularnog sistema. 

Razumevanje uloge omega-3 masnih kiselina u održavanju zdravlja počinje 

poznavanjem hemijske structure pojedinih masnih kiselina. Omega-3 masne kiseline su 

polinezasićene masne kiseline dugog lanca (LC-PUFAs) koje uključuju: alfa-linoleinsku 

kiselinu (ALA) koja je najpoznatija omega-3 masna kiselina u ishrani ljudi. Ona se 

prvenstveno nalazi u biljnim uljima kao što su orah, leguminoze, povrće, seme lana, nekim 

uljima povrća i žitaricama. Seme lana je najbogatiji izvor alfalinoleinske kiseline sa učešćem 

od preko50% u ukupnom sadržaju masnih kiselina. 

Riba, riblje ulje i ulje algi su najbogatiji izvori EPA-20:5, i DHA-22:6. 

Alfa-linoleinska kiselina (ALA) može da se preko nekoliko stepena promene 

pretvori u telu u EPA i DHA, ali količina nije značajna (manje od pet procenata). Ove tri 

masne kiseline su u cis konfi guraciji. 

ALA ima 3 dvostruke veze i to na 3,6,9 atomu od CH3 terminalnog kraja. 

Ljudsko telo ne može da sintetiše ALA, što je čini “esencijalnom masnom 

kiselinom”što ukazuje na to da je potrebno da se unese hranom. Polinezasićene masne 

kiseline dugog lanca (LC-PUFAs) predstavljaju oko 20 procenata suve materije mozga i 

njihov defi cit je kritičan za razvoj i njegovu funkciju (Belz et al., 2007).


Omega-3 masne kiseline imaju pozitivan efekat na zdravlje srca i potencijalno na 

druge bolesti kao što su kancer, diabetes, kao i neurološka oštećenja. Osobe u posebnim 

fi ziološkim stanjima kao što su graviditet, laktacija, adolescenti, deca, imaju pozitivne 

efekte od konzumiranja omega-3 masnih kiselina u adekvatnim količinama. Hrana koju 

konzumiramo nudi različite izvore, a naučna saznanja o značaju konzumiranja omega-3 

masnih kiselina od strane naročito mlade populacije, uz poštovanje savremenih preporuka, 

može da doprinese podizanju opšteg zdravstvenog stanja nacije. 

Defi cit omega-3 masnih kiselina može da rezultira u neurološkim abnormalnostima 

i retardacijom u rastu, slabost, smanjena mogućnost učenja, poremećaj u motornoj 

koordinaciji, promene u ponašanju, trnjenje ruku i nogu, visoki trigliceridi, visok krvni 

pritisak, edem, suva koža, mentalna zaostalost, imuna disfunkcija. Svi simptomi defi cita 

mogu da nestanu njenim ponovnim uključivanjem u obroke. 

Novi proizvodi hrane kao što su mlečni proizvodi i meso, hrana za decu, hrana 

za bebe, itd., koji se pojavljuju na tržištu sa dodatkom omega-3 masnih kiselina postaju 

sve traženiji zbog činjenice što je poznata njihova pozitivna uloga za ljudsko zdravlje 

(Sretenović i sar., 2007a). Povećanje sadržaja omega-3 masnih kiselina u pojedinim 

namirnicama vrši se ili njihovim dodavanjem u hranu životinja čime njihova tkiva 

odnosno proizvodi kao što su mleko, meso i jaja postaju obogaćeni sa njihovim sadržajem 

ili primenom savremenih biotehnoloških postupaka naročito u selekciji biljaka čime se 

uzgajaju varijeteti koji sintetiše veću količinu ALA, odnosno masnih kiselina koje su 

slične EPA i DHA. 

Kada se radi o obogaćivanju mleka i mesa sa izvorima omega-3 masnih kiselina 

vrlo interesantno istraživanje sproveo je Oba i sar. (2008). Oni su došli do vrlo značajnih 

rezultata upoređivanjem efekata α-linoleinske kiseline u mlečnoj masti Holštajn krava 

u čije obroke je uključeno celo neobrađeno, odnosno prekrupljeno zrno lana u količini 

od 100g po kg suve materije obroka. Problem se javlja zbog specifi čnosti varenja kod 

preživara gde dolazi do biodehidrogenizacije nezasićenih omega-3 masnih kiselina pri 

čemu se smanjuje njihova svarljivost ukoliko se one procesom obrade učine dostupnim 

mikroorganizmima buraga. Radna hipoteza da oba ishrambena tretmana utiču na povećanje 

koncentracije α-linoleinske kiseline u mlečnoj masti (8,3 i 8,6 g/kg -1 ) potvrđena je, a njena 

koncentracija tri puta je veća u odnosu na onu pre ishrambenog tretmana, gde je umesto 

semena lana korišćeno seme suncokreta (2,6 g/kg -1 ). Oba tretmana sa celim neobrađenim 

zrnom lana i prekrupljenim ukazuju na sličan stepen apsorpcije α-linoleinske kiseline 

uprkos slabijoj svarljivosti celog neobrađenog zrna, što se vidi po njegom sadržaju u 

fecesu (259 vs. 129 g dan −1 ; P < 0.001). Prekrupljeno zrno lana ne povećava značajno 

apsorpciju α-linoleinske kiseline u mlečnoj masti, jer se sa povećanjem njegove 

svarljivosti povećava i stepen biodehidrogenizacije u rumenu. Takođe, u istraživanjima 

Petit Helene (2002) ispitani su efekti celog neobrađenog zrna lana kao izvora omega-3 

masnih kiselina u obrocima visokomlečnih krava i upoređeni sa drugim izvorima energije 

kao što je Megalac i mikronizirana soja kao izvori energije. Zaključeno je da uključivanje 

celog zrna lana u obroke krava utiče ne samo na povećanje količine mleka (35,7 kg/dan u 

odnosu na druga dva izvora energije-33,5 i 34,4 kg/dan), već i sadržaja proteina u mleku, 

kao i sniženje odnosa omega-6 i omega-3 masnih kiselina, što ga čini kvalitetnijim sa 

ishrambenog aspekta za ljudsku ishranu. 

Kao što je napred napomenuto pored opskrbljenosti ljudskog organizma sa 

73

74 


dovoljnom količinom omega-3 masnih kiselina ništa nije manje važno koliki je sadržaj 

omega-6 masnih kiselina odnosno njihov međusobni odnos. 

Povećane količine omega-6 polinezasićene masne kiseline i velika vrednost 

odnosa omega-6/omega-3 povezuje se sa patogenezom mnogih bolesti, uključujući 

kardiovaskularne, kancer, zapaljenske i autoimune bolesti. U obrocima savremene 

civilizacije odnos omega-6 i omega-3 je praktično 15:1, dok se odnos 2:1 do 4:1 povezuje 

sa smanjenim mortalitetom od kardiovskulrnih bolesti, sniženim zapaljenskim procesom 

kod reumatoidnog artritisa i smanjenim rizikom od raka dojke. Neki istraživči (Harris et 

al., 2006) smatraju da ovaj odnos ne treba posmatrati tako strogo u smislu koristi od takve 

ishrane, i da je možda bolje povećati unos omega-3 masnih kiselina nego smanjiti unos 

omega-6 masnih kiselina zbog toga što smanjeni unos polinezasićenih kiselina dovodi do 

kardiovaskularnih bolesti. 

Najvažnija i najrasprostranjenija omega-6 masna kiselina je linolenska kiselina i 

njen izomer konjugovana linolenska kiselina (CLA) koja predstavlja familiju od najmanje 

13 izomera linolenske kiseline i uglavnom se nalazi u mesu i mlečnim proizvodima. 

Kao što i samo ime kaže dvostruke veze su konjugovane. Konjugovane masne 

kiseline su polinezasićene masne kiseline kod kojih je najmanje jedan par dvostrukih 

veza odvojen samo jednom zasićenom (single) vezom kao što je slučaj sa konjugovanom 

linolenskom kiselinom, a ne metil grupom (-CH2-) koja razdvaja dvostruke veze u 

nekonjugovanim kiselinama. 

CLA – ima 18 C atoma i 2 dvostruke veze, javlja se u dva izomera u cis i trans 

obliku. 

Antioksidativna i antikancerogena svojstva pripisuju se CLA, a proučavanja 

i rezultati na laboratorijskim životinjama ohrabruju u sprečavanju razvoja tumora na 

dojci, koži i debelom crevu. Evropski tim istraživača na čelu sa švajcarskim naučnikom 

Lukas-om i sar. (2007) izvestio je da je u mleku majki koje su konzumirale mleko i 

meso obogaćeno sa CLA nađeno 50% više ove kiseline, što je od neprocenjivog značaja 

za zdravlje njihove dece. Izuzetno je važno da putem hrane unesemo dovoljnu količinu 

linolenske kiseline CLA jer u suprotnom simptomi defi cita su sledeći: promene na koži 

slično ekcemu, gubitak kose, degeneracija jetre, promene u ponašanju degeneracija 

bubrega, sklonost ka infekcijama, teško zarašćivanje rana, gubitak vode kroz kožu 

povezan sa žeđi, sterilitet kod muškaraca, pobačaji kod žena, promene slične artritisu, 

problemi sa srcem i cirkulacijom kao i zaostajanje u rastu. 

Duži nedostatak linolenske kiseline u obroku je fatalan. Svi simptomi defi cita 

mogu da nestanu njenim ponovnim uključivanjem u obrok. Linolenska kiselina se nalazi 

u semenu suncokreta, tikve, soje, oraha, susama i lana. 

Istraživanja koja se odnose na efekte konjugovane linolenske kiseline u 

obrocima ljudi ukazuju da ona utiče na smanjenje telesne masti, naročito abdominalne 

masti, poboljšava profi l serumskih lipida, i snižava ukupan dotok glukoze (Blankson et 

al., 2000). Maksimalno sniženje telesne masti postiže se kada dnevna doza iznosi 3,4g. 

Međutim, pokazalo se da dodavanje CLA dovodi do povećavanja nivoa C-reaktivnih 

proteina koji moguće da indukuju oksidativni stres(Yoneyama et al., 2007). 

Konjugovana linolenska kiselina se nalazi isključivo u proizvodima životinjskog 

porekla. Dobar izvor CLA su goveđe i ovčije meso i to od onih grla koja su na ispaši i 

ona sadrže znatno veću količinu CLA, u odnosu na grla koja su hranjena koncentratnom


hranom.Ustvari, meso i mlečni proizvodi kod životinja koje su na ispaši mogu da sadrže 

300-500% više CLA u odnosu na goveda koja se hrane obrokom koji se sastoji od 50% 

sena i silaže i 50% koncentratnog obroka (Dhiman, 2001). Generalno kabasta hrana sadrži 

veću koncentraciju (18:3) linoleinske kiseline, dok je linolenska 18:2 sadržana uglavnom 

u žitaricama i semenju. 

Pošto su mleko i mlečni proizvodi bogati u CLA njihovim konzumiranjem 

postižu se terapeutski zdravstveni efekti preko prirodnih proizvoda. Iz ovog razloga postoji 

puno opravdanja da mleko i mlečni proizvodi budu zastupljeni u našem svakodnevnom 

obroku. 

Mada sva složenost dejstva CLA u organizmu još uvek nije potpuno osvetljena, 

široko je među naučnicima prihvaćeno da CLA na neki način predstavlja balans 

negativnim efektima linolenske kiseline i u novijim istraživanjima prepoznaje se kao 

supstanca koja je od velikog značaja za regulaciju metabolizma masti i proteina pa se još 

naziva “faktor rasta”. Kada je bila uključena u obroke dovodila je do povećanja mišićne 

mase i jednovremeno do snižavanja telesne masti, odnosno dovodila je do porasta preko 

povećanja efi kasnosti hrane ( Risérus et al., 2002). 

Sve napred izložene činjenice nedvosmisleno ukazuju da funkcionalna hrana, 

pre svega mleko i meso oboćeni sa pomenutim bioaktivnim dodacima, sve će više 

predstavljati nezamenljivi deo svakodnevnog obroka. 

Literatura 

1. Beltz, B.S., Tlusty, M.F., Benton, J.L., Sandeman, D.C. (2007): Omega-3 fatty acids 

upregulate adult neurogenesis. Neuroscience Letters. 415:154-158. 

2. Bang, H.O., Dyerberg, J., Sinclair, H.M. (1980): The composition of the Eskimo 

food in northwestern Greenland. Am J Clin Nutr. 33: 2657-2661. 

3. Beale, A.M., Fasulo, D.A., Craigmill, A.L. (1990): Effects of oral and parenteral 

4. 

5. 

selenium supplements on residues in meat, milk and eggs. Rev. Environ. Contamin. 

Toxicol. 115:125-150. 

Blankson, H., Stakkestad, J.A., Fagertun, H., Thom, E., Wadstein, J., Gudmundsen, 

O. (2000): “Conjugated linoleic acid reduces body fat mass in overweight and obese 

humans”. Journal of Nutrition 130 (12): 2943–2948. 

Clark, L.C., Dalkin, B., Krongrad, A., Combs, G.F., Turnbull, B.W., Slate, E.H., 

Witherington, R., Herlong, J.H., Janosko, E., Carpenter, D., Borosso, C., Falk, 

S., Rounder, J. (1998): Decreased incidence of prostate cancer with selenium 

supplementation:results of a double-blind cancer prevention trial. Brit. J. Urol. 81: 

730-734. 

6. Combs, G.F., Combs, S.B. (1986): The Role of Selenium in Nutrition. New York: 

Academic Press Inc. 

7. Dhiman, R.T. (2001): Role of diet on conjugated linoleic acid content of milk and 

meat, Journal of Animal Science 79, 168-172. 

8. Donoghue, O., Broph, O., Rath, M., Boland, P. (1995): The effect of proteinated 

minerals Added to the diet on the performance of post-partum dairy cows. Biotehnology 

in The Feed Industry. Procedings of Alltech Eleventh Annual Symposium. 

75

76 


9. Harris, W.S., Assaad, B., Poston, W.C. (2006) : Tissue omega-6/omega-3 fatty acid 

ratio and risk for coronary artery disease. Am J Cardiol. 21;98(4A):19i-26i. 

10. 

Lukas, R., Mueller, A., Barthel, C., Snijders, B., Jansen, M., Paula Simoes-Wust, 

A., Huber, M., Kummeling, I., Von Mandach, U., Steinhart, H., Thijs, C., (2007). 

“Infl uence of organic diet on the amount of conjugated linoleic acids in breast milk”. 

British Journal of Nutrition. 

11. Mahan, D. (1999). Organic selenium: using natures model to redefi ne selenium 

supplementation for animals. In: Biotechnology in the Feed industry. Proc. of the 

15th Annual Symposium (T.P.Lyons and K.A. Jacques, eds.).Nottingham University 

Press, Nottingham, UK.pp. 523-535. 

12. Mac Pherson, A., Drusch, S., Dixon, J., Dunsmuir, J. (1994): Effect of chemical 

form of supplementary selenium on lamb carcass selenium concentration as a 

means of increasing human dietary selenium intake in the UK. 14th Conference on 

Macroelements and Trace Elements. 

13. Nicholson, G., Allen, G., Bush, S. (1991): Comparison of responses in whole blood 

and plasma selenium level during selenium depletion and repletion of growing cattle. 

Can. J. Anim. Sci., 71, 925-929 

14. . NRC (2001): Nutrient requirements od dairy cattle. Nacional Academy Pres. 

Washington. 

15. Oba, M., Thangavelu, G., Dehghan-banadaku, M., Ambrose, J.D. (2008): Unprocessed 

whole fl axseed is as effective as dry-rolled fl axseed at increasing α-linolenic acid 

concentration in milk of dairy cows.Livestock Science. 

16. Petit Helene, V. (2002): Journal od Dairy Science, vol. 85, no6, 1482-1490. 

17. Reilly, C. (1998): Selenium: A new entrant into the functional food arena. Trends 

Food Sci. Technol.9:114-118. 

18. Risérus, U., Smedman, A., Basu, S., Vessby, B. (2003): “CLA and body weight 

regulation in humans”. Lipids 38 (2): 133–137. 

19. Sretenović, Lj., Adamović, M., Jovanović, R., Stoićević, Lj., Grubć, G., Vesna Nikolić 

(1994): Ispitivanje organski vezanog selena u obrocima visokomlecnih krava u ranoj 

laktaciji.VII Savetovanje veterinara Srbije, Zbornik radova, str. 52. 

20. Sretenović, Lj., Jovanović, R., Adamović, M., Milošević, M. (1999): Organically tied 

selenium in high yielding cows nutrition. Biotehnologija u stočarstvu, 69-76. 

21. Sretenovic, Lj. (2003): Primena savremenih biotehnologija u proizvodnji mleka. 

Simpozijum »Savremeni trendovi u mlekarstvu«, Zlatibor, 124-128. 

22. Sretenović, Lj. (2005): Dobijanje mleka sa osobinama funkcionalne hrane putem 

ishrane mlečnih krava. XI Međunarodni simpozijum tehnologije hrane za životinje 

»Obezbeđenje kvaliteta«, Vrnjačka Banja 30 maj-3 jun.149-157. 

23. Sretenović, Lj., Petrović, M.M., Katić Vera (2006): Uticaj pojedinih dodataka hrani u 

cilju popravljanja zdravstvenog stanja vimena krava. Simpozijum »Mleko i proizvodi 

od mleka«, Tara, 21-25 maj, Zbornik radova, 31. 

24. Sretenović, Lj., Aleksić, S., Petrović, M.M., Petrović, M.P., Ljiljana Stojanović 

(2007): Application of modern technology of nutrition in high yielding cows in dry 

period and early lactation. Biotechnology in Animal Husbandry, 29-40. 

25. Sretenović, Lj., Aleksić, S., Petrović, M.P., Miščević, B. (2007a): Nutritional factors 

infl uensing improved milk and meat quality as well as productive and reproductive

26. 


parameters of cattle. Biotechnoligy in Animal Husbandry, 2nd International Congress 

on Animal Husbandry, Vol 23, 5-6, Book1, 217-226. 

Sretenović, Lj., Petrović, P.M, .Aleksić, S., Pantelić, V., Katić, V., Bogdanović, V., 

Beskorovajni, R. (2008): The infl uence of yeast, probiotics and enzymes in rations 

on transition dairy cows performances Biotechnology in Animal Husbandry, Vol 24, 

5-6, 33-43. 

27. Sretenović, Lj., Aleksić, S., Katić, V., (2008a): Značaj organski vezanog selena u 

28. 

29. 

ishrani životinja i ljudi. Simpozijum: »Stočarstvo, veterinarska medicina i ekonomika 

u proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane«, Herceg Novi, 188. 

Sretenović, Lj., Aleksić, S., Pantelić, V., Novaković, Ž., Dušica Ostojić Andrić (2008b): 

Improvement of high yielding dairy cows performances by using some additives in 

the rations. Proceedings of Animal Wealth Research Conference, Cairo, 24-29. 

Yoneyama, S., Miura, K., Sasaki, S., Yoshita, K., Morikawa, Y., Ishizaki, M., Kido, T., 

Naruse, Y., Nakagawa, H. (2007): Dietary intake of fatty acids and serum C-reactive 

protein in Japanese. J Epidemiol. 17(3):86-92. 

30. Žust, J., Hrovatin Breda, Vengušt, A., Pestevšek, U. (1998): Selenium and vitamin 

E defi ciencies in cattle. The 6 th congress of mediteranean federation for health and 

production of ruminants, Postojna, 22-24. 

77

78 


UDC: 637.5/12+546.23:665.12 

Review paper 

PRODUCTION OF MILK AND MEAT WITH FUNCTIONAL 

FOOD PROPERTIES 

Lj. Sretenović, S. Aleksić, D. Ružić-Muslić, M. M. Petrović, V. Pantelić, 

R. Beskorovajni, R. Đedović ∗ 

Summary 

The paper presents review of authors’ own and other’s results representing 

the effects of nutritional factors in order to overcome health problems of the people. 

In general we are presenting the effects and benefi ts of consuming organically bound 

selenium and omega-3 fatty acids. The purpose of this article is to show how to overcome 

the problems related a big amount of additive and other substances pesented in human 

food, aero pollution, radiation and permanent stress in everyday life, which induce a lot of 

different deseases. This is the enough reason to develop special programme for producing 

“designer milk”, “designer meat” or ”functional food” with purpose to preventing, 

reducing and healing those deseases. 

The purpose of this program is not only to keep a whole population in good 

health, but at the same time this kind of nutrients has a great comparative benefi ts for 

export our food in the west countries. 

Key words: functional food, organically bound selenium, omega-3 fatty acids. 

∗ Ljiljana Sretenović, Ph.D, Stevica Aleksić, Ph.D., Dragana Ružić-Muslić, Ph.D, Milan M. Petrović, 

Ph.D., Vlada Pantelić, Ph.D., Institute for Animal Husbandry, Belgrade-Zemun; Radmila Beskorovajni, M.Sc, 

Institute PKB Agroekonomik, Padinska Skela - Belgrade; Radica Đedović, Prof. Ph.D, Faculty of Agriculture, 

Belgrade-Zemun. 


Republic of Serbia No. TR-20042.


UDK: 371.261+636.2/083.312 


OCENA USLOVA SMEŠTAJA SA OSVRTOM NA DOBROBIT KRAVA 

S. Hristov, R. Relić ∗ 

Izvod: U ovom radu su prikazani rezultati ocene uslova smeštaja u pogledu 

ispunjenja minimalnih standarda dobrobiti. Podaci su prikupljeni na farmi mlečnih 

krava koje se, zavisno od faze proizvodnog ciklusa, drže slobodno ili vezano u stajama 

zatvorenog tipa. 

Procena je izvršena na osnovu prosečne ocene parametara koji određuju 

prostorne, higijenske i mikroklimatske uslove, pri čemu je smeštaj u svim stajama 

ocenjen kao „dobar“ (od mogućih 0 do 5 bodova, uslovi u staji za slobodno držanje 

ocenjeni su sa 3,00 a u staji za vezano držanje sa 2,63 boda). Ove ocene ukazuju da su 

na ispitivanoj farmi minimalni standardi i potrebe životinja u pogledu uslova smeštaja u 

većoj meri zadovoljeni, ali i da postoje propusti zbog kojih je data niža ocena za pojedine 

parametre. 

Utvrđivanje propusta prvi je korak u rešavanju problema koji se tiču uslova 

gajenja, što vodi ka poboljšanju dobrobiti i proizvodnih rezultata. To može biti razlog 

za redovnu primenu ovde opisanog sistema procene i ima značaja za brzo i rutinsko 

sagledavanje uslova smeštaja i dobrobiti mlečnih krava na farmama u našoj zemlji. 

Ključne reči: mlečne krave, uslovi smeštaja, dobrobit 

Uvod 

Prostorni, mikroklimatski i higijenski uslovi gajenja na farmama su vrlo 

značajni za obezbeđenje dobrobiti goveda. Dobrobit goveda, kao i način njene procene, 

već nekoliko decenija predstavlja aktuelnu temu u stočarski razvijenim zemljama sveta, 

a poslednjih godina i u našoj zemlji (Hristov, 2003; Hristov i sar., 2006; 2006a; 2008; 

Lazić i Petrović, 2007; 2007a; Maksimović i sar., 2007; Relić i sar., 2008). Svi do sada 

predloženi ili primenjivani sistemi procene obezbeđenja dobrobiti uzimaju u obzir 

minimalne standarde uslova gajenja goveda, njihove životne potrebe i poštovanje „pet 

sloboda“ (FAWC, 1979; Webster, 1995; 2001; Fregonesi and Leaver, 2001; Müllerand 

Schrader, 2003). 

Cilj ovog rada je utvrđivanje prostornih, mikroklimatskih i higijenskih uslova 

smeštaja i sagledavanje njihovog mogućeg uticaja na dobrobit mlečnih krava. 

∗ Prof. dr Slavča Hristov, redovni profesor, mr Renata Relić, asistent, Poljoprivredni fakultet, 

Beograd- Zemun. 



79

80 



Ispitivanje je izvršeno na farmi holštajn-frizijskih krava na kojoj se grla u 

laktaciji i zasušenju drže slobodno u stajama zatvorenog tipa sa ispustom, dok se vezano 

držanje na ležištu primenjuje samo u porodilištu, takođe u staji zatvorenog tipa. 

Procena prostornih uslova izvršena je merenjem dimenzija staja, ležišta, prozora, 

vrata, ispusta, ograda i valova za ishranu. Uzet je u obzir i položaj same staje, tip i stanje 

sistema za ventilaciju, kao i karakteristike materijala za izgradnju zidova, tavanice i 

podova, njihovo trenutno stanje u pogledu funkcionalnosti i eventualnih oštećenja, kao i 

vrsta i količina prostirke. 

Procena higijenskih uslova izvršena je na osnovu vizuelne ocene higijene 

prostirke, ležišta i podova, zidova, tavanice, prozora, ispusta, ograda, hranilica i pojilica, 

kanala i hodnika za izđubravanje i ventilacionih kanala. 

Mikroklimatski uslovi u staji procenjeni su na osnovu podataka dobijenih 

merenjem temperature, relativne vlažnosti i brzine strujanja vazduha digitalnim aparatom 

(MAITAW-400), intenziteta osvetljenja merenim Lux-metrom, vizuelnim utvrđivanjem 

količine čestica prašine i subjektivnim utiskom o intenzitetu buke i vibracija, kao i 

prisustvu štetnih gasova u vazduhu. 

U oceni uslova smeštaja uzeti su u obzir parametri ANI (Animal Need Index, 

indeks potreba životinja) metode (Bartussek et al., 2000), uz znatno produbljivanje. 

Na osnovu utvrđenog stanja svaki ispitivani parametar ocenjen je sa minimalno 0 do 

maksimalno 5 bodova (5 - odličan, 4 – vrlo dobar, 3 – dobar, 2 – dovoljan, 1 – nedovoljan, 

ima resursa za poboljšanje, 0 – nedovoljan, nema resursa za poboljšanje). Deljenjem 

ukupnog broja poena sa brojem ocenjenih parametara dobijena je konačna ocena.

Rezultati i diskusija 


U tabeli 1 prikazani su rezultati ocene prostornih karakteristika staja i ispusta za 

držanje mlečnih krava: 

Tab. 1. Ocena prostornih uslova 

Estimation of spatial conditions 

Rb 

Parametar 

Parameter 

Ocena * 

Grade * 

Staja za slobodno držanje Staja za vezano držanje 

Loose system stall 

Tied system stall 

1. 

Staja 

Stall 

3 5 

2. 

Ležište 

Bed 

3 2 

3. 

Hodnik za ishranu 

Feeding corridor 

- - 

4. 

Hodnik za izđubravanje 

Corridor for mannure 

- 3 

5. 

Oprema za ishranu 

Feeders 

- 3 

6. 

Oprema za napajanje 

Equipment for watering 

- 4 

7. 

Kanali za izđubravanje 

Canals for mannure 

- 3 

8. 

Saobraćajnice za životinje 

Walking alleys 

- - 

9. 

Ispust 

Stall yard 

3 - 

10. 

Ventilacija 

Ventilation 

1 1 

11. 

Prozori 

Windows 

1 3 

12. 

Vrata 

Door 

3 3 

13. 

Zidovi 

Walls 

4 4 

14. 

Krov (tavanica) 

Roof (ceiling) 

2 0 

Ukupno poena 

Total points 

20 31 

Σ/N 20/8 = 2,50 31/11= 2,81 

* Ocenjeni su samo parametri koji postoje u staji. 

Grade is given only for existing parameters. 

Prema podacima prikazanim u tabeli 1, u staji za slobodno držanje najveću 

ocenu (ocena 4) dobio je parametar koji se odnosi na karakteristike zidova staje. Položaj, 

prostorne i funkcionalne karakteristike staje, prostora za odmor i ispusta ocenjeni su kao 

„dobri“ (ocena 3). Stanje tavanice ocenjeno je kao „dovoljno“ (ocena 2) a ventilacije 

i prozora „nedovoljno“ (ocena 1), uz mogućnost poboljšanja zamenom postojećih 

prozora onima koji imaju mogućnost otvaranja, ugradnjom ventilatora i poboljšanjem 

funkcionalnog stanja ventilacionih kanala. 

81

82 


Kod vezanog držanja, položaj i prostorni kapacitet u odnosu na prisutan broj 

životinja uticali su da staja dobije najveću ocenu (ocena 5). Karakteristike zidova i opreme 

za napajanje ocenjeni su kao „vrlo dobre“ (ocena 4) a karakteristike prozora, vrata, kanala 

i hodnika za izđubravanje, kao i valova za ishranu procenjeni su kao „dobri“ (ocena 3). 

Ležište zadovoljava u „dovoljnoj“ meri (ocena 2), ventilacija je loša i „nedovoljna, uz 

mogućnost poboljšanja“ (ocena 1), a kod tavanice „nema mogućnosti za poboljšanje“ 

(ocena 0) i zahteva potpunu zamenu ili uklanjanje. 

Navedeni podaci ukazuju da je u svim stajama najizraženiji problem loša 

ventilacija, što se zbog kondenzacije vodene pare često uočava na tavanici. U principu, 

efi kasan sistem izmene vazduha jedan je od vrlo značajnih zahteva kod izgradnje 

objekata za goveda jer utiče na parametre mikroklime u stajama. Važnost ventilacionog 

sistema često se zanemaruje sve dok se ne pojave problemi kod životinja, koji su najčešće 

posledica povećane vlažnosti vazduha (Hristov, 2002; Hristov i sar., 2006a). 

U tabeli 2 prikazane su ocene ispitivanih parametara mikroklime u stajama. 

Tab. 2. Ocena mikroklimatskih uslova 

Estimation of microclimate conditions 

Rb 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

Parametar 

Parameter 

Staja za slobodno držanje 


Ocena 

Grade 

Staja za vezano držanje 


Temperatura vazduha 

Air temperature 

5 2 

Relativna vlažnost vazduha 

Relative air humidity 

4 1 

Brzina strujanja vazduha 

Air velocity 

3 3 

Čestice prašine 

Air dust 

3 3 

Štetni gasovi 

Harmles gases 

3 2 

Buka i vibracije 

Noise and vibrations 

4 4 

Osvetljenje 

Lightening 

4 2 

Ukupno poena 

Total points 

26 17 

Σ/N 26/7=3,71 17/7=2,43 

Iz tabele se uočava da su ocene mikroklimatskih uslova znatno bolje u staji sa 

slobodnim u odnosu na staju sa vezanim držanjem. Izmerena temperatura vazduha u staji 

za slobodno držanje bila je u optimalnim vrednostima (ocena 5), relativna vlažnost u 

granicama optimalne, sa tendencijom rasta na pojedinim mestima ka gornjoj granici (ocena 

4), prirodno osvetljenje optimalno ali veštačko nedovoljno (ocena 4) a buka i vibracije 

niskog intenziteta i učestalosti (ocena 4). Najniža ocena (3) dodeljena je za neujednačenu 

brzinu strujanja vazduha (stvaranje promaje i stajanje vazduha u uglovima), za prisutnu 

količinu čestica prašine na površinama i u vazduhu, kao i za čulima registrovano prisustvo


štetnih gasova, pre svega amonijaka. 

U staji za vezano držanje najveća ocena (4) data je za intenzitet buke i vibracija, a 

nešto niža (ocena 3) za brzinu strujanja vazduha i količinu prašine. Temperatura vazduha 

bila je nešto iznad optimalnih vrednosti, s tendencijom znatno većeg porasta u letnjem 

periodu, koncentracija amonijaka u vazduhu staje bila je znatna a veštačko osvetljenje 

nedovoljno, zbog čega su pomenuti parametri ocenjeni kao „dovoljan“ (ocena 2). Najnižu 

ocenu (1) dobila je relativna vlažnost vazduha jer je njena vrednost bila iznad dozvoljenih 

granica. 

Mikroklimatski uslovi u ispitivanim stajama posledica su stanja koje je utvrđeno 

u pogledu prostornih karakteristika, naročito u staji sa vezanim načinom držanja. Loša 

ventilacija i konstrukcija tavanice, uprkos dovoljnoj zapremini staje i malom broju 

životinja, imaju za posledicu povećanje relativne vlažnosti i nagomilavanje štetnih 

gasova. O uticaju nepovoljnih mikroklimatskih uslova na dobrobit, zdravstveno stanje 

i proizvodnju krava može se naći u radovima Hristova (2002), Hristova i Relić (2002) i 

Hristova i sar. (2006a). 

U tabeli 3 prikazane su ocene higijenskih uslova u stajama. 

Tab. 3. Ocena higijenskih uslova 

Estimation of hygienic conditions 

Rb 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

8. 

9. 

10. 

11. 

12. 

Parametar 

Parameter 



Ocena * 

Grade * 

Staja za vezano 

držanje 


Higijena ležišta 

Hygiene of bed 3 3 

Higijena prostirke 

Hygiene of bedding 3 3 

Higijena ograda 

Hygiene of fences 3 3 

Higijena valova 

Hygiene of feeders 3 3 

Higijena napajalica 

Hygiene of waterers 3 3 

Higijena hodnika za ishranu 

Hygiene of feeding corridor - - 

Higijena kanala i hodnika za izđubravanje 

Hygiene of canals and corridors for manure 2 3 

Higijena ispusta 

Hygiene of stall yard 3 - 

Higijena ventilacionih kanala i ventilatora 

Hygiene of ventilation canals and fens - - 

Higijena prozora 

Hygiene of windows 2 1 

Higijena zidova 

Hygiene of walls 3 4 

Higijena krova i tavanice 

Hygiene of roof and ceiling 3 1 

Ukupno poena 

Total points 28 24 

Σ/N 

* Ocenjeni su samo parametri koji postoje u staji. 

Grade is given only for existing parameters. 

28/10 = 2,80 24/9 = 2,67 

83

84 


Iz tabele 3 uočava se da je stanje većine ispitivanih parametara u staji, gde se grla 

drže slobodno, ocenjeno kao „dobro“ (ocena 3). Međutim, higijena prozora i učestalost 

izđubravanja ocenjena je kao „dovoljna“ (2). 

U staji sa vezanim držanjem higijena zidova ocenjena je kao „vrlo dobra“ (4), 

higijena prozora i tavanice je „nedovoljna, uz mogućnost poboljšanja“ (ocena 1), a 

higijena svih ostalih parametara (ležišta, prostirke, ograde, valova, napajalica, hodnika i 

kanala za izđubravanje) ocenjena je kao „dobra“ (ocena 3). 

Kao i u tabeli 2, uočava se najizraženiji uticaj neodgovarajuće ventilacije na 

higijenu tavanice i prozora u oba načina držanja životinja na farmi. Tome doprinosi i 

neredovno vršenje izđubravanja, uklanjanja prašine i pranja površina u staji i ispustu. 

Higijenske uslove u stajama je najlakše korigovati, jer su najčešće u pitanju 

propusti organizacione prirode. Vizuelni sistem ocene higijene na osnovu intenziteta 

stepena zaprljanosti određenih površina na telu životinje ili u staji pominje se u radu 

Cook-a i Reinemann-a (2007), a često je dovoljan za osobu sa određenim iskustvom da 

brzo stekne uvid u učestalost vršenja određenih higijenskih mera. Abe (1999) i Cook 

(2004) razmatrali su procenu čistoće tela životinja u različitim sistemima držanja, naročito 

pri lošim higijenskim uslovima u staji, a Hristov i sar. (2002) procenjivali su higijenu 

vimena u toku muže na osnovu registrovanja određenih propusta u vršenju preporučene 

higijenske procedure. 

U tabeli 4 zbirno su prikazane ocene sva tri elementa koji određuju uslove 

smeštaja. 

Tab. 4. Ukupna ocena uslova smeštaja mlečnih krava 

Total grade of dairy cows housing conditions 

Elementi ocenjivanja 

Elements of estimation 

Prostorni uslovi 

Spatial conditions 

Mikroklimatski uslovi 

Microclimate conditions 

Higijenski uslovi 

Hygienic conditions 

Prosečno 

Average 

Ocena 

Grade 



Staja za vezano držanje 


2,50 2,81 

3,71 2,43 

2,80 2,67 

3,00 (dobro) 

(good) 

2,63 (dobro) 

(good) 

Tumačenje rezultata 

Explanation of results: 

0-1,99 nedovoljan / unsatisfactory, 2,00-2,49 dovoljan / satisfactory, 2,5-3,49 dobar / good, 3,5 – 4,49 vrlo 

dobar / very good, 4,5 – 5,00 odličan / excelent 

Prema podacima u tabeli 4 uslovi smeštaja u svim stajama su dobri, s tim što 

je prosek zbira bodova kod slobodnog držanja 3,00, a kod vezanog 2,63. Najniži broj 

bodova dat je za mikroklimatske uslove u staji gde se grla drže vezano (2,43), dok je za 

isti element u staji sa slobodnim držanjem dodeljen najveći broj poena (3,71).


Pri ocenjivanju svih parametara podaci dobijeni merenjem i vizuelnom ocenom 

upoređeni su sa minimalnim standardima i preporukama o uslovima smeštaja (Anon, 

2002; 2003; 2005). Na taj način ocena koja je dodeljena određenom parametru ukazuje 

u kom stepenu su zadovoljeni standardi i preporuke, odnosno moguće je uočiti u kom 

segmentu se nalaze propusti koji ugrožavaju dobrobit mlečnih krava na farmi. Takođe, 

poređenjem ocene pojedinih parametara u oba načina držanja mogu se zapaziti slabosti 

jednog i prednosti drugog sistema i dati preporuke za poboljšanje istog. Iz tog razloga, 

češćom primenom opisanog sistema na jednoj farmi od strane iste, stručne osobe, moguće 

je pratiti u kojoj meri je došlo do promene uslova smeštaja posle izvršenih korekcija. 

Rutinska procena dobrobiti značajna je s aspekta primene zakona i propisa o 

dobrobiti u praksi, kojima se u mnogim zemljama sveta reguliše obezbeđenje dobrobiti 

u sferi tehnologije gajenja, načina držanja i smeštaja, transporta i klanja životinja (Anon, 

2002; 2003; 2005). Interesovanju stručnjaka, farmera i javnosti doprinosi podatak da 

dobrobit utiče na zdravstveno stanje, proizvodne rezultate životinja i kvalitet njihovih 

proizvoda, o čemu se podaci mogu naći u publikacijama Hristova i sar. (2007), Vučinić 

(2006) i Webster-a (2005). 

Sistemi procene dobrobiti zasnivaju se na činjenici da ona može biti merljiva 

(Broom, 1991), a kao indikatori dobrobiti uključeni su parametri koje je moguće 

kvalitativno i kvantitativno proceniti (Hristov i sar., 2006). Od naročitog je značaja 

procena u različitim uslovima držanja i smeštaja, kao i kod različitih vrsta i kategorija 

farmskih životinja, uzimajući u obzir njihove specifi čnosti (Fregonesi, 1999). U tu svrhu, 

u Austriji je od 1985. godine razvijan koncept ANI sistema procene dobrobiti goveda 

(ANI 35L), koji je uključen u Austrijsku legislativu o dobrobiti (Bartussek et al., 2000). 

Ovaj sistem je primenjen i u cilju ispitivanja dobrobiti na farmama mlečnih krava u našoj 

zemlji (Maksimović i sar., 2007; Relić i sar., 2008), pri čemu je utvrđeno da određene 

izmene i uključivanje većeg broja parametara može doprineti efi kasnijoj proceni i 

dobijanju potpunijih podataka. 

Zaključak 

Na osnovu ocene prostornih, mikroklimatskih i higijenskih uslova smeštaja 

mlečnih krava može se zaključiti sledeće: 

• 

• 

Smeštaj u stajama na ispitivanoj farmi ocenjen je kao „dobar“ (od mogućih 0 

do 5 bodova, uslovi u staji za slobodno držanje ocenjeni su sa 3,00 a u staji za 

vezano držanje sa 2,63 boda). 

Ove ocene ukazuju da su minimalni standardi i potrebe životinja u pogledu 

uslova gajenja u većoj meri zadovoljeni, ali da postoje propusti zbog kojih je 

data niža ocena za pojedine parametre. 

Utvrđivanje propusta prvi je korak u rešavanju problema koji se tiču uslova 

gajenja, što vodi ka poboljšanju dobrobiti i proizvodnih rezultata. To može biti razlog 

za redovnu primenu ovde opisanog sistema procene, što ima značaja za brzo i rutinsko 

sagledavanje uslova smeštaja i dobrobiti životinja na farmama u našoj zemlji. 

85

86 

Literatura 


1. Abe, N. (1999): 

The deeper the “mud”, the dirtier the udder. Hoard’s Dairyman 144: 

439. 

2. Anon. (2002) : Welfare of Farmed Animals (Amendment) Regulations (Northern 

Ireland), 2002 No. 259. http://faolex.fao.org/docs/html/uk38757.htm 

3. Anon. (2003) : Code of Recommendations for the Welfare of Livestock: Cattle. DEFRA 

(Department of the Environment, Food, and Rural Affairs), HMSO, London. 

4. Anon. (2005) : Housing the modern dairy cow. DEFRA, Action on animal health and 

welfare, http://www.defra.gov.uk/animalh/welfare/farmed/advice/moderndairycow. 

pdf 

5. Bartussek, H., Lee,b Ch., Held, S. (2000) : Animal need index for cattle, ANI 35 

L/2000 -cattle. Federal Research Institute for Agriculture in Alpine Regions BAL, 

Gumpenstein. Austria. www.gumpenstein.at/publikationen/ignreport/ani35lc.pdf. 

6. Broom, D. M. (1991) : Animal welfare: concepts and measurement. J Anim Sci., 

69:4167-4175. 

7. Cook, N.B. (2004) : The Cow Comfort Link to Milk Quality. Proceedings of the NMC 

Regional Meeting, Bloomington, Minnesota, July 29-30, pp 19-30. 

8. Cook N.B., Reinemann D.J. (2007) : A Tool Box for Assessing Cow, Udder and Teat 

Hygiene. Proceedings of the 46th Annual NMC Meeting, San Antonio, TX. January 

21-24, Pages 31–43. 

9. FAWC, Farm Animal Welfare Council, (1979) : First Press Notice, 5/ 12, MAFF, 

London. 

10. Fraser, A., Broom, D. (1990) : Farm animal behaviour and welfare. Third edition, 

Bailliere Tindall, London-Philadelphia-Toronto-Sydney-Tokio. 

11. Fregonesi, J.A. (1999) : Production and behaviour of dairy cattle in different housing 

systems. University of London, Ph.D. Thesis. 

12. Fregonesi, J.A., Leaver, J.D. (2001) : Behaviour, performance and health indicators of 

welfare for dairy cows housed in straw yard or cubicle systems. Livestock Production 

Science, 68 (2001) 205–216. 

13. Hristov, S. (2002) : Zohigijena. Poljoprivredni fakultet, Beograd. 

14. Hristov, S. (2003) : Novi standardi o uslovima gajenja domaćih životinja. Zbornik 

radova Simpozijuma agroekonomista sa međunarodnim učešćem “Poljoprivreda i 

ruralni razvoj u evropskim integracijama”, Beograd, 461-467. 

15. Hristov, S., Relić Renata (2000) : Neprijatni mirisi i štetni gasovi u animalnoj proizvodnji. 

Zbornik radova XII Savetovanje iz dezinfekcije, dezinsekcije i deratizacije u zaštiti 

životne sredine, sa međunarodnim učešćem. Banja – Junaković Apatin, 197-202. 

16. Hristov, S., Relić Renata, Stanković, B. (2002) : Failures in conveying of hygienic 

measures during milking of cows. Journal of Agricultural Science, Vol. 47, No. 2: 233- 

240. 

17. Hristov, S., Vučinić Marijana, Relić Renata, Stanković, B. (2006) : Uslovi gajenja, 

dobrobit i ponašanje farmskih životinja. Biotehnologija u stočarstvu, 22, 73 - 84. 

18. Hristov, S., Relić Renata, Joksimović-Todorović Mirjana, Davidović Vesna (2006a) : 

Mikroklimatski i higijenski uslovi gajenja goveda. Poglavlje u monografi ji: Ostojić M. 

(2006): Zlatarski sir. Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd, 55-78.


19. Hristov S., Vučinić Marijana, Stanković B. (2007) : Zašto nam je potrebna dobrobit 

životinja. Tematski zbornik 1. Međunarodne konferencije o dobrobiti i biosigurnosti na 

farmama u Srbiji, Poljoprivredni fakultet, Zemun, 14. i 15. Novembar 2007, 5-21. 

20. Hristov, S., Vučinić Marijana, Maksimović Nevena, Stanković, B. (2007a) : Minimalni 

standardi o uslovima gajenja i dobrobiti goveda. Tematski zbornik 1. Međunarodne 

konferencije o dobrobiti i biosigurnosti na farmama u Srbiji, Poljoprivredni fakultet, 

Zemun, 14. i 15. Novembar 2007, 131-139. 

21. Hristov, S., Stanković, B., Relić Renata, Todorović-Joksimović Mirjana (2008) : 

Dobrobit i biosigurnost na farmama. Zbornik radova XVIII Inovacija u stočarstvu. 

Biotehnologija u stočarstvu. Vol. 24, 39 – 49. 

22. Lazić Ivana, Petrović, N. (2007): Analiza stanja dobrobiti životinja u republici Srbiji. 

Tematski zbornik 1. Međunarodne konferencije o dobrobiti i biosigurnosti na farmama 

u Srbiji, Poljorivredni fakultet, Zemun, 14. i 15. Novembar 2007, 27-39. 

23. Lučković, V., Todorović-Joksimović M., Đorđević, I. (2007) : Problemi dobrobiti 

životinja iz ugla farmera. Tematski zbornik 1. Međunarodne konferencije o dobrobiti i 

biosigurnosti na farmama u Srbiji, Poljoprivredni fakultet, Zemun, 14. i 15. Novembar 

2007, 205-209. 

24. Maksimović Nevena, Hristov, S., Stanković B., Davidović Vesna (2007): Procena uslova 

gajenja i dobrobiti muznih krava. Tematski zbornik 1. Međunarodne konferencije o 

dobrobiti i biosigurnosti na farmama u Srbiji, Poljoprivredni fakultet, Zemun, 14. i 15. 

Novembar 2007, 141-147. 

25. Relić Renata, Hristov, S., Zlatanović, Z., Stanković, B., Todorović-Joksimović Mirjana, 

Davidović Vesna (2008): Procena dobrobiti muznih krava. Zbornik radova XVIII 

Inovacija u stočarstvu. Biotechnologija u stočarstvu. Vol. 24, 589 – 599. 

26. Vučinić Marijana (2006) : Ponašanje, dobrobit i zaštita životinja. Veterinarska komora 

Srbije, Beograd. 

27. Webster, J. (1995): Animal Welfare, A Cool Eye Towards Eden, Blackwell Science. 

28. Webster, J. (2001): Farm animal welfare: the fi ve freedoms and the free market. Vet J.; 

161(3):229-37. 

29. Webster, J. (2005) : Animal Welfare: Limping Towards Eden, Blackwell Publishing 

Ltd., Oxford, UK. 

87

88 


UDC: 371.261+636.2/083.312 


ESTIMATION OF HOUSING CONDITIONS REGARDING TO 

WELFARE OF DAIRY COWS 

Summary 

S. Hristov , R. Relić ∗ 

In this paper, results of housing conditions estimation regarding minimal 

standards of welfare are presented. Data are collected from the farm where, depending on 

production cycle phase dairy cows are kept loose or tied in close stalls. 

Assessment is achieved due average sum of points for spatial, hygienic and 

microclimate parameters, and housing in all stalls is estimated as „good“ (from possible 

0 to 5 points conditions in loose and tied system stall are estimated with 3,00 and 2,63 

points). These grades show that in the main, at examined farm minimal standards and 

animal needs regarding housing conditions are satisfi ed. Furthermore, they indicate 

presence of some failures which infl uence that lower grade for certain parameters is 

given. 

Determination of failures is fi rst step in carrying out of problems regarding 

housing conditions, what leads to improvement of welfare and production results at 

the farm. That could be reason for more frequent applying of here described system of 

assessment, and is important for quick and routine checking of housing conditions and 

dairy cows welfare at farms in our country. 

Key words: dairy cows, housing conditions, welfare. 

∗ Slavča Hristov, Ph.D., professor, Renata Relić, M.Sc., teaching assistent, Faculty of Agriculture, 

Belgrade- Zemun. 




UDK: 636.2:57.018 


MORFOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE POPULACIJE KRAVA 

RASE BUŠA SA PODRUČJA ŠARPLANINE 

N. Memiši, F. Bauman, B. Pavlov ∗ 

Izvod: U radu su prikazani rezultati ispitivanja morfometrijskih osobina grla 

rase buša, koja se gaje na području jugozapadnog dela planinskog masiva Šar-planine. 

Istraživanja su izvedena u selu Kruševu, u seoskom stadu krava buše, gde je u toku 

dvogodišnjeg perioda ispitivanjem ukupno obuhvaćeno 132 krave (62 grla prve i 70 grla 

druge godine). Od ukupnog broja krava 82 grla su bila starijeg uzrasta (starosti 8 godina), 

i 50 grla prvotelki (starosti 3-3,5 godina). Prosečna visina grebena u starijih krava iznosi 

102,3 cm, a dužina trupa 127,4 cm. Vrednosti ovih osobina kod prvotelki niže su za 7,78 

cm (visina grebena) i 14,8 cm (dužina trupa) u odnosu na prosečne vrednosti kod starijih 

krava. 

Inače, zadnji deo tela (visina krsta) je u proseku kod starijih krava i kod 

prvotelki za oko 2,5 do 3,0 cm viši u odnosu na visinu grebena, što kod buše odaje utisak 

pregrađenosti. Na osnovu prikazanih rezultata telesne razvijenosti, može se uočiti da 

se većina mera odlikuje izrazitom varijabilnošću. Velike varijacije u pogledu pojedinih 

mera ukazuju na njeno ekstenzivno gajenje, slabu ishranu i negu, kao i odsustvo primene 

zootehničkih mera. 

Ključne reči: linearne mere, buša, starije krave, junice. 

Uvod 

U toku stvaranja populacije goveda, koja se danas gaji u Srbiji, značajnu ulogu 

imala je i buša, koja je poslužila kao materinska osnova u toku stvaranja domaćeg 

simentalca. Međutim, nisko-produktivne rase krava, među kojima je i buša, nisu se uklapale 

u strategiju intenzivne govedarske proizvodnje. Zbog toga, se smanjenje brojnog stanja 

primitivnih rasa dešavalo iz razloga zamene ovih rasa plemenitim, visoko-produktivnim 

rasama ili pretapanja u iste. Na taj način mnoge primitivne rase su potpuno isčezle, dok se 

neke od njih prema veličini populacije smatraju kritičnim, odnosno ugroženim. 

Buša je sitna autohtona rasa. Gaji se na krajnje ekstenzivan način, pa stoga ima 

slabo izražene proizvodne osobine. Inače, buša se danas jedino može naći u zabačenim 

brdsko-planinskim rejonima. Zastupljena je tamo gde su ekonomske prilike skromne, a 

poljoprivreda u celini posmatrano ekstenzivna. 

Područje Opštine Gora nalazi se na administrativnoj granici R Srbije sa 

Albanijom, na jugu, i Makedonijom na jugoistoku, odnosno prostire se na području 

jugozapadnog dela planinskog masiva Šar-planine. Na ispitivanom području, više od 

∗ Dr Nurgin Memiši, naučni saradnik, AD “Mlekara” – Subotica, Frida Bauman, dipl. inž., “Al 

pack”, Beograd; Biserka Pavlov, dipl. biolog, “Galenika” a.d., Institut, Zemun-Beograd. 

89

90 


polovine (60%) površine zauzimaju srednjeplaninska i visokoplaninska područja, čija 

nadmorska visina prelazi 1500 m. Na tim visinskim zonama osnovu vegetacije čine livade 

i pašnjaci, dok ostali deo pripada šumskim asocijacijama. Prema statističkim podacima, 

brojno stanje krava na području Opštine Gora do 1999. godine, procenjuje se na oko 

5000 grla, gde uglavnom (preko 90%) u rasnom sastavu dominira buša, dok je danas taj 

broj znatno smanjen. Buša se na ispitivanom području gaji na primitivan način i u lošim 

prilikama (Memiši i sar., 2002a; Dubovina i sar., 2003a). U toku leta, krave se napasaju 

na okolnim seoskim utrinama, kao i na obližnjim planinskim pašnjacima. Usled slabe 

nege i zapuštenosti, prirodni pašnjaci i livade su niskih prinosa, te ne mogu da podmire 

potrebe za razvoj intenzivnog govedarstva. Tako buša nema povoljne uslove u pogledu 

ishrane, ni leti, ni u zimskom periodu u kome se ishrana sastoji od nešto sena uz neznatno 

prihranjivanje koncentratom, koji se uglavnom sastoji od mekinja. Neujednačena i 

siromašna ishrana u toku cele godine osnovna je odlika odgajivanja buše na ispitivanom 

području. Smeštajni uslovi su vrlo primitivni, tako da se krave i njihov podmladak u toku 

zime drže u mračnim, zagušljivim i nehigijenskim stajama, što nesumnjivo u značajnoj 

meri negativno utiče, kako na telesnu razvijenost, tako i na fi ziološke osobine buše. 

Buša svoju polnu zrelost postiže sa 13 – 15 meseci, a priplodnu (fi zičku) zrelost 

sa 24 (20 – 28 ) meseci (Čobić i Antov, 2002). Rani pripust krava buše a naročito mladih 

grla usporava njihov normalni razvitak, prvenstveno usled slabe ishrane za vreme 

bremenitosti, pri čemu telad ostaju sitna i kržljava zbog slabe mlečnosti majke. Rani 

pripust ima veoma štetne posledice i za majku i za tele. Puni porast i razvitak buša postiže 

sa 3 – 4 godine, pa čak i sa 5 godina (Memiši i sar., 2003b). 


Istraživanja su izvedena u selu Kruševu, koje je smešteno na području 

jugozapadnog dela planinskog masiva Šarplanine, u seoskom stadu krava buše, gde je 

u toku dvogodišnjeg perioda ispitivanjem ukupno obuhvaćeno 132 krave (62 grla prve i 

70 grla druge godine). Od ukupnog broja krava 82 grla su bila starijeg uzrasta (starosti 8 

godina), i 50 grla prvotelki (starosti 3-3,5 godina). Pri samom početku ispitivanja izvršeno 

je merenje i uzimanje svih linearnih mera kod krava. Mere visine, dužine, širine i dubine 

utvrđivane su Lydtin-ovim štapom, a mere obima pantljikom. 

Merenje eksterijera kod krava vršeno je sredinom juna meseca. Kako se telenje 

krava obavlja početkom godine (januar-april), to i dojenje teladi u zimsko-prolećnom 

periodu ima uticaja na kondiciju, pogotovu u uslovima kada je zimska ishrana oskudnija, 

što bi se umnogome iskazalo na eksterijer. Zbog toga su mere eksterijera uzete sredinom 

juna meseca, kada su krave već uveliko izašle iz zimskog perioda ishrane i dospele na 

obimnu planinsku pašu u tom periodu, što je umnogome imalo uticaja na popravku 

njihove kondicije. 

Na bazi prikupljenih podataka utvrđeni su osnovni parametri deskriptivne 

statistike za navedene morfometrijske karakteristike.



Podaci o morfometrijskim karakteristikama krava rase buše, izloženi su u tabeli 

1. Kako se iz podataka iznetih u tabeli 1. može uočiti, prosečna visina grebena u starijih 

krava iznosi 102,3 cm a dužina trupa 127,4 cm. Vrednosti ovih osobina kod prvotelki niže 

su za 7,78 cm (visina grebena) i 14,8 cm (dužina trupa) u odnosu na prosečne vrednosti 

kod starijih krava. Inače, zadnji deo tela (visina krsta) je u proseku kod starijih krava i 

kod prvotelki za oko 2,5 do 3,0 cm viši u odnosu na visinu grebena, što kod buše odaje 

utisak pregrađenosti. 

Na osnovu prikazanih rezultata telesne razvijenosti, može se uočiti da se većina 

mera odlikuje izrazitom varijabilnošću. Velike varijacije u pogledu pojedinih mera ukazuju 

na njeno ekstenzivno gajenje, slabu ishranu i negu, kao i odsustvo primene zootehničkih 

mera. 

Tab. 1. Prosečne vrednosti i varijabilnost osobina telesne razvijenosti krava buše 

Averge value and variability of body conformation traits of Busha cows 

Osobine 

Traits 

x 

Parametri 

Parameters 

Cv (%) min.-max. 

Starijekrave 

Older cows (n=82) 

Visina grebena, cm 

Height of withers,cm 102,3 3,50 94-111 

Visina krsta, cm 

Loin height, cm 105,1 3,49 93-114 

Širina grudi, cm 

Breast width, cm 29,2 9,14 24-36 

Dubina grudi 

Breast depth, cm 57,7 3,52 48-63 

Dužina trupa 

Body length, cm 127,4 4,45 113-142 

Širina kukova 

Hip width, cm 37,1 4,78 33-42 

Širina krsta 

Loin width, cm 24,9 4,86 20-26 

Obim grudi, cm 

Breast circumference, cm 147,6 4,09 134-160 

Obim cevanice 

Circumference of cannon, cm 14,1 10,61 10-17 

Prvotelke 

Young cows (n=50) 

Visina grebena 

Height of wither, cm 94,52 3,79 87-102 

Visina krsta 

Loin height, cm 96,2 3,82 89-104 

Širina grudi 

Breast width, cm 23,6 8,72 20-30 

Dubina grudi 

Breast depth, cm 51,32 3,84 46-58 

Dužina trupa 

Body length, cm 112,6 3,97 104-122 

Širina kukova 

Hip width, cm 31,9 4,93 29-35 

Širina krsta 

Loin width, cm 18,1 5,51 16-22 

Obim grudi 

Breast circumference, cm 133,6 3,40 125-144 

Obim cevanice 

Circumference of cannon, cm 9,8 9,51 9-14 

91

92 


U istraživanjima drugih autora (Latinović i sar., 2006; Perišić i sar., 2005) navode 

se različite vrednosti eksterijernih mera krava buše različitih sojeva, pri čemu se takođe, 

navodi značajna varijabilnost kod pojedinih eksterijernih mera. 

Prema rezultatima ovih istraživanja, sa sigurnošću se može tvrditi da buša i danas 

živi u takvim uslovima i prilikama, gde se verovatno ne bi mogla održati ni jedna druga 

rasa goveda. Ekstenzivan odgoj krava buše na ispitivanom području prisutan je tokom 

više decenija. Međutim, u celini gledano, zbog svoje vitalnosti, lakog prilagođavanja na 

promene prilika držanja, otpornosti na zarazna i parazitarna oboljenja, kao i skromnosti u 

zahtevima ishrane i nege, buša je i danas značajna za opstanak i egzistenciju velikog broja 

domaćinstava, koja žive u zabačenim brdsko-planinskim rejonima, kakvo je i ispitivano 

područje. 

Zaključak 

Na osnovu dvogodišnjih sprovedenih ispitivanja morfometrijskih osobina u delu 

populacije goveda rase buša, koje se gaje na području jugozapadnog planinskog masiva 

Šar-planine (područje opštine Gora), i čija je ukupna brojnost danas u 18 sela ispod 1500 

grla, mogu se izvesti sledeći zaključci: 

• 

• 

U okviru ispitivane populacije krava buše utvrđena su značajna variranja u 

osobinama utvrđenih linearnih mera, kako kod starijih krava, tako i kod prvotelki, 

pa se može zaključiti da ne postoje bitne razlike u odnosu na rezultate koji su 

utvrđeni pre 50 godina za grla rase buša koja su se odgajala na prostorima bivše 

SFRJ. 

Prosečna visina grebena starijih krava iznosi 102,3 cm, a dužina trupa 127,4 cm. 

Vrednosti ovih osobina kod prvotelki niže su za 7,78 cm (visina grebena) i 14,8 

cm (dužina trupa). 

Literatura 

1. Čobić, T., Antov, G. (2002): Tov goveda. Monografi ja. Poljoprivreni fakultet, Novi 

Sad. 

2. Latinović, D., Đedović, R., Trifunović, G., Skalicki, Z., Perišić, P. (2006): Mogućnosti 

genetskog i fenotipskog unapređenja osobina mlečnosti autohtonih i plemenitih rasa 

goveda. Simpozijum “Mleko i proizvodi od mleka”. Monografi ja „Autohtoni beli 

sirevi u salamuri“ Tara, 145-200. 

3. Memiši, N., Frida Bauman, Skalicki, Z. (2002a): Odgajivačke karakteristike buše na 

području Gore. Аrhiv za poljoprivredne nauke, Beograd, 61(213)71-76. 

4. Memiši, N., Ruža Dubovina, Antov, G. (2002b): Varijabilnost telesne mase i ostvarenog 

prirasta teladi buše u dojnom periodu. Simpozijum stočarstvo i agroekonomija u 

procesima tranzicije, Herceg Novi. Savremena poljoprivreda, 51 (3-4)101-104.


5. Dubovina Ruža, Memiši, N., Antov, G., Milojković, J .(2003a) : Očuvan genom Buše 

na Šarplanini. Međunarodni simpozijum – Naučna dostignuća i konkurentnost 

poljoprivrede – Herceg Novi. Savremena poljoprivreda, 52 (3-4)289-289. 

6. Memiši, N., Ruža Dubovina, Antov, G., Plavšić, M. (2003b) : Reproduktivne osobine 

krava buše. Međunarodni simpozijum – Naučna dostignuća i konkurentnost 

poljoprivrede – Herceg Novi. Savremena poljoprivreda, 52 (3-4)229-231. 

7. Perišić, P., Sklaicki, Z., Đedović Radica (2005): Defi nisanje odgajivačkog programa 

za bušu kao održivog genetičkog resursa. Izveštaj po projektu, Ministarstvo 

poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. 

93

94 


UDC: 636.2:57.018 


MORPHOMETRICAL CHARACTERISTICS IN POPULATION 

COWS BREED OF BUSHA FROM REGION OF THE SHARPLANINA 

Summary 


The aim of this study was to examine morphometrical characteristics of part 

of busha breed population. On the southwestern part of Sharplanina massif the body 

development was investigated in cows of the Busha breed during two year. Investigation 

was performed on 132 cows, of which 82 were older (8 years old) and 50 were in fi rst 

lactation (3-3.5 years old). Within the investigated population signifi cant variability was 

discovered in body development both in older and younger cows. This was probably due 

to extensive production practice, inadequate feeding and care and lack of zootechnical 

measures. Older cows have bigger values of exterior measures compared to younger 

cows. 

Key words: linear measures, busha, older cows, heifers. 

∗ Nurgin Memiši, Ph.D., AD „Mlekara“, Subotica; Frida Bauman, B.Sc., „Al pack“, Belgrade; 

Biserka Pavlov, B.Sc., „Galenika“ a.d., Institute, Zemun-Belgrade.


UDK: 636.083.1:636.2/.4 


NAJZNAČAJNIJI PROPUSTI U OBEZBEĐENJU DOBROBITI 

ŽIVOTINJA NA FARMAMA GOVEDA I SVINJA 

S. Hristov , B Stanković * 

Izvod: U ovom radu razmatrani su najznačajniji propusti u obezbeđenju dobrobiti 

životinja na dve farme goveda i dve farme svinja sa intenzivnim sistemom gajenja, kao 

i devet farmi goveda i tri farme svinja kod individualnih proizvođača. Rezultati koji se 

odnose na obezbeđenje dobrobiti goveda i svinja su dobijeni na osnovu sagledavanja 

indikatora odnosa odgajivača prema životinjama, zatim indikatora potreba životinja, 

ponašanja, zdravstvenog stanja, ishrane i produktivnosti. Najčešći propusti u obezbeđenju 

dobrobiti ovih vrsta životinja ogledaju se u nepostojanju plana obezbeđenja dobrobiti i 

zdravstvenog stanja, zatim prostornih, mikroklimatskih i higijenskih uslova, koji dovode 

do pojave tehnopatija i etopatija i smanjenja proizvodnih rezultata. 

Na osnovu utvrđenih rezultata zaključuje se da je potrebno defi nisati standarde 

dobrobiti u gajenju goveda i svinja u našoj zemlji i na osnovu njih odgovarajuće planove 

za obezbeđenje dobrobiti ovih vrsta životinja, koji bi se vremenom usavršavali. 

Ključne reči: dobrobit, goveda, svinja. 

Uvod 

Dobrobit životinje predstavlja stepen njene prilagođenosti na uslove koji joj 

omogućavaju kvalitetan život u pogledu ishrane i napajanja, smeštajnih prostora, fi zičke, 

psihičke i termičke udobnosti, sigurnosti, ispoljavanja osnovnih oblika ponašanja, 

socijalnih kontakata sa životinjama iste vrste, odsustva neprijatnih emocionalnih i telesnih 

iskustava kao što su bol, patnja, strah, stres, dosada, bolesti, povrede i sl. (Broom, 1996; 

Bracke, 2001; Hristov i sar., 2006a). 

Dobrobit životinja se procenjuje na osnovu: kliničkog pregleda i utvrđivanja 

zdravstvenog statusa životinje (fi ziološka, funkcionalna dobrobit), ispitivanja ispoljenosti 

fi zioloških oblika ponašanja i mogućnosti zadovoljavanja urođenih životnih potreba 

(bihejvioralna dobrobit), ispitivanja prisustva pozitivnih emocija i odsustva negativnih 

emocija kod životinja (emocionalna dobrobit), kao i ispitivanja pogodnosti uslova života 

koji treba da odgovaraju vrsti, rasi, polu, starosnoj kategoriji i drugim osobinama životinje 

(Rousing et al., 2000; Vučinić, 2006). 

* Prof. dr Slavča Hristov, redovni profesor, mr Branislav Stanković, asistent, Poljoprivredni fakultet, 

Beograd-Zemun. 



95

96 



Ispitivanja obezbeđenja dobrobiti sprovedena su na dve farme goveda i dve 

farme svinja sa intenzivnim sistemom gajenja, kao i devet farmi goveda i tri farme svinja 

kod individualnih proizvođača. Broj životinja se kretao od 5 do 250 krava sa pratećim 

kategorijama i 5 do 1300 krmača sa pratećim kategorijama. Za ocenu obezbeđenja dobrobiti 

korišćeno je 15 indikatora i to: 1. upravljanje, planiranje i organizacija obezbeđenja 

dobrobiti životinja, 2. kompetencije zaposlenih lica u vezi obezbeđenja dobrobiti 

životinja, 3. odnos odgajivača prema potrebama životinji, 4. plan i program obezbeđenja 

dobrobiti životinja, 5. nadgledanje i inspekcije životinja u vezi zaštite dobrobiti životinja, 

6. postupci sa životinjama, 7. prostorni uslovi gajenja životinja, 8. mikroklimatski uslovi 

gajenja životinja, 9. higijenski uslovi gajenja životinja, 10. ishrana i napajanje životinja, 

11. obezbeđenje uslova za ispoljavanje normalnog ponašanja životinja, 12. zdravstvena 

zaštita životinja, 13. Zaštita životinja od distresa, 14. biosigurnost životinja i 15. 

produktivnost životinja. U svakom indikatoru nalazi se 10-25 pokazatelja, a u okviru njih 

5-10 elemenata koji služe za preciznije određivanje obezbeđenja dobrobiti. U formulisanju 

elemenata, pokazatelja i indikatora dobrobiti životinja na farmama korišćene su metode 

Sandruma i sar. (1994), Bartusseka (2000), Keelinga i Veisseira (2005) i Blokhuisa 

(2008), uz određene modifi kacije koji su bile neophodne za naše uslove gajenja. Za 

procenu elemenata, parametara i indikatora dobrobiti defi nisana je skala ocena, i to: (5) 

– odličan, (4) – vrlo dobar, (3) – dobar, (2) – dovoljan, (1) – nedovoljan, ima resursa za 

poboljšanje, (0) nedovoljan, nema resursa za poboljšanje. Konačna ocena formirana je 

na osnovu prosečnih ocena elemenata, pokazatelja i indikatora. Tumačenje rezultata je 

izvršeno na osnovu skale ocena, i to: 0-1,99 nedovoljan, 2,00-2,49 dovoljan, 2,5-3,49 

dobar, 3,5 – 4,49 vrlo dobar, 4,5 – 5,00 odličan. 


U tabeli 1 prikazani su rezultati ocene obezbeđenja dobrobiti na dve farme 

goveda i dve farme svinja sa intenzivnim sistemom gajenja, kao i devet farmi goveda i tri 

farme svinja kod individualnih proizvođača. 

Tab. 1. Ocena dobrobiti na farmama goveda i svinja 

Estimation of welfare at cattle and pig farms 

Parametar 

Farme goveda 

Farme svinja 

Parameter 

Cattle farm 

Pig farm 

Broj ispitivanih farmi 

No of monitored farms 

11 5 

Broj farmi sa ocenom nedovoljan 

No of farms that are unsatisfactory* 

2 1 

Broj farmi sa ocenom dovoljan 

No of farms that are satisfactory* 

4 1 

Broj farmi sa ocenom dobar 

No of farms that are good* 

3 1 

Broj farmi sa ocenom vrlo dobar 

No of farms that are very good* 

2 2 

Broj farmi sa ocenom odličan 

No of farms that are excellent* 

0 0 

*Legenda: skala poena 0-1,99 nedovoljan, 2,00-2,49 dovoljan, 2,5-3,49 dobar, 3,5 – 4,49 vrlo dobar, 4,5 – 5,00 odličan 

Legend: point scale 0-1,99 unsatisfactory, 2,00-2,49 satisfactory, 2,5-3,49 good, 3,5 – 4,49 very good, 4,5 – 5,00 excellent.


Iz prikazanih rezultata u tabeli 1 vidi se da su sa ocenom nedovoljan ocenjene 

dve farme, a ocenom dovoljan četiri farme goveda. Ocenom dobar ocenjene su tri farme, 

a ocenom vrlo dobar dve farme goveda. Po jedna farma svinja ocenjena je ocenama 

nedovoljan, dovoljan i dobar, a dve farme svinja ocenom vrlo dobar. 

U tabeli 2 prikazani su najznačajniji propusti u obezbeđenju dobrobiti goveda 

i svinja na osnovu sagledavanja indikatora dobrobiti ovih vrsta životinja na ispitivanim 

farmama. 

Tab. 2. Najznačajniji propusti u obezbeđenju dobrobiti na farmama goveda i svinja 

Most signifi cant welfare oversights at cattle and pig farms 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

8. 

9. 

10. 

11. 

12. 

13. 

14. 

15. 

Parametar/Indikator 

Parameter/Indicator 

Broj ispitivanih farmi 

No of monitored farms 

Upravljanje, planiranje i organizacija obezbeđenja dobrobiti 

Managing, planning and organization of welfare 

Kompetencije zaposlenih lica u vezi obezbeđenja dobrobiti 

Competence of employees concerning welfare 

Odnos odgajivača prema potrebama životinji 

Attitude of breeders towards animal needs 

Plan i program obezbeđenja dobrobiti žovotinja 

Planing of securing animal welfare 

Nadgledanje i inspekcije životinja 

Monitoring and animal inspection 

Postupci sa životinjama 

Animal treatment 

Prostorni uslovi gajenja životinja 

Spatial breeding conditions 

Mikroklimatski uslovi gajenja životinja 

Microclimatical breeding conditions 

Higijenski uslovi gajenja životinja 

Hygienical breeding conditions 

Ishrana i napajanje životinja 

Food and water supplying for animals 

Obezbeđenje uslova za ispoljavanje normalnog ponašanja životinja 

Requisitions for normal animal behavior manifesting 

Zdravstvena zaštita životinja 

Health care of animals 

Zaštita životinja od distresa 

Protection of animals from distress 

Biosigurnost životinja 

Animal biosecurity 

Produktivnost životinja 

Animal productivity 

Broj farmi 

goveda sa 

propustima 

N o of cattle 

farms with 

oversights 

Broj farmi 

svinja sa 

propustima 

N o of pig 

farms with 

oversights 

11 5 

11 5 

4 3 

2 1 

11 5 

2 1 

2 1 

9 3 

11 4 

10 3 

4 3 

10 3 

9 3 

6 3 

11 5 

6 3 

Iz prikazanih rezultata u tabeli 2 se uočava da propusti postoje u svim farmama, a 

najveći broj propusta se ispoljava u indikaorima 1. (upravljanje, planiranje i organizacija 

obezbeđenja dobrobiti životinja), 4. (plan i program obezbeđenja dobrobiti žovotinja), 

97

98 


8. (mikroklimatski uslovi gajenja životinja), 9. (higijenski uslovi gajenja životinja), 11. 

(obezbeđenje svih neophodnih uslova za ispoljavanje normalnog ponašanja životinja), 

12. (zdravstvena zaštita životinja) i 14. (biosigurnost životinja). 

Najčešći propusti u obezbeđenju dobrobiti goveda i svinja ogledaju se u 

nepostojanju plana obezbeđenja dobrobiti i zdravstvenog stanja, zatim u obezbeđenju 

prostornih, mikroklimatskih i higijenskih uslova, koji dovode do pojave tehnopatija i 

etopatija i smanjenja proizvodnih rezultata. 

Već duže vreme stanje na našim farmama goveda i svinja rezultat je 

prilagođavanja proizvođača trenutnim materijalnim mogućnostima, bez dugoročnog 

planiranja proizvodnje. Proizvodnja je često neprofi tabilna, a određeni standardi 

dobrobiti i biosigurnosne procedure se ne primenjuju. Tehnologija proizvodnje je 

zastarela i odgajivači se pri izgradnji novih ili adaptaciji postojećih farmi retko rukovode 

novim naučnim i stručnim saznanjima. Pojedini odgajivači u našoj zemlji pokušavaju 

da poboljšaju tehnologiju proizvodnje, ali treba imati u vidu da se to uglavnom odvija 

stihijski i bez uvođenja standarda dobrobiti i biosigurnosti (Hristov, 2003; Hristov i sar., 

2006; Hristov i sar., 2006b). 

Ova ispitivanja su nedvosmisleno pokazala da proizvođaći nisu dovoljno 

informisani o fi zičkim i psihičkim potrebama životinja (detaljni podaci o potrebama 

mogu se naći u delima Frasera i Brooma, 1990; Webstera, 2005, Vučinićeve, 2006) ne 

samo sa aspekta etike, već i sa aspekta posledica po zdravstveno stanje životinja i njihove 

proizvodne rezultate. Proizvođači najčešće ne uzimaju u obzir uticaj nedovoljnog kretanja, 

loših mikroklimatskih uslova i neodgovarajućuh podova u staji na zdravstveno stanje i 

dobrobit životinja (Hristov i sar., 2001; 2002; 2006; 2006a; 2006b). Takođe, odgajivači 

često nisu svesni posledica uvođenja novih životinja nepoznatog porekla na farmu, kao i 

značaja redovnog i pravilnog sprovođenja određenih higijensko-sanitarnih mera (Hristov, 

2002). 

U razvijenim stočarskim zemljama sveta, kao rezultat pritiska potrošača, ali i 

potvrda brojnih naučnih istraživanja, menja se koncept gajenja životinja, a tehnologija 

proizvodnje prilagođava novim naučnim saznanjima i potrebama životinja. Uvode se 

standardi dobrobiti i biosigurnosti i time ide u susret obezbeđenju fi zičkih i psihičkih 

potreba životinja. Pri tome se ima u vidu da standardi predstavljaju određeni nivo 

kvaliteta ili dostignuća u zaštiti dobrobiti i biosigurnosti, odnosno dostizanje nivoa za koji 

se smatra da su u svakom pogledu prihvatljivi za organizam životinja (Fraser and Broom, 

1990; Rushen and de Passile, 1998; Bracke, 2001; Webster, 2005). 

Kompleksna multidisciplinarna istraživanja, poslednjih 10-15 godina, doprinela 

su postepenom poboljšanju zaštite dobrobiti životinja i primene biosigurnosnih mera na 

farmama goveda i svinja u svetu, a naročito u zemljama članicama EU (Hristov, 2003; 

Webster, 2005; Vučinić, 2006). Zaštita dobrobiti garantuje kvalitetan život životinjama, a 

podrazumeva otelotvorenje sledećih pet sloboda (Webster, 2005; Vučinić, 2006): 

1. 

2. 

slobodu od straha i stresa: sprečavanjem fi zičkog i psihičkog zlostavljanja 

životinja od strane čoveka, kao i sprečavanjem grupisanja životinja različitih 

vrsta, pola, starosti i različitog socijalnog statusa; 

slobodu od gladi i žeđi: obezbeđenjem životinjama dovoljnih količina sveže i 

kvalitetne hrane i vode;

3. 

4. 

5. 


slobodu od neudobnosti: obezbeđenjem životinjama dovoljnog prostora za 

ispoljavanje prirodnih pokreta, stavova, hodova i zauzimanja prirodnih položaja 

tela, uz osećaj fi zičke i termičke udobnosti i psihičke sigurnosti; 

slobodu od bola, povreda i bolesti: obezbeđenjem životinjama takvog životnog 

prostora u kome ne mogu fi zički da se povrede, da povrede druge životinje, 

da trpe bol usled povreda ili bolesti, obezbeđenjem blagovremene intervencije 

veterinara, sprovođenjem preventivnih mera, dijagnostičkih i terapeutskih 

zahvata; i 

slobodu ispoljavanja fi zioloških oblika ponašanja: obezbeđenjem dovoljnog 

prostora za kretanje, obogaćivanjem ili oplemenjivanjem životnog prostora 

životinja materijalom i predmetima potrebnim za zadovoljavanje osnovnih 

životnih potreba i omogućavanjem ostvarenja komunikacije sa drugim 

životinjama iste vrste. 

Tri veoma široka kriterijuma na osnovu kojih se mogu identifi kovati indikatori 

dobrobiti su: visok nivo bioloških funkcija (reprodukcija, dugovečnost, zdravstveni 

status, poremećaji u ponašanju i pokazatelji fi zioloških funkcija), odsustvo patnje u smislu 

dugotrajnog bola, straha i drugih negativnih emocionalnih iskustava (procene se obavljaju 

testom sklonosti, ocenom prisustva patoloških oblika ponašanja kao što su stereotipije i 

procenom jačine vokalizacije kod životinja jer se smatra da se ona menja u stanjima bola, 

stresa, patnje, straha i si) i pozitivna iskustva kakva su komfor (udobnost) i prilagođenost 

na ambijent u kojem životinja boravi (Vučinić, 2006). Patnja se defi niše, uglavnom, kao 

iskustveno prolongiran neprijatan osećaj, prouzrokovan različitim stimulusima, kao što 

su strah, bol ili frustracija. Patnja direktno utiče na zdravstveno stanje životinje, a kod 

domaćih životinja i na produktivnost. 

Goveda i svinje se gaje u strogo defi nisanim visoko-organizovanim uslovima, 

uz maksimalnu uštedu prostora i obezbeđivanja uglavnom najosnovnijih zahteva po 

pitanju mikroklimatskih prostornih i higijenskih uslova. Na njih mogu negativno da 

deluju brojni mikroklimatski faktori (Hristov i sar., 2006). Zbog toga se javljaju brojni 

problemi dobrobiti kod farmskih životinja koji su opisani u delima Fraser i Brooma 

(1990), Hristova i Bešlina (1991),Vučinićeve i Hristova (2002), Hristova i sar. (2001), 

Hristova i sar. (2002), Webstera (2005) i Vučinić (2006). Od zdravstvenih poremećaja 

kod životinja nastaju najčešće tehnopatije, prouzrokovane greškama u tehnološkom 

procesu proizvodnje, koje se ispoljavaju kao fi zikopatije (bolesti i povrede) i etopatije 

(poremećaji u ponašanju). 

Iako postoje kontroverze u vezi nivoa komfora i sloboda koje svinje i goveda 

treba da imaju, većina naučnika, stručnjaka i farmera se slaže da ove životinje zaslužuju 

obezbeđenje minimalnih standarda pre svega u pogledu fi zioloških i bihejvioralnih 

potreba, higijene, nege, prostora, mikroklime, ishrane, transporta, klanja, brojnih 

zootehničkih postupaka i veterinarskih tretmana koji će onemogućavati bezraložno 

narušavanje zdravlja, pojavu distresa, nanošenja bola i pojavu patnje. Potrošaći, s druge 

strane, postaju sve više svesni po pitanju narušavanja dobrobiti goveda i svinja i zahtevaju 

bolji tretman ovih životinja. 

99

100 

Zaključak 


Na osnovu ispitivanja najznačajnijih propusta u obezbeđenju dobrobiti na dve 

farme goveda i dve farme svinja sa intenzivnim sistemom gajenja, kao i devet farmi 

goveda i tri farme svinja kod individualnih proizvođača može se zaključiti sledeće: 

• 

• 

Najčešći propusti u obezbeđenju dobrobiti goveda i svinja na ispitivanim farmama 

ogledaju se u nepostojanju plana obezbeđenja dobrobiti i zdravstvenog stanja, zatim 

prostornih, mikroklimatskih i higijenskih uslova, koji dovode do pojave tehnopatija 

i etopatija i smanjenja proizvodnih rezultata. 

Potrebno je defi nisati standarde obezbeđenja dobrobiti u gajenju goveda i svinja u 

našoj zemlji i na osnovu njih odgovarajuće planove za obezbeđenje dobrobiti ovih 

vrsta životinja, koji bi se vremenom usavršavali. 

Literatura 

1. Bartussek, H., Leeb, C. H., Held, S., (2000): Animal needs index for cattle. Federal 

Research Institute for Agriculture in Alpine Regions BAL Gumpenstein. Austria. 

2. Blockuis, J.H. (2008): . International cooperation in animal welfare:the Welfare 

Quality project ® . Acta veterinaria scandinavica 50 (Suppl. 1): S10. 

3. Bracke, M.B.M., Metz, M.H.J., Dijkhuizen, A.A., Spruijt M. B. (2001): Development of 

a decision support system for assessing farm animal welfare in relation to husbandry 

systems: strategy and prototype, J. Agric. Environ. Ethics 14, 321–337. 

4. Bracke, 

M.B.M., (2001): Modelling of Animal Welfare. Ph.D. Thesis, Institute of 

Agricultural and Environmental Engineering, Wageningen, p. 150. 

5. Broom, D. M., (1996): Animal welfare defi ned in terms of attempts to cope with the 

environment. Acta Agric Scand Suppl 27:22, 28. 

6. Fraser, D., Broom, D.B., (1990.): 

Farm animal behaviour and welfare. CAB 

International, Wallingford, Oxon. 

7. Hristov, S., (2002): Zoohigijena. Poljoprivredni fakultet, Beograd. 

8. Hristov S., Bešlin R. (1991): Stres domaćih životinja. Monografi ja. Poljoprivredni 

fakultet. Beograd. 

9. Hristov, S., Relić Renata, Joksimović-Todorović Mirjana, Davidović Vesna, (2006): 

Mikroklimatski i higijenski uslovi gajenja goveda. Poglavlje u monografi ji: Ostojić 

M. (2006): Zlatarski sir. Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd, 55-78. 

10. Hristov, S., Stanković, B., Relić Renata, (2002): Higijenski uslovi gajenja, ponašanje 

i dobrobit svinja. Savremena poljoprivreda, 51, 3-4, 61-66. 

11. Hristov, S., Todrović Mirjana, Relić Renata, (2001.): 

Najznačajniji problemi dobrobiti 

svinja. Savremena poljoprivreda, 50, 3-4, 221-226. 

12. Hristov, S., Vučinić Marijana, Relić Renata, Stanković, B., (2006a): Uslovi gajenja, 

dobrobit i ponašanje farmskih životinja. Biotehnologija u stočarstvu, 22, 73 -84. 

13. Hristov, S. (2003.): 

Novi standardi o uslovima gajenja domaćih životinja. Zbornik 

radova Simpozijuma agroekonomista sa međunarodnim učešćem “Poljoprivreda i 

ruralni razvoj u evropskim integracijama”, Beograd, 461-467. 

14. Hristov, S., Vučinić Marijana, Relić Renata, Stanković, B. (2006b) : Uslovi gajenja, 

dobrobit i ponašanje farmskih životinja. Biotehnologija u stočarstvu, 22, 73 -84.


15. Keeling, L, Veissie,r I., (2005.): Developing a monitoring system to assess welfare 

quality in cattle, pigs and chickens. In Science and society improving animal 

welfare. Welfare Quality conference proceedings 17/18 November 2005. Edited by: 

Butterworth A. Brussels, Belgium; 46-50. 

16. Rousing, T., Bonde, M., Sorensen, T.J. (2000): Indicators for the assessment of animal 

welfare in a dairy cattle herd with a cubicle housing system. In: Blokhuis, Ekkel and 

Wechsler, Editors, Improving health and welfare in animal production, EAAP Publ. 

vol. 102, Wageningen Pers Publ., Wageningen, The Netherlands, pp. 37–44. 

17. Rushen, J., de Passille, A.M.B. (1998): Behaviour, welfare and productivity of dairy 

cattle. Can. J. Anim. Sci., 78 (Suppl.): 3-12. 

18. Sundrum, A., Andersson, R., Postler, G. (1994): Animal needs index 200 - a guide for 

the assessment of housing systems, Köllen-Verlag, Bonn, Germany. 

19. Vučinić Marijana (2006.): 

Ponašanje, dobrobit i zaštita životinja. Fakultet veterinarske 

medicine, Beograd. 

20. Vučinić Marijana, Hristov, S., (2002.): Poremećaji ponašanja kao pokazatelji grešaka 

u gajenju životinja. Biotehnologija u stočarstvu, 18 (5-6), 161-166. 

21. Webster, J F.A. (2001.): 

Farm animal welfare: the fi ve freedoms and the free market, 

Vet. J. 161, 229–237. 

22. Webster, J. (2005.): 

Animal Welfare: Limping Towards Eden. Blackwell Publishing. 

101

102 


UDC: 636.083.1:636.2/.4 


MOST SIGNIFICANT ANIMAL WELFARE OVERSIGHTS AT 

CATTLE AND PIG FARMS 

Summary 

S. Hristov, B Stanković ∗ 

In this paper the most signifi cant welfare oversights on two cattle and two pig 

farms with intensive breeding system, as well as on nine cattle and two pig farms on private 

breeding farms are discussed. The results concerning cattle and pig welfare were derived 

after calculating several indicator types (behavior of breeders towards animals, animal 

needs indicators, animal behavior, health condition, feeding and productivity indicators). 

Most frequent oversights were that, that there were no plans about providing welfare 

and resolving health condition, then spatial, microclimatic and hygienic conditions which 

lead to technopatia and etopathias and reduction of production results. 

Based on derived data we can conclude that it is necessary to defi ne standards 

of welfare in cattle and pig breeding, and according to which create appropriate plans for 

securing welfare for this animal species, which will be improved in time. 

Key words: welfare, cattle, pigs. 

∗ Slavča Hristov, Ph.D., professor; Branislav Stanković, MSc, teaching assistent, Faculty of Agriculture, 

Belgrade- Zemun. 




UDK: 636.083.1:636.2/.4 


NAJČEŠĆI PROPUSTI U OBEZBEĐENJU BIOSIGURNOSTI NA 

FARMAMA GOVEDA I SVINJA 

B. Stanković , S. Hristov ∗ 

Izvod: U ovom radu razmatrani su najznačajniji propusti u obezbeđenju potrebnog 

nivoa biosigurnosti na osnovu sagledavanja indikatora biosigurnosti na kritičnim tačkama 

proizvodnje, koji uključuju: ocenu postavke biosigurnosti na farmama goveda i svinja, 

ostvareni stepen izolacije, ocene načina uvođenja novonabavljenih grla, zdravstveni 

status zapata, odnos osoblja prema raspoloživoj opremi, ocene kontrole kretanja i prometa 

unutar farme, režim poseta, bezbednosti ishrane i napajanja, izđubravanja, uklanjanja 

leševa, i preduzetih mera sanitacije. 

Na osnovu utvrđenih rezultata može se zaključiti da je ostvareni nivo biosigurnosti 

uglavnom zadovoljavajući, ali ostaje još mnogo kritičnih mesta u tehnološkom lancu koji 

mogu dovesti do prodora infektivnog agensa i ugrožavanja proizvodnje, što posebno važi za 

govedarske farme. Fragmenti koncepcije biosigurnosti generalno postoje, ali i nedostatak 

jasnih pisanih uputstava, koja moraju postati uobičajena praksa u svakodnevnom radu i 

način rešavanja problema u ostvarivanju zadovoljavajućeg nivoa biosigurnosti. 

Ocena stanja biosigurnosti na osnovu navedenih indikatora bi trebalo da postane 

rutinski mehanizam u proceni biosigurnosti na farmi, koji ukazuje na pravac daljeg 

delovanja i njihovog unapređenja. Uputstva i pravilnici koji defi nišu pitanja biosigurnosti 

moraju biti jasno defi nisani i u pisanoj formi, dosledno i sistematski primenjivani, a 

ostvareni rezultati analizirani i usavršavani. 

Ključne reči: biosigurnost, propusti, goveda, svinje. 

Uvod 

Pojam biosigurnosti podrazumeva tri glavna činioca (Buhman et al., 2005): 

izolaciju, kontrolu prometa i sanitaciju. Pri sveobuhvatnom defi nisanju stanja 

biosigurnosti na farmskom nivou, treba istovremeno imati u vidu četiri bliska, ali ipak 

različita koncepta: planove biosigurnosti, procenu rizika na kritičnim kontrolnim tačkama 

(Hazard Analysis and Critical Control Points - HACCP), menadžment rizika i planove za 

urgentne situacije. Biosigurnosni planovi su namenjeni sprečavanju neželjenih situacija 

i unapređenju poslovanja, što u suštini predstavlja prevenciju bolesti (Uhlehoop, 2007). 

Planovi za urgentne situacije se prave radi brzog reagovanja na neželjene događaje i u 

cilju nastavljanja proizvodnje (Valčić, 2007). 

∗ Mr Branislav Stanković, asistent, prof. dr Slavča Hristov, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, 

Beograd-Zemun. 



103

104 


Intenzivna proizvodnja tovnih svinja, ali i kravljeg mleka, podrazumeva veliku 

koncentraciju životinja na relativno malom prostoru, zbog čega su neophodne određene 

mere u cilju očuvanja zdravlja zapata, sprečavanja unošenja i širenja bolesti u zapatu i 

očuvanja proizvodnje (Hristov i sar., 2007; Stanković i sar., 2008). 

Formiranje i primena biosigurnosnih planova podrazumeva stalan rad na 

stvaranju zadovoljavajućeg okruženja za život životinja i njihovu proizvodnju, kao i da 

se ono očuva, pre svega u pogledu sprečavanja unošenja i širenja infektivnih bolesti i 

dobija na značaju kako tržište svinjskog mesa sve više poprima internacionalni karakter 

(Stanković i sar., 2007b). 

Metod rada 

U radu je korišćen metod upitnika za sakupljanje podataka koji se odnose 

na utvrđivanje ostvarenog nivoa biosigurnosti. Na dve farme je sprovedeno detaljno 

sakupljane podataka koji se odnose na sledeće indikatore biosigurnosti: ocena postavke 

biosigurnosti na farmi, izolacija, karantin, zdravstveni status zapata, ocena odnosa 

osoblja prema opremi, kontrola kretanja i prometa, odnos prema posetiocima, kontrola 

ishrane i vodosnabdevanja, izđubravanje, uklanjanje uginulih životinja, odnos prema 

drugim životinjama na farmi, kontrola populacija glodara i ptica i sanitacija. Procenjeni 

su elementi koji ulaze u sastav svakog indikatora, koji je potom ocenjen ocenom od 0 do 

5. U ovom radu će biti prikazan samo ograničen broj indikatora i sveden na tri osnovne 

komponente biosigurnosti.

Rezultati 


Rezultati upitnika su prikazani u tabeli 1. Na osnovu prikazanih rezultata uočava 

se da je nivo biosigurnosti na farmi goveda ocenjen kao dobar (3,20), a na farmi svinja 

kao vrlo dobar (3,96). 

Tab. 1. Ocena biosigurnosti na farmi muznih krava i svinja po prikazanim indikatorima 

Biosecurity level evaluation on dairy and pig farm 

according presented indicators 

Indikator 

Indicator 

Ocena postavke biosigurnosti na farmi goveda 

Biosecurity Farm Concept Evaluation 

Izolacija 

Isolation 

Karantin 

Quarantine 

Zdravstveni status zapata 

Healt Heard Status 

Ocena odnosa osoblja prema opremi 

Staff attitude towards equipment 

Kontrola kretanja i prometa 

Traffi c control 

Odnos prema posetiocima 

Visitors regime 

Kontrola ishrane i vodosnabdevanja 

Feeding and watering safety 

Izđubravanje 

Manure management 

Uklanjanje uginulih životinja 

Carcases elimination 

Odnos prema drugim životinjama na farmi 

Other species on farm 

Kontrola populacija glodara i ptica 

Rodents and birds control 

Sanitacija 

Sanitation 

Prosečna ocena 

Score 

Muzne krave 

Dairy Cows 

Svinje 

Pigs 

4,13 4,60 

3,80 3,40 

4,29 4,71 

4,50 4,10 

3,33 4,33 

2,30 4,56 

1,67 2,50 

3,00 3,29 

3,00 4,00 

2,60 2,80 

3,33 5,00 

1,83 3,83 

3,86 4,31 

3,20 3,96 

Jedan od najčešćih problema se odnosi na bazično shvatanje biosigurnosti i šta 

sve treba da obuhvati u slučaju konkretne farme. Ocena koncepcije plana biosigurnosti 

se nije značajnije razlikovala između dve farme (4,16 za famu muznih krava, 4,60 za 

farmu svinja). Mišljenja stručnjaka na farmi o najvećim pretnjama po bezbednost 

proizvodnje su bili vrlo različiti, od realnog sagledavanja situacije i mogućeg mesta 

prodora inhektivnog agensa (radnici na farmi, koji i sami gaje svinje), do problema u 

tehnologiji (reproduktivni poremećaji, na primer). Do sličnih zapažanja došao je u svom 

radu Boklund i sar. (2004). U suštini, obim primenjenih mera biosigurnosti treba da bude 

ekonomski isplativ (Uhlenhoop, 2007), što je teško postići na početku. Sagledavanjem 

biosigurnosti na farmama u našoj zemlji u periodu tranzicije otkrivene su brojne slabosti 

sada već prevaziđenih proizvodnih koncepcija koje se i dalje primenjuju. 

Ocena postignutog nivoa izolacije na govedarskoj i svinjogojskoj farmi se nije 

mnogo razlikovala (3,80 prema 3,40), ali samo zato što se u intenzivnoj proizvodnji svinja 

traži strožija primena mera izolacije. Slična ocena je, kako se vidi iz tabele 1., utvrđena i 

105

106 


za karantin (4,29 prema 4,71) i zdravstveno stanje zapata (4,50 prema 4,10), dok je odnos 

prema opremi bio nešto bolji na farmi svinja (ocena 3,33 prema 4,33). 

Pažljiva analiza lokacija farmi u našoj zemlji, naročito u okolini Beograda, 

ukazuje na neshvatljivo zanemarivanje osnovnih postulata zoohigijene i zaštite sredine, 

što ugrožava ne samo proizvodnju na farmama, već i zdravlje stanovništva. Ove 

kardinalne greške se ne mogu pripisati nedostatku sredstava ili znanja u vreme njihovog 

projektovanja i izgradnje, već drastičnom zanemarivanju profesionalne i društvene 

odgovornosti. Izdvojenost objekata za odgoj u odnosu na potencijalne izvore patogenih 

mikroorganizama predstavlja važnu meru zaštite, naročito kada su u pitanju aerogene 

infekcije (Stanković i sar., 2007a). Ipak, treba imati u vidu da se virusi slinavke i šapa, 

Aujeckijeve bolesti, enzootske pneumonije, kao i reproduktivnog i respiratornog sindroma 

(PRRS) (Torremorel et al., 1997) mogu širiti na veće udaljenosti. Što se tiče aerogenog 

širenja uzročnika drugih oboljenja, kao što su klasična kuga (KKS), transmisivni 

gastroenteritis (TGE), atrofi čnog rinitisa (AR), pleuropneumonije ili leptospiroze, ona se 

unutar farme mogu ustanoviti do 100 m od prvobitnog žarišta (Madec, 2001). 

Ovde treba pomenuti i proizvodnju u individualnom sektoru, koja se, skoro 

po pravilu odvija u seoskim naseljima zbijenog tipa, gde je nemoguće postići potrebnu 

udaljenost od stanova, saobraćajnica ili proizvodnih objekata. Jedan od kardinalnih 

problema je tolerantan odnos rukovodilaca farmi prema držanju od strane radnika farme, 

sopstvenih svinja, goveda ili koza, koje mogu biti izvor infekcije za farmski zapat. 

Nedostatak zelenog pojasa oko farme u krajevima u kojima dominira košava ili severni 

vetar doprinosi ne samo hlađenju objekata i stvaranju neadekvatnih uslova smeštaja, već 

može olakšati prodor infektivnih agenasa u krug farme, a zatim i u objekte sa životinjama. 

Iako je kod uvođenja novonabavljenih grla presudan njihov zdravstveni, tačnije serološki 

status, njihov smeštaj u karantinu je, najblaže rečeno, problematičan. Vrlo često ova grla 

se drže u krugu same farme, osoblje koje ih opslužuje radi i sa životinjama iz zapata, što 

je ne prihvatljivo. Važan princip biosigurnosti je i razdvajanje starosnih i proizvodnih 

grupa, ali i osoblja koje ih opslužuje je često zanemareno u svakodnevnoj praksi, posebno 

kada se radi o hospitalizovanim grlima. Upotreba dugodelujućih terapeutika bi trebalo 

da predstavlja pogodnost (Ingalls, 2000a). Odavno napuštena i kritikovana tehnološka 

rešenja, kao što je gajenje prasadi na sprat, „tunelski tip“ gajenja ili držanje muznih grla na 

vezu, se i dalje primenjuju na nekim industrijskim farmama, iako ona uzrokuju diskomfor, 

bol i distres životinja (Hristov i sar., 2007). Treba imati na umu da se u najvećem broju 

slučajeva radi o životinjama različitih starosnih kategorija sa posebnim potrebama, često 

različitog geografskog i zdravstvenog porekla sakupljenim na ograničenom prostoru. 

Kontrola kretanja i prometa i odnos prema posetiocima su bolje ocenjeni na 

fami svinja (4,56 i 2,50) nego na farmi krava (2,30 i 1,67). Iako se na nekim farmama 

sa edukovanim osobljem vodi računa o ograničenom broju poseta tokom jednog dana i 

ne dozvoljava se ulazak u kritične segmente, nedostatak ozbiljnog i doslednog režima 

ulaska vozila i posetilaca u krug i pojedine delove farme predstavlja ozbiljan problem, 

delom zbog nepouzdanosti efi kasnosti izvršene dezinfekcije vozila koja ulaze u krug 

farme. Međutim, daleko veći problem predstavlja potpuna nefunkcionalnost dezobarijera 

i punktova za dezinfekciju i presvlačenje posetilaca na ulazu u farmu. Dezobarijere za 

vozila su loše održavane, nenatkrivene, a često i niže od okolnog terena što omogućava 

slivanje atmosferskih i površinskih voda u njih. Dezinfekcija obuće i ruku predstavlja


često samo psihološku barijeru, dok su mesta za presvlačenje često improvizovana, sa 

ukrštanjem puteva kretanja u sopstvenoj i „čistoj“ obući za farmu. Tuširanje pre ulaska 

na farmu se još uvek smatra „skupim i nepotrebnim luksuzom“, a poštovanje „standdown“ 

perioda (Gardner, 2007) je potpuno nepoznato. U praksi se vrlo često zanemaruju 

neki važni elementi kontrole kretanja, koji se odnose na stanje ograde i dezobarijera i 

proceduru pri ulasku na farmu vozila i stranih lica, iako je sve to predviđeno projektom 

farme. Dezobarijere su redovno nenatkrivene, izložene slivanju vode, a rastvor se ne 

menja dovoljno često. I u zemljama sa visoko razvijenim stočarstvom, često se zanemaruje 

značaj doslednosti u primeni preventivnih mera, pri pripremi i utovaru tovljenika za 

transport (Boklund et al., 2004). Španski farmeri uglavnom svoje mere biosigurnosti 

obično ocenjuju osrednjim, a kao najznačajnije mere ističu sanitaciju, ogradu oko farme, 

restriktivan odnos prema posetama i ulasku vozila i primenu karantina, iako je njihovo 

shvatanje značaja neke mere uslovljeno da li se ta mera kod njih već primenjuje ili ne 

(Casal et al., 2007). Konačno, iako radnici dobijaju radnu odeću za svaku sezonu, ne 

nose je, a kontrola kretanja i razlikovanje osoblja pojedinih proizvodnih delova odećom 

različitih boja je praktično nepoznato. 

Slične ocene su dobijene i po pitanjima kontrole ishrane i vodosnabdevanja 

(3,00 i 3,29), izđubravanja (3,00 i 4,00), uklanjanja uginulih životinja (2,60 i 2,80), dok 

su odnos prema drugim životinjama na farmi (3,33 i 5,00) i kontrola populacija glodara i 

ptica (1,83 i 3,83) bili bolji na farmi svinja. 

Kada se sanitacija kao deo tehnološkog procesa redovno primenjuje na farmama 

svinja i muznih krava, ne izostaje uspeh. Međutim, na našim farmama čišćenje i pranje 

se ne sprovode uvek temeljno, što dezinfi cijense, koji deluju samo na mestu kontakta sa 

površinom, može učiniti neefi kasnim. Pored toga, dezinfekcija na ulazu, pre svega na 

govedarskim farmama, je na nezadovoljavajućem nivou. Cena i efi kasnost su presudni 

faktori u izboru dezinfekcionih sredstava, dok se manje vodi računa o načinu pripreme 

sredstava za upotrebu i gde njegovi ostaci završavaju u prirodi. Sanitacija je, prema oceni 

u upitniku, nešto bolje izvođena na farmi svinja (3,86 prema 4,31). Način i sredstva 

namenjena sanitaciji na farmama su prikazani u radovima Relić i sar. (2002) i Stankovića 

i sar. (2007b). Povremena zamena preparata je opravdana kada se u sanitaciji koriste 

jednostavna sredstva koja ne uništavaju celokupnu mikrobnu populaciju s pojavom 

posledične rezistencije preostalih vrsta, dok se sinergetska kompozitna ne moraju duže 

vremena menjati, jer imaju širok germicidni spektar, puferisana su i sa dužim rezidualnim 

dejstvom (Ledoux, 2006), ali se pri tome mora voditi računa i o njihovoj korozivnosti i 

biodegradibilnosti (Ledoux, 2008). 

107

108 

Zaključak 


Na osnovu sagledavanja najčešćih propusta u obezbeđenju biosigurnosti na 

farmama goveda i svinja može se zaključiti sledeće: 

• 

• 

• 

• 

Nivo biosigurnosti na farmi goveda ocenjen je kao dobar (3,20), a na farmi 

svinja kao vrlo dobar (3,96). 

Navedeni rezultati ukazuju na trenutno stanje biosigurnosti jedne farme, ali 

se uvek mora imati na umu međusobna interakcija i sveukupnost delovanja 

parametara biosigurnosti. 

Odgajivači imaju najveću odgovornost u zaštiti sopstvenih zapata po pitanju 

unošenja bolesti, kontrolom kretanja, pravilnim postupkom i smeštajem grupa 

životinja i sanitacijom. 

Zaposleni na farmi i posetioci moraju biti svesni svoje uloge u očuvanju 

bezbednog zdravstvenog statusa farme. 

Literatura 

1. Buhman, M., Grant, D., Griffi n, D. (2005) : Biosecurity Basics for Cattle Operations 

and Good Management Practices (GMP) for Controlling Infectious Diseases Animal 

Diseases F-9, General Livestock, The Board of Regents of the University of Nebraska 

on behalf of the University of Nebraska–Lincoln Extension, 

2. Boklund, A., Alban, L., Mortensen, S., Houe, H. (2004.): Biosecurity in 116 Danish 

fattening swineherds: descriptive results and factor analysis. Preventive Veterinary 

Medicine Volume 66, Issues 1-4, 49-62; 

3. Casal, J., De Manuel, A., Mateu, E., Martín, M. (2007): Biosecurity measures on 

swine farms in Spain: Perceptions by farmers and their relationship to current on-farm 

measures. Preventive Veterinary Medicine Volume 82, Issues 1-2, 15, 138-150. 

4. Hristov, S., Stanković, B., Joksimović-Todorović Mirjana, Davidović Vesna (2007): 

Biosigurnosne mere na farmama goveda. „Dobrobit životinja i biosigurnost na 

farmama”, monografi ja, Poljoprivredni fakultet, Zemun, 259-269; 

5. Ledoux, L. (2006): Disinfectants: The Rotation Myth. CID Lines, http://www. 

thepigsite.com/articles/8/biosecurity-disinfection/1657/disinfectants-the-rotationmyth. 

6. Ledoux, L. (2008.): 

Put safety fi rst in disinfection. Pig International. 16-18. 

7. Relić Renata, Hristov, S., Stanković, B. (2002.): Dezinfekcija objekata za svinje. 

8. 

Zbornik radova XIII Savetovanja DDD u zaštiti životne sredine sa međunarodnim 

učešćem, Kikinda, 85-91. 

Stanković, B., Hristov, S., Petrujkić, T., Relić Renata, Petrović Milica., Todorović- 

Joksimović Mirjana, Davidović Vesna (2007a): Polno prenosive bolesti svinja. 

Savremena Poljoprivreda, Vol. 56(1-2): 99-105.


9. Stanković, B., Hristov, S., Joksimović Todorović Mirjana, Davidović Vesna, Božić, 

A. (2007b.): Biosigurnost na farmama svinja. „Dobrobit životinja i biosigurnost na 

farmama”, monografi ja, Poljoprivredni fakultet, Zemun, 299-310. 

10. Stanković, B. , Hristov, S., Petrujkić, T., Todorović-Joksimović Mirjana, Davidović 

Vesna, Bojkovski, J. (2008): Biosigurnost na farmama svinja u svakodnevnoj praksi. 

Biotehnologija u stočarstvu, XVIII Inovacije u stočarstvu, Poljoprivredni fakultet 

Beograd, 24: 601 – 608. 

11. Uhlenhoop, E. (2007.): Biosecurity planning for livestock farms. Dobrobit životinja 

i biosigurnost na farmama”, monografi ja, Poljoprivredni fakultet, Zemun, 227-237. 

12. Valčić, M. (2007.): Osnovni kriterijumi i principi pripreme nacionalnij planova u 

kontroli, suzbijanju i iskorenjivanju zaraznih bolesti životinja. „Dobrobit životinja i 

biosigurnost na farmama”, monografi ja, Poljoprivredni fakultet, Zemun, 239-250. 

109

110 


UDC: 636.083.1:636.2/.4 


THE MOST COMMON FAILURES IN DAIRY AND PIG FARMS 

BIOSECURITY ENSURING 

Summary 

B. Stanković., S. Hristov ∗ 

The most important failures in obtaining required level of biosecurity on dairy and 

pig farms, based on selected indicators are given in this paper. These indicators are include 

farm biosecurity level estimation, isolation level, newly acquired animals introduction 

into the herd, estimation of herd health, employees attitude towards equipment, in-farm 

traffi c, visitors regime, feed safety and watering, manure management, dead animals 

removal, sanitation, etc. 

According presented, achieved biosecurity level is mostly satisfying, but there 

is a lot of critical pints in technological chain where infective agents could penetrate 

and compromise production, especially at dairy farms. Generally, biosecurity concept 

fragments are present, as well as lack of explicit instructions for everyday work. 

Assessment of reached biosecurity level based on presented indicators should 

be routine pattern to scrutinize actual farm situation, indicating the way to act in future. 

Instructions and bylaws concerning biosecurity issues must be clearly defi ned, consistently 

and systematically applied, and achieved results analyzed. 

Key words: biosecurity, failures, dairy cows, pigs. 

∗ Branislav Stanković, M.Sc., assistant; Slavča Hristov, Ph.D., professor, Faculty of Agriculture, 

Belgrade-Zemun. 




MENADŽMENT U ISPAŠI KOZA 


UDK: 636.39:636.084.22 

Pregledni rad 

Izvod: Osnovni cilj u ispaši mlečnih koza je maksimizirati količinu sveže 

ispaše u ishrani tokom godine. Na taj način se dostiže princip hranjenja koza hranom 

maksimalne hranljive vrednosti uz minimalne troškove. Dodaci (aditivi) hrani nisu 

potrebni kao nadopuna ispaši, obzirom da ona sadrži idealnu, prirodnu smešu energije, 

proteina i minerala. 

Prihrana senom, silažom, žitaricama i sl., u svrhu postizanja hranidbenih zahteva, 

je često neophodna u regionima gde je usled klimatskih promena ispaša kratkotrajna (zima 

i leto). Međutim, na dobrim pašnjačkim površinama kojima se upravlja tokom godine 

rotacionim sistemom ispaše, može se minimizirati potreba za skupim prihranama. 

Ključne reči: ishrana, koze, paša. 

Uvod 

Koze su preživari i dobro iskorišćavaju gruba kabasta hraniva: pašu, seno i silažu, 

te stoga ona čine njihovu osnovnu hranu. Visina proizvodnje, shodno tome, zavisiće 

u najvećoj meri od količine i kvaliteta tih hraniva (Grubić i Urošević, l992; Memiši i 

Bauman, 2002, 2007). Prema istraživanjima u Francuskoj (Morand-Fehr, l98l), krmne 

kulture koje koze rado jedu i koje se najčešće koriste u njihovoj ishrani su: lucerka, crvena 

detelina, italijanski ljulj, ježevica, grahorica, kukuruz, sirak i sudanska trava. U našim 

uslovima, za ishranu koza upotrebljavaju se razna sena, silaža, paša, stočni kelj, repa, 

otpaci iz prehrambene industrije i koncentrovana hrana. Takođe, u godinama oskudnim 

stočnom hranom koristi se i dobro pripremljen lisnik. 

U odnosu na krave i ovce, koze se odlikuju boljim iskorišćavanjem hrane koja 

je bogata celulozom. Osnovni obrok u ishrani koza u velikom procentu (90%) mogu 

činiti kabasta hraniva (Memiši i Bauman, 2005). Koncentrati kao dopunski obrok daju se 

u znatno manjoj količini (Memiši i sar., 2008b). Domaće primitivne i niskoproduktivne 

rase koza svoje potrebe mogu da podmire brstom i pašom i na oskudnijim pašnjacima. 

Međutim, za normalnu i visoku proizvodnju moraju se primeniti isti principi ishrane koza 

kao i za druge preživare. 

Koze su pravi gurmani, vole česte promene u ishrani, pa je potrebno da se dnevni 

obroci sastoje od raznovrsnih hraniva, i na taj način se može kod njih održati dobar apetit 

i visoka proizvodnja. Kada u obroku nema paše, onda mogu da koriste silažu, sočna 

hraniva (repe) i dr. 

∗ Dr Nurgin Memiši, naučni saradnik, AD “Mlekara”, Subotica; Frida Bauman, dipl. inž., “Al pack”, 

Beograd; Biserka Pavlov, dipl. biolog, “Galenika” a.d., Institut, Zemun-Beograd. 

111

112 


Ishrana koza slična je ishrani ovaca, s tim što je izbor hraniva nešto drugačiji. 

Оsnovni obrok sačinjavaju voluminozna hraniva (оkо 95%), dok se koncentrati daju kao 

dopunski obrok u znatno manjoj količini (Kessler, 1985). Меđutim, pogrešno je shvatanje 

da je svaka hrana koja nije adekvatna za ishranu goveda i ovaca, upotrebljiva za ishranu 

koza. Istina je da će koze, naročito u slučaju pothranjenosti, konzumirati hraniva niže 

hranljive vrednosti, ali to ne znači da će im takva hraniva osigurati hranljive materije 

za normalnu reprodukciju i proizvodnju. Koze vole česte promene u hrani, pa je stoga 

poželjno obroke sastavljati od raznovrsnih hraniva, i na taj način održati dobar apetit i 

visoku proizvodnju (Haenlein, 1995). 

• 

• 

• 

• 

• 

Sledeći momenti bitni su u izboru hraniva za koze: 

Na ispaši koze konzumiraju mlade biljke koje obično imaju dovoljno proteina 

za podmirenje njihovih potreba. Kada se u ishrani nalaze biljke u poodmaklom 

stadijumu vegetacionog perioda, onda je u obrok potrebno dodavati druga 

proteinska hraniva, ili, u krajnjem slučaju, ureu, naročito kada je u pitanju veća 

proizvodnja. 

Koze vole raznovrsne obroke, tako da je poželjno da 20 – 30% obroka čini 

brst. Od drveća koje koze rado brste, izdvajaju se: brest, jasen, leska, vrba, 

hrast, a od žbunja, to su: kupine, vres, štipavice itd.. Kad god je to moguće, 

kozama treba omogućiti da se hrane slobodno, tj. na paši (Memiši i Bauman, 

2007). 

Visokokvalitetna kabasta hraniva ili ispaša sa brstom trebalo bi da se u 

ishrani koza kombinuje ili po mogućnosti uvodi za vreme poslednjeg meseca 

bremenitosti i u toku laktacionog perioda (naročito rana faza laktacije). Kada 

je kvalitet kabaste hrane ili brsta slabiji, trebalo bi uvesti limitiran ili lošijeg 

kvaliteta dodatak koncentrovanih hraniva, da bi se održala poželjna telesna 

kondicija, a to je umnogome limitirano i cenom tih hraniva. 

Hrana koja se daje kozama mora da bude koliko je to moguće čista. Valovi 

i jasle takođe moraju da budu čisti, jer se u suprotnom može desiti da koze 

i ne dodirnu hranu. Ukoliko se desi da neka hraniva (ili smešu koncentrata) 

koze odbiju, ne treba insistirati na tome već im treba obezbediti odgovarajuću 

alternativu. Činjenica je da će koze koje su izvesno vreme slabije hranjene 

biti spremne da konzumiraju i hranu veoma slabog kvaliteta. To je uticaj 

izgladnelosti na njihov apetit i ukoliko se želi stabilna proizvodnja to se ne sme 

dozvoliti. 

Smeše koncentrata koje se upotrebljavaju treba da budu što raznovrsnije, 

odnosno da sadrže kombinaciju nekoliko žitarica (kukuruz, ječam, ovas, 

pšenica itd.). 

Kao i kod drugih preživara, i u ishrani koza takođe se koriste različita hraniva.

Zelena hrana 


Тоkom vegetacionog perioda, paša, odnosno zelena masa je najbolja i najvrednija 

hrana za koze. Istovremeno, to je i najjeftinija hrana, a ukoliko je ima dovoljno, i ako je pri 

tom i kvalitetna, ona može u potpunosti da zadovolji potrebe koza. Na taj način, smanjuje 

se dodavanje koncentrata koji poskupljuje ishranu koza. Zelena hrana bi trebalo da čini 

osnovu ishrane koza u periodu od najmanje 180 dana u toku godine. Međutim, prinosi 

zelene mase sa naših prirodnih i sejanih travnjaka rizično su niski. Za proizvodnju zelene 

hrane na sejanim pašnjacima treba koristiti razne smeše vlatastih trava i leguminoza. Za 

smeše trava najpogodnije su ježevica, mačji rep, visoki vijuk, livadski vijuk, engleski ljulj, 

bezosni vlasen, prava livadarka, lisičji rep, a od leguminoza: lucerka, crvena detelina, žuti 

zvezdan, bela detelina i dr. 

Paša ima brojne prednosti nad kabastim i koncentrovanim hranivima, jer je veoma 

dobar izvor lako pristupačnih hranljivih materija, sadrži veliki procenat proteina visoke 

biološke vrednosti, vitamina C i E i karotina, ugljenih hidrata, makro i mikroelemenata 

(Memiši i sar., 2004), faktora rasta i dr. Ove materije direktno su dostupne životinjama, za 

razliku od konzervisane kabaste hrane koja se u različitim postupcima obrade transformiše 

i gubi hranljive materije. Ispašom se u odnosu na kosidbu povećava produktivnost 

travnjaka za više od 30%, jer se u startu dobijaju znatno veći prinosi. Pored toga, koze i 

njihov podmladak na paši su izloženi suncu, što dovodi do sinteze vitamina D u njihovoj 

koži. 

Na našim travnjacima dominiraju trave i leguminoze različitog kvaliteta, 

zatim korovi, kao i štetne i otrovne biljke. Botanički sastav prirodnih travnjaka manje 

je povoljan za korišćenje u odnosu na sejane. Sejani travnjaci obično se zasnivaju sa 

samo jednom biljnom vrstom (travom ili leguminozom) ili smešama trava i leguminoza. 

Trave se ređe gaje kao pojedinačne vrste na travnjacima, već najčešće u vidu smeša trava 

i višegodišnjih leguminoza. Nasuprot tome, leguminoze se gaje prvenstveno kao čisti 

usevi, a neke od njih u travno-leguminoznim smešama (Grubić i Đorđević, 2006). Pri 

zasnivanju travnjaka prednost treba dati smešama višegodišnjih leguminoza i trava, jer 

se dobija više suve materije po jedinici površine, kao i više proteina i minerala. Smeše 

leguminoza i trava manje variraju u pogledu prinosa u odnosu na čiste kulture, a pri 

košenju se brže suše, sa manje mehaničkih gubitaka pri manipulacijama. 

113

114 


Tab. 1. Nivo konzumiranja zelenih kabastih hraniva kao 

samostalnih u osnovnom obroku koza (Farzana Panhwar, 2005) 

Intake level of green forages used as a sole feed in the basal diet 

(Farzana Panhwar, 2005) 

Hranivo 

Forage 

Italijanski ljulj 

Italian rye grass 

Travnjaci u voćnjacima 

Orchard grass 

Dani laktacije 

State of lactation, days 

Nivo konzumiranja * 

gr/kg W 0,75 

Intake level g/kg BW 0,75 

60 – 160 82 (60 – 101) 

60 – 160 65 (59 – 81) 

Festuka 

Fescue 

60 – 160 68 (62 – 75) 

Lucerka 

Alfalfa 

60 – 160 103 (69 – 157) 

Crvena detelina 

Red clover 

60 – 160 93 (50 – 118) 

Grahorica + ovas 

Vetch + oats 

130 – 150 79 (51 – 150) 

Kukuruz 

Corn (maize) 

160 – 200 81 (63 – 99) 

* 

Tolerantni rastur: 25-35%; konzumiranje koncentrata = 0,7 kg SM hrane. 

* Tolerated refusals: 25-35%; concentrate intake = 0,7 kg DM. 

Prinos i kvalitet paše pokazuju znatna kolebanja u toku godine. U mnogome 

zavise od količine i rasporeda atmosferskih padavina i značajno se razlikuju u zavisnosti 

od regiona, tipa zemljišta, primene đubriva i vrste biljaka koje na njima rastu. Koze sa 

podjednakim uspehom mogu da koriste prirodne i veštačke pašnjake. Zahvaljujući ovoj 

činjenici, koze mogu da prežive i daju proizvode na paši tokom najvećeg dela godine, 

kada je ona jedini izvor hrane. Izraziti defi cit jedne ili više hranljivih materija (proteini, 

energija, karotin), povremeno se javljaju na prirodnim pašnjacima. Defi cit ovih materija 

najčešće se javlja kada su biljke potpuno zrele ili nedovoljno razvijene, a to je slučaj 

pri preteranoj ispaši tih površina ili u vreme dugotrajne suše. Defi cit hranljivih materija 

najčešće se javlja kod priplodnih koza u periodu bremenitosti ili u proizvodnji mleka, 

odnosno u periodu njihovih najvećih potreba. 

Ekonomisanje ishranom putem ispaše 

Potrebe u energiji i proteinima za održavanje, rast i proizvodnju za različite 

starosne i proizvodne grupe stada koza se mogu podeliti tokom perioda godine u 

zavisnosti od nutritivnih zahteva za pojedinu fazu proizvodnog ciklusa i uporediti ih 

prema mesečnom zadovoljenju hranidbenih potreba putem ispaše kao i zadovoljenju 

potreba putem drugih izvora hrane (Memiši i sar., 2008b).


Protein je često limitirani nutritivni faktor tamo gde su pašnjaci sa manjim 

prinosima, kao i u slučajevima kada na pašnjaku dominira puno osušene trave. Energija je 

najčešće defi citarna u ishrani koza, i to ne samo kod visokomlečnih grla već i kod ostalih 

kategorija (Memiši i sar., 2008a). 

Do defi cita u energiji može doći kada je raspoloživost biljne mase niska i kada 

su pašnjaci suvi. Ekonomičnost ishrane koza zasnovanoj na njihovoj ispaši može da se 

pojednostavi koncentrišuči se na energetske potrebe i izvore energije. 

Primer pojednostavljenog ekonomisanja hranom, zasnovanog na energetskim 

potrebama, za stado na pregonskoj ispaši od 150 do 200 mlečnih koza (prosečna telesna 

masa 60 kg, proizvodnja mleka 2,5 kg sa 4% mm) na 20 hektara, od kasne zime do ranog 

proleća je: 

Tab. 2. Potrebe koza u energiji u zavisnosti od sezone ispaše (NZSAP, 1987) 

Energy requirements for goats depending from sezonne of grazing 

(NZSAP, 1987) 

Obezbeđenje hrane pašom 

Feed Budget 

Kg suve materije paše 

Kg dry matter of pasture 

Megadžula (MJ) za 12 grla u kg 

MJ for 12 heads in kg 

Energetske potrebe (MJ) 

Energy needs 

Održavanje i aktivnost 

Maintenance and activity 

Proizvodnja mleka 

Milk production 

Ukupne potrebe u energiji (MJ) 

Total energy needs (MJ) 

Sufi cit/Defi cit u energiji 

Sufi cit and defi cit in energy 

Mart 

March 

April 

April 

Maj 

May 

6.000 12.000 18.000 

72.000 144.000 216.000 

51.750 60.375 69.000 

58.500 68.250 78.000 

110.250 128.625 147.000 

- 38.250 + 15.375 + 69.000 

Energetski defi citi se mogu ispraviti ili od ispaše sačuvane od prethodnog meseca, 

ili putem dopunske ishrane. Energetski viškovi se mogu preneti na sledeće mesece ili u 

slučajevima povećanog prolećnog rasta i bujnosti vegetacije mogu se pokositi za silažu 

ili seno. Pri ranoj prolećnoj ispaši kozama takođe, može biti potrebna dodatna prihrana 

hranivima bogatim vlaknima da bi se poboljšala svarljivost. 

115

116 

Hraniva dostupna sa pašnjaka 


Da bi mlečne koze dobile dovoljno energije sa pašnjaka, hraniva moraju da 

zadovolje određen nivo kvaliteta i kvantiteta. Hranljiva vrednost pašnjaka se meri i 

procenjuje u kilogramima suve materije po hektaru i može da se proceni merenjem visine 

pokrivača , kao što je prikazano u tabeli 3. 

Tab. 3. Orijentacioni prinos pašnjaka u zavisnosti od visine travnog pokrivača 

(NZSAP, 1987) 

Pasture availability depending from measuring the height of the pasture 

(NZSAP, 1987) 

Prosečna visina pašnjaka (cm) 

Height of the pasture (cm) 

Suva materija pašnjaka (kg/ha) 

Dry matter of pasture (kg/ha) 

1 500 

2 800 

3 1100 

4 1400 

5 1700 

6 2000 

7 2300 

8 2600 

Visina ispaše se može izmeriti meračima posebno napravljenim za tu namenu 

, ili jednostavno lenjirima. Obe tehnike zahtevaju određenu praksu, ali jednom kada se 

ovlada tehnikom vizuelna procena visine ispaše se može koristiti kao pouzdana alternativa 

povremeno. 

Način korišćenja travnih površina pri ispaši koza bitno utiče na prinos, sastav 

i kvalitet travne mase. Zbog toga se korišćenje jedne travne površine ispašom može 

organizovati na slobodan ili planski način. Pri slobodnom sistemu ispaše, koze mogu 

bez ograničenja da koriste travnu masu na celoj raspoloživoj površini pašnjaka. Tada 

su u mogućnosti da konzumiraju uglavnom mlade i ukusnije biljke, dok grublje, starije 

i korovske biljke ostavljaju. Dok probiraju, životinje se intenzivno kreću po pašnjaku, 

zemljište se gazi i sabija, a slabo korišćene korovske biljke nesmetano sazrevaju i oslobađaju 

seme. Ukoliko je paša neorganizovana, koze veoma loše koriste pašne površine, tako da 

iza sebe mogu da ostave i do 50% raspoložive zelene mase. Ukoliko se koze napasaju 

na sejanim livadama, odnosno pašnjacima, preporučuje se da se uvede sistem pregona 

(pregrađivanje određenog dela pašnjaka), kako bi koze u potpunosti mogle da iskoriste 

pašne površine. Osobina koza da biraju hranu veoma je negativna na sejanim travnjacima. 

Međutim, zahvaljujući ovoj specifi čnosti, na ekstenzivnim travnjacima, koze nalaze više 

hrane u odnosu na ovce i goveda, odnosno bolje ih koriste. Po dolasku na novu pašnu 

površinu, koze počinju brzo da pasu, ali posle izvesnog vremena se usporavaju i počinju 

da probiraju biljke. Tako veći deo površine ostane nepopasen. Korišćenjem pašnjaka


na taj način tokom više godina, dobićemo pašnjake na kojima raste sve manje korisnih 

biljnih vrsta, a sve više korova. Tako se sa pogoršanjem botaničkog sastava pašnjaka 

smanjuju i prinosi biljne mase. 

Planski sistem ispaše može se izvoditi na više načina, kao što su: ispaša 

pojedinačnih grla uz kolac, pregonska ispaša, obročna ispaša i dr (Memiši i Bauman, 2007). 

Ovi sistemi ispaše mogu se organizovati za jednu ili više vrsta i kategorija životinja na 

istom pašnjaku. Planski sistem ispaše podrazumeva vremensko i prostorno ograničavanje 

boravka koza na pašnjaku, a kao rezultat toga obezbeđuje se bolja i brža regeneracija 

biljaka, manje iscrpljivanje kvalitetnih biljnih vrsta, a time i veća produktivnost i dužina 

korišćenja sejanih travnjaka. Pravilnim đubrenjem travnjaka značajno se može uticati 

na prinos zelene mase, na izmenu botaničkog sastava trava, a tako i na bolju hranljivu 

vrednost travne mase. Osim toga, na hranljivu vrednost paše veoma utiče faza razvića 

biljaka. Sa starenjem biljaka raste prinos zelene mase, ali opada kvalitet. To znači da je 

vrlo bitno da se uskladi vreme ispaše ili kosidbe biljaka, da bi koze i njihov podmladak 

dobili što kvalitetniju hranu za svoje potrebe. 

Tab. 4. Potrebe zelene hrane za koze i ovce u tovu (Pinkerton, 1989) 

Requirements of goats and sheep in green forages (Pinkerton, 1989) 

Tip pašnjaka 

Vrsta životinja, grla 

Animal species, heads 

Type of pasture 

Koze 

Ovce 

Krave 

Goat 

Sheep 

Cow 

Dobar kvalitet pašnog sistema 

Good quality of pasture system 

6-8 5-6 1 

Dobar brsni sistem 

Good grazing system 

9-11 6-7 1 

Grlo, ha 

Head, ha 

Pšenica/lucerka 

Wheat/alfalfa 

10-12 8-9 1,5 

Pašnjak lucerke 

Pasture of alfalfa 

12-15 10-11 1,9 

1 Broj životinja koje konzumiraju istu količinu hrane 

Number of animal which intake same quantity food. 

Pregonska ispaša koza podrazumeva njihovo ograničeno kretanje koje se vrši 

stabilnim ili pokretnim ogradama. Za formiranje pokretne ograde najčešće se koristi 

električna ograda, koja može biti različite dužine. 

Što se tiče broja pregona, oni se određuju na osnovu dužine zadržavanja grla na 

pašnjaku i dužine trajanja regeneracije. Prema nekim preporukama, pašnjak treba podeliti 

na 16 pregona. U prvom ciklusu, za ispašu se koriste 7-8 pregona, a preostali se kose i 

masa se konzerviše kao seno ili senaža, koji se koriste u zimskom periodu ishrane. U 

drugom i trećem ciklusu, za ispašu se koristi 10-14 pregona, dok se u poslednjem ciklusu, 

kada su prinosi najmanji, koristi svih 16. Pregonska ispaša će pomoći da pašnjaci budu 

produktivniji, jer će se odmarati između ispaša. U tim periodima, biljke će ne samo razviti 

gornje delove, već je omogućen i rast korena, pa će na taj način moći da iskoriste više 

vode i hranljivih materija iz veće zapremine zemljišta. Sve to pomaže biljkama da ponovo 

117

118 


izrastu brže nakon ispaše. Osim toga, odmaranje omogućava da se produktivne trave i 

leguminoze izbore sa manje poželjnim biljkama i korovima (Ramirez, 1990). 

Ispaša u pregonima podrazumeva da se životinje drže u strogo omeđenim 

prostorima, što bez ograde nikako nije izvodljivo. Ako je bez pregona i bilo moguće rešiti 

probleme uz pomoć dobrog pastira, sa pregonima se ograda više ne može izbeći. A zatim, 

tu je i problem radne snage, koju je u današnjim uslovima sve teže obezbediti, a činjenica 

je da su mnogi ambiciozni projekti uzgoja koza zapeli na pitanju radne snage. 

Koze se, takođe, specifi čno ponašaju pri ispaši, tako, recimo, pri nagloj promeni 

vremena (kiša), prestaju da pasu. Na sezonski prelazak ishrane (zima-proleće) sa suve 

hrane na ispašu i obrnut, koze treba postepeno navikavati (7-14 dana), jer su kao i ovce i 

goveda vrlo osetljive na nagle promene u ishrani. 

Koze radije pasu i brste ujutru i uveče, a u podnevnim časovima obično se 

odmaraju. Ovo je naročito izraženo za vreme velikih vrućina u letnjem periodu. Pored 

paše, kozama se zelena masa može dopremiti i do štala (ukoliko za to postoje uslovi), 

sa prirodnih ili sejanih livada. Таko kozi koja proizvodi 1 litar mleka dnevno, treba 

obezbediti oko 7 kg zelene mase uz dodatak 400 g koncentrata, dok se za proizvodnju 2 

kg mleka potrebe povećavaju na 10–12 kg zelene mase i 200 g koncentrata dnevno. Kod 

visokomlečnih grla koza dnevna količina zelene mase u obroku može iznositi i do 15 kg. 

Načini napasanja 

Koze su veoma aktivne u napasanju i mogu da pokriju široke prostore u traganju 

za retkom biljnom vegetacijom. Njihova mala i rascepljena gornja usna omogućava im 

da uberu sitno lišće, cveće, plodove i druge biljke, pri čemu biraju samo pristupačnu 

hranu najboljeg kvaliteta. Koze su potencijal kojim bi mogla da se vrši biološka kontrola 

neželjene vegetacije na pašnjacima i šumama. Tako bi se smanjila zavisnost od korišćenja 

pesticida i njihovo uništavanje. 

Mogućnost korišćenja prostora za brst, koji je najčešće ispunjen trnjem i sitnim 

lišćem smeštenim između odrvenelih stabljika i vršnih delova habitusa, predstavlja 

jedinstvenu karakteristiku ishrane koza u poređenju sa ostalim preživarima. Drveće i 

žbunje su kabasta hraniva lošijeg kvaliteta za stoku zbog njihovih visoko-lignifi kovanih 

stabljika i gorkog ukusa, ali zato bi po pitanju kvaliteta bile prikladne za koze koje mogu 

da jedu stabljike. S druge strane, slamu, koja je slabijeg kvaliteta, zbog velike količine 

celuloze i manje proteina, mogu da koriste goveda. 

U ishrani grla koja se nalaze u prvih 90 dana laktacije i na ispaši, poželjno je 

dodavati i određenu količinu koncentrovanih hraniva, kao i mineralnih materija. Celo 

seme pamuka ili nekog drugog hraniva (smeša žitarica, sačme) predstavlja izvanredan 

dodatak za koze, a hrane se količinom koja ne prelazi više od 0,2 kg/grlo/dan. Kod 

zasušenih i mladih koza koje su u porastu, potrebe za hranljivim materijama kreću se od 

10-12% proteina i 50-60% TDN (Pinkerton, 1993).


Tab. 5. Potrebe koza za proteinima i energijom u zavisnosti od kvaliteta 

kabaste hrane i ispaše (Pinkerton, 1993) 

Dietary protein and energy requirements of goats depending from quality 

forrages and grazing (Pinkerton, 1993) 

% proteina u krmnom bilju, u odnosu na suvu materiju 

% Protein in Roughage, Dry Matter Basis 

>15% preko, Odlično leguminozno seno ili odličan pašnjak 

15% and over Excellent legume hay or excellent pasture 

► Visoka proizvodnja (preko 4 kg na dan) 

High Production (Over 4 qts. per day) 

► Niska proizvodnja 

Low Production 

12 do15% Leguminoze – seno mešavine trava ili dobra paša 

12 to15% Legume - Grass mixed hay or good pasture 

► Visoka proizvodnja 

High Production 



10 do 12% Dobro seno od trava ili prosečan pašnjak 

10 to 12% Good grass hay or fair pasture 





< 10% Prosečan kvalitet sena od trava ili siromašan pašnjak 

Below 10% Fair quality grass hay or poor pasture 





% proteina potreban u koncentratu 

% Protein Needed in Concentrate 

Ponekad je preporučljivo da se proizvede mineralna mešavina koja sadrži 20- 

25% magnezijum-oksida kako bi se smanjio rizik od pašne tetanije, kada se visoko mlečna 

grla koza napasaju sočnom travom ili leguminozama, naročito u periodu rane laktacije. 

Tokom ispaše u prolećno-letnjoj sezoni, veoma je verovatno da će koze 

zadovoljiti svoje hranidbene potrebe iz ma koje kombinacije kabastih hraniva koja su 

im na raspolaganju. Kozama treba davati samo so sa dodatim mineralima i možda malo 

fosfora. Međutim, u periodu kasne jeseni i tokom zime, kvalitet i kvantitet kabastih hraniva 

naglo opada. Stoga će dodavanje proteina i energije putem koncentrovanih hraniva biti 

potrebno da bi se zadržale zadovoljavajuće proizvodne performanse. 

14 

12 

16 

14 

18 

16 

20 

18 

119

120 

Zaključak 


Тоkom vegetacionog perioda, paša, odnosno zelena masa je najbolja i najvrednija 

hrana za koze. Istovremeno, to je i najjeftinija hrana, a ukoliko je ima dovoljno, i ako je 

pri tom i kvalitetna, ona može u potpunosti da zadovolji potrebe koza. Na taj način, 

smanjuje se dodavanje koncentrata koji poskupljuje ishranu koza. Zelena hrana bi trebalo 

da čini osnovu ishrane koza u periodu od najmanje 180 dana u toku godine. Koze sa 

podjednakim uspehom mogu da koriste prirodne i veštačke pašnjake. Zahvaljujući ovoj 

činjenici, koze mogu da prežive i daju proizvode na paši tokom najvećeg dela godine, 

kada je ona jedini izvor hrane. 

Literatura 

1. Farzana Panhwar, (2005) : Nutrition Requirement of goats. Publisher: Digitalverlag 

GmbH, Germany. 

2. Grubić, G., Urošević, М. (1992): Ishrana mliječnih koza. Veterinarski glasnik. vol. 

46. br. 6. str. 337-341. Beograd. 

3. Grubić, G., Đorđević, N. (2006): Ishrana krava, ovaca i koza u tradicionalnom 

stočarstvu. Autohtoni beli sirevi u salamuri. Monografi ja, str. 227-268, Beograd- 

Zemun. 

4. Haenlein, G.F.W. (1995): Topics of profi table feeding i milking of dairy goats. A.S.& 

A.B. Dairy Ekst. Bull. 110, 118 pp. 

5. INRA (1978): Alimentation des Ruminants. INRA Publications, Versailles. 

6. Itovic (1979): Elevage des jenes caprins. Speoc 127 p. 

7. Kessler, J. (1985) : Alimentation de la chevre laitiere. UFA-Revue, 6. 

8. Memiši, N., Frida Bauman (2002) : Koza. Poljoprivredna biblioteka. Beograd. 

9. Memiši, N., Frida Bauman (2003a): Ishrana koza u laktacionom periodu. 

Poljoprivredne aktuelnosti, br. 1-2, str. 87-98, Beograd. 

10. Memiši, N., Frida Bauman (2003b) : Ishrana koza u periodu bremenitosti. 

Poljoprivredne aktuelnosti, br 1-2, str. 75-86, Beograd. 

11. Memiši, N., Frida Bauman (2007): Ishrana koza. Admiralbuks, Beograd. 

12. Memiši, N., Frida Bauman, Z., Mekić, C., Bogdanović, V. (2004) : Značaj mineralne 

ishrane za proizvodnju i zdravstveno stanje koza. XVI Inovacije u stočarstvu. 

Biotehnologija u stočarstvu 18 (5-6) p 81-85, Beograd. 

13. Memiši, N., Frida Bauman (2005a) : Specifi čnosti varenja hrane u digestivnom traktu 

koza. Poljoprivredne aktuelnosti, br. 1-2, str. 47-60, Beograd. 

14. Memiši, N., Frida Bauman (2007): Sistemi i organizacija ishrane koza. Poljoprivredne 

aktuelnosti, br. 3-4, str. 35-45 , Beograd. 

15. Memiši, N., Frida Bauman, Biserka Pavlov (2008a): Normiranje energije za koze 

u intenzivnoj proizvodnji. Zbornik naučnih radova XXI Savetovanja agronoma, 

veterinara i tehnologa, Vol. 13, br. 3-4, 119-128, Beograd. 

16. Memiši, N., Žujović, M., Bogdanović, V., Petrović, M.P. (2008b): The level 

concentrate in meal of goat on production milk in lactation period. Biotehnology in 

Animal Husbandry, vol. 24 (spec.issue), p 481-490. Belgrade.


17. Morand-Fehr, P. (1981) : Growth. In Goat Production (Editor C. Gall). Academic 

Press, London, UK. 

18. Morand-Fehr, P. (1991) : Goat Nutrition. Pudoc Wageningen Publ., Netherlands, 

EAAP Bull. 46, 308 pp. 

19. New Zealand Society of Animal Production, 47, (1987): Palmerston North. 

20. Pinkerton, F. (1989): Feeding Programs for Angora Goats. Bulletin 605. Langston 

University, OK. 

21. Pinkerton, F. (1993) : Feeding Strategies to Maximize Yield and Composition of 

22. 

Goat Milk. p. 119. In: Proceedings of the 1993 American Dairy Goat Association 

National Convention, October 1993, Portland, Oregon. 

Ramirez, R.G., Rodriguez, A., Tagle, L.A., Del Valle, A.C., Gonzalez, J. (1990): 

Nutrient content and intake of forage grazed by range goats in northeastern Mexico. 

Small Rumin. Res. 3:435. 

121

122 

Summary 


GRAZING MANAGEMENT OF GOAT 


UDC: 636.39:636.084.22 

Review paper 

Contrary to the popular image of goats thriving on tin cans, goats actually require 

a more nutritious diet than do other ruminants. Their shorter digestive system does not 

retain food for as long, and thus does not digest nutrients fully. This quicker digestion 

allows them to eat larger quantities of food to make up for their reduced absorption of 

nutrients, but it is goats’ unique grazing behavior that really enables them to thrive on 

pasture. With their small mouths and fl exible lips, grazing goats are able to select the 

highly nutritious parts of plants and leave parts that are less nutritious. This gives them 

an advantage over cattle that graze by taking large mouthfuls; within that large mouthful 

there might be a great quantity of poor-quality forage, including some that is dead or 

overly mature. 

Each goat is able to consume up to 3 to 5% of its body weight in dry matter daily 

(perhaps more if the forage is highly digestible). To consume that amount, however, goats 

must be pastured in an area with a large quantity of available vegetative forage. Goats will 

eat less when they are moved to poor pastures. 

Goats prefer browsing (eating woody plants) but will also graze on grasses and 

weeds. Goats are known to stand on their hind legs to reach leaves and brush. Since 

goats, cattle, and sheep prefer different forages, in many pasture situations these species 

do not compete for the same food. Therefore, they can be managed quite successfully in 

a multispecies grazing system, allowing the land to be used more fully and generate more 

income. Land grazed by both goats and cattle returns 25% more than land grazed only 

by cattle 

Key words: nutrition, goats, grazing. 

∗ Nurgin Memisi, Ph.D., AD „Mlekara“, Subotica; Frida Bauman, B.Sc., „Al pack“, Belgrade, 

Biserka Pavlov, B.Sc., „Galenika“ a.d., Institute, Zemun-Belgrade.


UDK: 636.3:616.34-008.89 


ŽELUDAČNO-CREVNA STRONGILIDOZA KOZA I OVACA NA 

PODRUČJU BEOGRADA 

I. Pavlović, V. Ivetić, B. Savić, O. Radanović , M. Žutić , S. Ivanović ∗ 

Izvod: U cilju kontrole parazitskih infekcija koza i ovaca u pojedinim delovima 

Srbije otpočeta su istraživanja njihove parazitofaune. Na području Beograda koprološki je 

pregledano 531 stado koza i ovaca iz 23 sela sa područja opština Mladenovac, Lazarevac, 

Obrenovac, Grocka, Zemun, Surčin, Palilula, Vozdovac i Zvezdara. Utvrđeno je prisustvo 

sledećih želudačno crevnih stronglida: Ostertagia circumcincta (95,23%), O. trifurcata 

(91,53%), O.ostertagi (23,33%), Trchostrongylus axei (100%), T. colubriformis (89,57%), 

T. vitrinus (81,21%), T. capricola (62,85%), Nematodirus spathiger (100%), N. fi licolis 

(43,31%), N. abnormalis (11,64%), Hameonchus contortus (88,95%), Marshallagia 

marshalli (23,77%), Skrjabinema ovis (23,33%), S. caprae (13,28%), Chabertia ovina 

(64,14%), Oesophagostomum venulosum (28,39%), i Bunostomim trigonocephalum 

(12,28%). 

Ključne reči: koze, ovce, želudačno-crevna strogilidoza. 

Uvod 

Pašni način ishrane omogućava ovcama stalan kontakt sa prelaznim domaćinima 

i jajima i larvenim oblicima parazita, tako da ne postoji ovca koja nije infi cirana makar 

jednom parazitskom vrstom. Kod ovaca parazitira veliki broj parazita, a najbrojniju 

grupu sačinjavaju želudačno crevne strongilide, koje se najčešće javljaju na terenima 

koji imaju bujnu vegataciju, nezavisno od nadmorske visine. S obzirom na nedostatak 

novijih podataka o raširenosti ovih parazita kod koza i ovaca u Srbiji, obnovljena su 

istraživanja u pravcu njihove epizootiologije u pojedinim krajevima Srbije. Istraživanja 

ove problematike su otpočela kroz projekat 13513 u periodu 2005-2007.godine, a od 

2008. nastavljaju se kroz projekat BT 20005. U našem radu dajemo prikaz situacije na 

području Beograda. 

∗ Dr Ivan Pavlović, naučni savetnik, dr Vojin Ivetić, viši naučni saradnik, mr Božidar Savić, istraživač 

saradnik, Oliver Radanović, dvm.spec., stručni saradnik, dr Milenko Žutić, istraživač saradnik, dr Snežana 

Ivanović, viši naučni saradnik, Naučni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd. 

Rad je finansiran od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj u okviru projekta BTN 20005. 

123

124 



Tokom ovog perioda, rađena je parazitološka kontrola stada koza i ovaca u 

cilju dobijanja optimalnih uslova za poboljšanje zdravstvenog stanja i proizvodnih 

rezultata. Koprološki je pregledano 531 stado iz 23 sela sa područja opština Mladenovac, 

Lazarevac, Obrenovac, Grocka, Zemun, Surčin, Palilula, Vozdovac i Zvezdara. Ukupno 

je poregledano 1100 uzoraka izmeta ovaca i 221 uzorak izmeta koza koji su ispitani 

metodom nativnog preparata po Patakiju, fl otacionom metodom po McMaster-u, 

Stoll-u i Richardson-Kendell-u, sedimentaciono flotacionom metodom upotrebom 

Fecalizer-a i metodom po Vajdi. Određivanje jačine infekcije urađeno je po metodici 

opisanoj od strane McMaster-a, uz primenu korektivnih faktorta, kao i Stoll-ovom 

metodom uz korektivno izračunavanje. Determinaciju parazita vršili smo u nativnim 

preparatima sa glicerin-alkoholom pod mikroskopom, koristeći pri tome povećanje od 

7x10. Determinacija parazita sprovedena je na osnovu morfoloških karakteristika parazita, 

služeći se opisima i ključevima za determinaciju (Euzeby, 1981). 

Rezultati rada i diskusija 

Na osnovu izvršene determinacije utvrđeno je prisustvo sledećih želudačno 

crevnih stronglida: Ostertagia circumcincta (95,23%), O. trifurcata (91,53%), O. 

ostertagi (23,33%), Trchostrongylus axei (100%), T. colubriformis (89,57%), T. vitrinus 

(81,21%), T. capricola (62,85%),Nematodirus spathiger (100%), N. fi licolis (43,31%), 

N. abnormalis (11,64%), Hameonchus contortus (88,95%), Marshallagia marshalli 

(23,77%), Skrjabinema ovis (23,33%), S. caprae (13,28%), Chabertia ovina (64,14%), 

Oesophagostomum venulosum (28,39%), i Bunostomim trigonocephalum (12,28%). 

Poredeći nalaze sa rezultatima sličnih istraživanja vršenih na području 

Dimitrovgrada, Tutina i Zlatara (Vujić i Bošković, 1981), u Timočkom regionu (Ilić 

1990, Ilić i sar., 1991), na Sjeničko Pešterskoj visoravni (Vujić i sar., 1991) i Prizrenskom 

okrugu (Pavlović i sar., 1995) može se zaključiti da su dominantne želudačno-crevne 

strongilide iz rodova Nematodirus, Ostertagia, Trichostrongylus, i Marshallagia. 

Do sličnih vrednosti su došli i Zurliiski i Rusev (1990) u Bugarskoj, a ove vrste 

nematode su prisutne i u mediteranskom basenu i Magrebu (Maroko, Tunis i Alžir) (Dogana 

et al., 1989; Quesada et al., 1990; Fakae, 1990, Wamae and Ihiga, 1990). Navedene vrste 

helminata su raširene po celom svetu od Islanda (Kristmundsson and Richter, 2000) do 

Novog Zelanda (Rattray, 2003), i od Pakistana i Indije (Bilqees, 1988; Mishra, 1991) do 

SAD i Kostarike (Ashraf and Nepote, 1990; Alvarado et al., 1990). 

Ispitivanjem epizootiološke situacije, raširenosti i stepena razvoja bolesti 

digestivnog trakta ovaca, ustanovljeno je da su zajedničko držanje životinja različitih 

starosnih kategorija u stajama i na pašnjacima, neadekvatno sprovođenje zoohigijenskih 

mera u objektima, nesistematsko i neadekvatno sprovođenje dehelmintizacije i povoljni 

uslovi za razvoj i preživljavanje razvojnih stadijuma parazita u spoljašnjoj sredini faktori 

koji doprinose pojavi i širenju parazitskih infekcija ovaca.

Zaključak 


Kao zaključak, nameće se potreba redovne parazitološke kontrole koza i ovaca, 

sistematska primena modernih antihelmintika, zatim mere u cilju onemogućavanja razvoja 

i preživljavanja preparazitskih stadijuma u spoljašnjoj sredini i infekcije životinja, kao i 

edukacija stočara, što bi doprinelo efi kasnijoj i ekonomičnijoj ovčarskoj proizvodnji u 

ispitivanom području, kao što se radi u zemljama sa visokom proizvodnjom ovih životinja 

(Barger et al., 1994; Zajac and Gipson, 2000; Chartier et al., 2000; Kaplan et al., 2004; 

Shaik et al., 2004). 

Literatura 

1. Abdirahman, O.M., Abdi, B.H., Ahmed, M.H., Elmi, L.M. (1989): Pathological 

fi ndings in the liver of sheep and goats in Somalia. Boll.Sci.Facolta dio M Zujo. 

Zootecnia e Veterinaria Universiteta Nozionale Somalia, 8: 39-43. 

2. Alvarado, R., Pitty, B., Morales, S. (1990): Genera of gastrointestinal helminthes and 

species of coccidian in goats in Costa Rica. Clin.Vet. (Heredia) 12: 25-28. 

3. Ashraf, M., Nepote, K.H. (1989): Prevalence of gastrointestinal nematodes, coccidian 

and lungworm in Maryland dairy goats. Small Rumin.Res. 3: 291-298. 

4. Barger, I.A., Siale, K., Banks, D.J.D., Le Jambre, L.F. (1994): Rotational grazing for 

control of gastrointestinal nematodes of goats in a wet tropical environment. Vet. 

Parasitol. 53: 109-116. 

5. Bilqees, F.M. (1988): Parasites of sheep and goats in Karchi with special reference to 

hydatidosis and fasciolosis. Proceed.Parasitol. 57:50-58. 

6. Chartier, C., Etter, E., Heste, H., Pors, I., Koch, C., Dellac, B. (2000): Effi cacy of 

copper oxide needles for the control of nematode parasites in dairy goats. Vet. Res. 

Commun. 24: 389-399. 

7. Dunn, A. (1978): Veterinary Helminthology. William Heinemann Medical Book, 

London. 172-195 pp. 

8. Fakae, B.B. (1990): The epidemiology of helminthosis iin small ruminants under the 

traditional husbandry system in estern Nigeria. Vet.Res.Comm. 5: 381-391. 

9. Ilić, G., Jovanović, D., Nešić, D., Pavlović, I. (1991): Parasitose in goat and its role 

in pathology of goat at Timok District in period 1986-1989. I International Summer 

Conference for Advancement of Sheep and Goat Production, Ohrid, Proceeding 390- 

395. 

10. Kaplan, R., Burke, J., Terrill, T., Miller, J., Getz, W., Mobini, S. (2004) Validation of 

the FAMACHA© eye color chart for detecting clinical anemia in sheep and goats on 

farms in the southern United States. Vet.Parasitol. 123:105-120. 

11. Kristmundsson, Á., Richter, S.H.: (2000) Lung- and gastrointestinal helminthes of 

goats (Capra hircus) in Iceland. Icel.Agr. Sci. 13: 79–85. 

12. Luginbuhl, J.M. (1998): Gastrointestinal Parasite Management of Meat Goats. North 

Carolina State University. 

125

126 


13. Mishra, K.C. (1991): Study on same aspects of health and performance of Sikkim 

local goats, Intern.J.Anim.Sci. 6: 104-110. 

14. Pavlović I., Kulišić, Z. , Nešić Dragica, Romanić, S. (1995): Endoparasites of 

sheep and goats in Prizren district. 3rd International Conference of Sheep and Goats 

Production, Ohrid, Macedonia, Proceeding 106-110. 

15. Pavlović, I., Jakić-Dimić Dobrila, Ivanović Snežana, Žujovim, M. (2003): The 

effect of parasitic infection on sheep body weight Proceeding of 7th International 

Symposium Modern Trends in Livestock Production, Beograd, Biotechnol.Anim. 

Husb. 19: 145-148. 

16. Quesada,A., Cringoli, G., Bochicchio, V., Minnman, P. (1990): Research on helminths 

of sheep and goats in Basilicata. note I: Aetio-epidemiological investigations. Acta 

Med. Vet. 36: 41-59. 

17. Rattray, P.V. (2003): Helminth Parasites in the New Zealand Meat & Wool Pastoral 

Industries: A Review of Current Issues, Final Report by Commissioned By Meat & 

Wool Innovation Ltd. 

18. Shaik, S., T., Terrill, J., Miller, B., Kauakou, G., Kannan, Kallu, R. et al. (2004): 

Effects of feeding sericea lespedeza hay to goats infected with Haemonchus contortus. 

South Afr.J.Anim.Sci. 34: 248-250. 

19. Smith, M.C. (1990): Exclusion of infectious diseases from sheep and goat farms. Vet. 

Clinic. North America, Food Anim.Prac. 6: 705-720. 

20. Vujić, B., Bošković, V. (1981): Zdravstvena zaštita koza i mogućnost unapređenja 

kozarske proizvodnje. Vet.Glas. 7: 739-743. 

21. Vujić, B., Bošković, V., Savin, Ž. (1991): Most important parasites species of sheep 

and goat and its eradication. I International Summer Conference for Advancement of 

Sheep and Goat Production, Proceeding, 375-381. 

22. Wamae, L.W, Ihiga, M.A.K. (1990): Seasonal faecal egg count changes in Kenyan 

goats through one year period. Bull.Anaim.Healt.Product.Africa 38: 1-4. 

23. Zajac, A., Gipson, T. (2000): Multiple anthelmintic resistances in goat herd. Vet. 

Parasitol. 87: 163-172. 

24. Zuriilski, P., Rusev, I. (1990): Prevalence of gastrointestinal nematodes among goats 

in Bulgaria, Vet.Sbirka 88: 45-46.


UDC: 636.3:616.34-008.89 


GASTROINTESTINAL STRONGILIDES OF GOATS AND SHEEP 

IN BELGRADE AREA 

I. Pavlović, V. Ivetić, B. Savić, O. Radanović , M. Žutić , S. Ivanović ∗ 

Summary 

In aim of control parasitic infection of goat and sheep we started to sistematic 

parasitological examination of it. At Belgrade area we examined 531 fl ocks of goats and 

sheep originated from 23 vilages from city districts Mladenovac, Lazarevac, Obrenovac, 

Grocka, Zemun, Surčin, Palilula, Vozdovac and Zvezdara. We found nex gastrointestinal 

strongilidae: Ostertagia circumcincta (95,23%), O. trifurcata (91,53%), O. ostertagi 

(23,33%), Trchostrongylus axei (100%), T. colubriformis (89,57%), T. vitrinus 

(81,21%), T. capricola (62,85%),Nematodirus spathiger (100%), N. fi licolis (43,31%), 

N. abnormalis (11,64%), Hameonchus contortus (88,95%), Marshallagia marshalli 

(23,77%), Skrjabinema ovis (23,33%), S. caprae (13,28%), Chabertia ovina (64,14%), 

Oesophagostomum venulosum (28,39%), and Bunostomim trigonocephalum (12,28%). 

Key words: goats, sheep, gastrointestinal strongilidosis. 

∗ Ivan Pavlović, Ph.D., Vojin Ivetić, Ph.D., Božidar Savić, M.Sc., Oliver Radanović, Dvm. spec., 

Milenko Žutić, Ph.D., Snežana Ivanović, Ph.D., Institute for Veterinary Science of Serbia, Belgrade. 


Republic of Serbia No. BTN 20005. 

127

128 



UDK: 636.39:637.133/142+612.015.1 


UTICAJ SADRŽAJA INULINA I TOPLOTNOG TRETMANA NA 

SINEREZU PROBIOTIČKOG KOZJEG NAPITKA TOKOM ČUVANJA 

Izvod 

M. Stijepić, J. Glušac, D. Đurđević Milošević ∗ 

U radu je istražen uticaj dodatka inulina, termičkog tretmana mlijeka i brzine 

centrifugiranja, na kiselost i sinerezu fermentisanog probiotičkog napitka proizvedenog 

od kozjeg mlijeka tokom 21. dana čuvanja. 

Za fermentaciju korišteno je kozje mlijeko koje je prethodno termički tretirano 

na 85 0 C/10 min i 95 0 C /5 min i dodat inulin u količini 1 i 2 %. Proizvedeni su i kontrolni 

uzorci bez dodatka inulina. Tokom 21. dana čuvanja uzorci su svaki 7. dan centrifugirani, 

pri brzinama 1500 i 3000 o/min u trajanju od 10 minuta, pri čemu je određen intenzitet 

sinereze. Iz rezultata je vidljivo da su više temperature (95 0 C/5 min) pozitivno djelovale 

na konzistenciju proizvoda i da je došlo do manjeg izdvajanja surutke pri istoj brzini 

centrifugiranja. Takođe, dobijeni rezultati su pokazali da je dodatak inulina imao značajnog 

uticaja na izdvajanje seruma, gdje je sa povećanim učešćem inulina izdvajanje surutke 

znatno manje, pa se stoga inulin može koristiti kao sredstvo za poboljšanje stabilnosti 

probiotičkog kozjeg napitka. 

Ključne riječi: inulin, kozji probiotički napitak, termički tretman, sinereza. 

Uvod 

Danas je sve veći interes za proizvodnju fermentisanih mliječnih proizvoda od 

kozjeg mlijeka. Kozje mlijeko ima veću hranljivu i biološku vrijednost od kravljeg, zato 

što ima veći sadržaj biološki punovrijednih serum proteina, veći sadržaj masnih kiselina 

s kraćim i srednjim lancima, rastvorljiv Ca, P, Mg i nešto veći procenat vitamina (Park, 

1994). Iako je kozje mlijeko svarljivije od kravljeg i posjeduje jače izražene baktericidne 

i imunološke osobine, ono se ne nalazi u širokoj potrošnji kao svježe, jer posjeduje 

masne kiseline (kaprinska, kaprilna i kapronska), koje mu daju karakterističan i pomalo 

neprijatan miris.To znači, da ovo mlijeko mora da se prerađuje u mliječne proizvode. 

Korištenjem jogurtnih i probiotičkih kultura dobijaju se fermentisani proizvodi sa 

specifi čnim senzorskim svojstvima koji su prihvatljivi za potrošača. Fermentacija mlijeka 

provodi se pomoću bakterija mliječne kiseline Streptococcus thermophilus i Lactobacillus 

delbrueckii ssp. Bulgaricus, koje su sposobne da konvertuju laktozu u mliječnu kiselinu. 

U proizvodnji fermentisanih mliječnih proizvoda posebno se ističu prednosti 

upotrebe probiotičkih kultura, koje pozitivno djeluju na zdravlje pojedinca, a koje sadrže 

∗ Mr Milka Stijepić, predavač, Jovana Glušac, dipl. biol., asistent, Visoka medicinska škola, Prijedor; 

mr Dragica Đurđević Milošević, predavač, Visoka tehnološka škola strukovnih studija, Šabac. 

129

130 


bakterije Lactobacillus acidophilus i Bifi dobacterium sp (Holzapfel et al., 1998). Dodatno, 

radi povećanja korisnih bakterija u probavnom sistemu koristi se inulin, kao supstrat za 

razmnožavanje bifi dobakterija. Dodavanjem inulina i korištenjem bifi dobakterija dobija 

se specifi čan efekat, pri čemu se prikriva karakterističan miris kozjeg mlijeka, tako da i 

najosjetljiviji konzumenti mogu da konzumiraju te proizvode. 

U proizvodnji fermentisanih mliječnih proizvoda proces kisele koagulacije 

mlijeka javlja se kao najznačajnija operacija u tehnološkom postupku proizvodnje. Svojstva 

gotovih proizvoda u velikoj mjeri zavise od karakteristika gela formiranog tokom procesa 

koagulacije. Karakteristike gela koji nastaje acidifi kacijom mlijeka zavise od čitavog niza 

strukturnih i procesnih parametara: od strukture proteinskog kompleksa i odnosa kazeina 

i serum proteina (Tamime and Marshall, 1997), učešća mliječne masti u mlijeku (Tratnik, 

1998), vrste startera i dinamike koagulacije (Roefs et al., 1990), inteziteta acidifi kacije 

tokom fermentacije (Novaković i sar., 1997), učešća različitih dodataka, režima termičke 

obrade mlijeka prije fermentacije, pri čemu se temperatura 85°C smatra kao kritična pri 

kojoj se mijenjaju osobine proteina mlijeka (Kalab et al., 1976) i dr. Da li će doći do 

promjena u gelu fermentisanih mliječnih proizvoda zavisi i od tretmana koaguluma po 

završenoj fermentaciji, a poželjno je da te promjene budu što manje izražene. 

Glavni cilj proizvođača fermentisanih mliječnih napitaka je proizvodnja 

proizvoda sa optimalnom konzistencijom i stabilnošću. Dobijeni gruš može da ispusti 

jedan dio vode u sredinu u kojoj se nalazi, i tu pojavu isticanja tečne faze iz gruša 

nazivamo sinereza. Sinereza gelifi kovanih sistema jedan je od parametara pomoću koga 

je moguće pratiti uticaj pojedinih faktora na karakteristike obrazovanog gela, odnosno 

kvalitet fi nalnog proizvoda. 

Cilj ovog rada je ispitivanje uticaja termičkog tretmana mlijeka i dodatog 

inulina na kiselost i sinerezu probiotičkog kozjeg mlijeka, koja je indukovana metodom 

centrifugiranja. 


Sirovom kozjem mlijeku određen je hemijski sastav aparatom LactoScan, 

Micotronic LTD, Made in Europe - mliječna mast 3,54 %; proteini 3,13 %, laktoza 

4,16 %, a gustina laktodenzimetrom. Mlijeko je zatim pdijeljeno u 2 dijela po 3 l, te 

pasterizovano na 85 0 C/10 min i 95 0 C/5 min, a zatim djelimično ohlađeno na 55 °C. 

U paralelne uzorke od po 1 l dodan je inulin (1 % i 2 %), a proizvedeni su i kontrolni 

uzorci. Mlijeko je ohlađeno na 37 °C i inokulisano s 0,02 % koncentrovane i liofi lizovane 

mješovite bakterijske kulture YO FAST 88,ABY3 (Bifi dobacterium bifi dum, Lactobacillus 

acidophilus, Streptococcus thermophilus i Lactobacillus delbrueckii subsp.bulgaricus) . 

Uzorci su dalje razdijeljeni u erlenmajer tikvice zapremine 200 ml i inkubirani na 37 °C 

15 sati. Fermentisano mlijeko je ohlađeno vodovodnom vodom na sobnu temperaturu, 

a zatim skladišteno u frižideru (5°C) 21 dan. Prvi, sedmi, četrnaesti i dvadeset prvi dan 

čuvanja je odreden intenzitet sinereze na 1500 i 3000 o/min.



Sinereza probiotičkog jogurta od kozjeg mlijeka, čije je ishodno mlijeko tretirano 

na 85 0 C/10 min i 95 0 C/5 min i sa dodatkom inulina od 1 i 2 %, izražena je procentima 

izdvojenog seruma u 100 g uzorka, nakon centrifugiranja jogurta ohlađenog na 4 0 C. 

Sinereza je mjerena 1., 7., 14. i 21. dana nakon fermentacije. Uzorci su centrifugirani pri 

1500 i 3000 o/min u trajanju od 10 minuta, a rezultati analiza prikazani su u tabeli 1 i 

slikama 1 i 2. 

Na osnovu dobijenih rezultata može se uočiti da povećanjem brzine 

centrifugiranja, bez obzira na termički tretman ishodnog mlijeka i dodatka inulina, raste 

izdvajanje seruma u uzorcima, s obzirom da raste intenzitet centrifugalne sile koja djeluje 

na proteinski matriks. 

Posmatrajući djelovanje visokih temperatura, usljed visokog termičkog tretmana 

formira se kompleks između kazeina i serum proteina, gdje dolazi do denaturacije 

ß–laktoglobulina na 72,5 0 C (Famelart et al., 2004) i njegove interakcije preko disulfi dnih 

(-S-S-) veza sa к- kazeinom, pri čemu molekule ß–laktoglobulina prekrivaju kazeinske 

micele (Mottar et al., 1989). Pri temperaturi 90 0 C dolazi do denaturacije i α-laktoalbumina 

koji se vezuju za izbočene dijelove ß–laktoglobulina, čime se povećava stepen hidrofi lnosti 

obrazovanog kompleksa (Tamime and Robinson, 1985). Naši rezultati istraživanja ukazuju 

da je hipoteza o uticaju povećane termičke obrade mlijeka na sinerezu bila opravdana, jer 

je generalno, pri temperaturi 95 0 C/5 min došlo do manjeg izdvajanja seruma u odnosu na 

uzorke čije je mlijeko tretirano na 85 0 C/10 min. 

Tab. 1. Procenat izdvojenog seruma probiotičkog kozjeg jogurta tokom skladištenja u 

zavisnosti od dodatog inulina i termičkog tretmana mlijeka pri različitim 

brzinama centrifugiranja 

The percents of separated serum of probiotic goat yogurt during the storage 

in depandence of inulin added and the thermal treatment of milk by 

the different rotating speed of the centrifuge 

% izdvojenog seruma 

% separated serum 

1. dan 

1 th day 

7. dan 

7 th day 

14. dan 

14 th day 

21. dan 

21 th day 

1500 o/min 

1500 rpm 

3000 o/min 

3000 rpm 

TT 85 0 C/10min TT 95 0 C/5min TT 85 0 C/10min TT 95 0 C/5min 

0% inulina 3,71 3,2 37,94 36,6 

1% inulina 1,27 1,2 31,86 30,29 

2% inulina 2,2 1,0 33,00 26,3 

0% inulina 10,29 8,57 40,29 38,29 

1% inulina 6,86 6,29 34,57 34,71 

2% inulina 7,57 5,71 38,86 29,86 

0% inulina 14,43 13,43 42,43 40,00 

1% inulina 10,86 10,86 38,71 37,43 

2% inulina 11,43 8,56 37,71 32,29 

0% inulina 20,57 18,57 48,86 46,29 

1% inulina 14,86 13,14 43,29 42,71 

2% inulina 16,43 11,43 45,43 37,70 

o/min – obrtaja u minuti - rpm – revolutions per minute. 

TT – termički tretman - TT – thermal treatment. 

131

132 


Pri brzini centrifugiranja od 1500 o/min (tabela 1 i slika 1), prvog dana mjerenja, 

u uzorcima dobijenih od mlijeka termički tretiranog na 85 0 C 10 min, najviši intenzitet 

sinereze pokazao je kontrolni uzorak (K) sa 3,71 % izdvojenog seruma, dok je uzorak sa 

dodatkom 1 % inulina (IN) imao vrijednost 1,21 % i sa 2 % IN 2,2 % seruma. Rezultati 

su u skladu sa nekim literaturnim podacima i pokazuju da je za stabilizaciju strukture 

vodene faze jogurta dovoljno dodati inulin u količini do najviše 1 % (Gueven et al., 

2005), budući da njegov veći dodatak uzrokuje povećanu sinerezu (Stijepić i sar., 2008). 

Sličan odnos rezultata pokazao se i tokom skladištenja: sedmog dana mjerenja izdvojeni 

serum je 10,29 % (K), 6,86 % (1 % IN) i 7,57 % (2 % IN), četrnaestog dana to je 14,43 % 

(K), 10,86 % (1 % IN) i 11,43 % (2 % IN), dok su rezultati izdvojenog seruma 21. dana 

bili 20,57 % (K), 14,86 % (1 % IN) i 16,43 % (2 % IN). 

U uzorcima koji su dobijeni od mlijeka temperaturnog režima 95 0 C 5 min, 

vrijednosti otpuštene surutke su nešto niže, što je u saglasnosti sa literaturnim podacima 

(Tamime i Robinson, 1985). Prvog dana mjerenja izvojeni serum je: 3,2% (K), 1,2% (1 

% IN) i 1,0 % (2 % IN). I ostali rezultati su tokom skladištenja pokazivali kontinuirani 

pad sinereze sa povećanjem udjela inulina: 8,57 % (K), 6,29 % (1 % IN) i 5,71 % (2 % 

IN) sedmog dana mjerenja, 13,43 % (K), 10,86 % (1 % IN) i 8,56 % (2 % IN) četrnaestog 

dana i 18,57 % (K), 13,14 % (1 % IN) i 11,43 % (2 % IN) dvadesetprvog dana čuvanja. 

Na osnovu navedenog, može se zaključiti da je dodatak inulina imao određen uticaj na 

otpuštanje sirutke i to tako da se intenzitet sinereze pravilno smanjuje povećanjem udjela 

dodatog inulina, što je, vjerovatno, posljedica oštrijeg termičkog tretmana mlijeka. 

Kiseli kazeinski gel je u svim slučajevima bio kompaktan što ukazuje na činjenicu 

da nije došlo do bitnijih promjena u strukturi probiotičkog kozjeg jogurta, s obzirom na to 

da centrifugalna sila nije bila dovoljno jaka da izazove promjene. 

Tokom cjelokupnog vremena čuvanja uzoraka, izdvojeni serum je bio bistar, a površina 

zaostalog gruša bez pukotina i glatka. 

Sl. 1. Uticaj centrifuge od 1500 o/min na separaciju surutke 

The infl uence of the centrifuge 1500 rpm on the whey separation


Pri djelovanju centrifugalne sile većeg intenziteta od 3000 o/min (tabela 

1 i slika 2), kod kontrolnih i kod oglednih uzoraka u znatno većoj mjeri je uticalo na 

količinu izdvojenog seruma, jer je sa povećanjem centrifugalne sile došlo do narušavanja 

određenih dijelova strukture proteinskog matriksa. I pored povećane centrifugalne sile, 

izdvojena surutka je bila prilično bistra, uključujući i kontrolni uzorak kome nije dodat 

inulin. To se može objasniti prisustvom velike količine mliječne masti u mlijeku (3,54 %), 

čije se masne kapi ponašaju kao pseudo kazeinska micela. Masne kapljice su se uklopile 

u kazeinski gel i tako učestvovale u povećanju formiranja njegove trodimenzionalne 

umrežanosti. Sa povećanjem istisnute količine vodene faze iz jogurta, dolazi do boljeg 

pakovanja gela sa kompaktnijom strukturom formiranog taloga.. 

Sl. 2. Uticaj centrifuge od 3000 o/min na separaciju surutke 

The infl uence of the centrifuge 3000 rpm on the whey separation 

Primjećuje se da su i u ovom slučaju dodaci inulina doprinijeli stabilizaciji 

strukture vodene faze jogurta i da se izdvaja manja količina seruma u oglednim uzorcima 

u odnosu na kontrolne. Rezultati uzorcaka čije je mlijeko termički tretirano na 85 0 C/10 

min, pokazuju da dodatak inulina od 1 % daje najstabilniju strukturu gruša, dok je dodatak 

inulina od 2 % uzrokovao nešto veće izdvajanje surutke (Gueven et al., 2005, Stijepić i 

sar., 2008). Kod temperaturnog režima mlijeka 95 0 C/5 min, rezultati pokazuju da sa 

povećanjem udjela inulina intenzitet sinereze se pravilno smanjuje tokom cjelokiupnog 

vremena skladištenja. Prema tome, može se konstatovati da je dodatak inulina i termički 

tretman mlijeka imao određenog uticaja na sinerezu probiotičkog kozjeg napitka. 

133

134 

Zaključak 


Dodavanjem inulina i povećanjem temperature termičkog tretmana mlijeka 

smanuje se intenzitet sinereze probiotičkog kozjeg napitka. Zato su uzorci kome je dodat 

inulin imali čvršći i stabilniji gruš, pa su pri istoj centrifugalnoj sili otpuštali manje 

seruma, u odnosu na kontrolne uzorke. Takođe, temperaturni režim mlijeka 95 0 C/5 min 

je pogodovao stabilnosti gruša i manjem otpuštanju surutke, u odnosu na tretman mlijeka 

na 85 0 C/10 min. 

Dodatak inulina i termički tretman mlijeka su uticali i na stabilnost pH vrijednosti 

tokom cjelokupnog vremena skladištenja, pa nije bilo bitnije naknadne kiselosti. 

Upotrebom inulina i korištenjem oštrijih termičkih tretmana poboljšavaju se 

reološke karakteristike probiotičkog kozjeg napitka, pa se ovi parametri mogu koristiti u 

proizvodnji kiselo-mliječnih proizvoda. 

Literatura 

1. Gueven, M., Yasar, K., Karaca, O.B., Hayaloglu, A.A. (2005): The effect of inulin as 

a fat replacer on the quality of set-type low-fat yoghurt manufacture. International 

Journal of Dairy Technology, 58 (3), 180-184. 

2. Famelart, M.N., Tomazewski, J., Piot, M., Pezennec, S. (2004): Int. Dairy J. 14, 313- 

321. 

3. Holzapfel, W.H., Haberer, P., Snel, J., Schillinger, U., Veld, J.H.J. (1998) : Overview 

of gut fl ora and probiotics, Int. J. Food Microbiol. 41, 85-101. 

4. Kalab, M., Emmons, D.B., Sargant, A:G. (1976): Milk gel structure. V. Microstructure 

of yoghurt as related to the heating of milk, Milchwissenschaft 31 (7), 402-408. 

5. Mottar, J., Bassier, A., Joniau M, Baert, J. (1989): Effect of heat-induced association 

of whey proteins and casein micelles on yogurt texture, J.Dairy Sci.Abs. 33(9), 2247- 

2256. 

6. Novaković, P., Kordić, J., Slačanac, V., Moslavac, T. (1997): Reološke promjene 

kozjeg i kravljeg acidofi la tijekom fermentacije bakterijom Lactobacillus acidophilus, 

Mljekarstvo 47:93. 

7. Park, Y. X. (1994): Hypo-allergenic and therapeutic signifi cance of goat milk; Small 

Ruminant Research, 14, 151-154. 

8. Roefs, S.P.F.M., De Groot-Mostert, A.E.A., Van Vliet, T. (1990): Structure of acid 

casein gels: 1. formation and model of gel network, Colloids and Surfaces 50: 141. 

9. Stijepić, M., Glušac, J., Đurđević Milošević, D. (2008): Uticaj temperature termičke 

obrade svježeg kozjeg mlijeka i dodatka inulina na kvalitet probiotičkog jogurta, 

Prehrambena industrija- Mleko i mlečni proizvodi (19) 1-2, 47-53. 

10. Tamime, A.Y., Marshall, V.M.E. (1997): Microbiology and technology of fermented 

milks, Microbiology and biochemisry of cheese and fermented milk, Chapman & 

Hall, London, pp. 57-133. 

11. Tamime, 

A.Y., Robinson, R.K. (1985): Yoghurt Science and Technology. Pergamon 

Press, Oxford, UK. 

12. Tratnik, LJ. (1998): Fermentirani mliječni napici. Mlijeko - tehnologija, biokemija i 

mikrobiologija. Hrvatska mljekarska udruga. Zagreb. 129-187.


UDC: 636.39:637.133/142+612.015.1 


THE INFLUENCE OF INULIN CONTENT AND THERMAL 

TREATMENT ON THE SYNERESIS OF PROBIOTIC GOAT’S 

MILK PRODUCT DURING THE STORAGE 

Summary 

M. Stijepić, J. Glušac, D. Đurđević Milošević ∗ 

In this paper the infl uence of inulin content, thermal treatment of milk and rotating 

speed of the centrifuge on the syneresis of probiotic goat’s product was researched. 

For the fermentation was used the goat’s milk previously treated on 85 o C/10 min 

and on 95 o C/5 min with 1 % or 2 % inulin added. Also were produced control samples 

without inulin. The samples were centrifuged 10 minutes by 1500 rpm or 3000 rpm every 

7. days during 21 days of the storage. After the centrifugation were estimated the intensity 

of the syneresis. 

The results showed the positive effects of higher temperature (95 o C/5 min) on 

the consistence of the product and the separation of the whey was lower by same rotating 

speed of the centrifuge. 

The results showed that the addition of inulin had the important infl uence on the 

whey separation. The increasing of inulin content decreased the whey separation. This is 

the recommendation for inulin to improve the stability of probiotic goat’s milk product. 

Key words: inulin, probiotic goat’s product, thermal treatment, syneresis. 

∗ Milka Stijepić, M.Sc., Lecturer, Jovana Glušac, B.Sc., Asistant, High medical school, Prijedor; 

Dragica Đurđević Milošević, M.Sc., Lecturer, High technological school of professional study, Sabac. 

135

136 



UDK: 574.22:64.018.1+637.414 


KOMPARATIVNA ISPITIVANJA OSOBINA KVALITETA 

ŽUMANCA LAKIH LINIJSKIH HIBRIDA 

V. Đekić, S. Mitrović, V. Radović, V. Đermanović, G. Stanišić * 

Izvod: U radu su prezentovani rezultati ispitivanja kvaliteta konzumnih jaja dve 

provenijence lakog tipa kokoši: Shaver 579 i Hisex Brown. Svake četri nedelje, na uzorku 

od 30 jaja za svaki hibrid, obavljeno je ispitivanje unutrašnjih osobina kvaliteta jaja. Ovim 

ispitivanjem je potvrđeno pravilo da se sa starošću nosilja povećava masa žumanca. Nešto 

veću visinu žumanca imale su kokoši Shaver 579. Masa, boja i prečnik žumanca, kod obe 

ispitivane provenijence kokoši, bile su približno iste. Uopšte posmatrano, oba ispitivana 

hibrida, u pogledu osobina kvaliteta žumanca ispitivanih jaja, dala su zadovoljavajuće 

rezultate. 

Ključne reči: genotip, uzrast, kvalitet žumanceta. 

Uvod 

Kvalitet jaja, kao i ostali animalni proizvodi, u poslednje vreme postaju sve 

značajniji činilac, od kojih u velikoj meri zavisi cena i plasman proizvoda. Prethodnih 

godina proizvodnja jaja po nosilji se znatno povećala. Međutim, nije dovoljno ostvariti 

samo visoku proizvodnju jaja, nego je neophodno i da dobijeni proizvodi budu visokog 

kvaliteta. 

Proizvodnja konzumnih jaja u intenzivnom sistemu zasniva se na korišćenju 

visoko produktivnih hibridnih nosilja, koje se odlikuju velikim proizvodnim 

mogućnostima. Savremena nauka i praksa u živinarstvu priznaju veliki broj ovih hibrida. 

Ne retko, oni su bili predmet poređenja u cilju nalaženja “boljeg”, za određene uslove 

gajenja. Međutim, mnogobrojna istraživanja upućuju i na saznanje da pored ustaljenih 

zakonitosti ispoljavanja određenih osobina, neprekidno dolazi do manje bitnih ili bitnih 

odstupanja, od tih utvrđenih zakonitosti i to kako između različitih hibrida kokoši, tako i 

unutar istih. Ovakva istraživanja, uvek su iznova značajan prilog nauci i pravac praksi. 

S obzirom da genetska osnova i uzrast nosilja, predstavljaju bitne faktore koji 

utiču na kvalitet jaja, cilj ovih istraživanja je bio da se ispitaju i uporede osobine kvaliteta 

žumanca ispitivanih jaja, različitih provenijenci kokoši u istim uslovima farmske 

proizvodnje. 

* Mr Vera Đekić, istraživač saradnik, Centar za strna žita, Kragujevac; prof. dr Sreten Mitrović, 

redovni profesor, Vladan Đermanović, dipl. inž., asistent, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun; dr Vera 

Radović, vanredni profesor, Agronomski fakultet, Čačak; Goran Stanišić, dipl. inž., Visoka poljoprivredna škola 

strukovnih studija, Šabac. 

Ovaj rad je deo rezultata projekta 20021, koji je finansiralo Ministarstvu za nauku i tehnološki razvoj 

Republike Srbije. 

137

138 



Krajem svakog 4-nedeljnog perioda obavljeno je ispitivanje unutrašnjih osobina 

kvaliteta jaja. Od obe provenijence uziman je uzorak od 30 jaja istog dana, čiji je kvalitet 

ispitivan u Institutu za primenu nauke u poljoprivredi. 

Ukupno je za obe provenijence u svih 10 četvoronedeljnih perioda nošenja 

ispitano 600 jaja. Za svako jaje pojedinačno ispitivane su sledeće osobine: 

• 

• 

• 

• 

masa žumanca (odvojenog od belanca separatorom), merena na tehničkoj vagi 

sa tačnošću 0,1 g; 

boja žumanca, vizuelno ocenjivana, izražena po intenzitetu od 1-12 pomoću 

lepeze Roche Yolk Colour; 

visina žumanca, merena na razbijenom jajetu tripodnim mikrometrom AMES na 

sredini žumanceta, sa tačnošću 0,1 mm i 

prečnik žumanca, meren na razbijenom jajetu šublerom. 

Ocena značajnosti razlika u pogledu kvaliteta jaja, odnosno utvrđenih regresija 

vršen je primenom LSD testa za nivo rizika od 5% i 1%. U cilju utvrđivanja uticaja 

starosti ispitivanih nosilja na pojedine osobine kvaliteta žumanca, utvrđena je korelacionoregresiona 

zavisnost. 


Kvalitet žumanca ispitivanih jaja, za ceo period istraživanja, prikazan je u tabeli 1. 

Tab. 1. Osobine kvaliteta žumanca jaja kod različitih genotipova 

Yolk egg quality traits in different genotypes 

Osobine 

Traits 

Masa žumanca, g 

Yolk Weight, g 

Boja žumanca, poena 

Yolk Colour, points 

Visina žumanca, mm 

Yolk Height, mm 

Prečnik žumanca, mm 

Yolk Diameter, mm 

Genotip 

Genotype 

Shaver 

Hisex 

Shaver 

Hisex 

Shaver 

Hisex 

Shaver 

Hisex 

N S CV 

x 

300 

300 

300 

300 

300 

300 

300 

300 



12,06 

11,94 

189,31 

185,85 

38,94 

38,86 

0,24 

0,21 

0,10 

0,11 

1,54 

1,51 

0,24 

0,28 

1,318 

1,182 

0,558 

0,606 

8,409 

8,300 

1,365 

1,539 

8,38 

7,40 

4,63 

5,07 

4,45 

4,47 

3,52 

3,96 

* Statistiki značajna razlika (P


Vračar i sar. (1998), dok su nešto više vrednosti dobili Pavlovski i sar. (1994) i Tolimir i 

sar. (1997). Nešto niže vrednosti ustanovili su Perić i sar. (1998). 

Prosečne vrednosti boje žumanca bile su približne kod ispitivanih nosilja (Shaver 

12,06 i Hisex Brown 11,94 poena po Roch-u). Disperzija podataka za boju žumanca jaja 

ispitivanih provenijenci nosilja iskazana koefi cijentom varijacije bila je takođe mala i 

kretala se od 4,63% (Shaver 579) do 5,07% (Hisex Brown). Razlika značajnosti između 

prosečnih vrednosti boje žumanca između ispitivanih hibrida bila je statistički značajna. 

Podaci o prosečnoj boji žumanceta niži su od rezultata do kojih su došli Pavlovski i sar. 

(1994.) i Tolimir i sar. (1999), dok su približno isti vrednostima koje su objavili Vračar i 

sar. (1998) i Hopić i sar. (1995). Koefi cijenti varijacije navedene osobine u skladu su sa 

podacima koje navode Svetlana Vračar i sar. (1995), dok su nešto niži od vrednosti do 

kojih su došli Tolimir i sar. (1999) i Hopić i sar. (1995). 

Nešto veću visinu žumanca 189,31 mm, imale su nosilje Shaver 579, dok 

su kokoši Hisex Brown imale visinu žumanca 185,85 mm. Koefi cijent varijacije kod 

obe ispitivane provenijence bio je mizak i iznosio je oko 4,4%. Ustanovljena razlika u 

prosečnim vrednostima visine žumanca između nosilja ispitivanih hibrida bila je vrlo 

značajna. 

Iz prethodno navedenih podataka, može se zapaziti da su prosečne vrednosti 

prečnika žumanca ispitivanih jaja gotovo identične između hibrida, oko 38,9 mm. 

Ustanovljen je nizak koefi cijent varijacije kod obe provenijence kokoši (CV

140 


Uticaj uzrasta nosilja na masu žumanca jaja iskazan koefi cijentima regresione i 

korelacione analize pokazuje da kvadratni tip funkcije regresije najbolje oslikava oblik 

zavisnosti ispitivanih osobina. U tom smislu izračunati koefi cijenti korelacije ukazuju na 

veoma jaku i statistički vrlo značajnu korelaciju kod obe ispitivane provenijence nosilja 

(r=0,987**-Shawer i r=0,990**-Hisex). Osim toga, uočava se da masa žumanca raste sa 

starošću nosilja za obe ispitivane provenijence kokoši. 

Korelacija između uzrasta i boje žumanca kod kokoši hibrida Shawer 579 je bila 

srednja i statistički vrlo značajna (r=0,764 ** ), dok je kod hibrida Hisex Brown koefi cijent 

korelacije bio srednji i nije pokazao statističku značajnost (r=0,558 NZ ). 

Uticaj starosti nosilja na visinu žumanca jaja defi nisan regresionom i 

korelacionom analizom ukazuju na srednju zavisnost između starosti kokošaka i visine 

žumanca jaja (r=0,774**-Shawer 579 i r=0,718*-Hisex Brown). Najbolje prilagođena 

regresiona funkcija (kvadratni oblik) pokazuje da su koefi cijenti korelacije bili statistički 

vrlo značajni za Shaver, a značajni za Hisex Brown. Regresioni model kvadratnog oblika 

najbolje opisuje oblik zavisnosti uzrasta nosilja i prečnika žumanca. Starost, odnosno uzrast 

kokošaka obe provenijence statistički vrlo značajno utiče na prečnik žumanca, P

Zaključak 


Na osnovu praćenja osobina žumanceta kokošijih jaja mogu se izvesti sledeći 

zaključci: 

• 

• 

• 

• 

Prosečna masa žumanceta kretala se od 15,78 g (Shaver) do 15,89 g (Hisex). 

Razlika značajnosti iste između ispitivanih provenijenci statistički nisu bile 

značajne, P>0,05. Uticaj uzrasta nosilja na masu žumanceta ukazuje na veoma 

jaku i statistički vrlo značajnu korelaciju kod obe ispitivane provenijence. 

Prosečna vrednost boje žumanceta bila je približna za obe provenijence. 

Ustanovljena razlika značajnosti boje žumanceta ispitivanih jaja bila je statistički 

značajna, P

142 


6. Tolimir N., Smerdov, S., Brkić, N., Hrkalović, D., Anokić, N., Mašić B. (1999): 

Kvalitet jaja nosilja Tetra Sl i Harco u istim uslovima držanja i ishrane. Nauka u 

živinarstvu, 4 (1-2), 103-110. 

7. Vračar, S., Pavlovski, Z., Hopić, S., Škrbić, Z., Lukić, M. (1998): Povezanost uzrasta i 

genotip nosilja sa osobinama kvaliteta jaja. Nauka u živinarstvu, 3 (1-2), 195-199.


UDC: 574.22:64.018.1+637.414 


COMPARATIVE EXAMINATION OF QUALITIES OF YOLK IN 

LIGHT LINE HYBRIDS 

V. Djekic, S. Mitrovic, V. Radovic, V. Djermanović, G. Stanišić * 

Summary 

The study presents results of examination of qualities of consumable eggs of two 

light hen types, Shawer 579 and Hisex Brown. Every four week, on the sample of 30 eggs 

for each hybrid, internal qualities of eggs were examined. This examination confi rmed 

the rule that with the age, mass of yolk increases, too. A little greater height of yolk was 

found in hens Shawer 579. Mass, color and diameter of yolk were almost the same in both 

examined types. 

Generally, both examined hybrids gave satisfying results regarding qualities of 

yolk. 

Key words: genotype, age, yolk quality. 

* Vera Djekić, M.Sc., Research Assistant, Center for Small Grains, Kragujevac; Sreten Mitrović, 

Ph.D., Full Professor, Vladan Djermanović, B.Sc., Assistant, Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun; Vera 

Radović, Ph.D., Associate Professor, Faculty of Agronomy, Cacak; Goran Stanišić, B.Sc., Higher agriculture 

school, Sabac. 

This paper is fi nanced by project of the Ministry of Science and Technological Development of 

Republic of Serbia No. 20021. 

143

144 



UDK: 636.13+798.28:796.093.3 


UPOREDNI PRIKAZ REZULTATA DALJINSKOG JAHANJA U 

SRBIJI I NOVOM ZELANDU 

S. Lazić, S. Mitrović, V. Đermanović, V. Purić ∗ 

Izvod: Analiza rezultata takmičenja u daljinskom jahanju (Endurance), bez 

sumnje, doprinosi unapređenju ove mlade discipline konjičkog sporta u našoj zemlji. 

Posebno važni parametri, na koje treba obratiti pažnju pri pomenutim analizama, su pre 

svega, pravilna merenja pulsa i ograničavanje prosečne brzine konja u trkama. Pored 

toga, od velikog značaja je i rasni sastav grla koja učestvuju u trkama, ali i povećavanje 

distanci ka prepoznatljivim svetskim normama, odnosno organizovanju takmičenja na 

distancama od 120-160 km. Posmatrano u celini, merenje pulsa, frekvencije disanja, kao 

i prosečne brzine kretanja grla, pored detaljnije analize ostvarenih rezultata, doprinosi 

popularizaciji navedene discipline i oceni kvaliteta sportskih konja, ali i uspostavljanju 

pravilnog odgajivačko-selekcijskog rada u sportskom konjarstvu. 

Ključne reči: Daljinsko jahanje, distanca, prosečna brzina, puls, konji. 

Uvod 

Daljinsko jahanje (Endurance) je merenje (ispitivanje) izdržljivosti konja na 

distancama (stazama) od više desetina kilometara, u svetu od 120 do 160 km. U našoj 

zemlji dužina staze kreće se od 40 km (otvoreno prvenstvo Beograda) do 60 km (otvoreno 

prvenstvo Vojvodine), odnosno 80 km (otvoreno prvenstvo Srbije). Za razliku od naše 

zemlje, u svetu postoje ergele specijalizovane za gajenje konja isključivo namenjenih 

daljinskom jahanju. Unapređenju ove discipline, u velikoj meri bi doprineli analiza 

rezultata trka, odnosno prosečne brzine jahanja, pravilna merenja pulsa, frekvencije 

disanja i ograničavanje prosečne brzine kretanja u trkama. Pored toga, veliki značaj imaju 

povećavanje distanci ka prepoznatljivim svetskim normama, ali i rasni sastav grla koja 

učestvuju u ovoj disciplini. Na kraju, da bi se uradila uporedna analiza domaćih i svetskih 

rezultata, neophodno je porediti rezultate trka na istim distancama. Iz navedenog se može 

zaključiti, da kao i prethodnih godina (Lazić i sar., 2007), postoji sličan problem, odnosno 

skoro potpuni nedostatak trka sa prepoznatljivim distancama od 120-160 km. 

Na osnovu pregleda literature, može se primetiti da su se pojedini autori bavili 

istraživanjima vezanim za zdravstveno stanje konja i jahača, pravilno merenje pulsa 

∗ Slobodan Lazić, dipl. inž., Poljoprivredno-prehrambena škola, Sombor; prof. dr Sreten Mitrović, 

redovni profesor, Vladan Đermanović, dipl. inž., asistent, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun; Vinko Purić, 

dipl. inž. spec., Mljekara “Zora” Berane, Crna Gora. 

145

146 


(Bergero et al., 2005), frekvencije disanja, ishrane sportskih konja i metaboličkih promena 

(Dusterdieck et al., 1999; Schott 2nd, 1999; Pejić, 1996) i prosečne brzine kretanja konja. 

Poređenjem literaturnih podataka sa domaćim rezultatima, stiče se uvid u trenutno stanje 

kvaliteta grla i njihove spremnosti za takmičenje, pri čemu se dobijaju smernice u kom 

pravcu treba raditi na odgajivanju, odabiru, ishrani i načinu pripreme (treniranja) konja. 


Cilj rada je uporedna analiza rezultata trka daljinskog jahanja u našoj zemlji i 

Novom Zelandu, organizovanih u 2008. godini, sa posebnim osvrtom na rezultate trka 

održanih kod nas u 2005. godini. Za analizu rezultata u daljinskom jahanju (Endurance) 

u 2008. godini, korišćeni su podaci Saveza za konjički sport Srbije za Olimpijske i 

FEI discipline konjičkog sporta i Godišnji izveštaj Konjičkog saveza Novog Zelanda 

(Equestrian Sports New Zealand, 2008). 

Analizom su obuhvaćeni ostvareni rezultati iz sedam kola Otvorenog prvenstva 

Srbije u daljinskom jahanju, organizovanim na kratkim distancama, odnosno na distancama 

od 20, 40 i 60 km, tj. trkama kvalifi kacionog karaktera i koje jašu mlađe kategorije jahača. 

Trke na distanci od 20 km jašu se u jednoj etapi bez pauze, a kontrolno merenje pulsa 

se vrši jednom, pri čemu broj pulsacija ne sme biti veći od 56. Distance od 40 i 60 km, 

podeljene su u dve, odnosno tri etape sa odmorom od 30 minuta i kontrolnim merenjem 

pulsa, pri čemu u trkama na distanci od 40 km broj pulsacija pri merenju ne sme biti veći 

od 56, a u trkama na 60 km broj pulsacija ne sme biti veći od 55 (Pravilnik o organizaciji 

i izvođenju takmičenja izdržljivosti u daljinskom jahanju, 2008). 

U navedenim trkama praćeni su sledeći parametri: distanca (dužina staze), 

merenje pulsa (broj pulsacija), ostvareno vreme na kraju trke i prosečna brzina kretanja 

konja u trci. Potrebno je naglasiti da su navedeni parametri obrađeni i analizirani samo za 

prvih pet takmičara u trci, odnosno za takmičare koji su ostvarili odgovarajući plasman. 

Za sve pomenute osobine izračunate su prosečne vrednosti pomenutih parametara 

pojedinačno za svaku trku (X t ) i ukupno za distancu (X d ). 


Pre nego što budu analizirani i diskutovani ostvareni rezultati trka održanih u 

2008. godini, treba naglasiti da je u domaćoj literaturi još uvek relativno malo podataka 

koji se odnose na praćenje takmičarskih sposobnosti jahača i konja u daljinskom jahanju 

(Endurance), u odnosu na znatno veći broj trka i njihovih direktnih učesnika u drugim 

disciplinama konjičkog sporta, kao što su galopske i kasačke trke, ali i vožnja zaprega. 

Zbog svega navedenog, rezultati trka daljinskog jahanja održanih tokom 2005. godine 

(tabela 1), poslužili su za poređenje i detaljniju analizu ostvarenih rezultata u 2008. godini 

i za poređenje sa rezultatima ostvarenim u pojedinim zemljama sa razvijenim konjičkim 

sportom (Novi Zeland), a posebno daljinskim jahanjem.


Tab. 1. Rezultati trka O. P. Srbije u 2005. godini (Lazić i sar., 2007) 

The results of race O. P. Serbia in 2005. year (Lazic et al., 2007) 

Distanca (km) 

Distance 

40 

60 

80 

80 

Takmičar 

Competitor 

Klub 

Club 

Vreme 

Time 

Marina Gunjača MBM 3h 06min. 00sek. 

Saša Krnjajić Kremen 3h 11min. 58sek. 

Halid Bitić Aleksa Dundić 3h 13min. 00sek. 

Jelena Petković Aleksa Dundić 2h 53min. 00sek. 

Jelena Borković Kremen 3h 04min. 02sek. 

Višnja Andrić Kremen 3h 08min. 00sek. 

Jelena Jakovljević Konjanik 5h 17min. 45sek. 

Željko Valahov - 5h 27min. 00sek. 

Marina Gunjača MBM 5h 40min. 00sek. 

Jelena Petković Aleksa Dundić 3h 40min. 14sek. 

Jelena Jakovljević Konjanik 3h 46min. 30sek. 

Saša Krnjajić Kremen 3h 48min. 12sek. 

Podaci prikazani u tabeli 1 pokazuju da je tokom 2005. godine u našoj zemlji 

organizovan relativno mali broj trka. Pored toga, može se zapaziti da je u navedenim 

takmičenjima učestvovao, takođe, mali broj takmičara (jahača) iz svega četiri konjičkla 

kluba, a samim tim i mali broj sportskih konja. Pomenute trke su organizovane na 

relativno kratkim distancama, u odnosu na svetski prepoznatljive distance (120-160 km), 

pri čemu je na distancama od 40 i 60 km organizovana po jedna trka, a na distanci od 80 

km dve trke. Međutim, i pored malog broja trka i takmičara, potrebno je naglasiti da su u 

drugoj trci na distanci od 80 km ostvareni zapaženi rezultati, koji pokazuju da, pored svih 

slabosti, ima jahača i konja koji mogu da se takmiče u pojedinim evropskim i svetskim 

takmičenjima (trkama). 

Za razliku od takmičenja u 2005. godini (četiri trke na distancama od 40 do 

80 km), tokom 2008. godine u našoj zemlji je organizovano sedam trka (kola) mlađih 

kategorija jahača, odnosno kvalifi kacionih trka, na distancama od 20 do 60 km, sa nešto 

većim brojem jahača i sportskih konja, čiji su rezultati prikazani u tabelama 2 i 3. 

147

148 


Tab. 2. Rezultati trka O. P. Srbije u 2008. godini 

The results of race O. P. Serbia in 2008. year 

Distanca, km 

Distance, km 

I kolo: O.P.A.P. Vojvodine i O.P. R. Srbije Pančevo; 24.04.2008. 

I Round: O.P.A.P. Vojvodine i O.P. R. Srbije Pančevo; 24.04.2008. 

Puls (broj pulsacija) 

Pulse (number of beats) Vreme, h 

I merenje 

Time, hours 

1st II merenje 

measuring 2nd III merenje 

measuring 3hd measuring 

Brzina jahanja, km/h 

Riding speed, km/h 

55 - - 1.00,21 19,88 

53 - - 1.02,22 19,24 

20 

56 

56 

- 

- 

- 

- 

1.05,14 

1.05,26 

18,30 

18,33 

52 - - 1.09,22 17,29 

54,40 - - 1.04,41 18,61 

Xt 54,40 - - 1.04,41 18,61 

II kolo: Kremen - Pančevo i O.P.R. Srbije; 04.05.2008. 

II Round: Kremen - Pančevo i O.P.R. Srbije; 04.05.2008. 

52 - - 0.54,20 22,10 

54 - - 0.56,43 21,16 

20 

52 - - 0.57,15 20,30 

54 - - 0.59,24 20,20 

54 - - 0.59,45 20,10 

Xt 53,20 - - 0.57,29 20,77 

III kolo: Zlatibor; 24.05.2008. 

III Round: Zlatibor; 24.05.2008. 

56 - - 1.08,14 17,60 

55 - - 1.19,00 15,20 

20 

54 - - 1.21,00 14,80 

49 - - 1.27,00 13,70 

55 - - 1.29,00 13,50 

Xt 53,80 - - 1.21,23 14,96 

Xd 53,80 - - 1.08,04 18,11 

IV kolo: O.P. R. Srbije Aranđelovac; 22.06.2008. 

IV Round: O.P. R. Srbije Aranđelovac; 22.06.2008. 

47 54 - 3.12,00 13,00 

53 51 - 3.18,00 12,10 

40 

56 52 - 3.31,00 11,40 

56 49 - 3.35,00 11,20 

53 53 - 3.43,00 10,80 

Xt 53,00 51,80 - 3.27,80 11,70 

Tab. 3. Rezultati trka O. P. Srbije u 2008. godini 

The results of race O. P. Serbia in 2008. year 

Distanca, km 

Distance, km I merenje 


Pulse (number of beats) Vreme, h 

Time, hours 

Brzina jahanja, km/h 

Riding speed, km/h 

1st II merenje 

measuring 2nd III merenje 

measuring 3hd measuring 

V kolo: O.P. R. Srbije Zlatibor; 12.07.2008. 

V Round: O.P. R. Srbije Zlatibor; 12.07.2008. 

55 48 - 3.08,00 12,80 

51 54 - 3.13,00 12,40 

40 

52 50 - 3.30,00 11,40 

56 54 - 3.55,00 10,20 

46 52 - 4.19,00 9,30 

Xt 52,00 51,60 - 3.37,00 11,22 

Xd 52,50 51,70 - 3.32,40 11,46 

VI kolo: O.P. R. Srbije “Lovačko ribolovačka kuća”, Vreoci; 03.08.2008. 

VI Round: O.P. R. Srbije “Lovačko ribolovačka kuća”, Vreoci; 03.08.2008. 

60 

46 

56 

56 

54 

50 

50 

55 

54 

53 

54 

52 

56 

56 

55 

52 

4.43,00 

4.46,00 

5.14,00 

5.32,00 

5.32,00 

12,70 

12,60 

11,50 

10,80 

10,80 

Xt 52,40 53,20 54,20 5.09,40 

VII kolo: O.P. R. Srbije Kaluđerske bare, Tara; 04.10.2008. 

VII kolo: O.P. R. Srbije Kaluđerske bare, Tara; 04.10.2008. 

11,68 

55 53 53 4.22,30 13,70 

55 54 52 4.26,00 13,50 

60 

54 53 54 4.48,00 12,50 

54 54 54 4.48,00 12,50 

54 53 54 4.54,00 12,20 

Xt 54,40 53,40 53,40 4.39,66 12,88 

Xd 53,40 53,30 53,80 4.54,53 12,28


Podaci tabela 2 i 3 pokazuju da je, u odnosu na takmičenje održano u 2005. 

godini, u trkama organizovanim tokom 2008. godine, dužina takmičarskih staza (distanci) 

smanjena. Pored toga, može se primetiti da u pomenutim trkama učestvuje, a samim tim 

i ostvaruje određene rezultate (plasmane) veći broj takmičara. Slično tome, u takmičenju 

učestvuje i veći broj konja, ali i sportskih timova, odnosno konjičkih klubova. 

Iz podataka prikazanih u tabeli 2 se može videti da je u trkama na distanci od 20 

km organizovano tri trke (tri kola), pri čemu su najbolje prosečno vreme od 0.57,29 h i 

brzina jahanja od 20,77 km/h postignuti u drugom kolu. Takođe, u istoj trci je i puls konja 

na kontrolnom merenju bio najpovoljniji (najmanji) i prosečno iznosio 53,20 pulsacija. 

Pored navedenih, vredni pažnje su i prosečni rezultati za distancu pri čemu je prosečno 

vreme svih trka iznosilo 1.08,04 h, prosečna brzina kretanja 18,11 km/h i prosečan broj 

pulsacija 53,80. 

Za razliku od prethodne, na distanci od 40 km organizovane su dve trke, odnosno 

dva takmičarska kola, sa dva kontrolna merenja pulsa. Najbolje vreme od 3.27,80 h 

ostvareno je u četvrtom kolu, dok su prosečne vrednosti brzine jahanja (11,70 km/h) i 

broja pulsacija (51,60) u drugom kontrolnom merenju ostvarene u petom kolu. Prosečne 

vrednosti parametara na analiziranoj distanci su bile sledeće: vreme trke 3.32,40 h, brzine 

kretanja 11,46 km/h i broja pulsacija 52,50 u prvom, odnosno 51,70 u drugom kontrolnom 

merenju. 

Iz podataka prikazanih u tabeli 2, takođe se može videti da su na distanci od 

60 km održana, slično trkama na 20 km, dva takmičarska kola u kojima je kontrolno 

merenje pulsa vršeno tri puta. Na navedenoj distanci najbolje vreme trke ostvareno je u 

sedmom kolu i iznosilo je 4.39,66 h, dok je najbrža trka bila u šestom kolu sa brzinom 

jahanja od 12,88 km/h. Pored navedenog, može se zapaziti da je najmanji broj pulsacija 

(52,40) ostvaren na prvom kontrolnom merenju pulsa u šestom kolu. Posmatrano u celini, 

prosečno vreme obe trke na analiziranoj distanci iznosi 4.54,53 h, prosečna brzina jahanja 

12,28 km/h i kontrolnih merenja pulsa 53,30 (drugo kontrolno merenje), 53,40 (prvo 

kontrolno merenje) i 53,80 (treće kontrolno merenje). 

Poznata je činjenica da se Novi Zeland u odnosu na našu zemlju nalazi u drugoj 

klimatskoj i geografskoj zoni i da se, shodno tome, takmičenja održavaju u uslovima 

drugačijim od naših, te navedena činjenica predstavlja otežavajuću okolnost u poređenju 

ostvarenih rezultata. Međutim, i pored toga, rezultati trka prvenstva Novog Zelanda, 

prikazani u tabeli 4, umnogome mogu doprineti u daljem odgajivačko-selekcijskom i 

sportskom radu u konjarstvu kod nas i budućem učešću grla domaćeg odgoja i takmičara 

na velikim svetskim smotrama (takmičenjima). 

149

150 


Tab. 4. Rezultati trka prvenstva Novog Zelanda u 2008. godini 

New Zealand championship race results in 2008. year 

Distanca, km 

Distance, km 

Takmičar 

Competitor 

Counties Distance Riding Club Crown Forest, Waiuku; 09.08.2008. 

Ime grla 

Name of horse 


Pulse (number of beats) 

I merenje 

1 st measuring 

II merenje 

2 nd measuring 

Vreme, h 

Time, hours 

Brzina jahanja, 

km/h 

Riding speed, 

km/h 

Kelly Gammie Waitakere Flyer 34 60 1.27,40 13,70 

S. Kennedy Tahira Scimitar 52 44 1.27,41 13,70 

20 

Sheryl Martin Kaolin Shiloh 44 46 1.31,20 13,10 

Justine Rowlands Sox 48 54 1.31,20 13,10 

Christine Renall Blue Denim 60 48 1.44,20 11,50 

X = X t d - - 47,60 50,40 1.32,28 13,02 

Counties Distance Riding Club Crown Forest, Waiuku; 09.08.2008. 

Sandy McGibbon Papanui High Time 50 46 2.43,03 14,70 

Keith McLeod Mejestic Star 52 48 2.51,46 14,10 

Stephanie Hall Waitakere Express 44 46 2.51,48 14,10 

40 

Debbie Quick Jasmine 48 46 2.55,00 13,70 

Heather Graham 

Papanui 

Undercover 

38 50 

Vet Out 

Lame 

Xt - - 46,40 47,20 2.50,24 14,15 

Waikato Venue: Putaruru (seniors); 01.11.2008. 

M. Gray Sanchez 44 60 3.03,24 13,10 

40 

S. Bridson 

Z. Lotter 

Isabella 

Alabaster 

52 

40 

56 

52 

3.21,03 

3.21,04 

11,90 

11,90 

E. Balme Red Dior 52 42 3.25,40 11,70 

Xt - - 47,00 52,50 3.17,68 12,15 

Xd - - 46,70 49,85 3.04,36 13,15 

Waikato Venue: Putaruru (juniors); 01.11.2008. 

60 A. Walton Lotus Blue Moon 60 58 4.52,02 12,30 

Iz podataka prikazanih u tabeli 4 može se primetiti da je u toku 2008. godine u 

prvestvu Novog Zelanda u analiziranoj disciplini na kratkim distancama održan, slično 

kao u našoj zemlji, mali broj trka. Tačnije rečeno, na distancama od 20 i 60 km održana 

je po jedna trka, a na distanci od 40 km dve trke. U trci na 60 km plasman je ostvario 

samo jedan takmičar sa vremenom od 4.52,02 h i brzinom jahanja 12,30 km/h, što pored 

navedenog dodatno otežava poređenje postignutih rezultata. 

Za razliku od trka na distanci od 20 km u našoj zemlji, kontrolno merenje pulsa 

u Novom Zelandu se vrši dva puta, pri čemu su ostvareni sledeći rezultati: 47,60 – prvo i 

50,40 – drugo merenje. Prosečno vreme trke, odnosno distance iznosi 1.32,28 h, a brzina 

jahanja 13,02 km/h. 

Međutim, na distanci od 40 km organizovane su dve trke. Najbolje vreme od 

2.50,24 h i brzina jahanja 14,15 km/h ostvareni su u prvoj trci. Pored toga, u istoj trci 

ostvareno je i najbolje kontrolno merenje pulsa, pri čemu je broj pulsacija na prvom 

merenju iznosio 46,40. Takođe, iz prikazanih podataka može se videti da je prosečno 

vreme distance iznosilo 3.04,36 h, brzina jahanja 13,15 km/h, a broj pulsacija 46,70 - 

prvo, odnosno 49,85 – drugo kontrolno merenje. 

-

Zaključak 


Daljinsko jahanje je mlada disciplina konjičkog sporta u našoj zemlji, ali rezultati 

pokazuju da ne zaostaje mnogo za pojedinim svetskim rezultatima. Pored toga, praćenje 

promena u pravilnicima svetskog i evropskog konjičkog saveza je samo jedna od mera 

unapređenja pomenute discipline. Pravilnim analizama prosečne brzine jahanja, pulsa, 

vremena trka i drugih bitnih parametara, moguće je uspostaviti pravilni odgajivačko 

– selekcijski i sportski program u odgoju. Iz analiziranih i iznetih podataka jasno se 

može videti da se ne mogu osporiti predispozicije koje imaju određena grla i takmičari. 

Međutim, prosečna brzina jahanja je veća, odnosno povoljnija u trkama održanim na 

Novom Zelandu, a samim tim i vreme prelaska određene distance, dok je snižavanje 

broja pulsacija, takođe, bilo brže u odnosu na naše rezultate. Zbog toga analiziranim 

parametrima bi trebalo posvetiti još veću pažnju u narednom periodu, kako bi se ostvarili 

bolji rezultati u nacionalnim, ali i takmičenjima u inostranstvu. 

Literatura 

1. Bergero, D., Ana Assenza, Caola, G. (2005): Contribution to our knowledge of the 

physiolgy and metabolism of endurance horses. Livestock Production Science, 92, 

167-176. 

nd 2. Dusterdieck, K. F., Schott 2 , H.C., Eberhart, S. W., Woody, K.A., Coenen, M. (1999): 

Electrolyte and glycerol supplementation improve water intake by horses performing 

a simulated 60 km endurance ride. Equine Veterinary Journal, 30, 418-424 (Suppl.). 

3. Lazić, S., Mitrović, S., Đermanović, V. (2007): Analiza rezutata u daljinskom jahanju 

(Endurance) u našoj zemlji. Zbornik naučnih radova sa XXI savetovanja agronoma, 

veterinara i tehnologa, vol. 13, 3-4, 161-168. 

4. Pejić, N. (1996): Vitamini u ishrani sportskih konja. Program razvoja konjarstva 

Jugoslavije. Zobnatica, 29-36. 

nd 5. Schott 2 , H.C., Dusterdieck, K.F., Eberhart, S.W., Woody, K.A., Refsal, K.R., Coenen 

M. (1999): Effects of electrolyte and glycerol supplementation on recovery from 

endurance exercise. Equine Veterinary Journal, 30, 384-393 (Suppl.). 

6. Equestrian Sports New Zealand, 

2008. 

7. Savez za konjički sport Srbije za Olimpijske i FEI discipline konjičkog sporta (2008): 

Godišnji izveštaj. 

8. Savez za konjički sport Srbije za Olimpijske i FEI discipline konjičkog sporta (2008): 

Pravilnik o organizaciji i izvođenju takmičenja izdržljivosti u daljinskom jahanju. 

151



UDC: 636.13+798.28:796.093.3 


COMPARATIVE OVERVIEW OF THE RESULTS OF THE 

ENDURANCE RIDING IN SERBIA AND NEW ZEALAND 

Summary 

S. Lazić, S. Mitrović, V. Djermanović, V. Purić ∗ 

Endurance riding is a relatively young discipline in our country. 

Only by following our racing results, the results of the neighboring countries and 

the results achieved at the world races, as well as comparing these results and analyzing 

them is it possible to ensure advancement in this sport. 

Above all, this refers to the breathing frequency, pulse rate and the average speed 

of a horse, measured over a certain distance or the whole path. Only then is it possible 

to give the right breeding and upbringing evaluation of a horse and start with the proper 

selection and upbringing. 

In endurance riding, horses should be ridden with reserve in order to save their 

strength. A few minutes after a race, a horse’s pulse should be 64 per minute, and after 

half an hour the horse should be capable of continuing the race at the same tempo. 

Proper approximate speed of a horse is between 12-22 km per hour depending 

on the terrain, the riding conditions and the shape the horse is in. 

Only if these parameters are fulfi lled, the progress of horses, this sport and 

ourselves is possible. 

Key words: Endurance riding, distance, approximate speed, pulse, horses. 

∗ Slobodan Lazić, B.Sc., Secundary Agriculture and Feeding School, Sombor; Prof. Ph.D., Sreten 

Mitrović, Vladan Djermanović, B.Sc., Faculty of Agriculture, Belgrade- Zemun; Vinko Purić, B.Sc. Spec., 

Dairy “Zora” Berane, Montenegro.


UDK: 639.111.1/.2+591.53+616.33-008.8:616-074 

Pregledni rad 

UTVRĐIVANJE SASTAVA ISHRANE DIVLJIH PREŽIVARA 

N. Đorđević, G. Grubić, Z. Popović, M. Beuković ∗ 

Izvod: U radu su prikazani osnovni postupci utvrđivanja sastava ishrane divljih 

preživara, kao što su metod opservacije na terenu, metod jednjačke fi stule, mikroskopiranje 

ili hemijska analiza buražnog sadržaja i mikroskopiranje ili hemijska analiza fecesa. U 

odnosu na ove metode, postupci organoleptičkog, mikroskopskog ili hemijskog ispitivanja 

sastava buraga vrši se najjednostavnije i daje najrealniju ocenu ishrane divljih preživara. 

Glavni nedostatak metode je potreba za žrtvovanjem životinja. 

Ključne reči: Divlji preživari, ishrana, buražni sadržaj, hemijska analiza. 

Uvod 

Lovački savez Srbije gazduje sa ukupno 7.891.318 ha površine lovišta, na kojima 

dominiraju sitna i srneća divljač. Najbrojniji divlji preživar u Republici Srbiji je srna, koja 

je prema podacima iz 2005. godine zastupljena sa oko 100.000 jedinki (Đorđević i sar., 

2008a; Popović i sar., 2008a,b). Nasuprot tome, brojnost jelena je znatno manja (oko 

3700 jedinki), dok su jelen lopatar, divokoza i mufl on zastupljeni sa po nekoliko stotina 

životinja. To su životinje sa višekomornim želucem koji su, zahvaljujući postojanju brojne 

i različite simbiotske mikrofl ore (bakterije, protozoe i gljivice), sposobni da efi kasno 

koriste različitu hranu biljnog porekla, bilo da se radi o prirodnoj ili dodatoj (Đorđević i 

sar., 2005; 2006a,b; Đorđević i Dinić, 2006). Sve ove životinje su isključivo herbivore, 

a njihova ishrana zavisi od karakterisika terena i godišnjeg doba (Popović i sar., 2007; 

Beuković i sar., 2006; 2007). 

Na osnovu anatomije digestivnih organa, divlji preživari se dele na tri grupe: one 

koji brste, koji pasu i koji koriste oba načina pri ishrani (Hofmann, 1989). Kao ekstremi 

u korišćenju hrane su belorepi jelen (Odocoileus virginianus) koji se hrani brstom, i 

bizon (Bison bison) koji se hrani pašom, dok je jelen (Cervus elaphus L.) u tom pogledu 

nutritivno fl eksibilan. Srna se klasifi kuje kao koncentratni selektor (Hofmann, 1989), i 

hrani se pretežno brstom, birajući najhranljivije delove biljaka. Preživari koji brste su 

najbolje prilagođeni za hraniva koja u početku brzo fermentišu. Preživari koji pasu vare 

biljnu hranu sporije ali kompletnije, dok treća grupa koristi navedena hraniva manje 

uspešno, ali je fl eksibilnija. 

∗ Prof. dr Nenad Đorđević, vanredni profesor, prof. dr Goran Grubić, redovni profesor, prof. dr 

Zoran Popović, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet, Beograd - Zemun; prof. dr Miloš Beuković, vanredni 

profesor, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. 






Glavna prirodna hrana srna i jelena su paša i brst, uz dostupne ratarske kulture 

(lucerka, strna žita, kukuruz, repe, krompir..) i šumske plodove (hrastov i bukov žir, kesten 

i voće). Srne rado konzumiraju pečurke (jun-oktobar) kojima je ponekada u potpunosti 

ispunjen burag. U zimskoj ishrani srna određenu važnost imaju i poljski ostaci ratarskih 

kultura (Nesvadbova and Zejda, 1989). Prirodna hrana je daleko raznovrsnija u odnosu 

na hranu domaćih životinja. Divlji biljojedi uglavnom ne pasu zeljaste biljke već biraju 

njihove najhranljivije delove, koji sadrže više proteina i manje celuloze. Srneća divljač 

je selektivnija od jelenske, pa konzumira u većoj meri pupoljke, izdanke i lišće iz vršnog 

dela biljke, odnosno hranu bogatiju proteinima. Uopšte gledano, potrebe srneće divljači 

za proteinima u obroku veće su u odnosu na jelensku divljač. 

Postupci ispitivanja buražnog sadržaja i fecesa 

Utvrđivanje sastava ishrane divljači je veoma komplikovana metoda, a svi do 

sada razrađeni postupci imaju određene nedostatke, kao što je praćenje – opservacija 

ishrane na terenu (De Garine-Wichatitsky et al., 2005), metoda sa jednjačkom fi stulom 

(Veteto et al., 1972), mikroskopiranje ili hemijska analiza želudačnog sadržaja (Kamler 

and Homolka, 2005) ili mikroskopiranje i hemijska analiza fecesa (Holechek et al., 

1982). 

Najbrži i najlakši način za procenu sastava i kvaliteta ishrane divljih životinja je 

ispitivanje želudačnog sadržaja odsrtreljenih životinja (Đorđević i sar., 2006c). Naime, 

ovakvi uzorci se mogu uzeti od svake životinje, osim u ređim slučajevima kada je 

pogodak lovca u značajnoj meri oštetio organe za varenje i izazvao veliko krvarenje. 

Međutim, analiza buražnog sadržaja zahteva ubijanje ili hvatanje životinja (Watanabe and 

Takatsuki, 1993). To može biti značajan problem u lovištima sa manjim brojem životinja, 

u zaštićenim zonama i parkovima, a selektivni odstrel može da smanji reprezentativnost 

uzoraka (Đorđević i sar., 2006d). 

Procena kvaliteta ishrane na osnovu mikroskopiraja fecesa zahteva njegovu 

kolekciju u lovištu na mestima gde se životinje najviše kreću i zadržavaju. U cilju 

botaničke analize treba koristiti samo svež feces koji se odmah analizira ili se zamrzava 

do momenta botaničke analize (Đorđević i sar., 2007). 

Između sastava fecesa i buraga postoji visoka korelacija (Mayumi et al., 2007), 

mada ne i uvek, naročito kada obrok sadrži veće količine tanina (Mould and Robbins, 

1981). Padmal i Takatsuki (1993) navode da feces sadrži delove obroka iz više dana, što 

bolje reprezentuje ishranu. Međutim, hraniva koja imaju veću svarljivost brže prolaze kroz 

organe za varenje pa su manje reprezentativna u odnosu na hraniva koja sporije pasiraju 

zbog manje svarljivosti (Hanley et al., 1985). Osim toga, feces sadrži ostatke svarene 

buražne mikrofl ore, kao i endogene materije (Kamler and Homolka, 2005). Postoje i 

druge nepreciznosti, koje se ne mogu objasniti. Tako, na primer, Watanabe i Takatsuki 

(1993) su utvrdili za sva ispitivana godišnja doba veći sadržaj azota u buražnom sadržaju 

u odnosu na feces, dok su Kamler i Homolka (2005) utvrdili potpuno suprotan trend. 

Zbog tih problema analiza sadržaja želuca i dalje ostaje aktuelna i značajna za utvrđivanje 

kvaliteta ishrane divljači (Đorđević i sar., 2008b). 

Ukoliko se planira mikroskopiranje želudačnog sadržaja, neophodno je odmah 

po odstrelu uzeti maksimalnu količinu buražnog sadržaja, kako bi se dobio reprezentativan


uzorak. Uzorak je najlakše sakupljati u plastičnim bocama širokog grla, nakon čega 

je neophodno isti zamrznuti na –16°C, kako bi se zaustavile mikrobiološke promene i 

gubici isparljivih materija. Pre početka mikroskopiranja uzorak se odmrzava i fi ltrira kroz 

sita otvora 2 mm i 0,6 mm. Ostatak sa sita promera 2 mm prvo se koristi za botaničku 

identifi kaciju na osnovu botaničkih karakteristika različitih biljnih vrsta i familija, a zatim 

se suši do konstante mase na 105°C. Ostatak sa sita promera 0,6 mm se ne može botanički 

identifi kovati, ali se i on suši do konstantne mase. 

Hemijska analiza želudačnog sadržaja vrši se Weende metodom (Đorđević i sar., 

2003), pri čemu se ispituje količina proteina, masti, celuloze i ukupnih mineralnih materija. 

Pri tome, najveći značaj se daje količini proteina, jer su to jedine strukturne materije u 

organizmu, dok se energija može obezbediti iz svih organskih materija, poreklom iz hrane 

(Đorđević i sar., 2009). 

Dvogodišnje ispitivanje buražnog sadržaja srne u Srbiji pokazalo je već na 

osnovu organoleptičkog pregleda značajno variranje u pogledu izbora hrane (Đorđević i 

sar., 2006e; 2008b). Osim toga, utvrđeno je i značajno prisustvo krmnih kultura (kukuruza 

i pšenice), što ukazuje da ova vrsta divljači takođe može da pravi određene štete na 

ratarskim usevima (tabela 1). U toku leta obrok se sastojao uglavnom od zelene mase, uz 

određen broj uzoraka sa zrnom pšenice i košticama šljive. U jesenjem periodu obrok je 

sadržao zrno kukuruza, hrastov žir i jabuke, što ukazuje da životinje intenzivno stvaraju 

masne rezerve za nastupajuću zimu. Samo poreklo voćaka (jabuke i šljive) nije poznato, 

odnosno da li su se pojedinačna stabla nalazila u šumi, na međama ili u voćnjacima. 

Tab. 1. Organoleptički pregled buražnog sadržaja srna, 2005-2007 

(Đorđević i sar., 2008b) 

Sensory evaluation of the rumen contents in roe deer 2005-2007 

(Đorđević et al., 2008b) 

Godišnje 

doba 

Season 

Proleće 

Spring 

Leto 

Summer 

Jesen 

Autumn 

Zima 

Winter 

Osnovni sastav 

Basic composition 

Usitnjen biljni 

materijal 

Macerated plant 

material 


materijal 


material 


materijal 


material 


materijal 


material 

Ostali sastojci 

Other 

components 

% uzoraka u sezoni 

% of samples in 

season 

% u uzorku 

% in 

samples 

- - - 

Pšenično zrno 

Wheat grain 

Koštice šljive 

Plum seeds 

Zrno kukuruza 

Maize grain 

Hrastov žir 

Oak acorn 

Jabuke 

Apples 

25,00 5,73 

16,67 4,76 

62,50 11,44 

12,50 16,27 

10,00 10,68 

- - - 




Buražni sadržaj odstreljenih srna se organoleptički malo razlikovao između 

zimskih i ranih prolećnih meseci. Međutim, kada je izvršena hemijska analiza, postale su 

očigledne razlike u pogledu sadržaja sirovih proteina (tabela 2). 

Tab. 2. Vrednosti suve materije i hemijskog sastava organske materije u 

buražnom sadržaju srne, 2005-2007 (Đorđević i sar., 2008c) 

Dry matter and chemical composition values in the rumen contents in 

roe deer 2005-2007 (Đorđević et al., 2008c) 

Godišnje doba 

Season 

Proleće 

Spring 

Leto 

Summer 

Jesen 

Autumn 

Zima 

Winter 

Suva materija 

Dry matter 

Sirovi proteini 

Crude proteins 

% 

Sirove masti 

Crude lipids 

Sirova celuloza 

Crude fi ber 

BME 

NFE 

13,40 36,08 11,62 17,03 22,66 

14,26 28,76 9,59 23,75 25,47 

15,87 24,73 9,71 28,02 25,14 

12,59 26,94 9,66 32,29 15,21 

Vrednosti za ukupni azot u buražnom sadržaju iz eksperimenta Đorđevića i sar. 

(2008c), veće su u odnosu na više drugih istraživača, koji su ispitivali hemijski sastav 

želudačnog sadržaja više vrsta divljih preživara (tabela 3). Ove razlike se mogu objasniti 

time što su srne u odnosu na druge divlje preživare (crveni jelen, sika jelen - Japan, mule 

jelen - Amerika, belorepi jelen - Amerika) najveći selektori, i što konzumiraju samo biljne 

delove sa visokim sadržajem proteina i niskim sadržajem vlakana (Lathman et al., 1999). 

Dvostruko veće vrednosti ukupnog azota u buražnom sadržaju srna iz Srbije, u odnosu na 

vrednosti koje su zabeležili Kamler i Homolka (2005) za istu životinjsku vrstu, mogu biti 

posledica daleko boljeg hranidbenog potencijala za biljojede u lovištima Srbije. Naime, 

radi se o lovištu sa značajnim učešćem obradivih površina (> 60%), na nadmorskoj visini 

od 160 do 330 m. Tradicionalno, u Srbiji se na velikim površinama gaje lucerka i crvena 

detelina, koje su pored kukuruza, glavne krmne vrste (Đorđević i Dinić, 2007). Upravo su 

ove vrste leguminoza, zajedno sa sojom i pasuljem, omiljena hrana za srne tokom celog 

perioda vegetacije. Nasuprot tome, Kamler i Homolka (2005) navode da su ispitivanja 

izveli na terenima sa nadmorskom visinom od 700 – 1490 m, gde su glavna hrana za srne 

u toku cele vegetacije bile maline (80-90%), dok su u toku zime najviše konzumirale 

plodove drveća i iglice četinara. Niži nivo azota u buražnom sadržaju srne koje su utvrdili 

Lathman i sar. (1999) takođe su posledica manje hranljive vrednosti prirodne hrane. Isti 

autori navode da su u obroku dominirale vrste: Chamerion, Rumex, Ranunculus, Galium, 

Plantago i Taraxacum, i da su činile 60-80% sadržaja buraga, a kod nekih uzoraka i 

do 99%. I u drugim radovima mogu se uočiti velike razlike u izboru prirodne hrane 

između lovišta. Tako, na primer, Petersen and Strangaard (1994) su analizirali sadržaj 

rumena 1104 Danske srne iz oblasti Borris i 146 iz oblasti Kalo. U prvom slučaju utvrdili 

su 99 različitih biljnih vrsta koje su se odnosile na vres (45%), lekovite biljke (16%),


trave (19%) i drveće (11%), a u buražnom sadržaju bio je prisutan i ječam (9%). U oblasti 

Kalo identifi kovana je 51 biljna vrsta, i to anemona-sasa (21%), druge lekovite biljke 

(25%), trave (2%), drveće (34%) i poljoprivredni usevi (18%). 

Tab. 3. Količina proteina u buražnom sadržaju različitih divljih preživara 

Protein amount in burag content of different wild ruminants 

Vrsta 

Species 

Srna 

Roe deer 

Srna 

Roe deer 

Crveni jelen 

Red deer 

Crveni jelen 

Red deer 

Crnorepi jelen 

Black-tailed deer 

Sika jelen 

Sika deer 

Crnorepi jelen 

Black-tailed deer 

Mule jelen 

Mule deer 

Crveni jelen 

Red deer 

Srna 

Roe deer 

Crveni jelen 

Red deer 

Proteini, % 

Proteins, % 

Autori 

Autors 

30,0 Đorđević i sar., 2008c 

31,0 

20,0 

Ševković i sar., 1991 

8,1-21,2 Leslie et al., 1984 

12,2-21,2 Watanabe i Takatsuki, 1993 

6,0-18,1 Hodgman et al., 1996 

7,5-18,8 Lathman et al., 1999 

8,8-17,8 Kamler and Homolka, 2005 

Kako navodi Novaković (1996) buražni sadržaj jelena u lovištima ili njihovim 

delovima gde nije sprovođena dodatna ishrana sadržao je u toku zimskih meseci i do 95% 

drvenastih vrsta biljaka. Nasuprot tome, u oblastima gde je zimska dodatna ishrana bila 

organizovana, procenat drvenastih biljnih vrsta iznosio je svega 5%. Procent zeljastih 

vrsta kretao se u buražnom sadržaju jelena od 5 do 10% sve do polovine marta, odnosno 

do kretanja vegetacije. Posle toga je brzo rastao i vrlo brzo postigao 90 do 100% učešća. 

Ove cifre veoma slikovito govore koliko dodatna ishrana može da bude značajna za 

zimsku ishranu jelena. 

Međutim, korišćenje buražnog sadržaja divljih preživara za organoleptičku, 

botaničku ili hemijsku analizu ima niz nedostataka. Između ostalog, hemijski sastav 

buražnog sadržaja se razlikuje od uzetog obroka zbog uticaja mineralnih i azotnih 

materija iz pljuvačke, mikrobiološke aktivnosti u buragu, apsorpcije svarenih materija 

i uticaja endogenih enzima. Osim toga, značajan deo buražnog sadržaja ili fecesa je u 

toj meri usitnjen, da se ne može botanički identifi kovati (Đorđević i sar., 2007). Stepen 




fragmentacije hrane je jako varijabilan što dodatno otežava opisani postupak. Tako, na 

primer, Holišova i sar. (1984) su ispitivali stepen fragmentacije hrane kod 14 jedinki srne 

(7 mužjaka i 7 ženki) u pojedinim delovima složenog želuca i nisu utvrdili bilo kakvu 

zakonitost. 

Zaključak 

Procena ishrane divljači je neophodna pri planskom gazdovanju lovištima. 

Obuhvata više priznatih metoda, od kojih svaka ima određene prednosti i nedostatke. 

Ispitivanje buražnog sadrćaja buraga (organoleptički, mikroskopiranjem ili hemijskom 

analizom) je jednostavan i realan postupak, čiji je najveći nedostatak u neophodnosti 

žrtvovanja životinja. 

Literatura 

1. Beuković, M., Popović, Z., Đorđević, N., Plužarević, K. (2006): Situation of wildlife 

in national parks an other protected areas. Jahorina-Tjentište, july, 05.-08., 2006. 

Proceedings, 419-423. 

2. Beuković, M., Popović, Z., Đorđević, N., Plužarević, K., Zeremski, M. (2007): Situation 

and perspectives of hunting in national park Fruška Gora. International Symposium: 

Sustainable forestry-Problems and challenges perspectives and challenges in wood 

technology. Faculty of forestry, Macedonia. Procecedings, 13-16. 

3. De Garine-Wichatitsky, M., Soubeyran, Y., Maillard, D., Duncan, P. (2005): The 

diets of introduced rusa deer (Cervus timorensis russa) in a native sclerophyll forest 

and a native rainforest of New caledonia. New Zealand Journal of Zoology, 32: 117- 

126. 

4. Đorđević, N., Grubić, G., Jokić, Ž. (2003): Osnovi ishrane domaćih životinja 

(praktikum). Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet. 

5. Đorđević, N., Popović, Z., Radivojević, M., Grubić, G. (2005): Ishrana srne (Capreolus 

capreolus L.) i jelena (Cervus elaphus L.) u različitim uslovima. XIX savetovanje 

agronoma, veterinara i tehnologa, 16-17.02.2005, Padinska Sakela. Zbornik naučnih 

radova, 11, 3-4: 161-168. 

6. Đorđević, N., Dinić, B. (2006): Koncentrati za domaće životinje, divljač i ribe. 

NOLIT. 

7. 

Đorđević, N., Popović, Z., Vučković, S., Grubić, G., Beuković, M. (2006a): 

Mogućnosti povećanja kvaliteta i kvantiteta zelene hrane za srne i jelene u lovištima. 

XX savetovanje agronoma, veterinara i tehnologa, Padinska skela, 16-17.02.2006. 

Zbornik radova, 12, 3-4: 145-152. 

8. Đorđević, N., Popović. Z., Beuković, M., Grubić, G. (2006b): Specifi čnosti hraniva 

koja se koriste za dodatnu ishranu srne (Capreolus capreolus L.) na različitim 

terenima. Savremena poljoprivreda. 55. 3-4: 6-11.


9. Đorđević, N., Popović, Z., Beuković, M., Grubić, G. (2006c): Značaj makroelemenata 

u dopunskoj ishrani srna. Simpozijum »Stočarstvo, veterinarstvo i agroekonomija u 

tranzicionim procesima«. Herceg Novi 18.-25. jun, 2006. Str. 94. 

10. Đorđević, N., Grubić, G., Popović, Z. (2006d): Postupci procene kvaliteta ishrane 

srne (Capreolus capreolus L.). XVII inovacije u stočarstvu, 16-17.11.2006., 

Poljoprivredni fakultet Zemun. Biotehnologija u stočarstvu, 22 (poseban broj), 391- 

400. 

11. Đorđević, N., Popović, Z., Grubić, G. (2006e): Chemical composition of the rumen 

contents in roe deer (Capreolus capreolus) as potential quality indicator of their 

feeding. Journal of Agricultural Sciences. 51, 2 (51, 2: 133-140). 

12. Đorđević, N., Dinić, B. (2007): Hrana za životinje. Cenzone tech – Europe, 

Aranđelovac. 

13. Đorđević, N., Grubić, G., Popović, Z., Stojanović, B. (2007): Evaluation of quality of 

feeding of roe deer (Capreolus capreolus L.) by microscopy of the rumen contents or 

feces. I international congres: Food, Technology, Quality and Safety. Novi Sad, hotel 

Park, 13-15.XI. 2007. Proceedings, 57-61. 

14. Đorđević, N., Popović, Z., Grubić, G., Beuković, M. (2008a): Ishrambeni potencijal 

lovišta Srbije. XVIII inovacije u stočarstvu, 27-28.11.2008., Poljoprivredni fakultet 

Zemun. Biotehnologija u stočarstvu, 24 (poseban broj), 529-537. 

15. Đorđević, N., Grubić, G., Popović, Z., Beuković, M. (2008b): Ispitivanje kvaliteta 

prirodne ishrane divljači na osnovu želudačnog sadržaja. XVIII inovacije u stočarstvu, 

27-28.11.2008., Poljoprivredni fakultet Zemun. Biotehnologija u stočarstvu, Vol 24 

(poseban broj). 

16. Đorđević, N., Makević, M., Grubić, G., Jokić, Ž. (2009): Ishrana domaćih i gajenih 

životinja. Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet. 

17. Hanley, A.T., Spalinger, D.E., Hanley, K.A., Schoen, J.W. (1985): Relationships 

between fecal and rumen analyses for deer diet assessments in southeastern Alaska. 

Northwest Science, 59 (1): 10-16. 

18. Hodgman, T.P., Davit, B.B., Nelson, J.R. (1996): Monitoring mule deer diet quality 

and intake with fecal indices. Journal of range management. 49: 215-222. 

19. Hofmann, R.R. (1989): Evolutionary steps of ecophysiological adaptation and 

diversifi cation of ruminants: a comparative view of their digestive system. Oecologia, 

78: 443-457. 

20. Holišova, V., Obrtel, R., Kožena, I. (1984): Fragmentation of food in roe deer 

(Capreolus capreolus). Folia zoologica, 34 (2): 101-109. 

21. Holechek, J. L., Vavra, M., Pieper, R.D. (1982): Botanical composition determination 

of range herbivore diets: A review. Journal of range management 35 (3): 309-315. 

22. Kamler, J., Homolka, M. (2005): Faecal nitrogen: a potential indicator of red and roe 

deer diet quality in forest habitats. Folia zoologica. 54 (1-2): 89-98. 

23. Lathman, J., Staines, B.W., Gorman, M.L. (1999): Comparative feeding ecology 

of red (Cervus elaphus) and roe deer (Capreolus capreolus) in Scottish plantation 

forests. Journal of zoology. 247: 409-418. 

24. Leslie, D.M., Starkey, E.E. (1987): Fecal indides to dietary quality: a reply. J. Wildl. 

Manage51: 321-325. 


160 


25. Mayumi, U., Chino, N., Hiroshi, T., Koichi, K., Takashi, S. (2007): Fecal nitrogen 

as an index of dietary nitrogen in two sika deer Cervus nippon populations. Acta 

theriologica, 52 (2): 119-128. 

26. Mould, E.D., Robbins, C.T. (1981): Nitrogen metabolism in elk. Journal of wildlife 

management. 45: 323-334. 

27. Nesvadbova, J., Zejda, J. (1989): Food supply for roe deer (Capreolus capreolus) 

and hare (Lepus europaeus) in fi elds in winter. Folia zoologica, 38 (4): 289-298. 

28. Novaković, V. (1999): Jelen (Cervus elaphus L.). Želnid-Beograd. 

29. Padmal, U.K.G.K., Takatsuki, S. (1993): Comparison of tje botanical composition 

of the rumen and fecal content of sika deer on mt. Goyo. J. Mamm. Soc. Japan. 18 

(2): 99-104. 

30. Petersen, M.R., Strandgaard, H. (1994): Individual variation in food intake among 

Danish roe deer (Capreolus capreolus). In: Second European Roe deer meeting in 

Brixten, South Tyrol, Italy. pp. 69-76. 

31. Popović, Z., Đorđević, N., Tatović, S. (2007b): Managing of roe deer (Capreolus 

capreolus L.) in hunting grounds of hunters ′ association of Serbia. III Symposium 

of Livestock Production with International Participation, Hotel desaret, Ohrid, 

Macedonia, 12.-14.09.2007. Proceedings, 319-324. 

32. Popović, Z., Beuković, M., Đorđević, N. (2008a): Brojnost i stepen korišćenja 

populacija divljači u lovištima lovačkog saveza Srbije. XVIII inovacije u stočarstvu, 

27-28.11.2008., Poljoprivredni fakultet Zemun. Biotehnologija u stočarstvu, 24 

(poseban broj), 11-23. 

33. Popović, Z., Beuković, M., Đorđević, N., Perišić, P. (2008b): Gazdovanje populacijama 

srne u različitim uslovima. «Stočarstvo, veterinarska medicina i ekonomika u 

prizvodnji zdravstveno bezbedne hrane». Herceg Novi, 22.-29. jun 2008. Zbornik 

apstrakata, str. 40. 

34. Ševković, N., Pribićević, S., Rajić, I. (1991): Ishrana domaćih životinja. Naučna 

knjiga-Beograd. 

35. Veteto, G., Davis, C.E., Hart, R., Robinson, R.M. (1972): An esophagen cannula for 

white-tailed deer. Journal of wildlife management. 36: 906-912. 

36. Watanabe, T., Takatsuki, S. (1993): Comparison of nitrogen and fi ber concentrations 

in rumen and fecal contents of sika deer. J. mamm. Soc. Japan. 18 (1): 43-48.


UDC: 639.111.1/.2+591.53+616.33-008.8:616-074 

Review paper 

DETERMINATION OF THE FEED INTAKE IN WILD 

RUMINANTS 

Summary 

N. Đorđević, G. Grubić, Z. Popović, M. Beuković ∗ 

The basic methods for determination of the feed intake in wild ruminants 

were presented in the paper. Those methods are: fi eld observation, esophageal fi stula, 

microscoping and chemical analysis of the rumen contents and feces. Compared to 

other methods, the procedure of sensory, microscopic and chemical analysis is the most 

straightforward and provides valid evaluation of the feed ingestion in wild ruminants. The 

negative aspect of the method is in the necessity to sacrifi ce the animal. 

Key words: wild ruminants, feeding, rumen contents, chemical analysis. 

∗ Nenad Đorđević, Ph.D., professor, Goran Grubić, Ph.D., professor, Zoran Popović, Ph.D., professor, 

Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun; Miloš Beuković, Ph.D., professor, Faculty of Agriculture, Novi 

Sad. 



161

162 



UDK: 636.594:314.48 

Stručni rad 

UTICAJ NAČINA GAJENJA NA MORTALITET FAZANČIĆA 

Z. Popović, I. Stanković ∗ 

Izvod: Izvršena je analiza uticaja načina gajenja na mortalitet fazančića, do 40 

dana starosti, u dve fazanerije, u periodu od tri godine. Proizvodnja i odgoj, u tehničkom 

i tehnološkom smislu, po pojedinim fazama, dosta se razlikuju, na ove dve fazanerije, a 

samim tim su i razlike u gubicima (uginućima) veće ili manje. No, u celini gledano, rezultati 

su dosta dobri, a to potvrđuje i njihovo poređenje sa brojnim literaturnim podacima. 

Očekuje se da će se i uginuća fazančića smanjiti sa poboljšanjem mikroklimatskih 

uslovia u objektima, boljom preventivom i manjom pojavom bolesti, boljem regulisanju 

optimalnog broja u određenom prostoru, boljom i adekvatnijom ishranom, kao i nekim 

drugim faktorima. 

Ključne reči: proizvodnja, odgoj, uginuća, fazančići. 

Uvod 

Fazan je alohtona vrsta naše lovne faune, poreklom iz Azije, koja se u potpunosti 

prilagodila uslovima staništa u našim lovištima kao i u mnogim lovištima Evrope. Fazani 

su po prvi put u Srbiju uneti 1880. godine, u vreme Kralja Milana Obrenovića, koji je 

osnovao fazaneriju u Topionici nadomak Niša, što navode: Čeović (1953); Hanuš, Fišer 

(1983);Tomašević, Radosavljević, Ćeranić (1997); Pavlović, Floristean (2004). 

Masovno naseljavanje fazana kod nas počelo je krajem pedesetih godina nakon 

izgradnje i opremanja nekoliko savremenih uzgajališta-fazanerija (Ristić, 1996a,1996b). 

Za protekle četiri decenije pušteno je u lovišta na desetine miliona fazana, pretežno 

fazanskog podmlatka uzrasta od 5-8 nedelja. Kulminacija brojnosti i ulova u Srbiji 

dogodila se polovinom osamdesetih, kada je u lovištima Srbije odstreljeno oko 500.000 

fazana ( od toga oko 200.000 u Vojvodini) i to na bazi osnovnog zapata od oko 740.000 

jedinki i unošenja oko 550.000 fazančića proizvedenih u fazanerijama. 

Da bi smo povećali broj fazana za odstrel i samim tim smanjili lovni pritisak 

na zeca, neophodno je njegovo intenzivno gajenje u fazanerijama i ispuštanje u lovište 

nakon određenog perioda uz preduzimanje niza potrebnih mera. Carroll i sar. (1997). 

Povećanje broja veštački uzgajanih fazana je moguće ako se uzme u obzir da instalisani 

kapaciteti u fazanerijama na području Srbije iznose 900.500 jednodnevnih fazana. 

∗ 

Prof. dr Zoran Popović, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun; Ivana Stanković, 

dipl. ing. spec, JP „Srbijašume“. 

Rad je iz projekta TR 20019, finansiran od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike 

Srbije. 

163

164 


Tehnologija proizvodnje fazana gotovo da je u potpunosti rešena, počevši 

od proizvodnje jaja u selekcionisanim matičnim jatima, preko ishrane kompletnim 

koncentrovanim hranivima, lekovima za prevenciju i profi laksu, do leženja u savremenim 

inkubatorima, valjaonicima i specijalnim prostorijama za odrastanje fazančića od najranijih 

dana do uzrasta kada su najpogodniji za privikavanje na život u prirodi. Ovo u svojim 

radovima navode: Gajić i Jović (1969); Jović (1964); Pekeč i sar. (2005). Usavršavanjem 

tehnologije proizvodnje, procenat leženja i odrastanja se stalno povećavao da bi od 50% 

odhtanjenih u odnosu na broj nasađenih jaja porastao na 70%, u izuzetnim slučajevima i 

na 75%, što navode: Dale (1955); Gaudy (1991); Mantovani i sar. (1993). 

Cilj ovog rada je da se izvrši analiza uticaja načina gajenja na mortalitet fazančića 

do 40 dana starosti. 


Analiza uticaja načina gajenja na mortalitet fazančića obavljena je u dve 

fazanerije “Vinik” (fazanerija I) i “Rit” (fazanerija II) u periodu od tri godine. 

Baterijska stanica na fazaneriji “Vinik” je u sklopu inkubatorske stanice, a na 

fazaneriji “Rit” to je zaseban objekat udaljen 20 metara od inkubatorske stanice, što 

zahteva prenošenje tek izleženih fazančića. Površina i kapacitet baterija je isti u oba 

slučaja. Fazančići se hrane smešom sa 28% proteina. U baterijama fazančići ostaju devet 

dana. 

U sledećoj fazi gajenja fazančića, takođe su prisutne razlike. Na fazaneriji 

“Vinik” prostorije sa veštačkim kvočkama sazidane su u dva niza-po šest u svakom nizu, 

obložene brodskim podom i posute peskom, povezane prolazima koji se mogu zatvoriti. 

Na prostorije se nadovezuju betonirani ispusti sa nadstrešnicama, takođe podeljeni na šest 

delova. Na ispuste se nadovezuju volijere za podivljavanje pa se u uzrastu fazančića od 

20 dana starosti žica podiže i omogućava nesmetan prolazak. 

Na fazaneriji “Rit” prostorije sa veštačkim kvočkama su izdeljene na boksove 

(žičani boksovi, sa prednje strane panel ploča visine do 75 cm, a između boksova 40 

cm), postavljeni u dva reda, a između je hodnik. Sa svake strane je po 12 boksova na 

koje se nadovezuju zatravnjeni ispusti bez nadstrešnica. Pod u boksovima je betonski, 

posut slojem peska i slamom. U ovoj fazi fazančići ostaju 15 dana. U uzrastu od 25 dana 

starosti prebacuju se u volijere za podivljavanje (locirane na suprotnom kraju fazanerije). 

Na obe fazanerije fazančići u volijeri za podivljavanje ostaju do uzrasta 6-8 nedelja kada 

se prodaju ili do prelaska u zimsku volijeru. 

U obe posmatrane fazanerije prvih devet dana fazančići provode u baterijama, 

gde su kontrolisani mikroklimatski uslovi. Odatle odlaze, u fazaneriji “Vinik” u hale sa 

ispustima, gde ostaju do dvadesetog dana, a u fazaneriji “Rit” u boksove sa ispustima u 

kojima ostaju do 25 dana starosti. Nakon toga puštaju se u volijere za podivljavanje.


Uginuće fazančića u baterijama 


Na grafi konu 1. može se videti da je najveći procenat ukupno uginulih fazančića 

u baterijama u sezoni, u fazaneriji “Vinik” bio 2002. godine i iznosio je 0,70%, a najmanji 

od 0,26% evidentiran je 2004. godine. 

U fazaneriji “Rit” procenat uginuća u baterijama dosta je veći. Maksimalni od 

3,62% zabeležen je 2004. godine, a minimalni od 2,21% u 2003. godini. 

Graf. 1. Procenat ukupno uginulih fazančića u baterijama 

The rate of total number of little pheasants died in bateries 

Uginuće fazančića u podnom sistemu 

Grafi kon 2. pokazuje procenat ukupno uginulih fazančića u hali sa ispustima i 

boksovima sa ispustima na posmatranim fazanerijama tokom sezone. 

Najveći procenat uginulih fazančića tokom sezone u fazaneriji “Vinik” 

evidentiran je 2003. godine i iznosio je 2,55%, a u fazaneriji “Rit” 2004. godine i bio je 

6,73%. 

Najmanji procenat uginulih fazančića tokom sezone u fazaneriji “Vinik” bio je 

2002. godine i iznosio je 1,30%, a u fazaneriji “Rit” iste godine i iznosio je 3,11%. 

165

166 


Graf. 2. Procenat ukupno uginulih fazančića u podnom sistemu 

The rate of total number of little pheasants died in fl oor system 

Uginuće fazančića u volijeri za podivljavanje 

Na grafi konu 3. prikazan je procenat ukupno uginulih fazančića u volijeri za 

podivljavanje u sezoni. 

Graf. 3. Procenat ukupno uginulih fazančića u volijeri za 

podivljavanje u sezoni 

The rate of total number of little pheasants died in volieres for 

becoming wild in season


U fazaneriji “Vinik” maksimalno uginuće evidentirano je u 2002. godini i 

iznosilo je 1,78%, a minimalno od 1,70% u 2003. godini. 

U fazaneriji “Rit” maksimalni procenat uginulih fazančića zabeležen je u 2004. 

godini i iznosio je 3,04%, a minimalni mortalitet od 2,34% bio je u 2002. godini. 

Uginuće fazančića do četrdeset dana starosti 

Procenat uginulih fazančića u sezoni do 40 dana starosti, za obe fazanerije, 

prikazan je na grafi konu 4. 

U posmatranom periodu u fazaneriji “Vinik” najveći procenat ukupno uginulih 

fazančića u sezoni do 40 dana starosti bio je 2003. godine i iznosio je 4,74%, a u fazaneriji 

“Rit” 2004. godine i iznosio je 13,39%. 

Najmanji procenat ukupno uginulih fazančića do 40 dana starosti u fazaneriji 

“Vinik” evidentiran je u 2004 godini i iznosio je 3,60%, dok u fazaneriji “Rit” 2002. 

godine i iznosio je 8,33%. 

Iz prikaza na grafi konima uočava se da je mortalitet fazančića do 40 dana starosti 

u posmatranim godinama bio veći u fazaneriji “Rit” i varira u intervalu od 8,33% do 

13,39%, a u fazaneriji “Vinik” zabeleženo je variranje od 3,60% do 4,74%. 

Graf. 4. Procenat ukupno uginulih fazančića u sezoni do 40. dana starosti 

The rate of total number of little pheasants died in season up to 

the age of 40 days 

Grafi kon 5. pokazuje da je u fazaneriji “Vinik” procenat uginulih 

fazančića u baterijama mali, u odnosu na procenat uginulih fazančića u hali 

sa ispustima i volijeri za podivljavanje. U posmatranom periodu najviše 

uginulih fazančića u baterijama bilo je 2002. godine, u hali sa ispustima 

2003. godine, a u volijeri za podivljavanje 2002. godine. Mortalitet fazančića 

do devetog dana varirao je od 0,26% - 0,70%. U hali sa ispustima bio je u 

intervalu od 1,30% - 2,55%, a u volijeri za podivljavanje od 1,70% - 1,78%. 

167

168 


Graf. 5. Procenat ukupno uginulih fazančića u sezoni do 40. dana starosti u 

fazaneriji “Vinik” 

The rate of total number of little pheasants died in season up to the 

age of 40 days on pheasant farm “Vinik” 

Grafi kon 6. pokazuje da je u fazaneriji “Rit” maksimalno uginuće fazančića u 

baterijama, u boksovima sa ispustima i volijeri za podivljavanje registrovano u 2004. 

godini. U baterijama mortalitet fazančića kretao se između 2,21% - 3,62%. U boksovima 

sa ispustima zabeležen je najveći mortalitet od 3,11% - 6,73%, a u volijeri za podivljavanje 

najmanji između 2,34% i 3,04%. Ukupno uginuće od leženja do 40 dana starosti variralo 

je između 8,33% - 13,39%. 

Graf. 6. Procenat ukupno uginulih fazančića u sezoni do 40. dana starosti u 

fazaneriji “Rit” 

The rate of total number of little pheasants died in season up to the 

age of 40 days on pheasant farm “Rit”


Razlog povećane smrtnosti može da bude prevelika temperatura u kombinaciji sa 

neadekvatnom vlažnošću, pojava bolesti, preveliki broj fazančića u određenom prostoru, 

slabost zbog neadekvatnog sastava smeše za ishranu i neki drugi faktor. Uginuće u 

bateriskoj stanici i boksovima sa ispustima, može se pripisati i tehničkim nedostacima 

samih objekata. 

Najvažnije je pravovremeno otkrivanje i otklanjanje uzroka povećanog 

mortaliteta. Nedostaci koji su u tehnološkom načinu gajenja prisutni u fazaneriji II 

svakako utiču na veće gubitke kod fazančića. Izmenama u tehnološkoj fazi gajenja do 

40 dana starosti, stvaranjem adekvatnih mikroklimatskih uslova u baterijskoj stanici za 

različite uzrasne kategorije, uvođenja sistema gajenja na grejanom podu, broj odgajenih 

fazančića uzrasta 5 nedelja mogao bi se povećati. 

Pekeč (2004) navodi da je mortalitet u prvom periodu do 15 dana varirao od 

0,73 do 3,33%. U kasnijem periodu od 15. do 42. dana mortalitet je smanjen do nivoa od 

0,00% do 1,56%. Ukupan mortalitet u periodu do 6. nedelja iznosio je 1,09% do 3,7% i 

sa razvojem jedinki primećeno je njegovo smanjenje. 

Andrašić (1972) u istraživanjima na fazančićima uzrasta 7-14 dana, držanih u 

halsko podnom sistemu grejanja uz upotrebu lesonitnih krugova i plinskih grejalica došao 

je do rezultata da je minimalni mortalitet u ovoj fazi gajenja iznosio 3,3%, maksimalni 

9,84%, a devetogodišnji prosek 5,70%, što opravdava upotrebu ovakve tehničke 

opreme. 

Mantovani (1993) proučavajući 120 fazana navodi da je mortalitet do 43 nedelje 

iznosio 5%, a Gaudi (1991) navodi da se do 12 nedelje mortalitet fazančića kreće oko 

13,2%. 

Brastaad (1986) je utvrdio da mortalitet za 16 nedelja, uključujući i ptice uginule 

od kljucanja, iznosi 2,0-8,7%, ali da intenzitet svetla nije imao značaj u njegovom radu. 

Za period od 16 do 46 nedenje mortalitet je iznosio 5,8%, a visok intenzitet svetla kao 

faktor, imao je značajan uticaj na mortalitet. 

Visok intenzitet svetla utiče na različite motivacione sisteme koji prouzrokuju 

pojavu kanibalizma, a taj koncept sistema ponašanja diskutovao je u svom radu Hogan 

(1973). 

Jović (1964) smatra da je mortalitet fazančića u vezi sa mnogim faktorima: 

toplotni uslovi, hrana, prostor, ventilacija i higijena. On navodi da je do 20 dana starosti 

prosečan mortalitet iznosio 7,29%. Po ovom autoru, fazančiće je najteže gajiti do 15 dana 

starosti. Fazančići izleženi pod fazankom daleko su živahniji od fazačnića izleženih iz 

inkubatora. 

Jović (1964) navodi da od 2-5 dana procenat uginulih fazančića iznosi 40%, od 

ukupnog broja uginulih, a zatim opada. Do sedmog dana ugine oko 60% od svih uginulih 

fazančića. Od 10-12 dana smrtnost opada, a od 12-16 dana raste. Isti autor smatra da 

smrtnost nastaje usled deformacija na telu, slepila ili potpune nemoći, raznih povreda, a 

određenom broju ne može se naći uzrok. 

Tain (1997) iznosi da se mortalitet od druge nedelje povećava, da bi do četvrte 

nedelje gotovo svi fazančići uginuli, usled infekcije salmonelom. Test aglutinacije kod 

85% odraslih ptica bio je pozitivan. Drugi uzroci mortaliteta bili su: povišena temperatura, 

prevelika vlažnost, neodgovarajuća gustina, smanjena higijena. 

169

170 


Kućanin i sar. (1994) iznose da u uzgojnim boksovima sa grejanim podom treba 

obezbediti prostor sa oko 25 do eventualno 30 fazančića na 1m 2 , volijere – ispusti za 

fazančiće do 4 nedelje starosti treba da obezbede najmanje 1m 2 prostora po fazančetu, a 

volijere za fazančiće preko 4 nedelje starosti moraju da imaju prostora najmanje 2m 2 po 

fazančetu. Po ovim autorima ako je tehnologija dobro postavljena, fazančići se hvataju 

samo dva puta tokom proizvodnje i to: prilikom premeštanja iz valjaonika u uzgojne 

boksove i prilikom transporta u prihvatilišta. 

Zaključak 

U fazaneriji “Rit” procenat uginulih fazančića u baterijama kretao se između 

2,21% - 3,62%. U boksovima sa ispustima zabeležen je najveći mortalitet od 3,11% - 

6,73%, a u volijeri za podivljavanje najmanji između 2,34% i 3,04%. Ukupno uginuće od 

leženja do 40 dana starosti variralo je između 8,33% - 13,39%. 

U fazaneriji “Vinik” procenat uginulih fazančića u baterijama je mali, u odnosu 

na procenat uginulih fazančića u hali sa ispustima i volijeri za podivljavanje. Mortalitet 

fazančića do devetog dana varirao je od 0,26% - 0,70%. U hali sa ispustima bio je u 

intervalu od 1,30% - 2,55%, u volijeri za podivljavanje od 1,70% - 1,78%. Ukupno 

uginuće od leženja do 40 dana starosti variralo je između 3,60% i 4,74%. 

Prilikom gajenja fazančića, od leženja do 40 dana starosti, u svim fazama 

gajenja, veći mortalitet registrovan je u fazaneriji »Rit«. U fazaneriji »Rit«, izmenama 

u tehnološkoj fazi gajenja do 40 dana starosti, stvaranjem adekvatnih mikroklimatskih 

uslova u baterijskoj stanici za različite uzrasne kategorije, uvođenja sistema gajenja na 

grejanom podu, broj odgajenih fazančića uzrasta 5 nedelja mogao bi se povećati. 

Literatura 

1. Andrašić, D. (1972): Mortalitet fazanskih nesilica umjetnom uzgoju inkubatorskom 

metodom kod uzgojnog centra »Kompas« - Petrovci. Simpozijum o Lovstvu, 

Beograd 43. 10-12. 

2. Brastaad, B.O. (1986): Rearing pullets in cages: high crowing has unfortunate effects 

Poultry, February, 38-41. 

3. Carroll, J.P., Robertson, P.A., Draycott, R.A.H. (1997) : Flight characterictis, hunter 

selection and morphometrics of reared pheasant (Phasianus cholchicus) in England. 

Giber Faune Savage 14:601-614. 

4. Čeović, I. (1953): »Fazan«, Zagreb. 

5. Dale, F.M. (1955): The role of calcium in reproduction of the ring necked pheasant . 

Journal of Wildlife Management, 19: 325-331. 

6. Gajić I., Jović V. (1969): Uticaj broja fazana u boksu i njegove površine na 

nosivost, oplođenost jaja i smrtnost embriona «Jelen» - bilten lovno – šumskog i 

poljoprivrednog gazdinstva «Jelen», Beograd.


7. Gaudy, M. (1991): Comparative investigations on different environmental factors 

affecting artifi cial incubation and hatching in pheasants (Phasianus colchicus L.) and 

question of rearing and fattering. 

8. Hanuš, V., Fišer, Z. (1983): Fazan gajenje i lov. Nolit, Beograd. 

9. Hogan, J.A. (1973): Development of food recognittion in young chicks: II Learned 

associations over bug delays. I.Comp.Phys. Psychol 83:355-366. 

10. Jović, V. (1964): Prilog poznavanja reprodukcije fazana u veštačkom odgajivanju; 

Bilten lovno šumskog gazdinstva – Beograd «Jelen», posebno izdanje: str. 103-128, 

Beograd. 

11. Kučanin, S., Pantelić, A., Ćeranić, A., Hadži-Cenić, R. (1994): Savremena tehnologija 

proizvodnje fazana, Zbornik radova sa savetovanja u Igalu i Novom Sadu 1994, 

Lovački savez Jugoslavije, str.81-85. 

12. Mantovani, C., Cerolins, S., Mangiagalli, M.G., Bellagamba, F., Rizzi, R. (1993) : 

Egg laying of caged pheasants in controlled environment Rivista di Avicoltura, 62: 

7-8, 39-42. 

13. Pavlović, I., Floristean, I. (2004): Fazani – odgoj i zdravstvena zaštita (3), Biologija 

i fi ziološke karakteristike (I), Živinarstvo XXXIX(11), 12-13. 

14. Pekeč S. (2004): Uticaj nivoa proteina i gustine naseljenosti na prirast fazančića do 

42 dana starosti, Magistarski rad, Šumarski fakultet, Beograd. 

15. Pekeč S., Popović Z., Kovačević B., Drekić M. (2005): Uticaj nivoa proteina i gustine 

naseljenosti na proizvodnju fazančića. Šumarstvo. No 1-2, 107-110. 

16. Ristić, Z. (1996a): Razmnožavanje fazana u prirodi: Klimatski uslovi kao prvi uslov, 

Lovački magazin »Trag« br.18. 

17. Ristić, Z. (1996b): Proizvodnja fazančića u fazaneriji “Ristovača”, Lovoturs, Novi 

Sad. 

18. Tain, Z.J., Yan, J.K. (1997): Causative analysis of deaths in young pheasants, Chinese 

Journal of veterinary Medicine, 23: 5,19. 

19. Tomašević, B., Radosavljević, L., Ćeranić, A. (1997): Bonitiranje lovišta, drugo 

dopunjeno izdanje, Lovačka biblioteka Eustatije, Beograd. 

171

172 


UDC: 636.594:314.48 


THE INFLUENCE OF REARING SYSTEMS ON THE 

MORTALITY OF YOUNG PHEASANTS 

Summary 

Z. Popović, I. Stanković ∗ 

The paper presents the results of the analysis on the loss of young pheasants in 

the process of pheasants rearing. The analysis of the results regarding the production of 

pheasants was conducted at two pheasant farms »Rit« and »Vinik« in the period from 

2002 – 2004. 

The mortality of young pheasants up to the ninth day of age, at pheasant farm 

»Rit«, varied from 0,26%-0.70%. In a vented hall the mortality was in the interval of 

1.30%-2.55%, and in volières (large cages) used for turning the pheasants into a wild 

game birds, it ranged from 1.70%-1.78%. Total mortality in pheasants up to 40 days of 

age varied between 3.60%-4.47%. 

In the batteries at the pheasant farm »Vinik«, the mortality of young pheasants 

ranged from 2.21%-3.62%. In vented boxes the highest mortality from 3.11%-6.73% was 

recorded, whilst in volières for turning the pheasants into a wild game birds, the lowest 

mortality ranging between 2.34% and 3.04% was recorded. Total mortality from hatching 

until 40 days of age varied from 8.33%-13.39%. 

A great number of exogenous factors infl uence production results of young 

pheasants rearing in pheasants farms. Mortality in battery station and vented boxes can be 

ascribed to a technical shortages of the buildings themselves, where adequate conditions 

regarding temperature, space, ventilation, hygiene, moisture in the rooms for rearing, 

kind of diets and the way of their distribution, etc., are not well provided. 

Key words: production, rearing, mortality, pheseants. 

∗ 

Zoran Popović, Ph.D., professor, Faculty of Agriculture, Belgrade - Zemun; Ivana Stanković, B.Sc. 

Spec., JP “Srbijašume“. 




UDK: 639.112:57.018.3:(497.113) 


DINAMIKA BROJNOSTI I STEPEN KORIŠĆENJA POPULACIJE ZECA 

(Lepus Europaeus) U POTISKOM DELU BAČKE 

M. Beuković, D. Beuković , Z. Popović, P. Perišić ∗ 

Izvod: Osnovni zadatak ovog rada je da se na bazi podataka o brojnosti i 

odstrelu u lovištima Potiskog dela Bačke, za jedan duži period sagleda brojno stanje i 

stepen korišćenja zečije divljači. Dobijeni rezultati su predstavljeni tabelama za Potisko 

područije i pojedinačno po lovačkim udruženjima. U cilju ostvarivanja osnovnog zadatka 

ovog rada ispitani su osnovni elementi jedne zečije populacije: brojnost, gustina, stepen 

korišćenja i starosna struktura. Istraživanja obuhvataju period od 2002-2007 godine. 

Ključne reči: zec, dinamika brojnosti, stepen korišćenja. 

Uvod 

Zec je jedna od najrasprostranjenijih i najlovljenijih vrsta divljači na našim 

prostorima. Zbog velike ekološke plastičnosti zec naseljava vrlo raznovrsna staništa, od 

kojih mu najviše odgovaraju ravničarski predeli (Beuković i Popović, 2007). Lovišta 

Bačke a posebno u Potiskom delu imaju vrlo stabilnu populaciju zeca. 

Plodnost zeca je velika, a ona je rezultat brzog dostizanja polne zrelosti (već u 

prvoj godini života), kao i veliko učešće odraslih ženki u razmnožavanju, kratkog perioda 

graviditeta, relativno veliki broj mladih u okotu i dugi period razmnožavanja u toku 

godine (9 meseci). 

U lovnom gazdovanju vrstama sitne divljači brojnost populacije je od najvećeg 

značaja (Šelmić i Đaković, 1997). Lov je jedan od najvažnijih činilaca koji utiče na 

regulisanje brojnosti zečije populacije, i pod direktnim je uticajem lovca odgajivača 

(Beuković, 2000). 


Ovim istraživanjima dinamike populacije zeca i stepena korišćenja obuhvaćena 

su lovišta lovačkih udruženja iz Potiskog dela Bačke. Podaci o brojnosti, gustini stepenu 

korišćenja uzeti su iz dokumentacije Lovačkog saveza Vojvodine, za svako lovište. 

∗ Prof. dr Miloš Beuković, vanredni profesor, Dejan Beuković, dipl. inž., istraživač, Poljoprivredni 

fakultet, Novi Sad; prof. dr Zoran Popović, vanredni profesor, dr Predrag Perišić, docent, Poljoprivredni 

fakultet, Beograd-Zemun. 

Rad je rezultat projekta TR 20019, finansiran od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj 

Republike Srbije. 

173

174 


Prikupljanje podataka je obavljeno za svako lovište tokom 6 godina, u periodu 

2002 do 2007. godine. Podaci o starosnoj strukturi dobijeni su na osnovu analiza težine 

suvih očnih sočiva odstreljenih zečeva za datu godinu i dato lovište. Stepen korišćenja 

je dobijen stavljanjem u odnos odstrela sa brojnim stanjem populacije za svako lovačko 

udruženje pojedinačno. 


Brojnost i gustina populacije zeca 

Gustina je najvažniji element jedne populacije. Broj jedinki jedne vrste na 

određenoj jedinici prostora (staništa) u određenom vremenu, rezultat je različitih 

unutrašnjih i spoljašnjih odnosa vrsta i delovanja mnogih abiotskih i biotskih činilaca 

(Beuković, 2000), od kojih klimatski faktori u delu perioda reprodukcije zečeva (april-jun) 

imaju najveći uticaj na jesenju brojnost populacije (Popović i sar., 1997). Zato je gustina 

pokazatelj ukupnog stanja populacije. Određivanje gustine (brojnosti) zečijih poulacija i 

njihovih delova u određenim periodima godine od velike je važnosti za planiranje ulova. 

Razlikujemo dve vrste gustine: prolećna - na kraju zime i pre početka razmnožavanja 

i jesenja - po završetku razmnožavanja, a pre lova. Obe gustine su važne za praćenje 

dinamike populacije (Šelmić i Đaković, 1997). Prolećna gustina pokazuje kako je divljač 

prezimila i sa kojim mogućnostima ulazi u razmnožavanje, a jesenja gustina pokazuje 

uspešnost razmnožavanja i koliko se od populacije može koristiti. 

Na osnovu podataka u tabeli 1, uočavamo da je brojno stanje posmatrano od 

2002-2007 uvećano za 20%. Posmatrano po godinama uočavamo povećanje brojnosti od 

2002-2005 za 34%. Kod nekih lovačkih udruženja u petogodišnjem periodu nije došlo 

do velikih kolebanja u pogledu brojnosti zečeva, a to su sledeća udruženja: Senta, Mol, 

Bačko Gradište. 

Tab. 1. Brojno stanje zečije populacije po lovištima 

The number of brown hare in huntig places 

Redni 

broj 

Ordinal 

Number 

Lovačko 

udruženje 

Association of 

the Hunters 

Površina 

lovišta, 

ha 

Hunting 

Ground 

Area, ha 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

1 Senta 29.349 6.310 9.979 9.392 9.392 10.131 10.230 

2 Mol 9.429 2.500 2.640 2.546 2.734 2.108 2.170 

3 Ada 13.277 3.186 3.213 3.186 3.186 2.400 2.400 

4 Bečej 30.147 3.072 4.225 5.366 8.140 6.910 7.905 

5 B.Gradište 6.548 1.048 1.048 1.310 1.493 1.580 1.620 

6 B.P.Selo 11.304 3.278 2.374 2.600 2.600 4.712 4.712 

7 Titel 26.070 2.294 3.598 5.274 6.650 2.622 2.893 

8 Kanjiža 39.856 9.801 11.136 9.685 9.888 8.850 9.468 

9 Žabalj 39.637 7.882 7.893 8.542 8.998 6.000 6.000 

Ukupno 

Total 

39.371 46.106 47.901 53.081 45.313 47.398


Povećanje brojnosti u odnosu na 2002 godinu beleže lovačka udruženja: Bečej 

za 157% i Bačko Petrovo Selo za 43%. Smanjenje brojnosti zeca za 56% prisutno je u 

uduženju Titel u periodu 2005-2007 godine. 

Podaci u tabeli 2. o prosečnoj gustini pokazuju da je 2002 godine prosečna 

gustina iznosila 20,09 zečeva na 100 ha lovišta, dok je 2007 broj zečeva iznosio 24,23. 

Uočljivo je da povećanje brojnosti prati i povećanje gustine populacije za period od 2002- 

2005 godine. Najlošije rezultate u pogledu gustine ima lovačko udruženje Titel od 8,8 

zeca na 100 ha u 2002 godini. Najveću gustinu beleži Bačko Petrovo Selo sa 41,6 zečeva 

na 100 ha. Kod nekih lovačkih udruženja uočavamo značajno povećanje gustine kao što 

su: Bečej koji je 2002 godine imao 10,19 zečeva na 100 ha, a 2007 godine taj broj se 

popeo na 26,2 zečeva na 100 ha. Takođe i Bačko Petrovo Selo beleži povećanje za 43%. 

Brojnost i gustina zečije populacije su u visokoj korelaciji i njihova kretanja su istog 

smera i ujednačena. 

Tab. 2. Prosečna gustina zečije populacije po lovačkim udruženjima 

Average thickness of brown hare in hunting places 

Redni 

broj 

Ordinal 

Number 

Lovačko 

udruženje 


the Hunters 

Površina 

lovišta, ha 

Hunting 

Ground 

Area, ha 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

1 Senta 29.349 21,50 34,00 32,00 32,00 34,50 34,80 

2 Mol 9.429 26,59 28,00 27,00 29,00 22,30 23,01 

3 Ada 13.277 24,00 24,20 24,00 24,00 18,00 18,07 

4 Bečej 30.147 10,19 14,01 17,80 27,00 22,90 26,20 

5 B.Gradište 6.548 16,00 16,00 20,00 22,08 24,10 24,70 

6 B.P.Selo 11.304 29,00 21,00 23,00 23,00 41,60 41,60 

7 Titel 26.070 8,80 13,80 20,23 25,51 10,05 10,80 

8 Kanjiža 39.856 24,59 27,94 24,30 24,81 22,20 23,70 

9 Žabalj 39.637 20,18 20,21 21,87 23,04 15,13 15,15 

Prosek 

Average 

20,09 22,13 23,36 25,68 23,42 24,23 

Starosna struktura 

Starosna struktura zečije populacije na kraju perioda reprodukcije je važan 

pokazatelj prirasta i kao takav se koristi u planiranju stepena korišćenja zeca u lovištu. 

U prirodi samo 3% zečeva preživi starosnu granicu od 4 godine. Najveći broj zečeva ne 

dočeka lovnu sezonu. Ipak mladi sačinjavaju 50-75% jesenje poulacije, dok stariji čine 

25-50% i to pretežno zečevi od 1-2 godine (Šelmić i Đaković, 1997). 

Za određivanje starosti koristimo sledeće metode: pomoću epifi zne izrasline na 

ulni prednjih nogu i na osnovu težine osušenih očnih sočiva. Pouzdaniji je način pomoću 

osušenih očnih sočiva, jer je sočivo jedini organ koji raste u toku celog života. Na osnovu 

istraživanja utvrđene su granične vrednosti težine očnih sočiva zeca za starost do jedne, 

dve, tri i više godina. 

175

176 


Starosna struktura je posledica uspešnog razmnožavanja zečije populacije u 

prethodnom reproduktivnom periodu. Pregledom tabele 3 u periodu od 2002-2007 godine 

imamo blago opadanje učešća mladih zečeva u populaciji za 5,5%. Neka udruženja beleže 

porast kao što su Senta za 33,3% i Kanjiža za 17%, dok je kod nekih primećeno opadanje 

- Ada za 42,8% i Bačko Petrovo Selo za 28,3%. 

Tab. 3. Zastupljenost mladih zečeva u populaciji, % 

Existation of young brown hare in population, % 

Redni 

broj 

Ordinal 

Number 

Lovačko 

udruženje 


the Hunters 

Površina 

lovišta, ha 

Hunting 

Ground 

Area, ha 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Senta 

Mol 

Ada 

Bečej 

B.Gradište 

B.P.Selo 

Titel 

Kanjiža 

Žabalj 

29.349 

9.429 

13.277 

30.147 

6.548 

11.304 

26.070 

39.856 

39.637 

54 

67 

60 

63 

50 

77 

62 

47 

63 

59 

60 

54 

56 

51 

45 

45 

50 

45 

56 

69 

63 

74 

81 

63 

56 

44 

54 

70 

64 

69 

62 

62 

68 

58 

68 

65 

53 

39 

71 

36 

69 

37 

61 

68 

71 

72 

62 

42 

52 

56 

60 

56 

55 

62 

Prosek 

Average 

60 51 62 65 56 57 

Stepen korišćenja 

Stepen korišćenja jedne zečije populacije je najvažniji činilac lova, jer je 

pravilno određivanje godišnjeg ulova zečeva značajno za racionalno korišćenje i očuvanje 

poulacije zeca. 

Tab. 4. Ukupan odstrel po lovačkim udruženjima 

Killing plan in hunting organisations 

Redni 

broj 

Ordinal 

Number 

Lovačko 

udruženje 


the Hunters 

Površina 

lovišta, ha 

Hunting 

Ground 

Area, ha 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Senta 

Mol 

Ada 

Bečej 

B.Gradište 

B.P.Selo 

Titel 

Kanjiža 

Žabalj 

29.349 

9.429 

13.277 

30.147 

6.548 

11.304 

26.070 

39.856 

39.637 

526 

250 

351 

250 

87 

334 

519 

978 

558 

653 

221 

440 

311 

89 

430 

490 

893 

415 

653 

246 

368 

511 

142 

370 

233 

418 

672 

592 

332 

313 

588 

193 

636 

233 

670 

856 

729 

442 

515 

802 

117 

540 

914 

859 

990 

1036 

559 

624 

809 

192 

540 

956 

1203 

1050 

Ukupno 

Total 

3.853 3.942 3.613 4.413 5.908 6.969


Stepen korišćenja je pod direktnim uticajem čoveka, i ako se ne primenjuje 

pravilno može da izazove velike štete (Bošnjak, 2006). Stepen korišćenja se planira na 

bazi realnog prirasta za svako lovište, izračunatog na osnovu prolećnog brojnog stanja i 

starosnog sastava populcije (Šelmić i Đaković, 1997). Međutim, na osnovu istraživanja 

Popovića i sar. (1996), povećanje ili smanjenje brojnosti populacije zeca ne prati i 

oscilacija odstrel u datom smeru. 

Stepen korišćenja planira se na bazi realnog prirasta za svako lovište, izračunatog 

na osnovu prolećnog brojnog sastava. Vrednosti u tabeli 5 dobijene su stavljanjem u odnos 

odstrela (ostvarenog po lovačkim udruženjima) sa brojnim stanjem zečije divljači. 

Tab. 5. Stepen korišćenja poulacije zeca 

Degree of benefi t brown hare population 

Redni 

broj 

Ordinal 

Number 

Lovačko 

udruženje 


the Hunters 

Površina 

lovišta, ha 

Hunting 

Ground 

Area, ha 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

1 Senta 29.349 0,08 0,07 0,07 0,06 0,07 0,10 

2 Mol 9.429 0,10 0,08 0,10 0,12 0,20 0,20 

3 Ada 13.277 0,11 0,14 0,12 0,10 0,20 0,20 

4 Bečej 30.147 0,08 0,07 0,10 0,07 0,11 0,10 

5 B.Gradište 6.548 0,08 0,08 0,11 0,13 0,07 0,11 

6 B.P.Selo 11.304 0,10 0,18 0,14 0,24 0,11 0,11 

7 Titel 26.070 0,23 0,14 0,04 0,04 0,30 0,30 

8 Kanjiža 39.856 0,10 0,08 0,04 0,07 0,09 0,12 

9 Žabalj 39.637 0,07 0,05 0,08 0,10 0,16 0,17 

Prosek 

Average 

0,10 0,09 0,08 0,10 0,14 0,15 

Zaključak 

U cilju istraživanja dinamike populacije i stepena korišćenja zeca u lovištima 

Potiskog dela Bačke u periodu 2002. do 2007. godine sprovedena su istraživanja koja su 

obuhvatila elemente populacije: brojnost, gustina, starosna struktura i stepen korišćenja. 

Na osnovu dobijenih rezultata mogu se izvesti sledeći zaključci: 

Brojno stanje populacije zeca u lovištima Potiskog dela Bačke u posmatranom 

periodu se povećalo sa 39.371 zeca na 47.398 zečeva, što iznosi povećanje od 20,38%. 

Gustina populacije je u značajnoj meri pratila brojno stanje i povećana je sa 

20,09 na 24,23 zeca na 100 ha. 

Stepen korišćenja zečije populacije u posmatranom periodu u ovom regionu se 

povećao sa 0,10 na 0,15. 

Na osnovu svega gore navedenog može se zaključiti da je populacija zeca u 

lovištima Potiskog dela Bačke u posmatranom periodu stabilna sa dobrom gustinom i 

stepenom korišćenja. 

177

178 

Literatura 


1. Beuković, M., Šelmić, V., Jović D., Vapa, M., Puzović, S., Pantelić, A, Novkov, M., 

Đaković Dara, Zeremski, M.(2000): Dugoročni program razvoja lovstva Vojvodine 

2000-2010. 

2. Beuković, M., Popović, Z. (2007): Intenzitet korišćenja populacije zeca u Bačkoj. 

Međunarodni naučni skup: Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i 

gastronomiji Novi Sad. 

3. Bošnjak, 

B. (2006): Dinamika populacije zeca i stepen korišćenja u Bačkoj, 

specijalistički rad. 

4. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Senta. 

5. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Mol. 

6. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Ada. 

7. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Bečej. 

8. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Bačko Gradište. 

9. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Bačko Petrovo 

Selo. 

10. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Titel. 

11. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Kanjiža. 

12. Lovački savez Vojvodine (2002-2007): Lovna evidencija lovišta Žabalj. 

13. Popović, Z, Bogdanović, V., Gajić, I. (1996) : Analiza promene brojnosti zeca u našoj 

zemlji. Zbornik radova sa savetovanja u Prokuplju i Kikindi 1995., str. 121-132. 

Lovački savez Jugoslavije, Beograd. 

14. Popović, Z., Bogdanović, V., Gajić, I. (1997): The infl uence of climatic factors on 

the participation of young in the hare , s population (Lepus europaeus Pall.) Ekologija 

32(1) 139-144. Beograd. 

15. Šelmić, V., Đaković Dara (1997): Dinamika brojnosti i stepen korišćenja zečijih 

populacija u Vojvodini u dvadesetogodišnjem periodu (1974-1993), Zbornik radova 

Lovački savez Jugoslavije.


UDC: 639.112:57.018.3:(497.113) 


NUMBER AND USAGE LEVEL DINAMICS OF POPULATION 

BROWN HARE (Lepus Europaeus ) ROUND OF RIVER 

TISA IN BAČKA DISTRICT 

Summary 

M. Beuković, D. Beuković , Z. Popović, P. Perišić ∗ 

The basic task of this paper is that on base of statistics informations about number 

and killing plan, in the round of river Tisa,for long period realize number and degree of 

benefi t for broen hare. All resalts are presented in tables, for round of river Tisa, and for 

each hunting organizatin. To realize this paper we use basic elements of rabbit population: 

number of rabbit, thickness, degree og benefi t, age structure. Research are for fi ve years 

from 2002-2007. 

Key words: Brown Hare, number dinamics, usage level. 

∗ Miloš Beuković, Ph.D., professor, Dejan Beuković, B.Sc., researcher, Faculty of Agriculture, Novi 

Sad; Zoran Popović, Ph.D., professor, Predrag Perišić, Ph. D., Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun. 



179

180 



UDK: 615.33+547.913:616.981.21 


POREĐENJE DEJSTVA ANTIBIOTIKA I ETERIČNIH ULJA NA 

RAST BAKTERIJA Staphylococcus aureus 

G. Jovanović, D. Đurđević Milošević ∗ 

Izvod: Različite namirnice mogu biti životna sredina za Staphylococcus aureus, 

a neke od njih su već povezane sa trovanjima koje uzrokuju ove bakterije. Infekcije 

bakterijama Staphylococcus aureus predstavljaju rastući zdravstveni problem, budući da 

se često javljaju, a bakterije stiču otpornost prema antimikrobnim sredstvima. Mnoge 

stafi lokoke su rezistentne na penicilin i druge antibiotike. 

Poznato je da esencijalna ulja biljaka poseduju antimikrobnu aktivnost prema 

širokom spektru bakterija. Zbog toga je predmet ovog rada bio da se ispita antimikrobno 

delovanje različitih esencijalnih ulja i antibiotika prema bakterijama S. aureus. Naša 

istraživanja su izdvojila esencijalna ulja timijana i cimeta, u odnosu na druga ispitivana 

esencijalna ulja. Naime, esencijalno ulje timijana je imalo izraženiju zonu inhibicije 

nego antibiotik piparicillin, a zona inhibicije eteričnog ulja cimeta je bila približna zoni 

inhibicije pomenutog antibiotika. Zbog ovakvog nalaza, esencijalna ulja timijana i cimeta 

mogla bi naći primenu u farmaceutskoj i prehrambenoj industriji. 

aureus. 

Ključne reči: antibiotik, antimikrobna aktivnost, esencijalno ulje, Staphylococcus 

Uvod 

Staphylococcus aureus je vrlo važan patogen u mikrobiologiji namirnica, jer 

je uzročnik stafi lokoknog trovanja. Ova bakterija je najotpornija od svih nesporogenih 

bakterija. Ima sposobnost tolerancije visokog sadržaja soli, ekstremnih pH vrednosti 

i visokih temperatura (60 0 C /60 min), preživljava sušenje i otporna je na delovanje 

mnogih dezinfekcionih sredstava i antibiotika. Sintetiše veliki broj toksina i enzima koji 

doprinose patogenosti, kao što su alfa toksin, leukocidin, egzfolijatin, enterotoksini i dr. 

(Karakaševic, 1987.). 

Kao posledica konzumiranja hrane kontaminirane ovom bakterijom nastaju 

trovanja zbog prisustva enterotoksina. Enterotoksin stafi lokoka je termostabilan, otporan 

je prema temperaturi od 100 o C, kao i prema tripsinu i raznim kiselinama (Škrinjar, 1994). 

Simptomi trovanja najčešće se javljaju posle 3 časa od uzimanja hrane (od 1 do 6 h). Prvi 

znaci trovanja su povećano lučenje pljuvačke, mučnina, povraćanje, bolovi u stomaku 

različite oštrine i dijareja. U težim slučajevima u stolici se zapaža sluz i krv. 

∗ 

Mr Gordana Jovanović, predavač, mr Dragica Đurđević Milošević, predavač, Visoka tehnološka 

škola strukovnih studija, Šabac. 

181

182 


Hrana koja se najčešće javlja kao uzročnik trovanja stafi lokokama su kolači, 

krem-pite, čokoladni ekleri, sladoled, i drugi proizvodi kojima se pri spravljanju dodaju 

sirovo mleko i pavlaka. Osim toga, meso i mesni proizvodi, tunjevina, piletina, mleko i 

mlečni proizvodi, sendviči i pečurke mogu biti uzrok trovanja ovom bakterijom. 

Najčešće je čovek rezervoar stafi lokoka i to onda kada boluje od neke stafi lokokoze, 

a najčešće kada je stafi lokokni kliconoša. Izvor zaraza je najčešće nosni sekret, ređe gnoj. 

Analiziranjem rezultata kontrole bakteriološke kontaminacije bolničke sredine sa ciljem 

da se poboljša sprovođenje opštih sanitarno-higijenskih mera i da se uklone poznati 

faktori rizika za nastanak bolničkih infekcija utvrđeno je da je Staphylococcus aureus 

najčešće izolovan na opremi i u nosu osoblja (Stuparević i sar., 2006). Razmatranjem 

učestalosti dijagnostike stafi lokoka u brisevima iz sanitarnih pregleda radnika koji rade 

sa namirnicama, kao i izloženosti potrošača riziku od infekcije ovom bakterijom, u toku 

2006.godine u Zapadno bačkom okrugu, obuhvaćeno je ukupno 13058 radnika. Unutar 

pregleda uzeto je 1043 briseva nosa, od kojih je 44 % bilo pozitivno na Staphylococcus 

aureus i to najčešće među pekarima – 29 %, kuvarima – 18 %, trgovcima -15 %, mesarima 

– 10 %, radnicima u prehrambenoj industriji – 10 %, mlekarima – 10 % i konobarima – 5 

% (Sokolova Đokić i sar., 2007). 

Osim trovanja koja mogu biti prouzrokovani hranom u kojoj se nalazi 

enterotoksin, Staphylococcus aureus izaziva čitav niz zaraznih oboljenja koja se 

jednim imenom zovu stafi lokokoze. Ova oboljenja obuhvataju različite kožne infekcije, 

pneumoniju, osteomijelitis, endokarditis, toksični šok sindrom i bakteremiju (trovanja 

krvi). Sojevi Staphylococcus aureus, češće nego druge bakterije, postaju rezistentne na 

antibiotike. Tako npr. njihova rezistencija na peniciline od 5% u 1947 godini popela se na 

50% u 1961 godini (Karakašević, 1987). 

Od davnina je poznato da biljke pokazuju različitu antimikrobnu aktivnost 

(Beuchat et al., 1994; Borchardt et al., 2008). Više od 1340 biljaka je poznato kao potencijalni 

izvor antimikrobnih komponenti, ali je samo manji broj detaljno proučen (Wilkins and 

Board, 1989). Od prirodnih sastojaka biljaka poznato je da fl avonoidi, saponini, tanini 

i alkaloidi imaju određenu antimikrobnu aktivnost. Osim toga, antimikrobna aktivnost 

biljaka, kao što su origano, timijan, bosiljak, ruzmarin, karanfi lić i dr, potiče od etarskih 

ulja, dok ima podataka koji ukazuju da i polifenolne komponente pokazuju određenu 

antimikrobnu aktivnost (Burt and Reinders, 2003; Hara-Kudo et al., 2001). 

Etarska ulja kao prirodne, biološki aktivne materije su od velikog interesa za 

farmaceutsku industriju u kontroli oboljenja ljudi koja su izazvana mikroorganizmima. 

Ove supstance takođe imaju insekticidnu i antimikrobnu aktivnost, što je veoma značajno 

u prehrambenoj industriji za konzervisanje hrane i sprečavanje razvoja patogenih 

mikroorganizama. Literaturni podaci pokazuju da se etarska ulja različitih začinskih i 

lekovitih biljaka mogu koristiti u sprečavanju rasta pojedinih patogenih mikroorganizama 

(Dorman and Deans, 2000; Popović i Đurđević Milošević, 2007). 

Cilj ovog rada bio je da odredi antimikrobnu aktivnost različitih antibiotika na 

S. aureus, kao i da odredi uticaj etarskih ulja različitih biljnih vrsta koje se koriste u 

prehrambenoj i farmaceutskoj industriji na rast ovog patogena.



Za ispitivanje uticaja etarskih ulja na inhibiciju rasta S. aureus korišćen je metod 

difuzije etarskih ulja sa fi lter papira koji su postavljeni na površinu zasejane podloge. 

Kao eksperimentalni medium korišćen je hranljivi agar. Za ispitivanje je korišćena 18časovna 

kultura S. aureus ATCC 25923 koja je zasejana u hranljivom bujonu i inkubirana 

na 37 0 C. Petri kutije sa odgovarajućom podlogom su inokulisane sa 0,1 ml bakterijske 

suspenzije čija je koncentracija 10 9 ćel/ml. Po površini pripremljene petri kutije, pod 

sterilnim uslovima, stavljeni su sterilni diskovi fi lter papira prečnika 6 mm (HiMedia). 

Svaki disk je zatim natopljen sa po 10 μl odgovarajućeg etarskog ulja, i petri kutije su 

inkubirane 24 h na temperaturi od 37 ºC. Etarsko ulje je korišćeno kao čisto, pomešano 

sa 96 % alkoholom u razmeri 1 : 1, kao i ulje pomešano sa alkoholom u odnosu 2 : 1. 

Kao kontrola, na diskove je nakapan čist 96 % alkohol u količini od 10 μl. Za svako 

etarsko ulje ispitivanje je urađeno u tri primerka. Posle inkubacije od 24 h, očitani su 

razultati određivanjem prečnika zone inhibicije i izračunata je srednja vrednost za svaku 

vrstu etarskog ulja. Nakon toga određivan je tip delovanja etarskog ulja. U tom cilju, sa 

zona inhibicije je uziman mali komadić agara i dodavan u hranljivi bujon. Inkubacija je 

vršena na 37 ºC u trajanju od 24 h, da bi se videlo da li etarsko ulje ima baktericidnu ili 

bakteriostatičku moć. Ukoliko je bujon nakon inkubacije zamućen, smatra se da je dejstvo 

etarskog ulja te biljke bakteriostatično. U suprotnom, ukoliko je bujon ostao bistar nakon 

inkubacije, dejstvo tog ulja je smatrano baktericidnim. 

U ovom radu korišćena su komercijalno dostupna etarska ulja timijana, mente, 

karanfi lića, cimeta, žalfi je, ruzmarina, morača, anisa, pomorandže i eukaliptusa. Za 

ispitivanje uticaja antibiotika na inhibiciju rasta S. aureus korišćen je metod antibiograma. 

U ovom delu rada su korišćeni diskusni papirići za antibiogram sa odgovarajućim 

antibiotikom („BIOANALYSE“) i to: Enoxacin 10 mcg, Cinoxacin 100 mcg, Ceftizoxime 

30 mcg, Streptomycin 10 mcg, Fosfomycin 50 mcg, Lincomycin 2 mcg, Oxacillin 1 mcg, 

Cefazolin 30 mcg, Penicillin G 10 U, Kanamycin 30 mcg, Mezlocillin 75 mcg, Ampicillin 

10 mcg, Azithromycin 15 mcg, Novobiocin 5 mcg, Tetracycline 30 mcg, Chloromphenicol 

30 mcg, Amikacin 30 mcg, Piperacillin 100 mcg, Bacitracin 0,04 U. 


Rezultati koji su dobijeni ispitivanjem uticaja različitih antibiotika na rast S. 

aureus prikazani su u Tabeli 1. Kao što je uočljivo, bakterije S. aureus su bile otporne na 

antibiotike streptomycin, fosfomycin, lincomycin, osacillin, i bacitracin. Zone inhibicije 

drugih antibiotika su pokazale veliku različitost, te se dijametar kretao od 5,3 mm u 

slučaju azithromycina, do 44,6 mm u slučaju piperacillina. Antibiotik sa najizraženijom 

zonom inhibicije, tj. piperacillin korišćen je za poređenje aktivnosti eteričnih ulja. 

183

184 


Tab. 1. Zona inhibicije rasta Staphylococcus aureus u mm ostvarene sa etarskim uljima * 

The inhibition zone (mm) of etheric oils for the growth of Staphylococcus aureus 

Biljka 

Plant 

Timijan 

Thymus vulgaris 

Cimet 

Cinnamomum Zeylanicum 

Karanfi lić 

Eugenia aromatica 

Eukaliptus 

Eucalyptus melliodora 

Ruzmarin 

Rosmarinus offi cinalis 

Pomorandža 

Citrus sinensis 

Menta 

Mentha piperita 

Žalfi ja 

Salvia offi cinalis 

Morač 

Foeniculum vulgare 

Anis 

Pimpinela anisum 

Eterično 

ulje 

Etheric 

oil 

Eterično ulje : alkohol 

(1:1) 

Etheric oil : ethanol 

(1:1) 

Eterično ulje : alkohol 

(2:1) 

Etheric oil : ethanol 

(2:1) 

22,66 33 59,66 

36,66 41,66 42,66 

18,33 18,33 19,66 

12 9,33 9,33 

21 19,66 23,33 

13,33 10,33 10,66 

18 18 13,33 

6,33 10,33 9,66 

6 7,66 7 

7,66 8 8,66 

* Vrednosti u tabeli označavaju srednju vrednosti izračunatu na osnovu tri merenja zona 

inhibicija. 

Rezultati koji su dobijeni ispitivanjem uticaja različitih etarskih ulja na rast S. 

aureus prikazani su u Tabeli 2. Primetna je razlika u aktivnosti čistih eteričnih ulja i 

alkoholnih rastvora eteričnih ulja. Kod timijana, cimeta i anisa, najveću aktivnost prema 

bakterijama su pokazali aplicirano eterično ulje: alkohol u proporciji 2:1. Kod karanfi lića 

i mente isti efekat su imali čisto eterično ulje i eterično ulje:alkohol 1:1, dok je kod 

eukaliptusa isti efekat bio kod alkoholnih rastvora eteričnog ulja, bez obzira na proporcije. 

Eterična ulja eukaliptusa i pomorandže pokazali su smanjenje inhibicione zone ako se 

apliciraju kao alkoholni rastvor, bez obzira na proporciju.


Tab. 2. Zona inhibicije rasta Staphylococcus aureus ostvarene 

sa različitim antibioticima 

The inhibition zones (mm) of antibiotics for the growth of Staphylococcus aureus 

Antibiotik 

Antibiotic 

Zone inhibicije u mm* 

The inhibition zone (mm) 

Enoxacin 32 

Cinoxacin 26,6 

Ceftizoxime 34,3 

Streptomycin - 

Fosfomycin - 

Lincomycin - 

Oxacillin - 

Cefazolin 12,3 

Penicillin G 23 

Kanamycin 9,6 

Mezlocillin 37,3 

Ampicillin 25 

Azithromycin 5,3 

Novobiocin 29,6 

Tetracycline 14 

Chloromplenicol 11,3 

Amikacin 23,6 

Piperacillin 44,6 

Bacitracin - 

* Prikazane vrednosti date su u mm i predstavljaju srednju vrednost zona inhibicije za tri merenja. 

Ako se prezentuju maksimalne inhibicione zone pojedinih eteričnih ulja, bez 

obzira da li su u čistom stanju i alkoholni rastvor, i uporede sa inhibicionom zonom 

najefi kasnijeg antibiotika piperacillina, onda se dobiju rezultati kao na Slici 1. Vidljivo 

je da timijan ima izraženiju antibakterijsku aktivnost prema S. aureus, nego najefi kasniji 

antibiotik. Jednako tako, uočljivo je da cimet ima dejstvo približno antibiotiku. Zbog 

ovakvih karateristika etarska ulja cimeta i timijana se izdvajaju u odnosu na ostala ispitana 

i preporučuju se da za dalja istraživanja. 

Sl. 1. Poređenje maksimalnih zona inhibicije eteričnih ulja i antibiotika piperacilin, mm 

The comparation of maximal inhibition zones of etheric oils and antibiotic 

pipericilin, mm 

185

186 

Zaključak 


Na osnovu izvršenih ispitivanja može se zaključiti da od ispitivanih antibiotika 

nisu svi ispoljili uticaj na rast ovog patogena. Najsnažniju antimikrobnu aktivnost pokazao 

je antibiotik piperacillin. Sa druge strane, sva ispitivana etarska ulja su ispoljila veći ili 

manji uticaj na rast ovog patogena. Treba naglasiti da u inhibiciji rasta S.aureus od svih 

ispitivanih etarskih ulja, najsnažniju antimikrobnu aktivnost pokazuju čisto etarsko ulje 

cimeta kao i u kombinaciji sa alkoholom i estarsko ulje timijna kao alkoholni rastvor 

2:1. Ova etarska ulja su prema veličini zona inhibicije najsličnija dejstvu antibiotika 

piperacillin. 

Na osnovu dobijenih rezultata treba razmotriti primenu ovog etarskog ulja 

u farmaceutskoj industriji, u cilju njegove primene u lečenju oboljenja izazvanih 

stafi lokokama. Takođe se može preporučiti i upotreba cimeta i etarskog ulja u prehrambenoj 

industriji, a sve u cilju što bolje zaštite potrošača i sprečavanja pojave trovanja izazvanih 

ovim patogenim organizmom. 

Literatura 

1. Beuchat,. L.R., Brackett,. R.W., Doyle, M.P.(1994): Antimicrobials occurring naturally 

in foods. Food Tecnol. 43:134-142. 

2. Borchardt, J., Wyse, D., Sheaffer. C., Kauppi, K., Fulcher, G., Ehlke, N., Biesboer, D., 

Bey, R. (2008): Antimicrobial activity of native and naturalized plants of Minnesota 

and Wisconsin. Journal of Medicinal Plants Research. 2(5):98-110. 

3. Burt, S.A., Reinders, R. D. (2003): Antimicrobial activity of selected plant essential 

oilst against Escherichia coli O157:H7, Letters in Applied Microbiology, 36, 162- 

167. 

4. Dorman, H.J.D., Deans, S.G. (2000): Antimicrobila agents from plants: antibacterial 

activity of plant volatile oils, Journal of applied microbiology 88, 308-316. 

5. Hara-Kudo, Y.,Okubo T., Tanaka S., Chu D., Juneja L.R., Saito N. and Sugita-Konishi 

Y. (2001): Bactericidal action of green tea extract and damage to the membrane of 

Escherichia coli O157:H7. Biocontrol Sci. 6: 58-61. 

6. Karakašević, B. (1987): Mikrobiologija i parazitologija, Medicinska knjiga Beograd 

– Zagreb, pp. 590-604. 

7. Popović, G., Đurđević Milošević, D.. (2008): Uticaj estarskih ulja na rast Escherichia 

coli. Naučno-stručni skup “Ekološka istina” sa međunarodnim učešćem. 1-4. juna. 

Sokobanja. Zbornik radova, pp. 612-615. 

8. Stojanović, M.Č., Nikšić, M.P. (2000): Tehnološka mikrobiologija biljnih proizvoda, 

Poljoprivredni fakultet, Beograd. p.168. 

9. Sokolova Đokić S., Pantović, R., Zelić, J. (2007): Staphylococcus aureus u brisevima 

radnika iz proizvodnje i prometa, rizik za potrošače, Naučno-stručni skup »Ekološka 

istina« sa međunarodnim učešćem, 27-30.05, Sokobanja.Zbornik radova, pp. 183-187.


10. Stuparević, V., Bogicić, S., Puslojić, J., Todorović Kazimirović, B. (2006): Kontrola 

bakteriološke kontaminacije bolničke sredine u Zdravstvenom centru Negotin 2005. 

godine, 31 (2006) 4 pp. 152-155. 

11. Škrinjar, M. (1994): Metodi mikrobiološke kontrole namirnica. Univerzitet u Novom 

Sadu, p.133. 

12. Wilkins, K.M, Board, R.G. (1989): Natural antimicrobial systems. In:Gould G.W.ed. 

Mechanisms of action of food preservation procedures, London: Elsevier, Chapter 11. 

187

188 


UDC: 615.33+547.913:616.981.21 


THE COMPARATION OF ANTIBIOTICS AND ETHERIC OILS ACITIVY 

AGAINST THE GROWTH OF BACTERIA Staphylococcus aureus 

Summary 

G. Jovanović, D. Đurđević Milošević ∗ 

Many different foodstuffs can be a good growth medium for Staphylococcus 

aureus. Same of them have been already implicated in staphylococcal food poisoning. 

S. aureus infections are a growing concern for public health regarding to high incidence 

and antimicrobial resistance. Most staphylococci are resistant to penicillin and other 

antibiotics. 

Etheric oils as natural compounds of plants are known to possess antimicrobial 

activity against a wide spectrum of bacteria. 

The main objective of this study was to evaluate antimicrobial activities of 

various etheric oils and antibiotics against bacteria S. aureus. 

Our results selected the etheric oil of cinnamon and etheric oil of timian among 

other researched etheric oils. Namely the inhibition zone of etheric oil of timian was 

stronger than inhibition zone of antibiotic piperacillin. The etheric oil of cinnamon 

possessed the inhibition zone similar to the inhibition zone of antibiotic piperacillin . 

Regarding this result the etheric oil of timian, as well as etheric oil of cinnamon could 

have the applications in the pharmaceutical and food industry. 

Key words: antibiotic, antimicrobial activity, etheric oil, Staphylococcus aureus. 

∗ Gordana Jovanović, M.Sc., Lecturer, Dragica Đurđević Milošević, M.Sc., Lecturer, High technological 

school of professional study, Sabac.


UDK: 615.281:623.458+547.913:582.475 


ANTIBAKTERIJSKO DEJSTVO ETERIČNOG ULJA 

SMRČE (Picea abies) NA RAZLIČITIM MIKROBIOLOŠKIM 

PODLOGAMA 

Izvod 

V. Kalaba, D. Đurđević Milošević, Ž. Marjanović Balaban ∗ 

U novije vreme je porastao interes za eteričnim uljima biljnog porekla, koja bi 

mogla naći svoju primenu kao prehrambeni aditivi sa antimikrobnim svojstvima. U tom 

smislu je ispitano eterično ulje smrče (Picea abies). Testirana je antibakterijska aktivnost 

etarskog ulja smrče prema pet bakterija (Salmonella enteritidis, Escherichia coli, 

Staphylococcus aureus, Bacillus cereus i Bacillus subtilis), a na različitim bakteriološkim 

podlogama (neutralni agar, krvni agar, Mueller Hinton agar). Zone inibicije su pokazale 

da je antibakterijski efekat etarskog ulja smrče slabije izražen na Mueller Hinton agaru 

nego na ostale dve podloge. U radu je takođe poređena antibakterijska aktivnost etarskog 

ulja smrče u odnosu na antibakterijsku aktivnost pet antibiotika (penicillin, amikacin, 

amoksicilin, cefriakson i streptominicin). Etarsko ulje je pokazalo veći antimikrobni 

efekat prema Salmonella enteritidis i Escherichia coli nego penicilin, kao i bolji efekat 

prema Bacillus subtilis nego cefriakson. 

abies). 

Ključne reči: antibakterijsko dejstvo, bakterije, etarsko ulje, smrča (Picea 

Uvod 

Rezistentnost lekova prema mikroorganizmima podstakla je istraživanja 

za pronalaženjem novih antimikrobnih produkata, koji bi mogli da leče bolesti ljudi i 

životinja. Isto tako, sve veći su zahtevi kupaca za hranom bez hemijskih konzervanasa 

ili hranom koja je konzervisana prirodnim sredstvima (Zink, 1997). U tom smislu, 

zahtevi tržišta farmaceutske i prehrambene industrije otvaraju prostor istraživanjima 

antimikrobnih komponenata biljnog porekla. 

Do sada su iz različitih delova biljaka izolovane komponente ili napravljena 

etarska ulja koja su imala antimikrobna dejstva (Beuchat et al., 1994; Canillac and Mourey, 

2004; Cutter, 2000; Hao et al., 1998; Lis-Balchin and Deans, 1997). Jedno od najopsežnijih 

istraživanja poduzeli su Borchardt i saradnici (2008) - ispitana je antimikrobna aktivnost 

alkoholnih ekstrakata stabljika, listova, cvetova i korena 336 biljnih vrsta, ukupno 597 

∗ Dr Vesna Kalaba, dipl. vet., Zavod za mikrobiologiju i tehnologiju namirnica, Veterinarski institut 

Republike Srpske “Dr Vaso Butozan”, Banja Luka; mr Dragica Đurđević Milošević, predavač, Visoka 

tehnološka škola strukovnih studija, Šabac; dr Željka Marjanović Balaban, viši asistent, Šumarski fakultet, 

Banja Luka. 

189

190 


ekstrakta. Pokazalo se da dvadeset četiri procenta ili 142 ekstrakta pokazuju antimikrobnu 

aktivnost prema testiranim Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Pseudomonas 

aerouginosa i Candida albicans. 

Antimikrobno dejstvo etarskog ulja smrče (Picea abies) ima tradicionlanu 

primenu. Poznato je da se melem od smrčine smole koristi u narodnoj medicini u 

Norveškoj, a klinička istraživanja provedena na pacijentima koji su imali čir na koži 

potvrdila su blagotvornost ovog melema (Sipponen et al., 2008). Istraživanja provedena 

u laboratoriju pokazala su da ovaj melem deluje bakteriostatski prema svim testiranim 

Gram pozitivnim bakterijama i prema Proteus vulgaris, od testiranih Gram negativnih 

bakterija (Rautio et al., 2007). 

Terpenoidi koji se nalaze u smoli Picea abies su glavna hemijska i fi zička 

odbrana od insekata i patogena (Fäldt et al., 2003), tako da su esencijalna ulja mladih 

izdanaka smrče, kao i komercijalna ulja od smrčinih iglica često predmet istraživanja 

antimikrobne aktivnosti (Karting et al., 1991). 


Etarsko ulje smrče dobijeno je iz svežeg drvnog zelenila Picea abies, prikupljenog 

na plantaži Dubrava, gazdinskoj jedinici organizacije ZDP ″Industrijske planteže″ - Banja 

Luka. 

Za destilaciju vodenom parom korišćene su žive sitne grančice četinara prečnika 

do 1 cm. Jedna ovakva grančica se sastoji od jednogodišnjih i dvogodišnjih delova, kao 

i novih delova koji se razvijaju tokom godine (Kapetanović, 1988). Zbirni uzorci su 

homogenizovani i usitnjeni, a za destilaciju u aparaturi po Unger-u korišćeno je 100±10 

g uzorka. 

Antibakterijska aktivnost dobijenog etarskog ulja je ispitana prema Gram 

negativnim bakterijama - Salmonella enteritidis i Escherichia coli, Gram pozitivnim 

bakterijima - Staphylococcus aureus i sporogenim bakterijama Bacillus cereus i Bacillus 

subtilis. Korišćene bakterije Salmonella enteritidis, Bacillus cereus i Bacillus subtilis bile 

su izolovane iz namirnica, a bakterije Escherichia coli ATCC 25922 i Staphylococcus 

aureus ATCC 25932 bile su komercijalne kulture (Torlak, Beograd). 

Po 1 ml suspenzije sa 10 6 i 10 7 bakterijskih ćelija/ml homogenzovano je sa 9 ml 

otopljenog i na 45 o C ohlađenog Mueller Hinton agara u Petri ploči. Nakon želirana na 

podlogu su nanešeni antibiogram diskovi, odnosno po 10 μm. Petri ploče su inkubirane na 

37 o C. Svako razređenje je rađeno u tri ponavljanja, a rezultati su očitani kao prečnik zone 

inhibicije rasta i izraženi kao srednja vrednost u milimetrima. Radi procene antibakterijske 

aktivnosti na različitim podlogama korišćene su tri mikrobiološke podloge – neutralni 

agar (Torlak, Beograd), krvni agar (Torlak, Beograd) i Muellerr Hinton agar (Torlak, 

Beograd). 

Po 1 ml suspenzije sa 10 6 i 10 7 ćelija bakterija homogenzovano je sa 9 ml 

otopljene i na 45 o C ohlađene podloge. Nakon želiranja u podlozi je strilnom cevčicom 

napravljeno kružno udubljenje prečnika 9 mm, u koje je naneseno 10 μm uzorka etarskog 

ulja. Petri ploče su inkubirane na 37 o C. Prvo očitavanje o inhibiciji je obavljeno nakon 

24 sata, a konačni rezultati nakon 48 sati. Svako razređenje je aplicirano u tri ponavljanja,


na tri različite mikrobiološke podloge. Rezultati su izraženi kao srednja vrednost prečnika 

zone inhibicije rasta. 

Ispitivanje osetljivosti test mikroorganzama na referentne antimikrobne susptance 

obavljeno je disk-difuzionom metodom. U radu su korišćeni diskovi sa impregniranim 

homoterapijskim sredstvima (BD BBL Sensi-Disc, Becton, Dickinson and Company 

Sparks, MD 21152 USA) i tablete (Torlak, Beograd) čuvani do upotrebe po uputstvima 

proizvođača. 


Poređene antibakterijske aktivnosti etarskog ulja smrče i komercijalnih 

antibiotika prema odabranim bakterijama, a na Muller Hinton agaru, su pokazala 

raznovrsnost nalaza. Gram negativne bakterije Salmonella enteritidis i Escherichia 

coli su bile osetljive na delovanje antibiotika: amikacina, amoksicilina, ceftranaksona i 

streptomicina, a otporne na delovanje penicilina. Na istoj podlozi Staphylococcus aureus 

je bila osetljiva na delovanje penicilina, akosicilina, amikacina i ceftriaksona, ali je bila 

otporna na delovanje streptomicina. Sporogena bakterija - Bacillus cereus je bila optorna 

na delovanje penicilina, ali osetljivija na ostale antibiotike, dok je Bacillus subtillis, 

takođe sporogena bakterija, bila osetljiva na penicillin, amikacin, amokscilin, ceftriakson 

i streptomicin, a otporna na ceftriakson. 

Uporedni prikaz antimikrobnog delovanja etarskog ulja smrče i antibiotika 

nalazi se na Slikama 1 i 2. Eterično ulje smrče je bilo efi kasnije od penicilina kod Gram 

negativnih bakterija Salmonela enteritidis i Escherichia coli, i sporogenih bakterija 

Bacillus cereus. U slučaju Gram negativnih bakterija Staphylococcus aureus, etarsko 

ulje smrče je bilo efi kasnije od streptomicina. Kod sporogenih bakterija Bacillus cereus, 

etarsko ulje smrče bilo je efi kasnije od cefriaksona. 

Sl. 1. Antibakterijska aktivnost etarskog ulja i antibiotika na Gram negativne bakterije 

Antibacterial activity of etheric oil nad antibiotics against Gram negative bacteria 

191

192 


Rezultati merenja prečnika inhibicije pokazali su da su bakterije, zavisno od 

korišćene mikrobiološke podloge ispoljile različit stepen senzitivnosti prema etarskom 

ulju smrče. Kao što se vidi iz Tabele 1., eterično ulje smrče je pokazalo antimikrobno 

delovanje prema Bacillus cereus na sve tri podloge. Na Bacillus subtilis i Escherichia coli 

delovalo je na neutralnom i krvnom agaru, dok na Mueller Hinton agaru je bila primenta 

granična vrednost oseljivosti prema apliciranom ekstraktu. Bakterije Staphylococcus 

aureus pokazale su osetljivost prema ekstraktu na nutralnom i Mueller Hinton agaru, a 

na krvonom agaru – umerenu osetljivost. Bakterije Salmonella enteritidis su, zavisno od 

hranjive podloge, pokazale potpuno različit odgovor prema dejstvu etarskog ulja smrče. 

Ove bakterije su na neutranom agaru pokazale umerenu osetljivost, na Mullerr Hinton 

agaru bile su rezistentne, a najviše stepen osetljivosti prema eteričnom ulju pokazale su 

na krvnom agaru. 

Sl. 2. Antibakterijska aktivnost etarskog ulja i antibiotika na Gram pozitivne bakterije 

Antibacterial activity of etherial oil and antibiotics against Gram positive bacteria 

Tab. 1. Inhibicione zone (mm) etarskog ulja smrče 

The inhibition zones (mm) of etheric oil of Norway spruce 

Podloga 

Media 

Neutralni agar 

Neutral agar 

Krvni agar 

Blood agar 

Mueller 

Hinton agar 

Mueller Hinton 

agar 

Salmonella 

enteritidis 

Escherichia 

coli 

Zona inhibicije (mm) 

Inhibition zone (mm) 

Staphylococus 

aureus 

20,00 ±0,00 25,00 ±0,00 25,00 ±0,00 

25,00 ±0,00 20,00 ±0,00 20,10 ±0,00 

13,56 ±0,33 20,52 ±0,20 25,50 ±0,00 

Bacillus 

cereus 

25,00 

±0,00 

25,00 

±0,00 

22,34 

±1,35 

Bacillus 

subtilis 

26,00 ±0,00 

30,00 ±0,61 

20,00 ±0,00


Mueller Hinton agar, koji se najčešće koristi kao podloga za ispitivanje delovanja 

različitih antibiotika na različite sojeve bakterije, u ovom slučaju je podloga na kojoj 

je etarsko ulje smrče imalo manje efekta na odabrane bakterije, u odnosu na hranjivi i 

krvni agar. Istovremeno treba napomenuti da jedino ova podloga u svom sadržaju ima 

skrob, kao komponentu biljnog porekla, što upućuje na mogućnost različite aktivnosti 

etarskog ulja prema bakterijama, zavisno od vrste namirnice u kojoj se nađe, odnosno 

njenog hemijskog sastava. U tom smislu, trebalo bi u okviru budućih istraživanja pratiti 

aktivnost etarskog ulja smrče prema bakterijama, ali u odabranim namirnicama biljnog i 

životinjskog porekla. 

• 

• 

• 

Zaključak 

Eterično ulje smrče poseduje antibakterijsku aktivnost prema bakterijama 

Salmonella enteridis, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Bacillus cereus, 

i Bacillus subtilis. 

Nije uočena selektivnost delovanja eteričnog ulja smrče prema testiranim 

sojevima bakterija. 

Uočena je razlika u antibakterijskoj aktivnosti eteričnog ulja zavisno od 

primenjene bakteriološke podloge, što je istovremeno sugestija za sledeća 

istraživanja – provera antibakterijske aktivnosti eteričnog ulja smrče kao aditiva 

u različitim vrstama namirnica. 

Literatura 

1. Beuchat,. L.R., Brackett,. R.W., Doyle, M.P. (1994): Antimicrobials occurring 

naturally in foods. Food Tecnol. 43:134-142. 

2. Borchardt, J., Wyse, D., Sheaffer, C., Kauppi, K., Fulcher, G., Ehlke, N., Biesboer, D., 

Bey, R. (2008): Antimicrobial activity of native and naturalized plants of Minnesota 

and Wisconsin. Journal of Medicinal Plants Research. 2(5):98-110. 

3. Canillac, N., Mourey, A. (2004): Effects of several environmental factors on the anti- 

Listeria monocytogenes activity of an essential oil of Picea excelsa. International 

Journal of Food Microbiology. 92(1):95-102. 

4. Cutter, C. (2000): Antimicrobial effect of herb extracts against Escherichia coli 

O157:H7, Listeria monocytogenes and Salmonella typhimurium associated with 

beef. J. Food Prot. 63:601-607. 

5. Delaquis, P. Q., Mazza, G.(1995): Antimicrobial properties of isothiocyanates in 

food preservation. Food Technol. 49:73-78. 

6. Fäldt, J., Martin, D., Miller, B., Rawat, S., Bohlmann, J. (2003): Traumatic resin 

defence in Norway spruce (Picea abies): methyl jasmonate-induced terpene synthase 

gene expression , and cDNA cloning and functional characterization of (+)-3-carene 

synthase. Plant Mol Biol, 51(1):119-33. 

193

194 


7. Hao, Y.Y., Brackett, R.E., Doyle, M.P. (1998): Effi cacy of plant extracts in inhibition 

Aeromonas hydrophila and Listeria monocytogenes in refrigerated cooked poultry. 

Food Microbiol. 15:367-378. 

8. Kapetanović, S. (1988): Eterično ulje od drvnog zelenila četinara – dobijanje i 

fi zičko-hemijske konstante, Šumarstvo i prerada drveta, Sarajevo, 7-9, 75-84. 

9. Kartnig, T., Still, F., Reinthaler, F. (1991): Antimicrobial activity of the essential oil 

of young pine shoots (Picea abies L.). J Ethnopharmacol. 35(2):155-157. 

10. Lis-Balchin, M., Deans, S.G. (1997): Bioactiviy of slected plant essential oils against 

Listeria monocytogens. J. Appl. Microbiol. 82:759-762. 

11. 

Rautio, M., Sipponen, A., Peltora, R., Lohi, J., Jokinen, J.J., Papp, A., Carlson, 

P., Sipponen, P. (2007): Antibacterial effects of home.made resin salve from 

Norwey spruce (Picea abies). Acta pathologica, microbiologica et immunologica 

Scandinavica. 115(4):335-340. 

12. Sipponen, A., Jokinen, J.J., Sipponen, P., Papp, A., Sarna, S., Lohi, J. (2008): Benefi cial 

effect of resin salve in treatment of severe pressure ulcers: a prospective, randomized 

and controlled multicentre trial. British Journal of Dermatology. 158(5):1055-1062. 

13. Zink, D.L.(1997).: The impact of consumer demands and trends on food processing . 

Emerging Infect. Dis. 3:467-469.


UDC: 615.281:623.458+547.913:582.475 


ANTIBACTERIAL EFFECTS OF ETHERIC OIL FROM 

NORWAY SPRUCE (Picea abies) IN DIFFERENT MEDIA 

Summary 

V. Kalaba, D. Đurđević Milošević, Ž. Marjanović Balaban ∗ 

Recently there is an increase of interest in etheric oil of plant origin for the use 

as food additive with antimicrobial properties. Therefore the etheric oil of norwey spruce 

(Picea abies) was investigated. 

The etheric oil of Picea abies was tested on different microbiological media 

(neutral agar, blood agar, Mueller Hinton agar), for antibacterial activity against fi ve 

bacteria (Salmonella enteritidis, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Bacillus 

cereus, and Bacillus subtilis). The zones of inhibition showed weaker antibacterial effect 

of etheric oil on Mueller Hinton agar than other two media. 

In the paper was also compared the antibacterial activity of etheric oil of Picea 

abies to antibacterial activity of fi ve antibiotics (penicillin, amikacin, amoxicillin, 

ceftriaxon and streptomycin). Etheric oil showed the better activity against Salmonella 

enteritidis and Escherichia coli than penicillin, and also better activity against Bacillus 

subtilis than ceftriaxon and against Staphylococcus auresu than streptomycin. 

Key words: antibacterial activity, bacteria, etheric oil, Norway spruce (Picea abies). 

∗ Vesna Kalaba, Ph.D., Department of Food Microbiology and Food Technology, Veterinary institute 

Republic of Srpska "Dr Vaso Butozan" Banja Luka; Dragica Đurđević Milošević, M.Sc., Lecturer, High technological 

school of professional study, Šabac; Željka Marjanović Balaban, Ph.D., Senior Assistant, Faculty of 

Forestry, University of Banja Luka. 

195

196 



UDK: 628.4.042:504.03 

Stručni rad 

BIOHAZARDNI OTPAD NASTAO VETERINARSKOM 

DELATNOŠĆU I ŽIVOTNA SREDINA 

Izvod 

Đ. Vukojičić, S. Bojković Kovačević ∗ 

U današnje vreme kada se insistira na visokim standardima zdravstvene zaštite 

u veterini, kao i velikog broja veterinarskih stanica, ambulanti, mini farmi i kombinata, 

neposredna posledica njihove delatnosti je stvaranje velike količine organskog i 

neorganskog otpada. S obzirom da je ovakav otpad nastao usled veterinarsko- medicinskih 

intervencija i fi zioloških procesa domaćih životinja, ovaj otpad je biološki otpad, tj. 

biohazardni otpad ili medicinski (u daljem tekstu otpad). Nepravilno i rizično postupanje, 

kao i upravljanje biohazardnim otpadom, predstavlja ozbiljan problem zaštite životne 

sredine. U radu su obrađene vrste otpada i izneti su modeli mogućeg načina upravljanja 

biohazardnim otpadom. 

Ključne reči: biohazardni otpad, model upravljanja biohazardnim otpadom, 

životna sredina. 

Uvod 

Biohazardni otpad kao neminovna posledica medicinskih intervencija u 

veterinarskoj delatnosti, kao i fi zioloških procesa domaćih životinja, predstavlja ozbiljan 

problem zaštite životne sredine. Postoji stalna opasnost od širenja virusa, bakterijskih 

infekcija, kao i izlaganja ljudi i životinja toksičnim materijama (hemikalije, lekovi, 

radionuklidi) čije su posledice kumalativne i nepredvidive. Biohazardni otpad podrazumeva 

kako humani tako i otpad životinjskog porekla. Pod pojmom biohazardnog otpada treba 

shvatati vrlo širok spektar, koji pored biološkog obuhvata hemijski, radioaktivni, kao i 

sve druge vrste opasnog otpada poreklom iz medicinskih i veterinarskih ustanova, kao i iz 

stočarske proizvodnje i mesne industrije i koji je u celini nazvan „medicinskim otpadom“ 

(klasifi kacija iz Metodologije za izradu integralnog katastra zagađivača životne sredine). 

∗ 

Đurđica Vukojičić, dvm; mr Slavica Bojković Kovačević, PKB Veterinarska stanica doo, Padinska 

Skela-Beograd. 

197

198 

• 

• 

• 

• 

• 

Biohazardni otpad 


Biohazardni otpad obuhvata sledeće vrste otpada: 

Kulture i zalihe infektivnih agenasa i sličan biološki materijal ( uzorci iz 

medicinskih i laboratorija za patologiju kao i iz istraživačkih laboratorija, 

odbačene kulture, pribor za zasejavanje i kultivaciju, otpad iz proizvodnje 

biološkog materijala, odbačene žive i atenuirane vakcine), 

Ljudska i životinjska krv, krvni produkti i telesne tečnosti ( serum, plazma, 

tečnost plućne i trbušne maramice, amnionska tečnost i drugi potencijalno 

opasni materijal), 

Humane patološke i tkivne kulture ( tkiva, organi i delovi tela), 

Oštri predmeti ( igle, lancete, špricevi, pipete, epruvete, oštrice skalpela, krhotine 

laboratorijskog stakla koje mogu da uzrokuju ubode ili posekotine), 

Životinjski leševi, delovi životinjskog tela, organi, tkiva i prostirke koje su bile 

izložene patogenim agensima u svrhe istraživanja. 

Biohazardni otpad može da se generiše u sledećim ustanovama: 

• 

• 

• 

• 

Zdravstvenim ustnovama ( bolnice, domovi zdravlja, stomatološke ambulante, 

zavodi za zaštitu zdravlja i sl.), 

Ustanovama veterinarske medicine ( klinike, instituti, stanice, ambulante), 

Na stočarskim i živinarskim farmama, 

U klanicama, na fakultetu veterinarske medicine i ustanovama koje se bave 

istraživanjima, ispitivanjima i proizvodnjom. 

Po Pravilniku o uslovima i načinu razvrstavanja, pakovanja i čuvanja sekundarnih 

sirovina, Sl.gl R Srbije br 55/01 dat je katalog otpada gde je izvršena sistematizacija 

biohazardnih materija koje nas u ovom radu interesuju (tabela 1).


Tab.1. Katalog sistematizacije biohazardnih materija 

Catalog of systematization of biohazardous materials 

Otpadi od zdravstvene zaštite ljudi i životinja i/ili s tim povezanog istraživanja (izuzev otpada iz kuhinja i restorana 

Koji ne dolazi od neposredne zdravstvene zaštite). 

Human and veterinarian medicine wastes and/or wastes coming from researching in this fi elds (excepting the kitchen and 

restourant waste). 

18 01 otpadi iz porodilišta, dijagnostike, tretmana ili prevencije bolesti ljudi 

18 01 01 oštri instrumenti (izuzev 18 01 03) 

18 01 02 delovi tela i organi uključujući i kese sa krvlju i krvne produkte (izuzev 18 01 03) 

18 01 03 otpadi čije sakupljanje i odlaganje podleže posebnim zahtevima zbog sprečavanja infekcije 

18 01 04 

otpadi čije sakupljanje i odlaganje ne podleže posebnim zahtevima zbog sprečavanja infekcije (npr. 

zavoji, gipsevi, posteljina, odeća za jednokratnu upotrebu i pelene) 

18 01 06 hemikalije koje se sastoje od ili sadrže opasne supstance 

18 01 07 hemikalije drugačije od onih navedenih u 18 01 06 

18 01 08 citotoksični i citostatični lekovi 

18 01 09 lekovi drugačiji od onih navedenih u 18 01 08 

18 01 10 otpadni amalgam iz stomatologije 

18 02 otpadi od istraživanja, dijagnostike, tretmana ili prevencije bolesti životinja 

18 02 01 oštri instrumenti (izuzev 18 02 02) 

18 02 02 otpadi čije sakupljanje i odlaganje podleže posebnim zahtevima zbog sprečavanja infekcije 

18 02 03 otpadi čije sakupljanje i odlaganje ne podleže posebnim zahtevima zbog sprečavanja infekcije 

18 02 05 hemikalije koje se sastoje od ili sadrže opasne supstance 

18 02 06 hemikalije drugačije od onih navedenih u 18 02 05 

18 02 07 citotoksični i citostatični lekovi 

18 02 08 lekovi drugačiji od onih navedenih u 18 02 07 

Pravilnikom o uslovima i načinu razvrstavanja, pakovanja i čuvanja sekundarnih 

sirovina (Sl. glasnik RS, br. 55/01) propisana je procedura za postupanje sa otpadom u 

smislu razvrstavanja, obeležavanja i dokumentovanog prosleđivanja do mesta odlaganja, 

reciklaže, odnosno uništavanja. Takođe je predviđen Dokument o razvrstavanju i 

Dokument o kretanju otpada. Prema ovom Pravilniku otpad se razvrstava prema poreklu, 

karakteru i kategoriji. Poreklo se određuje indeksnim brojem iz Kataloga otpada koji 

je sastavni deo ovog Pravilnika. U postupku karakterizacije otpada, nakon određivanja 

indeksnog broja, postupcima kojima se utvrđuju fi zičke, hemijske i biološke osobine 

otpada, utvrđuje se da li otpad poseduje opasne karaketristike. Postupkom kategorizacije 

otpadu se određuje pripadnost Listi otpada -zelena, oker i crvena lista ( sastavni deo 

Pravilnika), oznaka otpada i utvrđuje se da li ima upotrebnu vrednost. Kategorizaciju 

otpada određuje Agencija za reciklažu RS. Za otpad koji ima upotrebnu vrednost, bez 

obzira na utvrđen karakter, rešenjem o kategorizaciji se određuje način postupanja, 

odnosno otpad se upućuje u procese reciklaže metalnih i nemetalnih otpadnih materija. 

Nažalost, pitanje otpada nastalog tokom veterinarske delatnosti u R Srbiji nije 

defi nisan, najčešće igle upotrebljenje za lečenje, bočice lekova i sav upotrebljen materijal 

koji sadrži rezidue potencijalnog infektivnog materijala i ostatke lekova uglavnom se 

199

200 


baca u kanal za izđubravanje ili na đubrište što se farmi tiče, dok u ostalim veterinarskim 

institucijama (veterinarske stanice, ambulante, klinike i dr. institucije koje se bave 

veterinarsko-medicinskim uslugama) veliki deo otpada završava u komunalnom otpadu 

i deponijama, što je nepovoljno sa epizotiološko- epidemiološkog aspekta. Što se tiče 

leševa životinja često se ne primenjuju odredbe zakonske regulative i transportuju se sa 

zakašnjenjem do mesta za neškodljivo uklanjanje životinjskih leševa. 

U Srbiji postoji Pravilnik o uslovima i načinu razvrstavanja, pakovanja i čuvanja 

sekundarnih sirovina (Sl. glasnik RS, br. 55/01) koji reguliše postupanje biohazardnim 

otpadom. Međutim, sprovođenje mera i postupaka za neškodljivo uništavanje istog nije 

precizno regulisano, a najčešće se do kraja i ne sprovodi, što ima za posledicu konstantan 

rizik po zdravlje ljudi i životnu sredinu. Biohazardni otpad koji se stvara veterinarskom 

delatnošću, zatim animalni otpad (uginule životinje na farmi odlažu se u improvizovane 

jame grobnice, zakopavaju na improvizovanim stočnim grobljima, do onih koje čekaju 

na transport do kafi lerije) predstavljaju veliki ekološki rizik i izvor zaraza. Kao posledicu 

imamo zagađivanje zemljišta, vode i vazduha hemijskim jedinjenjima različitog sastava 

nastalim kao produkt raspadanja organskih materija i lekova. 

Zakonski akti kojima se danas reguliše uklanjanje uginulih životinja i nejestivih 

proizvoda klanica nisu još uvek kompletirani. I dalje je u upotrebi Pravilnik SFR 

Jugoslavije o načinu neškodljivog uklanjanja leševa i otpadaka životinjskog porekla 

i o uslovima koje moraju da ispunjavaju objekti i oprema za sabiranje, neškodljivo 

uklanjanje i utvrđivanje uzroka uginuća i prevozna sredstva za transport životionjskih 

leševa i otpadaka životinjskog porekla, (Sl.l. SFRJ, br. 53/89). 

Mogući načini postupanja i neškodljivog uklanjanja biohazardnog otpada 

Koji će se način postupanja i neškodljivog uklanjanja medicinskog otpada 

primeniti u praksi prvenstveno zavise od vrste otpada, a onda i od mogućnosti primene 

samog postupka uništavanja tj. osposobljavanja (reciklaža) otpada. U tabeli 2 prikazani 

su načini zbrinjavanja otpada po kategorijama u Hrvatskoj ( iz Pravilnika o gospodarenju 

medicinskim otpadom R. Hrvatske – Narodne Novine /07). 

Tab. 2. Načini neškodljivog uklanjanja medicinskog otpada u Republici Hrvatskoj 

The ways of destroying medical waste in Republic of Croatia 

Medicinski otpad 

Medical Waste 

Patološki 

Pathological 

Infektivni 

Infectious 

Farmaceutski 

Pharmaceutic 

Hemijski 

Chemical 

Radioaktivni 

Radioactive nuclide 

Aerosoli i posude pod pritiskom 

Aerosols and vessels on compression 

Oštri predmeti 

Sharp- cut objects 

Način zbrinjavanja 

Practices of Removing 

Zakopavanje na grobljima 

Spaljivanje 

Predobrada- odlaganje komunalnog otpada 

Bez obrade- spaljivanje 

Fizičko- hemijska obrada 

Bez obrade- spaljivanje 

Fizičko – hemijska obrada 

Posebni propisi 

Odlaganje komunalnog otpada 

Predobrada- recikliranje 

Bez predobrade- spaljivanje

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Biološki otpad treba da se pakuje i smešta u kontejnere na način koji sprečava 

da se otpad oslobodi u bilo kom trenutku do njegovog konačnog odlaganja. 

Kontejneri koji se koriste za sakupljanje, skladištenje i odlaganje medicinskog 

otpada treba da budu označeni simbolom za biološki opasan otpad, ili 

natpisima“medicinski otpad“ ili „patološki otpad „ čija slova ne bi trebalo da 

budu manja od 2,5 cm. Bilo bi poželjno da boja pozadine primarnih kontejnera 

bude fl uorescentno crvena ili narandžasta, a svi kontejneri za otpad treba da 

budu označeni posebnom etiketom. 

Sve tečne kulture i stokovi materijala i stokovi materijala zagađenih infektivnim 

agensima, posude za kulture i pribor, ali da nisu oštri predmeti, mogu se pre 

dekontaminacije locirati u vreće za biološki otpad. Ako postoji mogućnost 

oštećenja vreća, savetuje se korišćenje sekundarnih kontejnera ili posebno 

ojačanih nepropusnih vreća. 

Biološki opasan otpad koji je dekontaminiran, osim tečnosti i oštrih predmeta, 

može se odlagati u spremišta za đubre, ako je bezbedno upakovan u kontejnere, 

ako su oznake sa upozorenjem da je to biološki opasan otpad sa njih skinute 

ili ako je kontejner jasno označen kao dekontaminirani biološki opasan otpad. 

Dekontaminiran otpad u vrećama za biološki opasan otpad mora se smestiti u 

neprozirnu plastičnu vreću ili drugi neprozirni kontejner ( kutiju) pre odlaganja 

u spremište za đubre. 

Oštri predmeti se odlažu spaljivanjem, a prethodno se stavljaju u kontejner za 

oštre predmete, koji se može zatvoriti i na sebi ima simbol za biološki opasan 

otpad. Oštre predmete ne treba odseći, saviti, lomiti ili rekuperirati. Kontejner 

za oštre predmete mora se trajno zatvoriti i odložiti kada je 3/4 pun, ili u roku 

od 90 dana od datuma stavljanja prvog oštrog predmeta u njega.Bez obzira na 

navedene postupke sa oštrim predmetima u nekim zemljama ( Slovenija ), ovaj 

otpad se prethodno usitnjava u drobilicama i steriliše pod pritiskom, a posle ide 

u postupak reciklaže. 

Životinjski otpad zagađen mikroorganizmima, koji su zarazni za druge životinje 

i ljude, treba da se sakuplja u vreće za biološki opasan otpad ili kontejnere 

otporne na oštećenja označene nalepnicom za biološki opasan otpad ili kontejnere 

otporne na oštećenja označene nalepnicom za biološki opasan otpad, a konačno 

se odlaže spaljivanjem. 

Eksperimentalne životinje koje se koriste u naučnom istraživanju zaraznih 

bolesti ili za nove kombinacije gena kao delove DNK, posle laboratorijskog 

rada treba skladištiti u kontejnere otporne na oštećenja, koji nose nalepnicu za 

biološki opasan otpad, a tretiraće se spaljivanjem. 

Biološki opasan otpad se ne može skladištiti u prostorijama duže od 90 dana. Svi 

kontejneri i oprema ( na pr. frižideri ) koji se koriste za skladištenje treba da budu označeni 

nalepnicom za biološki opasan otpad ili natpisom „medicinski otpad“ ili „patološki 

otpad“. Bilo bi poželjno da boja pozadine primarnih kontejnera bude fl urescentno crvena 

ili narandžasta. 

201

202 


Ukoliko bi se sprovodili programi upravljanja, postupanja i zbrinjavanja 

biohazardnog otpada postiglo bi se sledeće: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

1. 

2. 

3. 

4. 

Smanjenje rizika od infekcije po veterinarske radnike, ljude, životinje i životnu 

sredinu. 

Smanjenje količine nastalog biohazardnog otpada. 

Odvajanje biohazardnog otpada na mestu nastajanja. 

Određivanje lokacija za odlaganje biohazardnog otpada. 

Određivanje sigurnih puteva za transport biohazardnog otpada. 

Odgovarajući tretman biohazardnog otpada i njegovo sigurno odlaganje. 

Zaključak 

Pošto veterinarska zakonska regulativa nije dovoljno obradila aspekt 

biohazardnog otpada u veterinarstvu se mogu koristiti uputstva Evropskih 

regulativa koje se koriste u zdravstvu do donošenja veterinarske regulative. 

Uključiti u projekat Evropske agencije za rekonstrukciju (vrednu 7,5 miliona 

evra za opremu koja služi za tretiranje infektivnog medicinskog otpada) što više 

veterinarskih institucija. 

Što pre regulisati veterinarsko zakonodavstvo i način uklanjanja biohazardnog 

otpada. 

Edukaciju veterinarskog osoblja i angažovanje i saradnju svih stručnih i naučnih 

institucija na svim nivoima gde se biohazardni otpad generiše. 

Literatura 

1. Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, (2002): Strateški 

okvir za politiku upravljanja otpadom, Beograd. 

2. http://www.orcbs.msu.edu/biological/programs_guidelines/waste/biohaz_waste_ 

plan/bw_04genman.htm. 

3. Vidicki, B., Krajinović, S., Vojinović- Miloradov, M. (2005): Mogući način upravljanja 

4. 

5. 

6. 

7. 

biohazardnim otpadom, Međunarodna konferencija: Otpadne vode, komunalni čvrsti 

otpad i opasan otpad, 262-265, Zlatibor. 

Veterinarsko medicinski otpad kao zdravstveno ekonomski rizik- okrugli sto, (2008): 

Zbornik radova, str. 179-196, Zlatibor. 

Pravilniku o uslovima i načinu razvrstavanja, pakovanja i čuvanja sekundarnih 

sirovina, Sl.gl R Srbije, br. 55/01. 

Pravilnik o načinu postupanja sa otpacima koji imaju svojstva opasnih materija, Sl.gl 

R Srbije, br.12/95. 

Zakon o zaštiti životne sredine Sl.gl R Srbije, br.135/04.


UDC: 628.4.042:504.03 


BIOHAZARDOUS WASTE PRODUCED BY VETERINARY 

PRACTICE AND ENVIRONMENT 

Summary 

Đ. Vukojičić, S. Bojković Kovačević ∗ 

Nowadays, when insists on high standards animal health care , then presence of 

high number veterinary stations, ambulance, smole farms and big farms, as consequence 

of their work there is enormous producing of organic and inorganic waste. As this waste is 

produced by veterinary-medical intervention and by physiological processes of domestic 

animals this waste is called biological waste e.g. biohazard waste or medical waste. 

Inadequate and risky treatment as biohazardous waste management represents serious 

problem in fi eld of environmental protection. Paper presents kinds of waste and possible 

models of biohazardous waste management. 

Key words: biohardous waste, biohazardous waste management, environment. 

∗ Đurđica Vukojičić, Dvm; Slavica Bojković Kovačević, M.Sc., PKB Veterinary Station doo, Padinska 

Skela-Belgrade. 

203

204 



UDK: 636.2+616.34-002+636.224/.283 


ENTEROTOKSEMIJE TELADI VISOKO-MLEČNIH KRAVA 

UZROKOVANE SA Clostridium Perfringes TIP B 

J. Bojkovski, M. Valčić, M. Mirilović, B. Stanković ∗ 

Izvod: Enterotoksemija uzrokovana sa Cl. perfringens je perakutno oboljenje 

sa čestim fatalnim ishodom. U ovom radu su izneti podaci o kretanju enterotoksemije 

teladi uzrokovane sa Cl.perfringens tip B na farmi visoko-mlečnih krava u toku jedne 

kalendarske godine. Statističkom analizom ustanovljeno je da postoji značajna razlika 

(p

206 


enterotoksemije. U literaturi opisane su epizootije akutnog i perakutnog toka kod mlade 

teladi uzrasta od 7. do 10. dana. Kod teladi uzrasta od 6 nedelja kao i kod junadi koja su 

između 8 i 12 meseca starosti, gubuci se kreću od 15 do 50 posto. Cl. perfringens tip C 

može da prouzrokuje akutni hemoragični enterititis, koji liči na enterotoksemiju jagnjadi. 

Obole telad koja su uzrasta od jednog dana. Pravilo je da obole najsnažnija telad. Cl. 

perfringens tip D je najčešći tip enterotoksemije goveda. Tip D može da se ustanovi kod 

teladi uzrasta od 7. do 10. dana, kod starije teladi i junadi u tovu. Zabeležni su slučajevi 

da se javlja kod krava mlečnih rasa. Cl. perfringens tip D izolovan je iz sadržaja, buraga, 

sirišta, ileuma i kolona. Na osonovu ovih podataka može da se govori o ubikvitarnoj 

bakteriji organa za varenje. Cl. perfringens tip E je izolovan kod teladi uzrasta od 1. 

do 15. dana. Slučajevi enterotoksemije su opisani u obliku hemoragično-nekrotičnog 

entertitisa. U velikom broju slučajeva enterotoksemija je prisutna kod teladi na mlečnoj 

ishrani kao i kod junadi uzrasta od godinu dana. Iskustvo govori da su najosetljivija telad 

uzrasta od 6 meseci. Enterotoksemija je prisutna u zapatima sporadično, a mortalitet je 

visok. Bolest karakterišu naglo pojavljivanje entrotoksemije i kratak tok oboljenja. U 

takvim slučajevima terapija je bezupešna (Forenbacher, 1983; Glenn, 1996; Radostits et 

al., 2007). 

Cilj našeg rada je bio defi nisanje odgovarajuće terapije i sprovođenje 

profi lkatičkih mera u konkretnom slučaju. 

Materijal i metod 

Na farmi visoko-mlečnih krava enterotoksemija se javila kod teladi u napajanju 

uzrasta do 3 meseca, koja su poticala od nevakcinisanih majki. Organizacija farme bila 

je takva da je sam objekat za smeštaj teladi podeljen u 25 jednakih bokseva a svaki 

boks ima odgovarajući ispust. Životinje dolaze na napajanje mlekom. U uzrastu od dva 

meseca telad se hrani kvalitetnim senom lucerke i predstarterom sa 20 % proteina koji 

se propizvode u sopstvenoj mešaonici. Vodu životinje uzimaju iz automatskih pojilica 

po volji. Telad su bila vakcinisana protiv respiratornih infekcija vakcinom Pnumovak 5. 

Nije primenjena vakcina protiv anaeroba, a borba protiv ovih mikroorganizama bila je 

usmerena na više predisponirućih faktora. Enterotoksemija je postala glavni zdravstveni 

problem na toj farmi u kategoriji tealdi u napajanju. Obdukacija je obavljena na terenu 

kod sve uginule teladi. 

U statističkoj analizi dobijenih rezultata kao osnovne statističke metode koristili 

smo deskriptivne statističke parametre. Ovi parametri su nam omogućili opisivanje 

dobijenih rezultata i njihovo tumačenje. Od deskriptivnih statističkih parametara koristili 

smo: aritmetičku sredinu, standardnu devijaciju, standardnu grešku aritmetičke sredine, 

interval varijacije i koefi cijent varijacije, kao i relativne brojeve strukture. Prilikom 

testiranja i utvrđivanja statistički značajnih razlika između ispitivanih grupa koristili 

smo pojedinačni t test proporcije, pomoću koga su ustanovljavane statistički značajne 

razlike između ispitivanih grupa. Značajnost razlika ustanovljavana je na nivoima od 5 i 1 

posto. Svi dobijeni rezultati prikazani su tabelarno i grafi čki. Statistička analiza dobijenih 

rezultata urađena je u statističkom paketu PrismaPad 4.00.



Pojavu enterotoksemije kod teladi u napajanju uzrasta do 3 meseca pratili smo u 

toku jedne kalendarske godine na farmi visoko-mlečnih krava vezanog sistema držanja. 

Broj obolele i uginule teladi po mesecima je varirao. U mesecu februaru, junu, julu i 

avgustu nismo ustanvili ni jedan slučaj oboljenja teladi. Najveći broj obolele teladi je bio 

u oktobru (14 obolelih teladi) a najmanji broj obolele teladi je bio u aprilu (2). Najveći 

broj ugunule teladi je bio u septembru i oktobru mesecu (6 uginule teladi), a najmanji broj 

uginule teladi je bio u aprilu mesecu (1). 

Kod jedne grupe teladi, prvi simptomi su se ispoljili između 1. i 3. časa od 

momenta napajanja mlekom. Telad su bila uznemirena često su legala i brzo ustajala, a pri 

ležanju su pokušavala da zadnjim nogama udaraju o trbušni zid. Pri stajanju je zapaženo 

da je koren repa blago podignut i da životinje zauzimaju položaj kao da defeciraju. Telesna 

temperatura se kretala u okvirima fi zioloških vrednosti. Ova grupa teladi je ispoljila blaže 

oblike enterotoksemije. 

Telad druge grupe, ležala su sa ekstremitetima izbačenim u stranu i sa 

opistotonusom. Beonjače su im bile sivo-plave boje a životinje su izgledale kao oznojene 

ili poprskane sa vodom. Uginuće je nastupilo između 1. i 3. časa. 

Obdukcija je obavljena na terenu na 24 teleta. Nađene su patomorfološke 

promene koje su manje-više karakteristične za anaerobe. Iz prirodnih otvora, prvenstveno 

nosnih, isticala je, tamno crvena, nezgrušana krv. Tanko crevo je bilo tamno-plavo do 

tamno-ljubičasto, sa sluzavim krvavim sadržajem. Debela creva, naročito kolon, bila su 

ispunjena gasom i krvavim sadržajem. Bubrezi su povećani sa petehijama, kapsula se 

lako skida, trošne su konzistencije i izgledaju kao kuvani. Ovakav nalaz je bio prisutan 

kod 60 % obdukovane teladi. Po slezini mogu da se nađu tačkasta krvarenja ali povećanje 

slezine nije karakteristično. Jetra je uvećana, zaobljenih rubova, sa prepunjenim žučnim 

mehurom. Na ostalim organima nije bilo promena. Naši patomorfološki nalazi su se 

poklapali i sa literaturnim podacima (Mc Gavin and James, 2008). 

Na osnovu kliničke slike, patomorfološkog i mikobiološkog nalaza utvrdili smo 

da se radilo o enterotoksemiji prouzrokovanoj Cl. perfrongens tip B. U Srbiji Lalić i sar. 

(1996) u svojim istraživanjima ustanovili su Cl. perfringens u visokom procentu kod 

uginule teladi i karakteristične promene na crevima. Analizom su izolovali Cl. perfrongens 

iz stočne hrane kao i iz okoline u kojoj su boravila telad. Izolovali su Cl. perfringens tip 

A, B, C i D. Karakteristično je da se entertoksemija javlja u perakutnom, akutnom ili 

subakutnom toku. Praksa je pokazala da oboljevaju pre svega dobro utovljena grla pri 

intenzivnoj ishrani u kojoj se nalazi visok procenat azota u obroku, otpaci iz industrije ulja 

melasa, zelena ili koncentrovana hrana (Lalić i sar., 1996). Enterotoksemija teladi nastaje 

kao rezultat razmnožavanja bakterija Cl. perfrngens i intenzivne sinteze i lučenja toksina. 

Cl. perfringens tip B i C proizvode β toksin koji ima osobinu da povećava propustljivost 

kapilara, povećava krvni pritisak i usporava rad srca (English, 1966; McDonel, 1986). 

Defi cit tripisina kod mladih životinja koji razgrađuje β toksin pogoduje razvoju nekrotičnog 

207

208 


enteritisa (Smith, 2009). U literaturi su već opisani slučajevi da kod zdravih životinja 

može da nastane umnožavanje bakterija iz razloga što se hrane kontaminiranom stočnom 

hranom, prekomernom količinom zrnastih hraniva, belančevinama i mlekom, usled nagle 

promene hrane, neadekvatnog odnosa kalcijuma i fosfora, nedostatka proteolitičkih 

enzima u crevima, niske tempearature i povećane vlažnosti životne sredine (Nilo, 1980; 

1998; Glenn, 1996; Andrews et al., 2006; Radostits et al., 2007). U toku lečenja obolele 

teladi primenjivne su dve terapije (tabela 1). U modelu terapiji “A” koristili smo Cefaxil, 

fi ziološki rastvor 500 ml, Catosal, vitamin C, i 50 % glukozu. U modelu terapije “B” 

koristili smo 500 ml Buscopan, Enrocin S 10% i Enrofl oxacin rastvor 5 ml. Terapiji po 

modelu “A” podvrgnuto je ukupno 20 teladi a uginulo je 12 teladi, dok je terapija po 

modelu “B” sprovedena na 34 teleta od kojih je ugunulo 5 životinja. Sedam životinja 

nije terapirano i one su sve uginule. Uspešnost terapije po modelu “A” je iznosila 40 %, 

a uspešnost terapije po modelu “B” je iznosila 85,30 %. Telad koja su preživela dobijala 

su po prestanku terapije u narednih 3 do 5 dana po dve kafene kašičice enterfermenta u 

mleko. 

Tab. 1. Prikaz uspešnosti terapije po modelu “A” i modelu “B” 

Study of succcessful therapy with model “A “ and “B” 

Model 

Model 

A 

B 

Terapija 

Therapy 

Cefaxil, Fiziološki rastvor (500 ml) Catosal, 

Vitamin C, 50% glukoza 

Buscopan (500 ml), Enrocin S (10%), 

Enrofl oxacin (5 ml) 

Broj teladi (oblelo/uginulo) 

Number of calves (Diseased/ 

Died) 

% mortaliteta 

% of mortality 

20/12 40 

34/5 85,30 

Statističkom analizom ustanovljeno je da postoji statistički značajna razlika 

(p0,05). Takođe, 

statističkom analizom ustanovljena je značajna razlika (p0,05) (tabela 2, grafi kon1).


Tab. 2. Odnos obolelih i uginulih teladi po mesecima u toku jedne kalendarske godine 

Relation among ill calves and dead claves per month 

Mesec 

Month 

Januar 

January 

Februar 

February 

Mart 

March 

April 

April 

Maj 

May 

Juni 

June 

Juli 

July 

Avgust 

August 

Septembar 

September 

Oktobar 

October 

Novembar 

November 

Decembar 

December 

UKUPNO 

Total 

PROSEK 

Average 

Broj 

teladi 

Number 

of calves 

Broj 

obolele 

teladi 

Number of 

diseased 

calves 

% obolele 

teladi u 

odnosu na 

broj teladi 

% of 

diseased 

calves 

coparing to 

total number 

Broj 

uginule 

teladi 

Number 

of died 

calves 

% uginulih 

u odnosu na 

broj obolelih 

teladi 

% of died 

calves 

comparing 

to number of 

diseased calves 

% uginulih 

u odnosu na 

broj teladi 

% of died 

calves 

comparing 

tototal number 

413 7 1,69 1 14,28 0,24 

- - - - - - 

412 6 1,45 2 33,33 0,48 

396 2 0,50 1 50,0 0,25 

399 5 1,25 2 40,0 0,50 

- - - - - - 

- - - - - - 

- - - - - - 

462 7 1,51 6 85,71 1,29 

421 14 3,32 6 42,85 1,42 

400 9 2,25 2 22,22 0,50 

389 11 2,82 4 36,36 1,02 

3292 61 - 24 - - 

411,5 7,625 1,85 3 40,59375 0,7125 

Graf. 1. Prikaz obolele i uginule teladi 

Ill calves and dead calves 

209

210 


Tab. 3. Odnos između polova obolelih i uginulih teladi 

Relations among gender ill calves and dead calves 

Mesec 

Month 

Januar 

January 

Februar 

February 

Mart 

March 

April 

April 

Maj 

May 

Juni 

June 

Juli 

July 

Avgust 

August 

Septembar 

September 

Oktobar 

October 

Novembar 

November 

Decembar 

December 

UKUPNO 

Total 

PROSEK 

Average 

Broj 

obolele 

teladi 

Nuber of 

diseased 

calves 

Obolela muška telad 

Diseased male calves 

Broj 

Number 

% 

Number 

Obolela ženska 

telad 

Diseased female 

calves 

Broj % 

Broj 

uginule 

teladi 

Number 

of died 

calves 

Uginulo muške teladi 

Died male calves 

Broj 

Number 

% 

Number 

Uginulo ženske 

teladi 

Died female 

calves 

Broj % 

7 5 71,42 2 28,57 1 - - 1 100,0 

- - - - - - - - - - 

6 4 66,66 2 33,33 2 2 100,0 - - 

2 1 50,00 1 50,00 1 1 100,0 

5 3 60,00 2 40,00 2 2 100,0 - - 

- - - - - - - - - - 

- - - - - - - - - - 

- - - - - - - - - - 

7 3 42,85 4 57,15 6 3 50,00 3 50,00 

14 7 50,00 7 50,00 6 5 83,30 1 16,66 

9 14 44,44 5 55,55 2 - - 2 100,0 

11 7 63,63 4 36,36 4 3 75,00 1 25,00 

61 44 27 24 16 8 

7,625 5,5 56,125 3,375 43,87 3 2,67 84,77 1,6 58,332 

Graf. 2. Uporedni prikaz obolele muške i ženske teladi 

Comparative desacription among male ill calves and female ill calves


Graf. 3. Uporedni prikaz uginule muške i ženske teladi 

Comparative description dead male calves and female calves 

Tab. 4.Starost uginule i obolele teladi 

Dead calves and ill calves old in days 

Mesec 

Month 

Januar 

January 

Februar 

February 

Mart 

March 

April 

April 

Maj 

May 

Juni 

June 

Juli 

July 

Avgust 

August 

Septembar 

September 

Oktobar 

October 

Novembar 

November 

Decembar 

December 

Starost obolele teladi u danima 

Age of diseased calves, days 

Starost uginule teladi u danima 

Age of died calves, days 

81 85 

- - 

80 103 

71 79 

62 51 

- - 

- - 

- - 

71 77 

63 58 

64 78 

81 87 

Izračunavanjem deskriptivnih statističkih parametara obolele i uginule teladi 

ustanovili smo da je prosečna starost obolele teladi na ispitivanoj farmi bila 71,63 ± 8,21 

dan, a prosečna starost uginule teladi bila je 77,25 ± 16,39. Ovo ukazuje da je prosečno, 

211

212 


terapija i lečenje obolele teladi trajalo oko šest dana. Koefi cijent varijacije kod uginule 

teladi je skoro dva puta veći nego kod obolele, što ukazuje na veću varijabilnost vremena 

lečenja obolele teladi. (tabela 5 i grafi kon 4). 

Tab. 5. Deskriptivni statistički parametri obolele i uginule teladi 

Description statisic parameters ill and dead calves 

Obolela telad 

Diseased calves 

Uginula telad 

Died calves 

X SD Sx 

Minimum 

Minimum 

Maksimum 

Maximum 

71,63 8,21 2,90 62 81 11,46 

77,25 16,39 5,796 51 103 21,22 

Graf. 4. Uporedni prikaz obolele i uginule muške i ženske teladi 

Comparative description ill calves and dead calves 

Zaključak 

Profi laktičke mere koje su preporučene sprovedene su na taj način što je 

u svakom boksu bio adekvatan broj teladi, pojačane su higijenske mere uvođenjem 

adekvatnih sredstava za dezinfekciju. U ispitivanom slučaju kao dezinfekciono sredstvo 

izbora je bio Spartal 100. Preventivno je kod svih teladi uzrasta od 60 dana aplikovan 

vitamin C. Preporučili smo obaveznu edukaciju osoblja na farmi i nihovo upoznavanje 

sa problematikom ovog oboljenja. Osnovna profi laktička mera koja se predlaže jeste 

vakcinacija zapata specifi čnom vakcinom, koja kao imunogen ne samo da sadrži 

inaktivisanu kulturu Cl. prefringens, već i inaktivisani toksin (toksoid). U slučaju da se 

vakcinišu krave između 3. i 2. nedelje pred teljenje, zaštita se prenosi kolostrumom na 

podmladak. Takva zaštita traje između 3 i 5 nedelja (Troxel et al., 1997; Nicholson, 1997). 

CV

Literatura 


1. Andrews, A.H., Blowey, R.W., Boyd, H., Eddy, R.G. (2006): Bovine medicine Disease 

and Husbandry of Cattle. Bleckwell Publishing. 

2. McGavin, D., James, F.Z. (2008): Specijalna veterinarska patologija prema četvrtom 

američkom izdanju, Stanek. 

3. English, J.E. (1966): Field experience with Clostridium enterotoxaemia in young 

animals. J. Am. Vet. Med. Assoc. 149, 1656-1670. 

4. Forenbacher, S. (1983): Klinička patologija probave i mjene tvari domaćih životinja 

svezak I/2.JAZU, Zagreb. 

5. Songer, G.J. (1996): Clostridial enteritic disease of domestic animals. Clinical 

Microbiology Reviews, p. 216-234. 

6. Lalić, B., Pelagić-Radanov, V., Katrinka, M., Suvajdžić, Lj., Boboš, S., Orlić, D., 

Gagrčin, M., Vidić, B. (1996): Značaj Cl. perfringens-a u etiologiji toksi-infekcija 

kod domaćih životinja. Veterinarski Glasnik, vol. 50, 7-8, 523-532. 

7. McDonel, J.L. (1986): Clostridium perfringens toxins (type A, B, C, D and E). 

Pharmacology and Terapy, 10: 617-655. 

8. Nilo, L. (1980): Clostridium perfringens in animal disease: A review of current 

knowledge. Can. Vet. J. p. 141-148. 

9. Nilo, L. (1998): Clostridium perfringens Type C Enetrotoxemia Can. Vet. J. p. 658- 

664. 

10. Nicholson, I. (1997): Clostridial vactination, effi cacy on stimulating and maintaining 

an immune response in beef cows and calves, J.Anim Sci, p.19-25. 

11. Smith, P.B. (2009): Large Animal Internal medicine, četvrto izdanje, Mosby, 

Elsevier. 

12. Radostits, O., Gay, C., Hinchcliff, K., Constable, P. (2007): Vetererinary medicine. 

13. 

A textbook of the diseases of cattle, horses, sheep, pigs, and goats. 10 th edition. 

Saunders Elsevier. 

Troxel, T.R., Burke, G.L., Walence, W.T., Keaton, L.W., McPeake, S.R., Smith, D. 

Nicholson, I. (1997): Clostridial vactination, effi cacy on stimulating and maintaining 

an immune response in beef cows and calves, J. Anim Sci, p. 19-25. 

213

214 


UDC: 636.2+616.34-002+636.224/.283 


ENTEROTOXEMIA CAUSED BY CLOSTRIDIUM 

PERFRINGENS TYPE B IN CALVES FROM DAIRY COWS 

Summary 

J. Bojkovski, M. Valčić, M. Mirilović, B. Stanković ∗ 

Clostridium perfringens is the most important cause of clostridial enertitic 

disease in calves. During one calendar year at one dairy farm we isolated Closridium 

perfringens type B from calves during suckling period. Purpose of our research was to 

fi nd the most appropriate therapy for that particular farm. It has been found statistically 

signifi cant diffences (p0,01) were 

observed as far as season was concerned. In the outumn/winter season incidence 47 sick 

calves were observed in comparison with spring/summer season when 14 animals became 

sick. It has not been found statisical signifi cant difference (p>0,05) among two groups as 

far as mortality was concerned. Average age of the animals with symptoms were 71,63 ± 

8,21 dayes. Average age for fatal cases were 71,63 ± 8,21 dayes. Average duration of the 

therapy was 6 dayes. 

Key words: Cl .perfi rngens type B, calves dairy cows. 

∗ Jovan Bojkovski, Prof. Ph.D., Miroslav Valčić, Ph.D., Milorad Mirilović, Ph.D., Faculty of Veterinary 

Medicine, Belgrade; Branislav Stanković, M.Sc., Faculty of Agriculture, Zemun- Belgrade. 




GENERALNI SPOZORI 

XXIII SAVETOVANJA 

AGRONOMA, VETERINARA I TEHNOLOGA 

PKB KORPORACIJA A.D., Beograd 

PKB INSHRA A.D., Beograd 

EKO-LAB. DOO, Beograd 

IMLEK A.D., Beograd 

BASF, SRBIJA DOO, Beograd 

KOMERCSERVIS -Vojvodina, Subotica 

SELSEM, Beograd 

BV KOMERC, Novi Sad 

Du PONT SRB DOO, Beograd 

VST-TREND, Novi Sad 

AGROUNIK, Beograd 

BAYER, Beograd 

215

216 



217

218 



219

220 



221

222 



223

CIP – Katalogizacija u publikaciji 

Narodna biblioteka Srbije, Beograd 

63 

224 


ZBORNIK naučnih radova/ glavni i 

odgovorni urednik Radmila Beskorovajni. –Vol. 15, 

br. 3-4 (2009) – Padinska Skela: 

Institut PKB Ageoekonomik, 2009- (Beograd: Grafi prof). -24 cm 

ISSN 0354- 1320 = Zbornik naučnih radova – 

Institut PKB Agroekonomik 

COBISS. SR- ID 105536775

Zbornik naučnih radova 2009 vol_15_3-4 - PKB agroekonomik ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?