Sport Wyczynowy nr 3 - 2009 (5151kB) - Centralny Ośrodek Sportu

1. 

Kryzys finansowy a sport, ta relacja interesuje nas nie tyle w wymiarze 

globalnym, co lokalnym, krajowym. W poprzednim numerze ledwie zarysowaliśmy 

problemy, jakie kryzys finansowy może wywołać. Minął kwartał i jesteśmy 

w lepszych nastrojach. Oficjalne komunikaty głoszą, że polska gospodarka, na tle 

innych państw europejskich, prezentuje się najkorzystniej. Nic tylko się cieszyć. 

Co do przyczyn takiego rozwoju sytuacji, to specjaliści, których co nie miara, 

podają różne wyjaśnienia. Podobnie gdy chodzi o perspektywy; nie wiemy na 

pewno, czy najgorsze mamy za sobą i możemy spać spokojnie. Eksperci mają 

na ten temat zdania podzielone, a niektórzy wciąż rysują czarne scenariusze. 

W takiej sytuacji jedyną rozsądną postawą jest zachować spokój – nie panikować, 

ani nie ogłaszać zwycięskiego końca w walce z kryzysem. Jeśli potwierdzi 

się opinia, że najgorsze za nami – będziemy się z tego cieszyć, bo oznaczać to 

będzie, iż udało się przejść ten okres dość małym kosztem, chociaż z budżetu, 

z działu sport, środków w imię oszczędności, trzeba było ująć. Ile i jaki był 

wskaźnik procentowy, Czytelnik może dowiedzieć się z rubryki – „W parlamencie 

o sporcie” na stronie 192. 

2. 

W tej sytuacji resort występuje z inicjatywą, którą sekretarz stanu Adam Giersz 

nazwał nową filozofią przygotowań olimpijskich. Z grubsza biorąc chodzi o to, 

żeby związkom sportowym, uczestniczącym we przygotowaniach do igrzysk olimpijskich, 

nie przydzielać subwencji w wysokościach ujętych globalnie, jak było 

dotychczas, a związki same będą wiedziały, kogo do tej grupy powołać i jak 

szkolenie poprowadzić, ale – podwyższając kryteria kwalifikacyjne – zapewnić 

środki finansowe na szkolenie tym zawodnikom, którzy – aktualnie i w perspektywie 

startu na Igrzyskach w Londynie (sprawa przygotowań do Igrzysk Zimowych 

w Vancouver jest prostsza) – mają realne szanse walki o medale. 

Jak było do przewidzenia, wybucha spór o kryteria. Zdaniem strony związkowej 

są one zbyt wysokie, co może grozić, iż część młodszych zawodników, 

„Sport Wyczynowy” 2009, nr 3/531 

A posteriori 

1

2 A posteriori 

A posteriori 

3 

dzisiaj nie spełniających tych wymagań i pozbawionych wsparcia finansowego, 

może nie trafić na arenę olimpijską. Odbędzie się to ze stratą dla nich samych 

i reprezentacji, gdyż wskutek tego obniży się jej potencjał i szanse wywalczenia 

wysokiej pozycji się zmniejszą. 

Problem jest trudny i należy chyba, obok kryteriów podstawowych, sporządzić 

kryteria dodatkowe. Uczynić to powinno grono specjalistów nie uwikłanych 

w bieżącą politykę na linii resort – związki sportowe. Ale uwzględniając sytuację 

bieżącą, zasobność budżetu państwa oraz dotychczasowe przyzwyczajenia i sposób 

działania większości środowiska sportu – zawodników, trenerów, działaczy 

(wszyscy utyskują na brak pieniędzy), ta inicjatywa resortu, w założeniu, wydaje 

się racjonalna. 

Zapewne to niestosowane, ale takie jest życie, taka prawda – medal olimpijski 

ma także swój wymiar finansowy. Niektóre państwa medale olimpijskie zdobywają 

niższym kosztem, niż my. 

3. 

W pracy Michała Lenartowicza, opartej na wynikach badań socjologicznych 

przeprowadzonych wśród zawodników i trenerów dyscyplin olimpijskich, wątek 

„niedofinansowania sportu” jest oczywiście obecny. Przy tym każda z grup 

uważa, że to ona jest pokrzywdzona, że to jej należy się więcej pieniędzy, że to 

ona powinna decydować o rozdziale środków itd. 

Należy wystrzegać się formułowania łatwych uogólnień, gdyż można kogoś 

skrzywdzić, ale nikt nie zaprzeczy, że rentierstwo, w rozumieniu życia w dobrych 

warunkach bez starań o wyższe osiągnięcia, bez walki o zajęcie wyższej pozycji, 

jest w sporcie patologią. Z natury sport jest terenem walki. Postawy rentierskie, 

jeśli występują zbiorowo, powodują zamulenie systemu, staje się on nieekonomiczny. 

I jeszcze jedna uwaga – pieniądze nie decydują o wszystkim. 

4. 

Dowodzą tego przebieg i wyniki naszej reprezentacji piłkarskiej w eliminacjach 

do mistrzostw świata, poziom rozgrywek ekstraklasy i pierwszej ligi. Klęskę 

reprezentacji piłkarskiej należy postrzegać jako fragment większej całości. Czy 

dojdzie do rzetelnej, gruntownej, analizy tej specyficznej rzeczywistości, nazywanej 

„polską piłką”? Dlaczego nasze przedsiębiorstwa piłkarskie, pracując pełną parą 

i w warunkach, o jakich inni sportowcy mogą tylko marzyć, wytwarzają produkt 

tak marnej jakości? 

5. 

Jakąś cząstkę winy ponosi zapewne kadra szkoleniowców. Jak większość niedouczona. 

Ale też, trzeba o tym pamiętać, pracująca pod stałą, bieżącą presją 

wyniku. Właściciele drużyn i kibice nie byliby sobą, gdyby nie uważali, że ich 

zespół powinien wygrywać w każdym meczu. 

Ze wspomnianej ankiety przeprowadzonej przez Lenartowicza, a konkretnie 

z wypowiedzi trenerów wynika, że bardzo cierpią oni z powodu niestabilności 

zatrudnienia. W odpowiedzi dowiadują się, że to cecha zawodu, o ocenie pracy 

w pierwszym rzędzie rozstrzyga wynik. Uczciwość wymaga jednak, by zaznaczyć, 

iż jest on warunkowany szeregiem czynników i wszystkie trzeba wziąć pod uwagę. 

Właściciel klubu piłkarskiego, który co miesiąc wymienia trenerów, na sukces 

swojej drużyny raczej liczyć nie powinien. Trzeba się dobrze zastanowić przy 

podejmowaniu pierwszej decyzji o zatrudnieniu szkoleniowca. 

6. 

Ciekawy fragment badań Lenartowicza dotyczy opinii, wyrażanych przez zawodników 

o swoich trenerach: wspominali o ich (trenerów) nie zawsze najwyższych 

kompetencjach (pojawiały się postulaty zmiany trenerów). O tyle ważne 

są to opinie, że dotyczą trenerów dyscyplin olimpijskich, a więc tej grupy, którą 

chciałoby się określać mianem elita. 

7. 

Rejestracja meczów piłkarskich – przebiegu gry, a następnie jej analizy prowadzone 

dla oceny skuteczności działań zawodników, formacji i całych zespołów, 

bardzo się upowszechniły. Pozwalają one coraz lepiej opisać grę w najlepszym 

wydaniu. Wyniki takich analiz, co jest zajęciem osób parających się teorią 

i metodyką treningu, można następnie odnosić do modeli, porównywać, na ile 

odbiegają od wzorca gry idealnej, uznawanej za nowoczesną i skuteczną itd., 

itd. Przykładem takiego podejścia i postępowania jest opracowanie Roberta 

Śliwowskiego, Mikołaja Laska i Andrzeja Wieczorka, w którym analizie poddane 

zostały działania drużyn Hiszpanii i Niemiec w finałowym meczu o mistrzostwo 

Europy w 2008 roku. Okazuje się, że pragnąc otrzymać rzetelną odpowiedź na 

pytanie: dlaczego wygrała drużyna Hiszpanii – nie wystarczy posłużyć się jednym 

czy dwoma wskaźnikami. Trzeba zejść niżej, dotrzeć do głębszych warstw 

struktury gry. Co więcej zbadać zależności, jakie występują pomiędzy wskaźnikami 

charakteryzującymi grę. Mimo tych wysiłków gra w piłkę nożną broni 

się skutecznie nie pozwalając odsłonić wszystkich swych tajemnic. Zdarza się 

bowiem, że wskaźniki mówią o wyraźnej przewadze jednego zespołu, a wygrywa 

drużyna przeciwna. Ta gra bywa bowiem „niesprawiedliwa”. 

Ze szkoleniowego punktu widzenia najważniejsze jest, by wiedzieć – jakie 

wymagania stawia ona zawodnikom, formacjom i zespołowi pod względem 

dyspozycji psychofizycznych, technicznych i taktycznych. Dopiero spełnienie ich 

wszystkich w kompleksie przez zawodników rywalizujących drużyn może stanowić 

zapowiedź, że mecz będzie atrakcyjnym popisem kunsztu piłkarskiego, a wynik 

do końca niewiadomą.

4 A posteriori 

A posteriori 

5 

8. 

Taper (tapering), termin z zakresu teorii treningu, dla którego do tej pory nie 

ma dobrego polskiego odpowiednika, wiąże się z postępowaniem w ostatniej, 

przedstartowej fazie treningu i ma na celu uzyskanie dodatkowego efektu w postaci 

poprawy dyspozycji startowej i osiągnięcia możliwie najwyższego wyniku. 

O korzyściach taperingu pierwsi przekonali się biegacze długodystansowcy. 

Próbowano, jak to w praktyce, posługując się metodą prób i błędów, uzyskać 

odpowiedzi na kilka podstawowych pytań: jaki model taperingu jest najbardziej 

skuteczny, tzn. jaki charakter zmian obciążeń treningowych oraz operowanie 

jakimi wskaźnikami obciążenia (objętość, intensywność, czas, rodzaj) przynosi 

najlepsze efekty. Na niektóre pytania poszukuje odpowiedzi nauka, początek 

ich badania przypada na lata 90. W większości powadzone są w sportach indywidualnych 

o charakterze wytrzymałościowym. Tu jest dużo łatwiej uchwycić 

zależności pomiędzy wielkościami środków treningowych, składających się na 

obciążenia treningowe, a reakcją fizjologiczną organizmu zawodnika i wynikiem. 

Na swoją kolej czekają zespołowe gry sportowe, sporty walki i inne. Nie ulega 

wątpliwości, że również w ich treningu tapering powinien mieć miejsce. Z tym, 

że posługiwanie się nim przez trenera jest bardziej sztuką niż wiedzą. 

9. 

Zwykle zadaniem, jakie stawiają sobie socjologowie, jest opis i objaśnianie 

zjawisk społecznych. Ale można pójść krok dalej i z analiz starać się przewidywać 

kierunki rozwoju tych zjawisk. Tak postąpił Zbigniew Dziubiński, który 

w eseju „Olimpizm i nowoczesność”, oprócz analizy historycznej i opisu stanu 

sportu/olimpizmu w społeczeństwie nowoczesnym, wysuwa prognozy – jaki będzie 

sport w okresie postnowoczesnym. Korzystając z przemyśleń Ralfa Dahrendorfa 

stwierdza: „w przyszłości akcent w sporcie zostanie przeniesiony do sfery 

usług. Będzie to oznaczało przesuwanie struktury wytwarzania i zatrudnienia...”. 

Dziubiński przewiduje, że sport w „społeczeństwie informatycznym” będzie 

odgrywał coraz większą rolę jako widowisko. Żeby tylko jakość tych widowisk 

była odpowiednia, bo dzisiaj z niektórymi jest pewien kłopot. 

Rola sportu, Dziubiński potwierdza wcześniejsze przewidywania, będzie rosła 

w związku ze zmieniającą się pozycją pracy w życiu człowieka i zwiększającą 

się ilością czasu wolnego oraz możliwościami samorealizacji. 

No cóż, w tym obrazie przyszłości sport może nieco ogranicza swoje funkcje, nie 

jest degradowany, ani tym bardziej nie znika z rzeczywistości społecznej. Chciałbym 

zahaczyć odrobinę o życie w postnowoczesnym świecie, z ciekawości, ale wątpię, 

bym doczekał. Nie jestem też pewien, że świat będą omijały rozmaite kryzysy, 

z ekonomicznymi na czele, a wówczas ludzie będą się troszczyć mniej o rozrywkę, 

a bardziej o byt. Ale może wszystko potoczy się ku szczęśliwej przyszłości. 

10. 

Ile kosztuje życie młodego sportowca? Życie człowieka jest bezcenne! Ale 

w dzisiejszym realnym świecie wszystko można sprowadzić do wymiernej liczby, 

wartości. Oto przykład. Autorzy prezentowanej w tym numerze pracy na temat 

nagłych zgonów sercowych wśród sportowców ujawniają, że poszerzenie diagnostyki 

kardiologicznej o badanie ECHO serca zwiększyłoby wykrywalność 

patologii serca o kilka procent. To może oznaczać, że o taki procent zmniejszyłoby 

się ryzyko nagłej śmierci w grupie młodych sportowców. Ale poszerzenie diagnostyki 

kosztuje. To właśnie ze względu na koszty przyjęto, w Stanach i w Europie, 

model diagnostyki kardiologicznej o węższym zakresie. Tylko Włosi wyłamali się 

z tego ograniczenia. I chwała im za to. 

11. 

Szokujące, zaskakująco liczne, rekordy, w jakie obfitowały tegoroczne Mistrzostwa 

Świata w pływaniu, tym bardziej potrzebują wyjaśnień, gdyż odbywały 

się w rok po igrzyskach olimpijskich i, zgodnie z dotychczasowym zwyczajem, 

powinny być ulgowe. W rozmowie z Ryszardem Karpińskim skupiliśmy uwagę 

na roli, jaką w tym przypadku mogły odegrać stroje pływackie nowej generacji. 

Panuje opinia, że tak istotnie zmieniają one warunki poruszania się pływaka 

w wodzie, że wynik jest w większym stopniu ich zasługą niż efektem poprawy 

dyspozycji pływaka. Ta kwestia, w szerszym widziana wymiarze, dotyczy relacji 

i wpływu nowoczesnej techniki i technologii na sport. Muszą gdzieś być wytyczone 

granice, bo inaczej ciężar rywalizacji przeniesie się do sfery pozasportowej. 

Wówczas zawody staną się rywalizacją producentów rozmaitego sprzętu 

i urządzeń, a nie sportowców. Należy liczyć się z tym, że firmy dołożą wszelkich 

starań, użyją wszelkich środków, aby zdobyć rynek i uzyskać wpływ, a jeszcze 

lepiej – wziąć pod kontrolę decyzje sportowych władz federacji. W tej sytuacji 

działalność czysto sportowa, szkoleniowa schodzić musi na dalszy plan. Czy jest 

to zdrowa sytuacja? – Bardzo wątpię.

6 Temat miesiąca 

7 

Temat miesiąca 


Kształcenie i dokształcanie 

specjalistów sportu 

Sport jest specyficzną dziedziną ludzkiej działalności, wyraża się uczestnictwem 

w procesie doskonalenia fizycznego i nabywania specjalnych umiejętności, 

po to, by je wykorzystać w warunkach współzawodnictwa. Sport występuje 

w formie zorganizowanej, tworząc wieloelementowy, wielopoziomowy 

system. Jedną z istotniejszych ról w tym systemie pełnią specjaliści kierujący 

procesem doskonalenia sportowego swoich podopiecznych – trenerzy. 

Sport posiada wymiar społeczny (kulturowo-wychowawczy), a także gospodarczy 

(przemysł sportowy to dziś odrębna, wysoko specjalistyczna gałąź 

gospodarki, w niektórych państwach w stopniu zauważalnym uzupełnia 

dochód narodowy). 

Sport jest obszarem zatrudnienia pracowników o bardzo różnorodnych 

specjalnościach i wysokich kwalifikacjach. 

Efektywność działania systemu sportu, bo trzeba go rozpatrywać jako układ 

elementów, ułożonych wewnętrznie według określonego porządku, zależy, 

w pierwszym rzędzie, od jakości tych elementów. Jednym z podstawowych 

są kadry specjalistów. 

Cechą immanentną sportu, sprowadzając jego znaczenie do walki o najwyższe 

osiągnięcia, jest rozwój. Sport z natury i wewnętrznej potrzeby 

musi się rozwijać. Dlatego się zmienia. Widać ten proces najwyraźniej 

w postępie wyników, sportowych rekordów, ale przybywa także nowych 

form rywalizacji sportowej, pomiędzy dyscyplinami sportowymi toczy się 

walka o popularność. 

Sport ma wymiar globalny, rywalizacja sportowa odbywa się na forum międzynarodowym. 

W ramach tego systemu dokonuje się też ocena wartości 

osiągnięć sportowych jednostek, zespołów, reprezentacji krajowych. Ta 

sportowa konfrontacja wymaga ze strony krajowych systemów sportu stałego 

usprawniania, doskonalenia. Kto tego nie czyni lub nie potrafi – odpada 

z rywalizacji, spada na dalsze miejsca w klasyfikacjach. 

Ze względów, o których była mowa wyżej, zatrudnienie w sporcie, w coraz 

szerszym zakresie, znajdują wykształceni na „sportowych uczelniach” 

specjaliści. Uczelnie te zmieniają (jedne szybciej, inne wolniej) swój profil, 

wyodrębniają się nowe kierunki studiów. Obok tradycyjnego wychowania 

fizycznego – sport, rekreacja, turystyka, rehabilitacja. Uczelnie nie 

kształcą, jak kiedyś, tylko na potrzeby szkolnictwa, tym bardziej, że niegdysiejsi 

absolwenci, nauczyciele wychowania fizycznego nie są w stanie 

podjąć i skutecznie wypełnić tych zadań, jakich wymaga dzisiaj praca 

w sporcie. 

Zmiana profilu uczelni nie jest prostym zabiegiem formalnym. Wymaga, po 

pierwsze, dostosowania programu nauczania do potrzeb sportu (bieżących 

i przewidywanych) oraz kadry naukowo-dydaktyczniej. 

Te programy muszą być nowoczesne w tym sensie, że opierać się powinny 

na dzisiejszej wiedzy naukowej o sporcie. Jest ona na tyle bogata i ugruntowana, 

że pozwala w coraz większym stopniu w sposób racjonalny i skuteczny 

rozwiązywać zasadnicze problemy treningu sportowego. 

Ta wiedza powinna być gromadzona, przechowywana, systematyzowana, 

uzupełniana i upowszechniana przez uczelnie. Do tego potrzeba kompetentnych 

pracowników naukowo-dydaktycznych. Proces ich kształcenia, 

dojrzewania i rozwoju jest z natury dość wolny. Niezmiernie ważną rolę 

odgrywają w nim kryteria oceny jakości; jeśli są miękkie, efekt, wiadomo, 

będzie mierny; tytuły nie zastąpią wiedzy i mądrości. 

Trener, zwłaszcza ten, który prowadzi szkolenie na wysokim poziomie, 

musi być przygotowany do współpracy z innymi specjalistami. Jego pracę 

cechować powinna innowacyjność. Problemy, jakie niesie sport, trening

8 Temat miesiąca 


9 

sportowy, są niby stale te same, ale nie takie same. Tylko specjalista dobrze 

wykształcony, o szerokich horyzontach, wyzbyty myślenia schematycznego, 

zdolny jest do ich podejmowania i rozwiązywania z powodzeniem, we 

współpracy z innymi. 

Wiedza sportowa rozszerza się w szybkim tempie, przybywa nowych informacji, 

dzięki aktywności ośrodków badawczych, funduszom kierowanym 

na ten cel oraz, co świadczy o rozwoju nauki jako takiej, zastosowaniu 

nowoczesnych instrumentów badawczych. Dzięki temu pogłębia się rozumienie 

mechanizmów wielu zjawisk leżących u podstaw działalności 

sportowej. 

Pewna część zgromadzonej dotąd wiedzy zestarzała się, niektóre teorie 

trzeba zarzucić, gdyż nie wytrzymały próby czasu i nowych dowodów naukowych. 

Ale wystarczająco dużo pozostaje takiej wiedzy, która może stanowić 

solidny fundament przy rozwiązywaniu problemów sportu. 

Jak każdy inny specjalista, trener musi swą wiedzę uzupełniać, uaktualniać. 

Doświadczenie, jakie zdobywa w pracy, jest cenne, ale w wielu przypadkach 

nie wystarcza. Problem dokształcania jest więc równie ważny jak problem 

kształcenia specjalistów sportowych. 

Opinie na temat poziomu naszych specjalistów sportowych, przeciętnie 

biorąc, są dość zgodne i nie najlepsze, ale do tych ocen należy podchodzić 

w sposób rozważny; nie popadać w zbyt łatwe uogólnienia. Nie brakuje 

bowiem przykładów wysokich, najwyższych osiągnięć, na jakie zdobywają 

się trenowani przez naszych, polskich, trenerów ich podopieczni. Patrząc 

na całą zbiorowość szkoleniowców trzeba uczciwie stwierdzić, że poprawa 

ich jakości jest pilną potrzebą. A to oznacza poprawę zarówno kształcenia, 

jak i dokształcania. 

W ramach istniejących regulacji prawnych na rynku edukacyjnym działają 

różne podmioty, szkoły państwowe i uczelnie społeczne. Oferta studiów jest 

szeroka, dzięki czemu dostęp do zdobycia wykształcenia jest, jak nigdy dotąd, 

łatwy. Ci, którym warunki nie pozwalają na podjęcie studiów dziennych, 

mogą z powodzeniem, kontynuować je w trybie zaocznym. 

Absolwent studiów I stopnia – czytamy w informacji jednej z uczelni – otrzymuje 

tytuł zawodowy licencjata. Absolwent posiada ogólną wiedzę interdyscyplinarną 

z zakresu nauk społecznych, biologicznych i ekonomicznych. 

Posiada umiejętność projektowania, realizowania i kontrolowania procesu 

trenowania sportowca i zarządzania organizacją sportową. 

Wspaniale! Czegóż więcej trzeba?! Tym bardziej, że ten absolwent jest jakby 

niepełnym absolwentem, czeka go jeszcze rozszerzenie wiedzy i umiejętności 

na studiach magisterskich. A zatem, w czym problem? W rozbieżności 

ocen co do jakości kształcenia. 

Naszym zdaniem, powtórzmy to raz jeszcze, istnieje wyraźna potrzeba 

poprawy jakości naszych specjalistów sportu. 

Trudno oczekiwać, że tę sytuację zmienią szybko i radykalnie jakieś decyzje 

urzędowe. Są to procesy, które wymagają czasu. Ale decyzje są ważne, gdyż 

one uruchamiają te procesy i nadają im właściwy, lub niewłaściwy, kierunek. 

Sprawy mogą potoczyć się w ten sposób, że będziemy musieli poczekać, 

aż zadziałają prawa rynku i zatrudnienie znajdować będą, i piąć się w górę 

po szczeblach kariery zawodowej, ci, którzy ukończyli lepsze szkoły, którzy 

wiedzą i umieją więcej. Zanim to nastąpi, w stosunku do już pracujących 

w sporcie, może jednak warto poprawić ich fachową dyspozycję poprzez 

dokształcanie. Oczywiście pod warunkiem, że to dokształcanie nie będzie 

zabiegiem formalnym, jak to się zdarza obecnie, ale tylko prawdziwym 

wzbogacaniem w wiedzę i umiejętności warsztatowe. Ale tu znowu pytanie 

– jak to zrobić, kto ma to zrobić? 

W wielu krajach wysoką aktywność na tym polu przejawiają organizacje 

sportowe. Przykładów można przytoczyć wiele, choćy taka Coaching Association 

of Canada. 

Reagując na sytuację Ministerstwo Sportu i Turystyki powołało Akademię 

Trenerską (oficjalne otwarcie miało miejsce 9 września). Ta placówka dydaktyczno-szkoleniowa 

funkcjonować będzie w strukturze Instytutu Sportu 

w Warszawie i ma mieć zapewnione wszelkie warunki, by stać się wzorcową. 

Pożyjemy – zobaczymy. Przyszły rok już to pokaże.

10 11 

Fot. PAP/EPA 

„Analiza przypadku”, czyli droga do sukcesu w Mistrzostwach Europy 2009 polskiej 

reprezentacji w siatkówce, jeśli zostanie wykonana fachowo i dogłębnie, może 

posłużyć także innym w budowaniu i osiaganiu wysokich celów. 

Teoria treningu 

Gra piłkarzy światowej klasy dlatego jest tak atrakcyjna i skuteczna, gdyż ich wysokie 

umiejętności specjalne, techniczno-taktyczne, oparte są na solidnej bazie dyspozycji 

fizycznych i psychicznych. Profil wyszkolenia piłkarskiego jest modelowany pod kątem 

wymagań współczesnej gry, poddawanej analizie na podstawie danych pochodzących 

z obserwacji gry najlepszych zespołów. 

Robert Śliwowski, Mikołaj Lasek, Andrzej Wieczorek 

Skuteczność działań 

piłkarzy Niemiec i Hiszpanii 

w meczu finałowym 

o mistrzostwo Europy w 2008 r. 

Proces szkolenia w każdej dziedzinie 

sportu w sposób naturalny dąży 

do racjonalizacji. Zwykle oznacza to 

Robert Śliwowski i Andrzej Wieczorek – Zakład 

Zespołowych Gier Sportowych AWF w Poznaniu, 

Mikołaj Lasek – KKS Lech Poznań S.A. 


„Od wielu lat ustępujemy Europie i światu pod względem poziomu szkolenia. 

Poza brakiem dobrych warunków szkoleniowych, jak w innych krajach, nie 

potrafimy dobrze i szybko odczytać tendencji, jakie pojawiają się w grze najlepszych 

na świecie zespołów i natychmiast uwzględnić tych nowych wymogów 

w programach szkolenia zawodników ligowych i reprezentacyjnych”. 

Prof. Janusz Czerwiński 

zastosowanie nowych środków w miejsce 

dotychczas wykorzystywanych, tak 

aby przygotowanie zawodnika pozwalało 

podnieść skuteczność jego działań 

w grze. Realizacja celów i zadań 

w zespołowej grze sportowej zależy od

12 Robert Śliwowski, Mikołaj Lasek, Andrzej Wieczorek 

Skuteczność działań piłkarzy Niemiec i Hiszpanii w meczu finałowym... 13 

takich czynników, jak – sprawność działania, 

adaptabilność (zdolność szybkiego 

przystosowania się do zmieniających się 

warunków), odpowiedzialność, a także 

od zdolności podejmowania szybkich 

decyzji, niekiedy ryzyka przez jej uczestników. 

Światowa piłka nożna podlega 

procesowi stałej ewolucji, wzrosło tempo 

gry i szybkość przeprowadzanych akcji, 

wciąż ujawniają się nowe rozwiązania 

taktyczne. 

Rola i znaczenie 

działalności indywidualnej 

w grze zespołowej 

Pszczołowski (8) określa działanie 

jako celowe, świadome i dowolne 

zachowanie się ludzkie. Działania 

mogą być różnicowane ze względu 

na liczbę osób, stąd w przypadku gry 

sportowej możemy wyróżnić działania 

indywidualne (jednopodmiotowe) 

i grupowe (wielopodmiotowe). Naglak 

(2) w swojej koncepcji zespołowej gry 

sportowej działania indywidualne traktuje 

jako podstawowe. W ten sposób 

podkreśla potrzebę indywidualizacji 

treningu; trener przygotowuje zawodników 

o różnych uzdolnieniach do gry 

na różnych pozycjach. Proces treningu, 

w którym wszyscy zawodnicy wykonują 

tę samą pracę, w jednakowym 

czasie, z jednakowym natężeniem, jest 

nieprawidłowy. 

Zrozumienie gry zespołowej to 

przede wszystkim poznanie charakteru 

działania pojedynczego zawodnika 

w różnych sytuacjach taktycznych, 

w atakowaniu i w bronieniu. Poziom 

i sposób ich wykonania będzie zależał 

od możliwości zawodnika i warunków 

zewnętrznych. Powszechnie wiadomo, 

że działalność zawodnika podczas gry 

jest procesem, który łączy działalność 

fizyczną z psychiczną i umysłową. 

Tylko gracze o wysokich zdolnościach 

wolicjonalnych, z prawidłową antycypacją 

i postrzeganiem, są zdolni do 

mobilizacji pomimo niekorzystnego 

wyniku. Ich zdolność do koncentracji 

i prawidłowego działania w miarę 

upływu czasu gry nie słabnie, a decyzje 

w dalszym ciągu są przemyślane 

i skuteczne. 

Cel i materiał badań 

Celem badań była ocena działań indywidualnych 

zawodników reprezentacji 

Niemiec i Hiszpanii w meczu finałowym 

Euro 2008 - poprzez udzielenie odpowiedzi 

na następujące pytania: 

— Jaka była aktywność i skuteczność 

działań defensywnych i ofensywnych 

poszczególnych zespołów? 

— Jak wielu zawodników osiągnęło 

„wartość modelową” w działaniach 

defensywnych i ofensywnych? 1 

— W jaki sposób formacje obrony 

i pomocy ukierunkowują swoje 

działania? 

— Czy poprzez analizę skuteczności 

działań ofensywnych i defensywnych, 

indywidualnych i zespołowych, 

w meczach o wysoką stawkę 

można wskazać zespoły elementów 

techniczno-taktycznych, które 

różnią zwycięzców od pokona- 

nych? 

1 Wskaźnik sprawności działania winien być 

bliski wartości „1”. 

Materiał i metoda badawcza 

Do oceny skuteczności działań indywidualnych 

posłużyła obserwacja 

meczu finałowego Mistrzostw Europy 

2008 pomiędzy zespołami Niemiec 

i Hiszpanii. W tym celu wykorzystano 

metodę obserwacji działań graczy w grze 

właściwej, zaproponowaną przez Panfila 

i Bacellę (5), pozytywnie zweryfikowaną 

pod kątem trafności i rzetelności, 

akceptowaną przez Wydział Szkolenia 

Polskiego Związku Piłki Nożnej. 

Przy ocenie skuteczności działania 

indywidualnego (technicznego) wzięto 

pod uwagę działania względnie zależne 

od partnerów (partnerzy nie wpływają 

w sposób bezpośredni, fizyczny na realizację 

celów gry). Ocena gracza dokonywana 

była ze względu na rodzaj i sposób 

realizacji działania ruchowego, a także 

ze względu na cel gry. Sposób realizacji 

oceniano na podstawie wybranych działań 

defensywnych i ofensywnych (takich, 

które według oceny ekspertów najistotniej 

wpływają na przebieg gry): 

Działania defensywne: 

1. Gra ciałem – odpychanie i blokowanie 

przeciwnika (zgodnie z przepisami) 

będącego w posiadaniu piłki lub 

w walce o piłkę. 

2. Wybicie piłki – wybicie piłki przeciwnikowi 

w kontakcie z nim (zgodnie 

z przepisami). 

3. Wyprzedzenie – ubiegnięcie (wyprzedzenie) 

zamiaru przeciwnika, 

który oczekuje na podanie piłki. 

4. Wślizg – wybicie piłki przeciwnikowi 

z jednoczesnym upadkiem na podłoże 

(zgodnie z przepisami). 

Działania ofensywne: 

1. Prowadzenie piłki – przemieszczanie 

piłki nogą (bliski kontakt). 

2. Zwody z piłką, drybling – prowadzenie 

piłki w bliskim kontakcie z 

przeciwnikiem z jednoczesnym wykonywaniem 

ruchów pozorowanych 

w celu wprowadzenia go w błąd. 

3. Uderzenie piłki nogą – czynność 

wykonywana dla przemieszczenia 

piłki lub zdobycia bramki. 

4. Uderzenie piłki głową – czynność 

wykonywana dla przemieszczenia 

piłki lub zdobycia bramki. 

Za skuteczne wykonanie wymienionych 

działań ruchowych uważano 

takie, których skutkiem była realizacja 

Tabela 1 

Ogólna charakterystyka działań 

w meczu finałowym o mistrzostwo 

Europy 2008 – Niemcy-Hiszpania. 

Działanie 

Reprezentacja 

Niemiec Hiszpanii 

Bramki zdobyte 0 1 

Strzały 4 13 

Strzały niecelne 2 5 

Strzały celne 1 7 

Strzały zablokowane 1 1 

Faule 22 19 

Żółte kartki 2 2 

Czerwone kartki 0 0 

Spalone 5 4 

Rzuty rożne 4 7 

Posiadanie piłki (%) 52 48 

Dystans (km) 100,35 99,94 

Liczba podań 

wykonanych 

461 401



Tabela 4 

Ukierunkowanie działań ofensywnych formacji obronnej reprezentacji Hiszpanii. 

Zawodnik Utrzymanie pola Zdobycie pola Tworzenie sytuacji Zdobycie bramki 

Capdevilla 15 2 1 0 

Ramos 14 5 1 0 

Puyol 13 0 0 0 

Marchena 17 4 0 0 

Suma 59 11 2 0 

Ujęcie (%) 81,9 15,3 2,8 0 

Tabela 2 

Ukierunkowanie działań ofensywnych formacji obronnej reprezentacji Niemiec. 


F. Lahm 24 12 0 0 

Metzelder 26 10 0 0 

Mertesacker 30 10 1 0 

Jansen 7 5 1 0 

Friedrich 12 4 0 0 

Suma 99 41 2 0 

Ujęcie (%) 70 29 1 0 

Tabela 3 

Ukierunkowanie działań ofensywnych formacji pomocy reprezentacji Niemiec. 


Schweinsteiger 19 14 2 0 

Ballack 14 5 0 0 

Frings 40 11 0 0 

Podolski 15 11 0 0 

Hitzsperger 15 6 0 0 

Suma 103 47 2 0 

Ujęcie (%) 67,8 30,9 1,3 0 

jednego z celów gry. Kryterium oceny 

była liczba pozytywnych i negatywnych 

działań w realizacji tych celów. 

Ocenę wykonano na podstawie analizy 

zapisu wideo (wielokrotne odtwarzanie). 

Sprawność działania zawodnika 

w grze próbowano określić za pomocą 

wskaźników: aktywności – suma działań 

podejmowanych przez zawodnika, 

skuteczności – suma wszystkich działań 

zakończonych realizacją celów gry, nieskuteczności 

– suma wszystkich działań 

nie zakończonych realizacją celów gry, 

niezawodności – stosunek działań skutecznych 

do wszystkich podejmowanych 

przez gracza, sprawności działania – 

średnia wartość sumy współczynników 

niezawodności dla określonych działań 

(3, 4). 

Na podstawie wskaźników obserwowanych 

działań indywidualnych, zarówno 

defensywnych jak i ofensywnych, 

oceniono każdego zawodnika występującego 

w meczu (tab. 1-5). 

Wyniki badań i dyskusja 

Reprezentacja Niemiec 

Analiza gry defensywnej reprezentacji 

Niemiec (tab. 6) wykazała, 

że ich skuteczność kształtowała się na 

zmiennym poziomie, średnia wartość 

Ws dla całego zespołu wyniosła – 0,38. 

Niektórzy zawodnicy uzyskali bardzo 

wysokie wartości, sięgające od 0,83 do 

1,0 pkt., skuteczność działań obronnych 

innych graczy była zbliżona do zera (za- 

Tabela 5 

Ukierunkowanie działań ofensywnych formacji pomocy reprezentacji Hiszpanii. 


Silva 9 15 1 0 

Xavi 50 12 6 0 

Fabregas 13 9 1 0 

Senna 25 11 0 0 

Cazorla 8 5 3 0 

Iniesta 11 11 5 0 

X. Alonso 7 4 1 0 

Suma 123 67 17 0 

Ujęcie (%) 59,4 32,4 8,2 0 

Tabela 6 

Współczynniki aktywności i skuteczności 

działań defensywnych poszczególnych 

formacji drużyny Niemiec. 

Formacja 

Współczynnik 

aktywności skuteczności 

Obrona 1,70 0,57 

Pomoc 0,75 0,38 

Atak 0,33 0,08



wodnicy nr 6, 9, 11, 13 – odpowiedzialni 

za grę ofensywną), co świadczy o ograniczonej 

realizacji celów gry niezgodnie 

z koncepcją „3xC”, tj. „Cała drużyna, na 

Całym boisku, przez Cały czas” (8), jak 

również „gry wszystkimi siłami” (7) oraz 

tzw. „futbolu totalnego” (10). 

Wartości działań indywidualnych 

w defensywie były bardzo niskie. Podobnie 

jak średnie obliczone dla poszczególnych 

formacji: formacja obrony – 0,57; 

formacja pomocy – 0,38; formacja ataku 

– 0,08. 

Modelowa charakterystyka wybitnego 

gracza zakłada wysoki wskaźnik 

sprawności działania bliski wartości 

„1” oraz wysoką aktywność w grze 

(4). Współczynnik aktywności w indywidualnych 

działaniach defensywnych 

reprezentacji Niemiec był bardzo niski 

i wynosił 1,02 (średnia wartość wskaźnika 

aktywności dla całego zespołu) 

oraz odpowiednio: 1,70 dla formacji 

obronnej, 0,75 dla formacji pomocy, 

0,33 dla formacji ataku. 

Znaczący i negatywny wpływ na 

wartość wskaźników miała zerowa aktywność 

aż 4 spośród 13 zawodników 

Tabela 7 


działań ofensywnych poszczególnych 

formacji drużyny Niemiec. 

Formacja 



Obrona 8,20 0,84 

Pomoc 10,05 0,74 

Atak 1,67 0,40 

(dwóch z nich było napastnikami, pozostała 

dwójka występowała w linii 

pomocy). Koncepcja „futbolu totalnego” 

zakłada, że napastnik w działaniach 

defensywnych staje się pierwszym 

obrońcą i często stara się odebrać piłkę 

przeciwnikowi już na jego połowie boiska. 

Rolą pomocnika we współczesnej 

grze w piłkę nożną jest angażowanie się 

na równi w działania defensywne, jak 

i ofensywne. U defensywnego pomocnika 

relacje te kształtują się jak 70 do 30% 

na rzecz działań defensywnych, odwrotnie 

dla pomocników grających ofen- 

sywnie. 

Skuteczność indywidualnych działań 

ofensywnych reprezentacji Niemiec 

(tab. 7) kształtowała się na zmiennym 

poziomie, a średnia wartość dla 

całego zespołu wyniosła 0,70. Jeden 

z napastników osiągnął zerowy wskaźnik 

aktywności ofensywnej. Skuteczność 

działań indywidualnych poszczególnych 

formacji przedstawia się następująco: 

formacja obrony – 0,84, formacja pomocy 

– 0,74, formacja ataku – 0,40. 

Jak się okazało, najwyższą skuteczność 

w działaniach ofensywnych osiągnęli 

obrońcy. Zresztą zarówno formacja 

obrony, jak i pomocy wykazały się 

bardzo dużą aktywnością w działaniach 

ofensywnych (średni wskaźnik dla 

obrońców 8,20, dla pomocników 10,05), 

co należy ocenić pozytywnie. Jednak 

głębsza analiza (ryc. 1), że aż 70% ze 

142 pozytywnych działań ofensywnych 

formacji obronnej skierowanych było 

na utrzymanie pola i w głównej mierze 

polegało na rozgrywaniu (utrzymywaniu) 

piłki w obrębie własnej połowy 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

% 

utrzymanie pola 

zdobycie pola 

tworzenie sytuacji 

zdobycie bramki 

Ryc.1. Działania ofensywne reprezentacji Niemiec – 

formacja obrony. 

boiska, co poniekąd wiązało się z taktyką 

przyjętą przez przeciwnika. Kolejne 

29% działań skierowanych było na 

zdobywanie pola, a tylko 1% na tworzenie 

sytuacji do zdobycia bramki. Taka 

sama analiza procentowa w stosunku do 

działalności pomocników ujawniła ich 

wysoką aktywność (ryc. 2). Wśród 152 

pozytywnych działań, jakie wykonali, 

ponad 67,8% miało na celu utrzymanie 

pola. Pomocnicy reprezentacji Niemiec 

w głównej mierze skupiali się na utrzymywaniu 

pola, nieco ponad 30% działań 

poświęcili na zdobywanie pola, a 1,3% 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

% 


zdobycie pola 



Ryc.2. Działania ofensywne reprezentacji Niemiec – 

formacja pomocy. 

na stwarzanie sytuacji do zdobycia 

bramki. Warto dodać, iż jedynym zawodnikiem 

formacji pomocy, który spośród 

wszystkich działań pozytywnych 

stwarzał sytuacje do zdobycia bramki 

był Bastian Schweinesteiger. Pozostali 

zawodnicy albo nie podejmowali takich 

prób, albo (w większości) były one 

niepomyślne 

Reprezentacja Hiszpanii 

Skuteczność działań defensywnych 

(tab. 8) kształtowała się na zmiennym 

poziomie, a średnia wartość Ws całego



zespołu wyniosła 0,72. Spośród 13 występujących 

zawodników aż 4 uzyskało 

najwyższą wartość = 1,0 (jeden obrońca, 

dwóch pomocników i jeden napastnik). 

Uzyskany przez jednego z napastników 

wskaźnik gry w defensywie = 0 można 

tłumaczyć po części krótkim czasem 

jego przebywania na placu gry. Wyniki 

dla poszczególnych formacji wyniosły 

odpowiednio: formacja obrony – 0,78, 

formacja pomocy – 0,75, formacja ataku 

– 0,50. Wyniki te, w połączeniu z 

wartościami wskaźników aktywności, 

które wyniosły odpowiednio: formacja 

obrony – 2,06, formacja pomocy – 1,18, 

formacja ataku – 0,13, świadczą, iż 

zespół Hiszpanii w większym stopniu 

Tabela 9. 


działań ofensywnych poszczególnych 

formacji drużyny Hiszpanii. 

Formacja 



Obrona 5,31 0,85 

Pomoc 8,89 0,82 

Atak 2,38 0,45 

Tabela 8 


działań defensywnych poszczególnych 

formacji drużyny Hiszpanii. 

Formacja 



Obrona 2,06 0,78 

Pomoc 1,18 0,75 

Atak 0,13 0,50 

realizował koncepcję gry „3xC”, „gry 

wszystkimi siłami” oraz „futbolu totalnego”. 

Na szczególną uwagę zasługuje formacja 

pomocy, która pomimo niskiej aktywności 

i zaangażowania w działalność 

defensywną osiągnęła wysoki wskaźnik 

skuteczności w defensywie = 0,75, nieznacznie 

tylko ustępując obrońcom. 

Średnia skuteczności działań ofensywnych 

(tab. 9) całego zespołu wyniosła 

0,77, kształtowała się w przedziale 

0,40-0,90, najniższą średnią zanotowali 

napastnicy, odpowiednio: 0,40 i 0,50. 

Analiza skuteczności działań poszcze- 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

% 


zdobycie pola 



Ryc. 3. Działania ofensywne reprezentacji Hiszpanii – 

formacja obrony. 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

% 

gólnych formacji przedstawia się następująco: 

obrona – 0,85, pomoc – 0,82, 

atak – 0,45. 

Wysoki wskaźnik ofensywnych działań 

obrońców i pomocników skonfrontowano 

z aktywnością formacji: obrony 

– 5,31 i pomocy – 8,89, a także ukierunkowaniem 

działań (ryc. 3). Hiszpanie, 

pomimo przeprowadzenia tylko 72 

działań pozytywnych (przy 142 drużyny 

niemieckiej), ponad 80% z nich skierowali 

na utrzymanie pola, nieco ponad 

15% na jego zdobywanie i niecałe 3% na 

stwarzanie sytuacji do zdobycia bramki 

(ryc. 4). 


zdobycie pola 



Ryc. 4. Działania ofensywne reprezentacji Hiszpanii – 

formacja pomocy. 

Piłkarze pomocy wykonali 207 działań 

pozytywnych przy 152 działaniach 

drużyny niemieckiej. Na utrzymanie 

piłki skierowanych było 60% działań 

ofensywnych, ponad 30% na zdobywanie 

pola, a 8% na tworzenie sytuacji do 

zdobycia bramki. Zawodnikami szczególnie 

wyróżniającymi się w tworzeniu 

sytuacji dogodnych do zdobycia bramki 

byli Xavi i Iniesta, którzy byli autorami 

aż 11 (odpowiednio 6+5) spośród 17 

wszystkich, sytuacji podbramkowych 

stworzonych przez drużynę hiszpańską. 

Formacja obronna drużyny hiszpańskiej 

wykazała większą aktywność 

i skuteczność w działaniach defensywnych. 

Porównując działania defensywne 

pomocników można łatwo 

zauważyć większą aktywność i dwukrotnie 

wyższy współczynnik skuteczności 

zawodników hiszpańskich. Realizacja 

koncepcji „totalnego futbolu”, 

gdzie pomocnik na równi angażuje się 

w działania defensywne i ofensywne, 

w wydaniu zespołu Hiszpanii była pełniejsza. 

Natomiast niskie współczynniki 

działań defensywnych, jakie uzyskały 

formacje ataku obu reprezentacji, 

można wytłumaczyć faktem, iż obie 

drużyny (początkowo) grały z jednym 

nominalnym napastnikiem. 

Porównanie działań 

poszczególnych formacji 

finalistów 

Wyniki analizy porównawczej działań 

ofensywnych poszczególnych formacji 

obu zespołów zawierają tabele 10 i 11.



Tabela 10. 

Ocena działań indywidualnych graczy reprezentacji Niemiec w meczu z Hiszpanią, Euro 2008. 

Działania defensywne Działania ofensywne Sprawność 

For- Za- wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik działania 

ma- wod- skutecz- niesku- aktyw- niezawod- działania skutecz- niesku- aktyw- niezawod- działania w 

cja nik sności teczności ności ności w def. ności teczności ności ności w ofe. def.+ofe. 

(średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) 

1 0,75 0,75 1,50 0,50 0,50 8,75 0,75 9,50 0,92 0,92 0,71 

2 1,00 1,50 2,50 0,40 0,40 9,00 1,75 10,75 0,84 0,84 0,62 

O 3 1,75 0,50 2,25 0,78 0,78 10,25 1,25 11,50 0,89 0,89 0,83 

4 1,25 0,25 1,50 0,83 0,83 3,25 1,25 4,50 0,72 0,72 0,78 

5 0,25 0,50 0,75 0,33 0,33 4,00 0,75 4,75 0,84 0,84 0,59 

6 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 8,75 4,25 13,00 0,67 0,67 0,34 

7 0,50 0,50 1,00 0,50 0,50 4,75 3,50 8,25 0,58 0,58 0,54 

P 8 1,00 1,50 2,50 0,40 0,40 12,75 0,75 13,50 0,94 0,94 0,67 

9 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 6,50 2,00 8,50 0,76 0,76 0,38 

10 0,25 0,00 0,25 1,00 1,00 5,25 1,75 7,00 0,75 0,75 0,88 

11 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1,75 2,25 4,00 0,44 0,44 0,22 

N 12 0,25 0,75 1,00 0,25 0,25 0,75 0,25 1,00 0,75 0,75 0,50 

13 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 

średnia 0,54 0,48 1,02 0,38 0,38 5,83 1,58 7,40 0,70 0,70 0,59 

Tabela 11 

Ocena działań indywidualnych graczy reprezentacji Hiszpanii w meczu z Niemcami, Euro 2008. 

Działania defensywne Działania ofensywne Sprawność 

For- Za- wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik wskaźnik działania 

ma- wod- skutecz- niesku- aktyw- niezawod- działania skutecz- niesku- aktyw- niezawod- działania w 

cja nik sności teczności ności ności w def. ności teczności ności ności w ofe. def.+ofe. 

(średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) (średnia) 

1 1,00 0,25 1,25 0,80 0,80 4,50 1,00 5,50 0,82 0,82 0,81 

2 2,25 1,25 3,50 0,64 0,64 5,00 1,00 6,00 0,83 0,83 0,74 

O 

3 1,25 0,00 1,25 1,00 1,00 3,25 0,50 3,75 0,87 0,87 0,93 

4 1,50 0,75 2,25 0,67 0,67 5,25 0,75 6,00 0,88 0,88 0,77 

5 1,25 1,00 2,25 0,56 0,56 6,25 2,00 8,25 0,76 0,76 0,66 

6 0,75 0,00 0,75 1,00 1,00 17,00 2,25 19,25 0,88 0,88 0,94 

7 0,50 0,25 0,75 0,67 0,67 5,75 1,50 7,25 0,79 0,79 0,73 

P 8 2,00 0,75 2,75 0,73 0,73 9,00 1,00 10,00 0,90 0,90 0,81 

9 0,25 0,00 0,25 1,00 1,00 4,00 1,25 5,25 0,76 0,76 0,88 

10 0,50 0,25 0,75 0,67 0,67 6,75 2,00 8,75 0,77 0,77 0,72 

11 0,50 0,25 0,75 0,67 0,67 3,00 0,50 3,50 0,86 0,86 0,76 

N 12 0,25 0,00 0,25 1,00 1,00 1,50 2,25 3,75 0,40 0,40 0,70



Ujawniła ona, że wysoka aktywność 

i skuteczność formacji obronnych obu 

drużyn w większości była pochodną 

rozgrywania piłki w obrębie własnej 

połowy boiska (często przy dość biernej 

postawie przeciwnika). 

Poziom aktywności formacji pomocy 

obu drużyn był podobny, jednak drużyna 

hiszpańska wykazała się wyższym 

współczynnikiem skuteczności – 0,82 

(drużyna niemiecka – 0,74). 

Pomimo wyrównanego poziomu aktywności 

i nieco tylko większej skuteczności 

w działaniach ofensywnych 

drużyna hiszpańska wykonała 207 pozytywnych 

działań ofensywnych, przy 152 

drużyny niemieckiej. Ponadto zdecydowana 

większość działań reprezentacji 

Niemiec (patrz tabele 4 i 5) skierowana 

była na utrzymywanie pola i jego 

zdobywanie, a nie tworzenie sytuacji 

umożliwiających zdobywanie bramek. 

Spośród wszystkich pozytywnych działań 

drużyny Hiszpanii aż 17 tworzyło 

sytuacje do zdobycia bramki, drużyny 

niemieckiej tylko 2. 

Niewątpliwie zdecydowana przewaga, 

zarówno pod względem liczby 

działań pozytywnych jak i ich 

ukierunkowania, była jedną z głównych 

przyczyn sukcesu reprezentacji 

Hiszpanii w finale Euro 2008. Postawa 

linii pomocy w znaczący sposób 

wpłynęła na zachowanie, aktywność 

oraz skuteczność napastników. Najdobitniej 

świadczy o tym liczba strzałów 

oddanych przez obie drużyny – 13:4 

na korzyść Hiszpanów. Wydaje się, że 

właśnie charakter i jakość działań li- 

nii pomocy i ataku miały decydujący 

wpływ na końcowy rezultat spotkania 

finałowego. 

Dyskusja 

Obie reprezentacje charakteryzowały 

się niskimi wskaźnikami aktywności 

– Niemcy – 1,02; Hiszpania – 1,29. 

Niska aktywność oraz brak angażowania 

się niektórych graczy reprezentacji 

Niemiec w działania defensywne ułatwiały 

prowadzenie działań ofensywnych 

graczom drużyny przeciwnej. 

Natomiast niską aktywność defensywną 

Hiszpanów można tłumaczyć 

umiejętnym „ustawieniem” zespołu, 

wysoką zdolnością utrzymywania się 

przy piłce, a także wąskim repertuarem 

działań graczy niemieckich, którzy 

skupili się na utrzymywaniu pola, a nie 

jego zdobywaniu. 

Sprawność działań ofensywnych 

obu finalistów była zbliżona. Wskaźnik 

dla drużyny niemieckiej wyniósł – 

0,70, a hiszpańskiej – 0,77. Gracze obu 

reprezentacji charakteryzowali się dużą 

aktywnością w działaniach ofensywnych, 

dotyczyło to zwłaszcza formacji 

obrony i pomocy. Głębsza analiza wykazała 

natomiast, co jest istotne, różne 

ukierunkowanie tej działalności przez 

poszczególne reprezentacje. O ile działania 

ofensywne formacji obronnych 

skupiały się na utrzymywaniu pola, to 

formacja pomocy reprezentacji Hiszpanii 

wykazała dużą większą aktywność 

w tworzeniu sytuacji do zdobywania 

bramek niż drużyna Niemiec, której 

ubogi repertuar ograniczał możliwość 

sforsowania bloku defensywnego Hiszpanów. 

Skromną porażkę w meczu 

finałowym Niemcy zawdzięczają dobrej 

postawie bramkarza i niskiej skuteczności 

zawodników hiszpańskich 

w kluczowych sytuacjach do zdobycia 

bramek. 

Warto także zwrócić uwagę na przemyślaną, 

elastyczną taktykę Hiszpanów, 

po strzeleniu bramki starali się oni długo 

utrzymywać przy piłce, prowadzić grę 

z kontrataku wykorzystując szybkość 

napastników. 

Mecze finałowe rządzą się swoimi 

prawami. Oczywiste jest, że drużyny 

nie rzucają się do ataku od pierwszej 

minuty, gdyż często zdarza się, że jedna 

akcja, jeden błąd w konsekwencji 

jedna bramka, decyduje o końcowym 

sukcesie lub porażce. Niemniej jednak 

łatwo zauważyć, że u czołowych graczy 

aktywność w działaniach obronnych 

idzie w parze z wysoką ich skutecznością. 

Świadczy to również o wysokich 

dyspozycjach psychofizycznych 

i umysłowych gracza, umożliwiających 

właściwe postrzeganie i ocenę zdarzeń 

na boisku, a także antycypację w podejmowaniu 

decyzji. 

Uwagi końcowe 

Współczesna gra w piłkę nożną, 

w wykonaniu najlepszych zespołów, 

różni się znacznie od tej sprzed dekady 

czy lat wcześniejszych. Wysokie tempo 

gry i szybkość przeprowadzanych akcji 

powodują, że na podjęcie decyzji 

pozostają ułamki sekund. „Totalny 

futbol” wymaga równomiernego anga- 

żowania się graczy wszystkich formacji 

w działania defensywne i ofensywne. 

By odnosić sukcesy, gracze zespołu nie 

mogą być tylko dobrze przygotowani 

motorycznie, muszą dysponować nienaganną 

techniką, rozwiniętym zmysłem 

taktycznym i przygotowaniem men- 

talnym. 

Prowadzenie skutecznej gry ofensywnej 

w różnych strefach i sektorach 

boiska, wykonywanie działań w krótkim 

czasie, na małej przestrzeni i pod 

stałą presją przeciwnika, jest możliwe 

tylko przy wysokim poziomie indywidualnych 

dyspozycji sprawnościowych, 

techniczno-taktycznych, wolicjonalnych 

i umysłowych gracza. Współczesna gra 

w piłkę nożną wymaga graczy uniwersalnych. 

Wnioski 

Pogłębiona analiza uzyskanych w 

drodze obserwacji meczu finałowego 

EURO 2008 pomiędzy drużynami Niemiec 

i Hiszpanii wskaźników aktywności 

i skuteczności działań indywidualnych 

oraz w ramach poszczególnych formacji 

– defensywnych i ofensywnych – pozwoliła 

głębiej scharakteryzować system 

gry obu zespołów, wyłowić różnice, 

także te, które wpłynęły na końcowy 

wynik. 

Modele odwzorowujące sprawność 

działania w grze w piłkę nożną najlepszych 

drużyn światowych mogą być 

pomocne w racjonalizacji i optymalizacji 

procesu treningowego zawodników 

na różnym poziomach zaawansowania 

sportowego.


25 

Piśmiennictwo 

1. Duda H.: Skuteczność działań indywidualnych 

zawodników polskiej reprezentacji 

z uwzględnieniem formacji drużyny w meczach 

Euro 2008. „Trener” 2008, nr 5, 

8-17. 

2. Naglak Z : Zespołowa gra sportowa. Stu- 

dia i Monografie 45, Wrocław 1994. 

3. Paluszek K.: Nowoczesne nauczanie gry 

w piłkę nożną. Wrocław 2003. Wydawnictwo 

BK. 

4. Panfil R.: Edukacja uzdolnionego gracza 

i zarządzanie zespołem sportowym. Wrocław 

2000. AWF. 

5. Panfil R., Bacella Ł.: Metody oceny 

efektywności zawodników w grze w piłkę 

nożną na przykładzie meczu eliminacyjnego 

Anglia-Polska. „Trener” 2006, nr 3, 

1-12. 

6. Panfil R.: Prakseologia gier sportowych, Studia 

i Monografie 82, Wrocław 2006. AWF. 

7. Panfil R., Żmuda W.: Nauczanie gry w piłkę 

nożną. Wrocław 1996. Wydawnictwo BK. 

8. Pszczołowski T.: Mała encyklopedia prakseologii 

i teorii organizacji. Wrocław 1978. 

Ossolineum. 

8. Stępiński M. : Taktyka współczesnej piłki 

nożnej. Warszawa 2008. Wydawnictwo 

Zysk i S-ka. 

9. Szwarc A.: Metody oceny techniczno-taktycznych 

działań piłkarzy nożnych. Gdańsk 

2003. AWFiS. 

10. Wrzos J.: Wielki futbol. Poznań 2006. 

Oficyna Wydawnicza G & P. 

11. Zaczyński W.: Praca badawcza nauczyciela. 

Warszawa 1995. Wydawnictwa Szkolne 

i Pedagogiczne. Wyd. 4. 

12. Technical Report UEFA EURO 2008, Austria-Switzerland. 

Obserwacja gry w piłkę nożną w wykonaniu najlepszych zespołów klubowych i reprezentacji 

ma na celu uchwycenie podstawowych jej charakterystyk techniczno-taktycznych. 

Jej wyniki mają istotne znaczenie praktyczne – wskazują, jakie elementy w wyszkoleniu 

piłkarza mają priorytetowe znaczenie. Większość takich obserwacji i analiz dotyczyła 

gry zespołów męskich. Od niedawna podobne badania obejmują także zespoły kobiece. 

Porównawcza analiza gry w piłkę nożną mężczyzn i kobiet może przynieść bardzo 

interesujące wyniki. Tym celom służyły badania opisane w poniższej pracy. 

Józef Bergier, 1,2 Tomasz Buraczewski, 1 Andrzej Soroka 2 

Wstęp 

Analiza gry najlepszych zespołów 

piłkarskich w najważniejszych turniejach 

– mistrzostwa świata i Europy, igrzyska 

1 – AWF Warszawa, ZWWF w Białej Podlaskiej, 

2 – PWSZ w Białej Podlaskiej. 


Zróżnicowanie 

efektywności wykonania 

wybranych 

elementów technicznych 

w grze w piłkę nożną 

kobiet i mężczyzn 

olimpijskie, podejmowane od wielu lat 

(jeszcze w ubiegłym wieku) pozwoliły 

poznać profil aktywności ruchowej, 

odpowiedzi organizmu na obciążenia 

meczowe i treningowe jak również czynniki 

wpływające na efektywność działań 

technicznych tak indywidualnych, jak

26 Józef Bergier, Tomasz Buraczewski, Andrzej Soroka 

Zróżnicowanie efektywności wykonania wybranych elementów technicznych... 27 

również grupowych. Badania takie prowadzono 

za granicą (2, 3, 17, 21, 22, 

25) oraz na zespołach krajowych (3, 9, 

15, 18, 20). Przeważająca ich ilość, ze 

zrozumiałych względów, dotyczyła mężczyzn. 

Natomiast ekspansja piłki nożnej 

kobiet to zjawisko stosunkowo nowe, 

na świecie i w Europie. Obserwacje gry 

kobiet i analizy badawcze były już w 

naszym kraju podejmowane, ale jest ich 

niewiele (6, 8, 10-14, 20). 

Równolegle poszukuje się coraz lepszych, 

bardziej obiektywnych i dostępnych, 

metod rejestracji i analizy gry dla 

wypracowania kryteriów oceny działań 

indywidualnych i grupowych (1). 

Cel badań 

Dotychczas zgromadzony materiał 

badawczy, charakteryzujący efektywność 

gry w piłkę nożną mężczyzn i 

kobiet, wręcz narzuca potrzebę dokonania 

analizy porównawczej, która 

ukazałaby podobieństwa i różnice. Na 

tej podstawie można by ocenić, jakie 

elementy gry są „uniwersalne” (muszą 

być respektowane w procesie treningu i 

mężczyzn i kobiet), a jakie specyficzne 

dla danej płci. 

Celem pracy było poznanie efektywności 

wykonania podań piłki z uwzględnieniem 

kierunku, zasięgu i sposobu 

wykonania oraz strzałów z techniką i 

sposobem uderzenia piłki przez mężczyzn 

i kobiety. 

Hipotezy badawcze 

1. W strukturze gry w piłkę nożną kobiet 

i mężczyzn występują zróżnicowania 

podstawowych elementów 

technicznych, jakimi są podania 

piłki i strzały do bramki. 

2. Efektywność wykonania podań 

i strzałów jest różna u mężczyzn 

i kobiet (wyższą efektywność prezentują 

mężczyźni). 

Materiał i metody 

Materiału badawczego dostarczyła 

obserwacja 15 (wszystkich) spotkań 

rozegranych w czasie VI Mistrzostw 

Europy w piłce nożnej kobiet w Anglii 

w 2005 roku oraz 27 meczów rozegranych 

podczas Mistrzostw Świata w piłce 

nożnej mężczyzn w 2002 roku w Korei 

i Japonii. W analizach statystycznych 

uwzględniono tylko mecze rozstrzygnięte 

(bez remisowych): 12 rozegranych 

przez kobiety i 19 przez mężczyzn. Analizie 

poddano podania piłki z uwzględnieniem 

kierunków, długości i sposobów 

wykonania oraz wyznaczono ich 

parametry ilościowo-jakościowe. Przy 

analizie strzałów uwzględniono te same 

parametry co przy podaniach, dodatkowo 

wykorzystano technikę strzałów do 

bramki. 

Systematyczną obserwację gry, z zapisem 

badanych elementów, prowadzono 

przy użyciu autorskiego arkusza obserwacji 

w trakcie odtwarzania meczów, 

wcześniej zarejestrowanych na płytach 

DVD z przekazu telewizyjnego. 

Analiza statystyczna wyników badań 

została przeprowadzona przy użyciu 

programu Statistica. Zastosowano 

ocenę różnic pomiędzy średnimi wartościami 

współczynników celności 

podań i strzałów oraz ich elementów 

technicznych. 

Sprawdzano normalność rozkładu 

i jednorodność wariancji zmiennych. Przy 

spełnieniu tych warunków zastosowano 

Test t Studenta dla grup niezależnych. 

W sytuacji niespełnienia założeń wymaganych 

dla testu parametrycznego stosowano 

nieparametryczny odpowiednik 

testu t – Studenta dla dwóch niezależnych 

prób – test U Manna-Whitneya. 

Wyniki badań 

Charakterystyka 

zróżnicowania podań piłki 

Podania piłki są podstawowym środkiem 

w prowadzeniu gry. Mają na celu 

konstruowanie akcji, które prowadzą do 

Tabela 1 

Charakterystyka podań. 

Efektywność podań Kobiety Mężczyźni 

Liczba podań ogółem 6140 20 318 

Średnia liczba podań 

w meczu 

409 376 

Liczba podań celnych 4388 16 074 

Średnia liczba podań 

celnych w meczu 


celności (%) 

292 298 

71,5 79,1 

umożliwienia oddania strzału i zdobycia 

bramki. 

Charakterystyka podań piłki (tab. 1) 

pokazuje, że kobiety w meczu wykonywały 

średnio więcej podań od mężczyzn, 

lecz celniej wykonywali je panowie. 

Potwierdzeniem częstszego popełniania 

błędów w podaniach przez kobiety jest 

istotne zróżnicowanie celności podań 

i to na poziomie p



ziomie istotności p



Tabela 7 

Ogólna charakterystyka 

strzałów do bramki. 

Efektywność strzałów Kobiety Mężczyźni 

Liczba 

strzałów 

ogółem 353 617 

celnych 174 277 

skutecznych 50 59 

Współczyn- celności 49,3 44,9 

nik (%) skuteczności 14,2 9,6 

Średnio strzałów 

w meczu (liczba) 

11,8 11,4 

47,0%. Zawodnicy męskich zespołów 

natomiast częściej stosowali uderzenia 

piłki po prowadzeniu lub po dryblingu 

– 24,5%, kobiety – 13,3%. Również 

mężczyźni blisko dwukrotnie częściej 

decydowali się na strzały do bramki po 

stałym fragmencie gry 9,7%, kobiety 

5,1% (ryc. 1 i tab. 8). 

W strukturze techniki strzału obserwujemy 

znaczne różnice, zwłaszcza przy 

wykonywaniu uderzeń wewnętrznym 

podbiciem (kobiety – 54,5%, mężczyźni 

– 19,8%) i prostym podbiciem (kobiety 

–14,7%, mężczyźni – 42,9%). Częściej 

miały zastosowanie strzały wykonywane 

zewnętrznym podbiciem w grze mężczyzn 

– 10,4%, niż kobiet – 2,5%. Przy 

strzałach-uderzeniach piłki wewnętrzną 

częścią stopy i strzałach głową lub inną 

częścią ciała większych różnic pomiędzy 

płciami nie wykazano (ryc. 2 i tab. 9). 

Tabela 8 

Zróżnicowanie strzałów do bramki zespołów żeńskich i męskich 

w zależności od sposobu ich wykonania. 

Sposób strzału 

Struktury po po 

bez po 

ilościowe i jakościowe 

dryblingu stałym 

przyjęcia przyjęciu 

strzału 

lub pro- fragmencie 

piłki piłki 

wadzeniu gry 

Kobiety 

Liczba strzałów 216 72 47 18 

Udział w strukturze strzałów (%) 61,2 20,4 13,3 5,1 

Liczba strzałów skutecznych 37 6 3 4 

Udział w strukturze skutecznych (%) 74,0 12,0 6,0 8,0 

Współczynnik skuteczności (%) 17,1 8,3 6,4 22,2 

Mężczyźni 

Liczba strzałów 290 116 151 66 

Udział w strukturze strzałów (%) 47,0 18,8 24,5 9,7 

Liczba strzałów skutecznych 36 8 9 6 

Udział w strukturze skutecznych (%) 61,0 13,5 15,5 6,0 

Współczynnik skuteczności (%) 12,4 6,9 7,3 10,0 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

% 

61,2 

47,0 

20,4 18,8 

13,3 

24,5 

zespoły kobiece 

zespoły męskie 

Ryc. 1. Zróżnicowanie sposobów strzałów do bramki 

zespołów kobiecych i męskich. 

5,1 

9,7 

bez po po po stałym 

przyjęcia przyjęciu prowadzeniu fragmencie 

piłki piłki lub dryblingu gry 

Tabela 9 

Zróżnicowanie strzałów do bramki zespołów żeńskich i męskich 

w zależności od techniki ich wykonania. 

Technika strzału 

Struktury wew- głową 

wew- zewilościowe 

i jakościowe 

prostym nętrzną i inną 

nętrznym nętrznym 

strzału 

podbiciem częścią częścią 

podbiciem podbiciem 

stopy ciała 

Kobiety 

Liczba strzałów 192 9 52 31 69 

Udział w strukturze strzałów (%) 54,5 2,5 14,7 8,8 19,5 

Liczba strzałów skutecznych 19 4 3 13 11 

Udział w strukturze skutecznych (%) 38,0 8,0 6,0 26,0 22,0 

Współczynnik skuteczności (%) 9,9 44,4 5,0 40,4 16,0 

Mężczyźni 

Ryc. 2. Zróżnicowanie techniki strzałów do bramki 

zespołów kobiecych i męskich. 

Liczba strzałów 122 64 265 49 117 

Udział w strukturze strzałów (%) 19,8 10,4 42,9 7,9 19,0 

Liczba strzałów skutecznych 7 2 16 17 17 

Udział w strukturze skutecznych (%) 11,9 3,4 27,1 28,8 29,2 

Współczynnik skuteczności (%) 5,7 3,1 6 34,7 14,5 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

% wew- zew- proste wew- głową i inną 

54,5 

19,8 

2,5 

10,4 

14,7 

42,9 

zespoły kobiece 

zespoły męskie 

8,8 7,9 

19,5 19,0 

nętrzne nętrzne podbicie nętrzna częścią 

podbicie podbicie część stopy ciała



Najwyższą skutecznością w obu grupach 

drużyn odznaczały się strzały wykonane 

wewnętrzną częścią stopy (kobiety 

– 40,4%, mężczyźni – 34,7%). Blisko 

dwukrotnie skuteczniej kobiety uderzały 

piłkę wewnętrznym podbiciem (kobie- 

Tabela 10 

Zróżnicowanie celności strzałów do bramki zespołów męskich i kobiecych 

w zależności od techniki i sposobów wykonania (test U Manna-Whitneya). 

Suma rang Suma rang Wartość 

testu U Dokładne 

Elementy techniczne strzału zespołów zespołów 

Manna- p 

męskich kobiecych 

-Whitneya 

Skuteczność strzału ogółem 1176,5 1169,5 435,5 0,096* 

Technika – wewnętrzne podbicie 1241,5 969,5 504,5 0,647* 

Technika – zewnętrzne podbicie 416,0 179,0 38,8 0,016* 

Technika – wewnętrzna część stopy 459,0 402,0 206,0 0,937* 

Sposób – bez przyjęcia 1285,5 1060,5 544,5 0,752* 

Sposób – po przyjęciu 948,5 1004,5 353,5 0,083* 

Sposób – po prowadzeniu lub dryblingu 824,5 660,5 296,5 0,328* 

Sposób – po stałym fragmencie gry 675,0 271,0 166,0 0,337* 

*oznacza poziom istotności p


35 

sportowego piłkarzy nożnych. Red. A. Stuła. 

Gorzów Wlkp. 2005, Zamiejscowy Wydział 

Kultury Fizycznej, Międzynarodowe 

Towarzystwo Naukowe Gier Sportowych, 

s. 81-88. 

8. Carey D. P.: Footedness in world soccer: 

an analysis of France`98. „Journal of 

Sports Sciences” 2001, 19, 855-864. 

9. Hewitt A., Withers R., Lyons K.: Match 

analyses of Australian international women 

soccer players using an athlete tracking 

device. „Journal of Sports Science & 

Medicine” 2007, suppl., 10, s. 107. 

10. Jin C. J.: Research on goals in during 

European Football Championship in 2000. 

„Journal of Beijing University of Physical 

Education” 2002, 25, 281-283. 

11. Jurij I., Sporis G., Vatroslav M.: Analysis 

of morphological features and played team 

positions in elite female soccer players. 

„Journal of Sports Science & Medicine” 

2007, suppl., 10, s. 106. 

12. Konstadinidou X., Tsigilis N.: Offensive 

playing profiles of football teams from the 

1999 Women’s World Finals. „International 

Journal of Performance Analysis in 

Sport” 2005. 

13. Kunh W.: Changes in professional soccer: 

a qualitative and quantitative study 

[w:] T. Reilly, J. Cabri, D. Araujo (red.) 

Science and Football. V. Routledge, Taylor 

& Francis Group. London and New York 

2005, s. 179-193. 

14. Loy R.: Systematische Spielbeobachtung 

im Fussball. „Leistungssport” 1995, 3, 

s. 15-20. 

15. Naglak Z.: Zespołowa gra sportowa. Studia 

i Monografie nr 45. Wydawnictwo AWF we 

Wrocławiu. 1996, 95. 

16. Panfil R.: Metoda oceny działań startowych 

piłkarza. „Sport Wyczynowy” 1989, 

nr 8-9, s. 19-22. 

17. Reilly T.: Physiological aspects of soccer. 

„Biology of Sport” 1994, 11, s. 3-20. 

18. Socha S.: Sport kobiet w Polsce – potrzeby 

a rzeczywistość. „Sport Wyczynowy” 2005, 

nr 1-2, 

19. Soroka A., Bergier J.: Charakterystyka 

działań juniorek i seniorek grających na 

pozycji bramkarza – na przykładzie gry w 

piłkę nożną kobiet [w:] Bergier J. (red.) 

Piłka nożna kobiet. Biała Podlaska 2006, 

PWSZ, s. 42-56. 

20. Soroka A.: Charakterystyka akcji ofensywnych 

zakończonych zdobyciem bramki 

w młodzieżowej piłce nożnej kobiet. „Trener” 

2007, nr 2, s. 5-13. 

21. Śledziewski D.: Efektywność gry ofensywnej. 

„Trening” 1989, nr 1, s. 31-46. 

22. Szwarc A.: Różnice w skuteczności gry 

w piłkę nożną między drużynami o najwyższym 

poziomie zaawansowania sportowego. 

„Wychowanie Fizyczne i Sport” 2004, t. 48, 

s. 141-148. 

23. Wrzos J.: Wielki futbol. Poznań 2006. 

Oficyna Wydawnicza G&P. 

Mistrzowie różnią się od siebie, ale posiadają również zbiór względnie stałych cech 

i właściwości, które ich wyróżniają na tle danej zbiorowości. Obserwacja walk najlepszych 

zawodników/zawodniczek ma na celu m.in. wyłowienie tych cech, które bezpośrednio 

i w najwyższym stopniu decydują o wyniku walki. 

Artur Kruszewski, Władysław Jagiełło, Ewelina Kucharska 


działań techniczno-taktycznych 

zapaśniczek 

w turnieju olimpijskim 

w Pekinie 

Przygotowanie sportowca do współzawodnictwa 

jest procesem długotrwałym 

i złożonym. Podczas zawodów 

wszystkie elementy (przygotowanie 

Praca wykonana w ramach badań statutowych 

DS-100 Akademii Wychowania Fizycznego 

w Warszawie. Z tej Uczelni są Artur Kruszewski 

i Ewelina Kucharska (studenckie koło 

naukowe), trzeci Autor – Władysław Jagiełło 

– z Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu 

w Gdańsku. 


sprawnościowe/fizyczne, technicznotaktyczne, 

psychiczne, i inne) tworzą 

jedną całość (7). Kierunek i treść procesu 

szkolenia wyznacza model zawodnika-zwycięzcy. 

Mistrzowie różnią się od 

siebie, posiadają jednak zbiór względnie 

stałych cech i właściwości, które 

ich wyróżniają na tle danej zbiorowości. 

Dla stworzenia takiego wzorca, np. 

w zapasach, niezbędna jest obserwacja 

walk najlepszych zawodników/zawod-

36 Artur Kruszewski, Władysław Jagiełło, Ewelina Kucharska 

Charakterystyka działań techniczno-taktycznych zapaśniczek w turnieju... 37 

niczek i wyłowienie tych cech, które 

bezpośrednio i w najwyższym stopniu 

decydują o wyniku walki. Obserwacja 

zachowań zawodnika w czasie walki 

może też służyć ewentualnej korekcie 

treści procesu treningu. W przypadku 

objęcia nią jego rywala pozwala na 

poznanie jego skuteczności i zasobu 

techniki, ulubionego sposobu działania 

i prowadzenia walki, dzięki czemu można 

obrać odpowiednią taktykę walki, 

czyli „celowy, racjonalny, ekonomiczny 

i planowy sposób prowadzenia walki 

uwzględniający poziom umiejętności 

i możliwość własnych oraz przeciwnika, 

teren i warunki walki, a także regulaminy 

i przepisy obowiązujące w danej 

dyscyplinie sportu” (9). Trudno jest 

rejestrować i analizować wszystkie 

elementy walki, dlatego należy określić 

teoretycznie (a także na podstawie 

wiedzy i doświadczenia trenerskiego) 

pewne założenia. 

W obserwacji walk w zapasach kobiet 

podczas Igrzysk Olimpijskich w Pekinie 

celem była analiza wykorzystywanych 

technik. Miała ona przynieść odpowiedzi 

na następujące pytania: 

1. W jaki sposób dochodziło do zakończenia 

pojedynków zapaśniczek 

w poszczególnych rundach walki: 

a) przez tzw. „tusz” [VT] 

b) przez przewagę punktową [PP] 

c) przez przewagę punktową bez 

utraty własnych punktów [PO]? 

2. Jaka była „struktura punktowa” wykonanych 

akcji technicznych w poszczególnych 

rundach walki? 

3. Jaka była ilość wybranych akcji 

technicznych w poszczególnych kategoriach 

wagowych? 

Materiał i metody badań 

Analizowano zapis wideo walk zapaśniczych 

kobiet rozegranych podczas turnieju 

olimpijskiego w Pekinie – 78 walk 

w czterech kategoriach wagowych (do 

48 kg, do 55 kg, do 63 kg oraz do 72 kg). 

Łącznie wystartowało 66 zawodniczek 

z 28 państw. 

W pracy wykorzystano metodę wtórnej 

analizy bezpośredniej, pozwalającą 

na zatrzymanie i cofanie zapisanego 

materiału badawczego w dowolnym 

momencie. Odpowiednie ustawienie 

kamery umożliwiło weryfikację oceny 

działań technicznych oraz czasu trwania 

pojedynku na tablicy punktowej. 

W analizie pod uwagę brano: kategorie 

wagowe, narodowość zawodników, 

czas trwania walki, stosowane techniki, 

liczbę punktów zdobytych w poszczególnych 

rundach za akcje tech- 

niczne. 

Omówienie wyników badań 


fazy końcowej 

pojedynków (ryc. 1) 

Celem walki zapaśniczej jest położenie 

rywala na łopatki. Najbardziej 

cenne jest zwycięstwo przez tzw. „tusz”. 

Wystarczy przez 1 sekundę przetrzymać 

przeciwnika tak, aby dotykał on dwoma 

łopatkami maty. Walki zapaśnicze zakończone 

takim zwycięstwem stanowiły 

aż 22% wszystkich pojedynków podczas 

turnieju olimpijskiego kobiet w Pekinie 

(ryc. 2). Najwięcej zwycięstw przez 

„tusz” zanotowano w kategorii wagowej 

do 63 kg (na 19 stoczonych walk 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

4 

VT – zwycięstwo przez „tusz” 

PO – zwycięstwo przez przewagę punktową bez utraty własnych punktów 

PP – zwycięstwo przez przewagę punktową 

5 

10 

3 

48 kg 55 kg 63 kg 72 kg 

5 zostało zakończonych przez położenie 

rywalki na łopatki, 26%). 

Za wykonanie różnych działań techniczno-taktycznych 

sędziowie przyznają 

I runda 

25% 

III runda 

10% 

Ryc. 2. Zwycięstwa przez „tusz” w poszczególnych 

rundach walki. 

6 

10 

II runda 

65% 

5 

4 

9 

4 

3 

12 

Ryc. 1. Sposoby zakończenia 

pojedynków w poszczególnych 

kategoriach wagowych. 

punkty w zależności od wykonanego 

„chwytu”, tj. 1, 2, 3 lub 5 punktów. Kto 

zdobędzie w sumie więcej punktów technicznych, 

odnosi zwycięstwo na punkty. 

Walka składa się z 3 rund, które trwają 

po 2 minuty z 30-sekundową przerwą 

między nimi. Jeżeli zawodnik uzyska 

przewagę 6 punktów technicznych odnosi 

zwycięstwo na skutek wysokiej 

przewagi punktowej. Walki wygrane 

przez przewagę techniczną bez utraty 

punktu stanowiły 24% stoczonych 

walk. Najwięcej pojedynków bez straty 

punktowej dotyczyło kategorii do 55 kg 

(32% wszystkich zwycięstw). 

Zwykła przewaga punktowa świadczy 

o wyrównanym poziomie zawodników. 

Najwięcej, bo aż 41 pojedynków zakończyło 

się w ten sposób – 54% rozegranych 

walk. 

Uznawane za najcenniejsze zwycięstwa 

– położenie przeciwniczki na łopatki


Charakterystyka działań techniczno-taktycznych zapaśniczek w turnieju... 39 

– obejmowały aż 26% wszystkich pojedynków. 

Wygrana już w pierwszej rundzie 

świadczy o bardzo wysokiej przewadze 

zawodniczki nad rywalką. Tym sposobem 

w pierwszej rundzie zakończyło się 6% 

walk. W drugiej rundzie na 50 pojedynków 

13 walk, tj. 17% pojedynków, zakończyło 

się zwycięstwem przez „tusz”. 

W trzeciej odsetek zwycięstw przez „tusz” 

wyniósł 3%. Najwięcej wygranych przez 

„tusz” miało miejsce w drugiej rundzie 

(65% wszystkich wygranych w ten sposób 

pojedynków). 

Analiza akcji technicznych 

w poszczególnych 

rundach walki 

We wszystkich kategoriach wagowych 

większość akcji technicznych zawodniczki 

wykonały w „parterze” – 316 

akcje w „stójce” akcje w „parterze” inne 

23% 

2% 

75% 

Ryc. 3. Skuteczne działania techniczne wykonane w różnych 

pozycjach walki (%). 

na 420 wszystkich akcji technicznych 

(75%). W pozycji stojącej wykonały 

98 akcji – 23%. Sytuacje, w których 

zawodniczki nagradzane były punktami 

za pasywność, faule oraz ostrzeżenia 

przeciwniczki, stanowiły najmniej 

liczną grupę (2% wszystkich akcji zarówno 

w „stójce”, jak i w„parterze”) 

(ryc. 3). 

Analiza liczby przeprowadzonych 

akcji technicznych w kolejnych minutach 

poszczególnych rund wykazała, że 

jest ona największa w 2. minucie danej 

rundy (ryc. 4). Zawodniczki najczęściej 

podejmowały akcje w 2. minucie, gdyż 

w większości przypadków ostatnie sekundy 

decydowały o wygranej. Wyjątek 

stanowi runda trzecia, decydująca, po- 

150 

100 

50 

0 

80 

110 

78 

Ryc. 4. Liczba skutecznych działań techniczno-taktycznych 

pomiędzy 1. a 2. minutą danej rundy. 

94 

32 

48 kg 55 kg 63 kg 

1. minuta 

2. minuta 

26 

120 

115 

110 

105 

100 

95 

90 

107 116 99 100 

kat. 48 kg kat. 55 kg kat. 63 kg kat. 72 kg 

Ryc. 5. Liczba skutecznych akcji technicznych przeprowadzonych 

w poszczególnych kategoriach wagowych. 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

28 

73 

1 

28 

48 kg 55 kg 63 kg 72 kg 

nieważ zawodniczki chcąc być pewne 

zwycięstwa atakują od samego początku. 

Mimo fizycznego i psychicznego wyczer- 

93 

0 

akcje w „stójce” 

akcje w „parterze” 

inne 

19 

58 

1 

200 

150 

100 

50 

0 

139 168 136 144 

kat. 48 kg kat. 55 kg kat. 63 kg kat. 72 kg 

Ryc. 6. Suma zdobytych punktów technicznych w poszczególnych 


23 

77 

4 

Ryc. 7. Liczba działań technicznych 

wykonywanych w różnych 

pozycjach w poszczególnych 


pania, aż 14% wszystkich akcji zostało 

przeprowadzonych właśnie w tej rundzie. 

Stosunek podjętych działań techniczno-


Charakterystyka działań techniczno-taktycznych zapaśniczek w turnieju... 

41 

taktycznych w pierwszej i drugiej części 

rundy jest podobny. W pierwszej rundzie 

wynosi on 19% do 26%, w drugiej: 19% 

do 22%. W trzeciej rundzie wartości te są 

odwrotnie proporcjonalne i ich stosunek 

wynosi 32% do 26%. 

Analizując szczegółowo działania 

techniczno-taktyczne podjęte w poszczególnych 

kategoriach wagowych 

(ryc. 5-7), można zauważyć, iż największa 

ich liczba dotyczyła kategorii 

do 55 kg (aż 116 akcji), a najmniejsza 

do 63 kg (99). 

Struktura 

najskuteczniejszych 

akcji technicznych 

Szczegółowa analiza działań techniczno-taktycznych 

obejmowała akcje 

zarówno w ataku, które wyraźnie przeważały, 

jak również w obronie, w „pozycji 

stojącej” oraz w „parterze”. Zapaśniczki 

cechował wysoki poziom wyszkolenia 

oraz bardzo dobra forma sportowa – 

wykonały 425 akcji technicznych oraz 

działań taktycznych, za które otrzymały 

punkty. Łącznie sędziowie przyznali 587 

punktów, najwięcej w kategorii wagowej 

do 55 kg (29% wszystkich zdobytych 

punktów), najmniej w kategorii do 63 kg 

(23%). 

Najczęściej wykonywaną techniką 

w „stójce”, charakterystyczną dla walk 

zapaśniczek w stylu wolnym, były „wejścia 

w nogi” (chwyty nogi rywalki). 

Stanowiły one 29% wszystkich akcji 

technicznych wykonanych w „pozycji 

stojącej”. Liczba punktów przyznawanych 

za „wejście w nogi” zależy od tego, 

do jakiej pozycji została sprowadzona 

przeciwniczka. Najczęściej sędziowie 

przyznawali 3 punkty, zdarzało się również, 

że zawodniczki dostawały tylko 

1 punkt. 

Większość akcji (75%) wykonana 

została w „parterze”. Może wiązać się 

to z ryzykiem podejmowanych akcji 

w „stójce”; większe jest prawdopodobieństwo, 

iż zawodniczki mogą zostać 

skontrowane. 

Podsumowanie 

1. Pojedynki najczęściej kończyły się 

zwycięstwem na punkty (41 walk – 

54%), po dwóch rundach. Najwięcej 

działań techniczno-taktycznych zawodniczki 

wykonały w 2. minutach 

każdej rundy. 

2. Największą liczbę punktowanych 

akcji technicznych wykonano w kategorii 

do 55 kg (116 akcji). Działania 

techniczno-taktyczne zostały wykonane 

w 2. minucie rundy pierwszej 

– 38 chwytów (33% wszystkich skutecznych 

akcji). Najmniej skutecznych 

działań techniczno-taktycznych 

podjęto w kategorii do 63 kg – 99 

akcji. 

3. Najwięcej skutecznych działań techniczno-taktycznych 

wykonały zawodniczki 

w kategorii do 55 kg (116 

akcji – 28% wszystkich skutecznych 

akcji technicznych). Najmniej skutecznych 

działań podjęły w kategorii 

do 63 kg (99 akcji – 23% wszystkich 

działań). 

4. Najczęstszą skuteczną akcją techniczną 

w „pozycji stojącej” w wybranych 

reprezentacjach: Kanada, Chiny, Ja- 

ponia, USA, Polska były „zejścia do 

nóg” (37 chwytów – 38% wszystkich 

„zejść do nóg” w ,,pozycji stojącej”). 

Najrzadziej wykonywane były ,,przerzuty 

przez biodro’’ (6 chwytów – 6% 

wszystkich wykonanych akcji technicznych). 

Wnioski 

Analiza działań techniczno-taktycznych, 

struktura techniczna i czasowa 

walk zapaśniczek w turnieju olimpijskim 

w Pekinie, a więc zawodach najwyższej 

rangi, pozwala scharakteryzować 

sposoby skutecznego ich prowadzenia 

i zakończenia. Na tej podstawie można 

wyciągać wnioski co do charakteru wymagań 

współczesnej walki zapaśniczej 

kobiet. Pozwala to ukierunkowywać 

proces treningu na rzecz realizacji tych 

wymagań. 


1. Godlewski P.: Olimpijskie turnieje zapaśnicze 

1896-1996. Warszawa 1996. PTNKF. 

Sekcja historii kultury fizycznej. 

2. Kalina R. M.: Teoria sportów walki. Warszawa 

2000. COS. 

3. Kruszewski A.: Struktura walki zapaśników 

w różnych kategoriach wagowych. „Sport 

Wyczynowy” 1996, 3-4. 

4. Kruszewski A.: Struktura walki zapaśników 

podczas ME w stylu wolnym. „Sport Wyczynowy” 

1997, 3-4. 

5. Kruszewski A.: Uwagi na temat struktury 

walki w zapasach kobiet. „Sport Wyczynowy” 

1998, 9-10. 

6. Kruszewski A.: Zapasy styl wolny podstawy 

techniki. Warszawa 2008. AWF. 

7. Naglak Z.: Trening sportowy. Teoria i praktyka. 

Warszawa-Wrocław 1979. PWN. 

8. Staniszewski T., Radkowski K.: Sporty 

walki. Warszawa 1999. TELBIT. 

9. Sozański H.: Szkolenie sportowe dzieci 

i młodzieży. Warszawa 1987. RCMSKFiS.

42 Stosowanie umiejętności technicznych i taktycznych w walkach szermierczych 43 

W części pierwszej artykułu Autor omówił podstawowe zagadnienia związane z relacją 

pomiędzy techniką a taktyką w szermierce. W oparciu o klasyfikacje działań szermierczych 

ukazał rozmaite możliwości ich taktycznego stosowania. Część druga rozwija tę 

tematykę o nowe zagadnienia. 

Zaskoczenie 

„Wyczucie zaskoczenia jest najbardziej 

istotne ze wszystkich specjalnych umiejętności; 

stanowi jedną z najbardziej 

cennych wartości i nic nie może zastąpić 

jego braku. Wyczucie zaskoczenia może 

kompensować w dużym stopniu niedostateczną 

szybkość”. 

Istvan Lukovich 

Powodzenie w walce zależy w dużym 

stopniu od wyboru właściwego działania 

i zaskoczenia przeciwnika – wyborem 

sytuacji, w której zastosowaliśmy nasze 

działanie (przeciwnik jest nieprzygotowany 

na skutek np. zachwiania równowagi 

czy obniżenia uwagi), oraz rodza- 

Zbigniew Czajkowski 

Stosowanie umiejętności 

technicznych i taktycznych 

w walkach szermierczych (2) 


jem działania (np. kiedy spodziewa się 

natarcia pojedynczego, a my stosujemy 

zwodzone lub przeciwnie). 

Kiedy początkujący szermierz, po 

serii lekcji i ćwiczeń, przystępuje do 

pierwszych walk, napotyka na ogromne 

trudności. Przyzwyczajony do pewnego 

rodzaju współdziałania i pomocy 

ze strony fechtmistrza staje nagle oko 

w oko z przeciwnikiem, który burzy 

dotychczasową idyllę i nieoczekiwanymi 

ruchami i przeciwdziałaniami rozbija 

jego działania. Po pewnej liczbie prób 

wolnej walki zaczyna powoli oswajać 

się z nową sytuacją, postrzegać i nawet 

rozumieć ruchy przeciwnika, przypominając 

sobie podobne sytuacje z lekcji. 

Pod wpływem doświadczenia dostrzega 

sytuacje bardziej dogodne do zadania trafienia, 

a zwłaszcza do przeprowadzenia 

uwieńczonego powodzeniem natarcia. 

Wkrótce zaczyna sobie zdawać sprawę 

z tego, jak ważne jest stosowanie działań 

w walce „w odpowiednim czasie”, czyli 

z zaskoczeniem. 

Znaczenie zaskoczenia doceniali 

i opisywali wszyscy wielcy mistrzowie 

szermierki, od epoki rapieru do czasów 

obecnych. Laszló Szábo tak pisał: 

„Wśród czynników wywierających wpływ 

na działania szermiercze zaskoczenie 

jest jednym z najważniejszych. Można 

powiedzieć, że jest to czynnik życiowy, 

że stanowi duszę szermierki! Tempo 

przedstawia właściwy moment, w którym 

należy zacząć działanie, kiedy przeciwnik 

jest niezdolny do natychmiastowego 

działania i jest zaskoczony i, kiedy jego 

stan nieprzygotowania można wykorzystać. 

Te możliwości mogą być wynikiem 

zarówno psychicznych, jak i fizycznych 

czynników”. 1 

Jak wielu naszych fechtmistrzów 

starszego pokolenia, L. Szábo wyróżnia 

tempo „psychologiczne” i tempo „fizyczne”. 

Tempo psychologiczne wyczuwa się 

(np. jako obniżenie uwagi przeciwnika), 

a tempo fizyczne postrzega (np. jako 

chwilę bezwładności po wykonaniu 

jakiegoś ruchu). Tempo psychologiczne 

jest wrodzone, a tempa fizycznego można 

uczyć odpowiednimi ćwiczeniami. 

Czas nie jest jednak jedynym czynnikiem 

odgrywającym istotną rolę 

w zaskoczeniu, co podkreślił pośrednio 

1 Szabo L.: Fencing and the Master. Budapest 

1977. Korvina Kladó. 

Ozoray-Schenker. 2 Mistrzowie francuscy 

późniejszych wieków rozszerzyli 

koncepcję zaskoczenia. Ciekawiej i szerzej 

o znaczeniu zaskoczenia w taktyce 

pisał mistrz Bertrand (1796-1876): 

„W szermierce – jak wszędzie indziej – 

wszystko zależy od uchwycenia okazji. 

Dostrzec ją jest dobrze; przewidzieć – 

jest lepiej; stworzyć ją natomiast, jest 

oznaką zawodnika wybitnego”. 3 

Znakomity fechtmistrz włoski, Luigi 

Barbasetti, wieloletni dyrektor słynnej 

szkoły fechtmistrzów Wiener Neustadt, 

stwierdza, że podanie definicji wyczucia 

zaskoczenia jest niemożliwe, ale opisuje 

dokładnie jego różne przejawy. Barbasetti 

był prekursorem współczesnych 

poglądów, w których w zaskoczeniu 

wyróżnia się czynnik psychiczny (ein 

Impuls der Wollen – podnietę woli) 

oraz czynnik fizyczny (die mechanische 

Ausführung der Aktion – mechaniczne 

wykonanie działania). Podkreślał, że 

zawodnik musi z błyskawiczną szybkością 

(z zaskoczeniem) wybrać właściwe 

działania. 4 

Z licznych opisów i określeń wyczucia 

zaskoczenia szermierczego, dokonanych 

przez różnych fechtmistrzów XX 

wieku, w tym i czasów najnowszych, 

wynika m.in., że: zdajemy sobie sprawę 

z jego ważności w walce, „czujemy”, co 

to jest, ale dokładne opisanie i określenie 

tempa jest niezmiernie trudne. Suma 

tych opisów i prób definicji pozwala 

2 Ozoray-Schenker Z.: Szermierka na szable. 

Warszawa 1962. „Sport i Turystyka”. 

3 Bertrand L.: The Subtlety of the Sabre. London 

1927. Athletic Publications. 

4 Barbasetti L.: Das Stossfechten. Wien-Leipzig 

1899-1900. Wilhelm Braumüller.

44 Zbigniew Czajkowski 

Stosowanie umiejętności technicznych i taktycznych w walkach szermierczych 45 

nam lepiej zrozumieć istotę zaskoczenia 

w walce. Zaskoczenie związane jest 

ściśle z postrzeganiem i szybkością odpowiedzi 

czuciowo-ruchowych. W większości 

definicji podkreśla się – nieco 

jednostronnie – czas (czas, chwila, moment) 

działań, zwłaszcza natarć pojedynczych. 

A inni (jest ich mniej) wskazują 

na niezwykłą zdolność zaskakiwania 

działaniami zwodzonymi. Zwody miał 

chyba na myśli Eduardo Mangiarotti, 

kiedy pisał: „Czasami zwód jest wyrazem 

potężnej osobowości lub prawdziwego 

talentu artystycznego”. 5 

Rozwiązanie taktyczne, zamiar szermierza 

i samo wykonanie działania 

mają szanse powodzenia jedynie wtedy, 

kiedy zostanie wykonane we właściwym 

czasie i z uwzględnieniem całej 

sytuacji taktycznej. Dlatego ogromnego 

znaczenia nabierają: umiejętność uchwycenia 

okazji do wykonania natarcia czy 

innego działania szermierczego, czyli 

zaskoczenie, oraz wykazanie psychicznej 

odporności wobec niespodziewanego 

działania ze strony przeciwnika. 

Zaskoczenie może zostać wykorzystane 

jedynie w przypadku wystąpienia 

odpowiedniego zestroju różnych warunków 

i czynników, takich jak: odległość, 

szybkość ruchów, wzajemne położenia 

i ruchy broni, stan skupienia etc. Wielką 

rolę w umiejętności wychwytywania 

okazji zaskoczenia dodatniego – a więc 

w konsekwencji do uzyskania trafienia 

– odgrywają różne zdolności, procesy 

psychiczne i umiejętności szermierza, 

w tym następujące: 

5 Mangiarotti E., Gelchiari A.: La vera scherma. 

Milano 1966. Longanesi. 

— trafność i szybkość odpowiedzi 

czuciowo-ruchowych (często jest 

to reakcja nie na ruch właściwy, ale 

na sygnał wstępny, zdradzający chęć 

przeciwnika przejścia do natarcia czy 

obniżenie uwagi); 

— zdolność do natychmiastowego wykonania 

działania i przyspieszenia 

ruchów; 

— wysoki poziom wyspecjalizowanych 

procesów psychicznych (uwaga, 

postrzeganie, myślenie operacyjne, 

myślenie taktyczne etc.). 

Odpowiednimi ćwiczeniami można 

doskonalić wysoką sprawność w rozpoznawaniu 

i wykorzystywaniu zaskoczenia 

oraz odporność na zaskakujące działania 

przeciwnika. Techniczną i psychologiczną 

podstawę odporności na zaskoczenie 

(cech składających się na odporność 

psychiczną zawodnika w walce) stanowią: 

szeroki zasób dobrze opanowanych 

nawyków, wysoki stopień automatyzacji 

i giętkości nawyków, odpowiednie rozluźnienie 

mięśni podczas manewrowania 

na planszy, wysoka sprawność procesów 

uwagi i postrzegania. Odporność na zaskoczenie 

kształtowana jest m.in. drogą 

ćwiczeń wymagających przerzutności 

uwagi oraz zmiany zamiaru w toku 

działania pomyślanego pierwotnie jako 

działanie przewidziane. 

Podsumowując powyższe rozważania 

na temat wyczucia i zastosowania zaskoczenia 

w walce szermierczej, należy 

stwierdzić, że zaskoczenie („tempo”), 

niezmiernie ważny czynnik walki szermierczej, 

wywiera ogromny wpływ na 

jej przebieg i wynik. O jego wyczuciu 

nie decyduje jeden czynnik, czas, ale 

zestaw różnych czynników tworzących 

sytuację taktyczną. Zaskoczenie z punktu 

widzenia walczącego szermierza jest 

wykonaniem właściwych działań we 

właściwym czasie i w odpowiedniej 

sytuacji (odpowiednik greckiego Kairos 

czy francuskiego á propos). 

Wyczucie zaskoczenia jest prawdopodobne 

zdolnością wrodzoną, ale może i 

powinno być rozwijane drogą specjalnych 

ćwiczeń wszechstronnie kształtujących 

technikę, przejawy reakcji oraz umiejętności 

taktyczne. Nie należy biernie 

czekać na powstanie sytuacji sprzyjającej 

działaniu z zaskoczeniem: dobry szermierz 

sam dąży do stwarzania sytuacji, 

w których może działać z zaskoczeniem. 

Jest to ściśle związane z szybkością i trafnością 

odpowiedzi czuciowo-ruchowych, 

umiejętnościami techniczno-taktycznymi, 

poziomem i sprawnością myślenia 

operacyjnego oraz pamięcią operacyjną. 

Wchodzi tu więc w grę tyle ważnych 

czynników, że poniekąd można uważać 

wyczucie zaskoczenia za swoisty miernik 

talentu szermierza. 

Świadome wzmocnienie odporności 

na zaskoczenie ujemne (a więc i wzmocnienie 

ogólnej odporności psychicznej 

zawodnika) – wymaga wysokiej automatyzacji 

i jednocześnie giętkości nawyków 

czuciowo-ruchowych (nawyki otwarte), 

co pozwała w walce na przerzucenie 

uwagi z wykonania na zastosowanie 

działań i przeciwstawienie się zaskakującym 

działaniom przeciwnika. Jednostajny 

rytm ruchów, brak zmiany szybkości, 

stosowanie stale tych samych i z taką 

samą szybkością wykonanych ruchów 

pozwała przeciwnikowi stosunkowo 

szybko i łatwo ocenić sytuację taktyczną, 

przewidzieć jej rozwój i zastosować od- 

powiednie działanie. Zmiana szybkości 

i rytmu ruchów, przeplatanie działań 

pozornych i prawdziwych – przeciwnie 

– utrudniają przeciwnikowi trafną ocenę 

odległości i całej sytuacji oraz sprzyjają 

wykorzystaniu zaskoczenia. 

W zaskoczeniu często wykorzystuje 

się okres obniżonej wrażliwości na 

bodźce (okres refrakcji psychologicznej). 

Zjawiska i procesy psychiczne 

związane z wyczuciem i wykorzystaniem 

zaskoczenia zależą przypuszczalnie od 

procesów pobudzania i hamowania, od 

różnych właściwości uwagi, ruchliwości 

procesów nerwowych etc. i wymagają 

gruntownych badań ze strony fizjologów 

i psychologów. 

Na zakończenie warto podkreślić, że 

zaskoczenie w ogólnym tego słowa znaczeniu 

(wprowadzenie czegoś nowego, 

wykonanie niespodziewanego dla przeciwnika 

działania) – odgrywa rozstrzygającą 

rolę również w innych sportach walki 

oraz zespołowych grach sportowych. 

Działania przygotowawcze 

„Wprowadzenie w błąd przeciwnika i 

rozpoznawanie jego zamiarów lub prób 

wprowadzenia w błąd – stanowi rozstrzygający 

czynnik walki taktycznej, w czym 

przejawia się całe mistrzostwo taktyczne 

szermierza”. 

Witalij A. Arkadjew 

„Sprawność szermierza polega na ukrywaniu 

swoich zamiarów i odkrywaniu 

zamiarów przeciwnika celem ich wykorzystania”. 

Encyklopedia Francuska, rok 1786 

Działania przygotowawcze służą uła- 

twieniu zastosowania i skuteczności 

działań właściwych. W praktyce bywa

46 Zbigniew Czajkowski 

Stosowanie umiejętności technicznych i taktycznych w walkach szermierczych 47 

często tak, że trener naucza tylko działań 

właściwych, a pomija działania przygotowawcze 

– czyli uczy wykonywania 

pewnych działań (nawyków czuciowo–ruchowych 

techniki szermierczej), 

ale nie ich stosowania (taktyki). A wiadomo 

(powinno być wiadomo), że nawet 

niezmiernie szybkie i pięknie wykonane 

działanie, zastosowane w nieodpowiedniej 

sytuacji, nie zaskakujące 

przeciwnika – jest nieskuteczne i naraża 

szermierza na trafienie przez prze- 

ciwnika. 

W działaniach przygotowawczych 

można wyróżnić wiele odmian: 

— Działania rozpoznawcze – szermierz 

porusza się po planszy, wykonuje 

różne ruchy bronią, stosuje działania 

pozorne etc. celem rozpoznania stylu 

walki przeciwnika, jego osobowości, 

silnych i słabych stron, sposobów 

reagowania na sytuacje zagrożenia 

(np. czy zaskoczony nagłym natarciem 

pozornym reaguje „odruchowo” 

zasłoną, ucieczką czy też przeciwnatarciem). 

— Ukrywanie własnych zamiarów 

– szermierz stara się niczym nie 

zdradzić swoich zamiarów (wyraźna 

zmiana postawy przed wykonaniem 

rzutu, przyruch ręki przed wykonaniem 

pchnięcia, zbyt duży ruch 

tuż przed usiłowaniem wykonania 

odbicia lub wiązania brzeszczotu 

przeciwnika itp.). 

— Wprowadzanie przeciwnika w błąd 

– zawodnik różnymi ruchami, zmianą 

postawy, działaniem bronią udaje, 

że niechcący zdradza swój zamiar 

działania, np. przed ruchem przeciwnika 

do natarcia pozornego udaje, że 

będzie wyprzedzał. Przeciwnik wówczas 

stosuje natarcie proste, przed 

którym „nasz” szermierz broni się 

zasłoną. Albo przeciwnie, udaje, że 

chce bronić się zasłoną, co prowokuje 

przeciwnika do natarcia zwodzonego. 

Wówczas wprowadzając w błąd przeciwnika, 

szermierz reaguje pchnięciem 

lub cięciem wyprzedzającym. 

— Wpływanie na zamiary, działania 

i stany psychiczne przeciwnika – 

stosując odpowiednie ruchy, zachowania, 

manewrowanie, działania pozorne 

– szermierz stara się wywrzeć 

wpływ na zamiary i ocenę sytuacji 

przez przeciwnika, a nawet na jego 

stan psychiczny (np. kaskadą szybkich 

natarć pozornych, energicznym 

przemieszczaniem się po planszy 

utrudnia przeciwnikowi skupienie 

się i szybką ocenę sytuacji). Szczególnie 

skuteczne jest wywołanie 

u przeciwnika pewnych działań, po 

to, aby będąc na nie przygotowanym, 

łatwo je unieszkodliwić i zadać 

trafienie. Albo energicznym parciem 

do przodu zmuszamy przeciwnika do 

chaotycznego cofania się aż do linii 

końcowej planszy i wtedy wykonujemy 

natarcie. Przeciwnik obawia się 

przekroczenia linii końcowej planszy, 

jest zdenerwowany i jego obrona 

staje się często nieskuteczna. 

— Taktyka przeszkadzania – szybkim 

manewrowaniem, mocnymi, 

szybkimi działaniami na żelazie (lub 

przeciwnie – niskie trzymanie swojej 

broni, co utrudnia przeciwnikowi 

wykonanie odbicia czy wiązania), potokiem 

szybkich i „groźnych” natarć 

pozornych utrudniamy przeciwniko- 

wi rozpoznanie naszych zamiarów, 

skupienia uwagi, wybór własnego 

działania etc. 

— Manewrowanie – przemieszczając 

się szybko po planszy w przód i w tył 

zmuszamy przeciwnika do skupienia 

uwagi na utrzymaniu odpowiedniej 

dla niego odległości. Wtedy z trudem 

lub późno dostrzega nasze natarcie, 

co nam ułatwia zadanie trafienia. 

Ruchliwe, zmienne i szybkie przemieszczanie 

się po planszy ułatwia 

wychwycenie okazji – wyczucie 

zaskoczenia – do zastosowania zaskakującego 

działania. 

Działania przygotowawcze, od których 

zależy w dużym stopniu skuteczność 

działań właściwych (działania 

zaczepne, zaczepno-obronne i obronne), 

należy ćwiczyć w lekcji indywidualnej, 

w ćwiczeniach w dwójkach oraz – przede 

wszystkim – w walkach ćwiczebnych. 

Podsumowanie 

W niniejszym, dwuczęściowym, 

opracowaniu Autor omówił istotę i znaczenie 

taktyki w szermierce. Podkreślił 

współzależność umiejętności technicznych 

i taktycznych, zwracając przy tym 

uwagę, że w szermierce nie wystarczy 

nauczać, jak wykonać poprawnie dane 

działanie (nawyk czuciowo-ruchowy), 

ale trzeba również nauczać, kiedy i w jakiej 

odmianie dane działanie zastosować 

z czynnie przeciwdziałającym przeciwnikiem. 

Autor przedstawił również podstawowy 

podział działań szermierczych 

(działania zaczepne, zaczepno-obronne 

i obronne) oraz podział taktyczny (działania 

przewidziane, częściowo przewidziane 

i nieprzewidziane). Następnie 

zajął się opisem wyczucia zaskoczenia. 

Ukazując jego istotę podkreślił, że zaskoczyć 

przeciwnika można rodzajem 

działania lub/i wyborem sytuacji, w której 

stosuje się dane działanie. Część 

końcowa opracowania przynosi opis 

odmian działań przygotowawczych (często 

niedoceniane przez trenerów), które 

ułatwiają skuteczne zastosowanie działań 

właściwych. 

Warto podkreślić, że wiele uwag 

i zaleceń autora dotyczy nie tylko szermierki, 

ale również innych sportów 

walki, a także gier sportowych (znaczenie 

postrzegania, różnych właściwości 

uwagi, szybkości i trafności odpowiedzi 

czuciowo-ruchowych, wyczucia zaskoczenia 

etc.).

48 49 

Fot. PAP/EPA 

Zawody triathlonowe mogą trwać dłużej (Ironman) lub krócej; ten czynnik musi 

znaleźć odbicie w programie taperingu. 

Porady metodyczne 

Poziom osiągnięć czołówki sportowej 

w ostatnich latach bardzo się wyrównał. 

Ta opinia odnosi się do wielu 

sportów. Wszyscy zawodnicy bowiem 

podobnie ciężko trenują, wykorzystując 

najnowsze metody i środki treningowe, 

urządzenia i sprzęt, będący szczytowym 

osiągnięciem techniki i technologii. 

W tej sytuacji wystarczy drobna poprawa 

dyspozycji startowej, by na mecie, 

zamiast np. czwartego, zająć miejsce 

pierwsze. O dyspozycji startowej zawodnika 

decyduje w znacznym stopniu 

finalny okres treningu bezpośrednio 

poprzedzający start w zawodach – tapering. 

Właściwie zaplanowany i przeprowadzony 

tapering pozwala oczekiwać, 

że wynik zawodnika na mecie będzie 

lepszy nawet o kilka procent. I odwrotnie, 

błędy popełnione w taperingu mogą 

Tomasz Mikulski 

Tapering 

w sporcie wielopodmiotowym 

– triathlon 


zawodnika wiele kosztować. Przystępując 

do realizacji przyjętego planu, nie 

należy myśleć o tym „co by tu jeszcze 

zrobić, żeby zyskać trochę więcej”, ale 

raczej o tym, „żeby nic nie zepsuć”. 

Takie postępowanie zapewni dodatkowo 

spokój psychiczny. Sięgający kilku 

procent przyrost zdolności wysiłkowych 

bezpośrednio przed zawodami jest niczym 

zainkasowanie odsetek za dobrze 

ulokowane w banku pieniądze. 

Dla przypomnienia 

– co jest istotą taperingu 

Temat taperingu był już podejmowany 

na łamach „Sportu Wyczynowego” 

(2008, numer 10-12). Przypomnę więc 

tylko, że polega on, ogólnie biorąc, 

na obniżeniu objętości obciążeń tre-

50 Tomasz Mikulski Tapering w sporcie wielopodmiotowym – triathlon 

51 

ningowych z zachowaniem lub nawet 

zwiększeniem jego intensywności, co 

ma na celu umożliwienie organizmowi 

pełnej regeneracji i osiągnięcia superkompensacji 

zdolności wysiłkowych. 

Główna trudność metodyczna polega tu 

na tym, żeby, z jednej strony, redukując 

obciążenia, doprowadzić do pełnej (lub 

możliwie najpełniejszej) regeneracji, 

a z drugiej, nie dopuścić do roztrenowania. 

Zmniejszeniu ulega głównie czas 

zajęć treningowych, natomiast zachowana 

zostaje ich intensywność. Gdy jednak 

przychodzi do wdrożenia tego zalecenia, 

pojawia się mnóstwo możliwości i wynikających 

z nich wątpliwości. I właśnie 

tu leży główna przyczyna różnic 

w efektach taperingu i osiągnięciach 

zawodników. 

Podstawowe znaczenie ma tu respektowanie 

zasady specyficzności oraz 

indywidualizacji. W każdej dyscyplinie 

sportu tapering ma swoją specyfikę. 

Ryc. 1. Efekt taperingu w zależności 

od czasu trwania. 

Efekt całkowity 

1,2 

1,0 

0,8 

0,6 

0,4 

0,2 

0,0 

-0,2 

-0,4 

Natomiast w takiej dyscyplinie jak triathlon, 

gdzie zawodnik musi trenować 

biegi, kolarstwo i pływanie, sprawa jest 

dużo bardziej skomplikowana. 

Kiedy, na ile czasu 

przed startem w zawodach, 

należy rozpocząć tapering? 

Procesy odnowy obciążonych treningiem 

tkanek, będące głównym celem 

taperingu, zachodzą w ciągu dwóch tygodni 

(średnio) i tym należy się kierować 

przy określaniu punktu wyjścia (ryc. 1). 

W sportach wytrzymałościowych wydłużenie 

tego okresu powinno nastąpić, 

gdy czas treningów przekracza 30 godzin 

w tygodniu oraz przy wszelkich okolicznościach 

opóźniających regenerację 

lub dodatkowo obciążających organizm 

(choroby, gorączka, brak odnowy biologicznej, 

gorsze odżywianie, trening wysokościowy, 

podróż). Krótszy tapering 

1 2 3 4 

Tygodnie taperingu 

% normalnego treningu 

stosuje się w dyscyplinach technicznych, 

gdzie nawet krótka przerwa w treningu 

powoduje utratę wyczucia techniki, oraz 

w przypadkach sprzyjających szybkiej 

regeneracji. Czas taperingu (może on 

trwać od tygodnia do miesiąca) należy 

dopasować indywidualnie do zawodnika, 

kierując się zasadą: większe obciążenie 

wymaga dłuższej regeneracji. 

W kolejnych latach treningu, wskutek 

zmian obciążeń i postępującej adaptacji 

organizmu, czas taperingu wymaga 

modyfikacji. W celu monitorowania 

przebiegu taperingu wykorzystuje się 

pomiary tętna spoczynkowego i wskaźników 

krwi. 

W jaki sposób 

modyfikować obciążenia 

w taperingu? 

Zasadnicza wytyczna taperingu, a zarazem 

główna trudność w jej realizacji, 

dotyczy – zachowania na odpowiednim 

poziomie intensywności i redukcji cza- 

100 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

normalney trening 

wykładniczy wolny 

stopniowy 

liniowy 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 

Dni taperingu 

wykładniczy szybki 

su treningu (chodzi bardziej o długość 

trwania jednostek treningowych niż ich 

ilość). Redukcja objętości obciążeń treningowych 

może nastąpić kilkoma sposobami: 

liniowym, wykładniczym szybkim 

i wolnym oraz stopniowym (ryc. 2). 

Wyniki badań wskazują na wyższą skuteczność 

taperingu progresywnego niż 

stopniowego. Należy przy tym brać pod 

uwagę czas trwania taperingu; jeżeli 

jest krótki, to na stosowanie wolnego 

wykładniczego obniżenia obciążeń nie 

starczy czasu. Przy maksymalnym czasie 

trwania taperingu (4 tygodnie) szybka 

progresja redukcji objętości obciążeń 

treningowych najprawdopodobniej doprowadzi 

do spadku wydolności przed 

zawodami. Sposoby obniżenia obciążeń 

można łączyć, na przykład u zawodników 

źle tolerujących długotrwałą 

redukcję objętości obciążeń rozpocząć 

liniowo, a w ostatnim tygodniu przejść 

do obniżenia wykładniczego szybkiego. 

Należy pamiętać, że sumaryczna reduk- 

Ryc. 2. Różne typy taperingu 

(sposoby obniżania obciążeń 

treningowych) – liniowy, wykładniczy 

i stopniowy.


53 

cja objętości obciążeń powinna sięgnąć 

połowy wielkości stosowanych wcześniej 

(ryc. 3). 

Dyscypliny sportu, z których składa 

się triathlon (pływanie, kolarstwo szosowe, 

bieg) noszą wytrzymałościowy 

charakter i stawiają podobne wymagania. 

Ale redukcja objętości obciążeń nie jest 

we wszystkich konkurencjach jednakowa 

i powinna następować w określonym porządku. 

W pierwszej kolejności zmniejsza 

się objętość biegu, ponieważ zmiany 

w organizmie wywołane treningiem 

biegowym wymagają najdłuższego czasu 

na regenerację. Kolejnym krokiem jest 

redukcja objętości treningu kolarskiego. 

Najbardziej techniczne, wymagające tzw. 

czucia wody, jest pływanie, tu zmniejszenie 

obciążeń następuje najpóźniej. 

Pozwala to również na wykonanie części 

treningu wytrzymałościowego na basenie 

zamiast na bieżni, ograniczając przeciążenia 

towarzyszące treningowi biegowe- 

Ryc. 3. Efekt taperingu w zależności 

od redukcji objętości 

obciążeń treningowych. 

Efekt całkowity 

1,2 

1,0 

0,8 

0,6 

0,4 

0,2 

0,0 

-0,2 

-0,4 

mu. Trening pływacki o intensywności 

tlenowej przyspiesza ponadto tempo 

procesu regeneracji po treningach o charakterze 

beztlenowym, których udział 

w taperingu jest znaczący. 

Triathloniści mają swoje silniejsze 

i słabsze strony, dlatego osiągnięciu lepszej 

dyspozycji w wybranej konkurencji musi 

być podporządkowany także tapering. 

Przy ustalaniu jego długości w triathlonie 

należy wziąć pod uwagę długość 

dystansu startowego, dłuższy tapering 

należy zastosować przygotowując się 

do zawodów trwających – jak ironman 

– wiele godzin, a krótszy do niespełna 

godzinnego „sprintu”. 

Rozpiętość wieku triathlonistów, 

biorących udział w zawodach najwyższej 

rangi, jest znaczna. Zdolność regeneracyjna 

organizmu zawodnika na 

przestrzeni lat zmienia się, co należy 

wziąć pod uwagę ustalając długość tape- 

ringu. 

60% 

% redukcji obciążeń treningowych 

W triathlonie zmniejszenie obciążeń 

w okresie taperingu 

następuje kolejno – w treningu 

biegowym, kolarskim i pływackim 

(fot. Tomasz Mikulski).


55 

Tabela 1 

Efekt taperingu w triathlonie, dane z meta-analizy (Bosquet i wsp., 2007). 

Parametr Efekt całkowity 

taperingu pływanie kolarstwo bieg średnia 

Interesującego zestawienia dokonał 

Bosquet i wsp. (tabela 1). Meta-analiza 

dostępnego piśmiennictwa dotyczyła 

zawodników uprawiających pływanie, 

kolarstwo oraz biegaczy, w sumie przeanalizowano 

skutki stosowania taperingu 

przez blisko 500 zawodników. Opisywany 

„efekt całkowity” to średnia ważona 

różnic w wyniku sportowym po zastosowaniu 

taperingu, o wadze zależnej 

od zmienności wewnątrz danej grupy. 

Wnioski na podstawie danych zawartych 

Czas trwania 

1 tydzień -0,03* +0,29* +0,31* +0,17* 

2 tygodnie +0,45* +1,59* +0,58* +0,59* 

3 tygodnie +0,33* Brak danych -0,08* +0,28* 

Powyżej 22 dni +0,39* Brak danych -0,72* +0,31* 

Redukcja objętości obciążeń treningowych 

Poniżej 20% -0,04* +0,03* Brak danych -0,02* 

21–40% +0,18* +0,84* +0,47* +0,27* 

41–60% +0,81* +2,14* +0,23* +0,72* 

Powyżej 60% +0,03* +0,56* +0,21* +0,27* 

Redukcja intensywności obciążeń treningowych 

Tak +0,08* +0,25* -0,72* -0,02* 

Nie +0,28* +0,68* +0,37* +0,33* 

Redukcja częstotliwości zajęć treningowych 

Tak +0,35* +0,95* +0,16* +0,24* 

Nie +0,30* +0,55* +0,53* +0,35* 

Rodzaj taperingu 

Stopniowy +0,10* +2,16* -0,09* +0,42* 

Progresywny +0,27* +0,28* +0,46* +0,30* 

*znamienne statystycznie p

56 57 

Fot. PAP – Bartłomiej Zborowski 

Żywienie powinno zapewniać młodzieży uprawiającej sport prawidłowy wzrost i 

rozwój, a także sprzyjać osiągnięciom sportowym. 

Sport dzieci i młodzieży 

Żywienie młodych sportowców jest jakby oddzielnym działem wiedzy o żywieniu. Posiada 

ono istotne znaczenie, albowiem warunkuje prawidłowy rozwój, zachowanie zdrowia 

i satysfakcję z wyników osiąganych w sporcie. 

Żywienie młodych sportowców 

Żywienie młodych sportowców, przy 

zachowaniu podstawowych, ogólnych 

zasad, odznacza się pewną specyfiką. 

Wiąże się ona z celami, którym ma 

służyć – zapewnieniu prawidłowego rozwoju 

organizmu i stanu zdrowia. Kwestie 

związane z tym tematem kompetentnie 

i w zwięzły sposób omawia Ann Litt 

w książce zatytułowanej „Fuel for young 

athletes” („Żywienie młodych sportowców”). 

Jest ona znana w Ameryce jako 

Autorka przewodnika: „The College Student`s 

Guide to Eating Well on Campus”. 

Przy opracowaniu tego tematu wykorzystała 

wiedzę i doświadczenie zdobyte 

podczas zawodniczej kariery pływackiej, 

licznych konsultacji młodych sportowców, 

uczestnictwa w posiedzeniach Amerykańskiego 

Stowarzyszenia Dietetyków 

(American Dietetic Association), a także 


własnych publikacji na łamach „The 

Washington Post”. 

Książka „Fuel for young athletes” 

nosi charakter przewodnika. Jej podstawowym 

celem jest ukazanie, jak 

Ann Litt 

Fuel for young 

athletes. 

Essential foods 

and fluids 

for future 

champions. 

Human 

Kinetics 2004.

58 Sport dzieci i młodzieży 


59 

w praktyce stosować prawidłowo zbilansowaną 

dietę, która dla osiągania 

optymalnych rezultatów w sporcie ma 

największe znaczenie. 

Pokarm stanowi mieszaninę różnych 

składników: białek, tłuszczów, węglowodanów, 

a także witamin i mikroelementów, 

spełniających istotne, wzajemnie 

uzupełniające się role w funkcjonowaniu 

organizmu. Ann Litt charakteryzując je, 

podkreśla ich właściwości w prawidłowo 

zbilansowanej diecie młodych 

sportowców. 

Spośród wymienionych składników 

funkcje substratów energetycznych przypadają 

głównie węglowodanom, dlatego 

powinny one stanowić około 50% 

właściwie skomponowanej diety – ich 

ładunek energetyczny wynosi 4 kcal na 

gram podczas utleniania komórkowego. 

Cukry dzielimy na proste, jak fruktoza 

czy glukoza, oraz złożone, będące 

polimerami prostych węglowodanów, 

jak np. skrobia występująca w ziarnach 

zbóż, ziemniakach, ryżu, fasoli czy warzywach. 

Należy pamiętać, iż produkty 

te, oprócz zapewniania organizmowi 

witamin i minerałów, obfitują w błonnik. 

Z glukozy powstaje materiał zapasowy 

w postaci glikogenu, który jest magazynowany 

w mięśniach oraz wątrobie 

w określonej ilości. Można ją zwiększyć 

stosując odpowiednią dietę oraz 

specjalny program treningowy. Nadmiar 

węglowodanów, nie wykorzystany jako 

substrat energetyczny, jak też nie przekształcany 

w glikogen odkładany jest 

w tkance tłuszczowej. Cukry, w zależności 

od budowy chemicznej, cechuje różny 

stopień przyswajalności – tempa trawienia 

i wchłaniania, do oceny którego 

służy wskaźnik GI – indeks glikemiczny 

(glicemic index) przyjmujący wartości 

od 0 do 100. Żywność o wysokim GI 

powoduje gwałtowne zwiększenie przepływu 

krwi oraz wzrost poziomu glukozy, 

dlatego też winna być podawana 

podczas wysiłku i bezpośrednio po jego 

zakończeniu. Natomiast niska wartość 

indeksu wskazuje na wolniejsze tempo 

zwiększania przepływu krwi pod wpływem 

cukrów uwalnianych z pożywienia 

z powodu dłuższego czasu ich trawienia, 

co gwarantuje utrzymanie dostaw energii 

na względnie stałym poziomie. Najwyższym 

indeksem glikemicznym odznaczają 

się czysta glukoza i produkty obfitujące 

w łatwo przyswajalne węglowodany 

proste, jak np. słodycze, najniższym zaś 

świeże warzywa, bogate w trudniejsze do 

strawienia, a zatem wolniej wchłaniające 

się, węglowodany złożone. 

Kolejną grupę istotnych składników 

pokarmowych stanowią białka. Oprócz 

udziału w budowaniu masy mięśniowej 

lub jej regeneracji mają również 

istotne znaczenie dla regulacji przemian 

wewnątrz każdej żywej komórki, 

uczestniczą także w procesach obronnych 

organizmu. Mogą one dodatkowo 

pełnić rolę substratów energetycznych, 

przez co powinny stanowić około 20% 

fizjologicznej diety. Białka składają się 

z 21 aminokwasów, z których jedynie 11 

organizm ludzki jest w stanie zsyntetyzować 

samodzielnie, pozostałe muszą 

być dostarczone wraz z pożywieniem. 

Podczas utleniania białek, podobnie jak 

w przypadku węglowodanów, organizm 

uzyskuje 4 kcal na gram. Są one wykorzystywane 

jako substraty energetyczne 

jedynie w warunkach deficytu węglo- 

wodanów, to jednak może prowadzić 

do zaburzeń w ich głównych funkcjach. 

Nadmiar białka w pożywieniu zostaje 

przekształcony w zapasy tłuszczu, 

nie przyczynia się, jak często mylnie 

sądzą sportowcy, do rozrostu tkanki 

mięśniowej. Zapotrzebowanie na białko 

warunkują różne czynniki, mające kluczowe 

znaczenie w przypadku młodych 

sportowców: faza wzrostu i rozwoju, 

geny, a dodatkowo rodzaj uprawianej 

dyscypliny czy stopień wdrożenia do 

treningu. Ilość białka powinna być dokładnie 

zbilansowana z liczbą kalorii 

dostarczanych w innej postaci po to, 

by uniknąć ich wykorzystania jako 

substratów energetycznych. Młodzi 

sportowcy stosujący diety niskokaloryczne 

z uwagi na konieczność utrzymania 

niskiej masy ciała i szczupłej sylwetki, 

np. gimnastycy, lub uprawiający 

dyscypliny siłowe wymagające stałej 

rozbudowy masy mięśniowej i jej regeneracji, 

powinni zwiększyć podaż białek 

w posiłkach. Należy też pamiętać, że 

w fazie intensywnego wzrostu i rozwoju 

u dzieci i młodzieży następuje zwiększenie 

zapotrzebowania na białko z racji 

intensywnego powiększania masy ciała. 

Na niedobory, zarówno kaloryczne, jak 

i dotyczące aminokwasów egzogennych, 

narażeni są szczególnie młodzi sportowcy 

stosujący dietę wegetariańską. 

W tym wypadku należy ze szczególną 

uwagą komponować ich posiłki, nie 

wykluczając niejednokrotnie suplementowania 

aminokwasami. 

Tłuszcze, obok białek i węglowodanów, 

stanowią trzecią istotną grupę 

składników pokarmowych pełniących 

rozliczne funkcje w organizmie, m. in.: 

ochronną w stosunku do narządów wewnętrznych 

oraz utrzymują stałą temperaturę 

ciała, umożliwiają wchłanianie 

witamin w nich rozpuszczalnych, 

jak również, co jest istotne zwłaszcza 

w warunkach zwiększonej aktywności 

fizycznej, stanowią substraty energetyczne 

(utlenienie grama tłuszczu pozwala 

uzyskać 9 kcal energii). Przy 

drastycznym zmniejszeniu ilości tłuszczu 

w diecie mogą wystąpić trudności z całkowitym 

pokryciem zapotrzebowania 

energetycznego, co istotnie pogorszy nie 

tylko wydolność fizyczną młodego człowieka, 

lecz także niekorzystnie wpłynie 

na procesy rozwojowe jego organizmu. 

Tworząc jadłospis sportowca należy 

uwzględnić w nim odpowiednie ilości 

mięsa, pełnowartościowego mleka oraz 

orzechów czy nasion. 

Niezwykle ważnym elementem każdej 

diety są witaminy i minerały, ponieważ 

zapewniają one prawidłowy przebieg 

procesów ochronnych organizmu, jak 

i fizjologiczny rozwój kości czy właściwe 

wykorzystanie innych składników 

pokarmowych. Witaminy dzielimy na 

rozpuszczalne w tłuszczach – A, D, E, 

K, które mogą być magazynowane w organizmie, 

oraz rozpuszczalne w wodzie 

– jak np. witamina C, tiamina, ryboflawina, 

niacyna, B6, B12, kwas foliowy, 

których organizm ludzki nie gromadzi. 

Warto nadmienić, że zwłaszcza u młodzieży 

powinny być one dostarczane 

wyłącznie we właściwych pokarmach 

z maksymalnym ograniczaniem sztucznej 

suplementacji, bowiem nadwyżka 

witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, 

z racji ich magazynowania w wątrobie, 

może prowadzić do wywołania efektów



61 

toksycznych. Natomiast nadmiar witamin 

z drugiej grupy niejednokrotnie 

indukuje procesy nowotworzenia (B12) 

czy zaburzenie funkcjonowania układu 

nerwowego (B6). 

Osobny rozdział poświęciła Autorka 

prawidłowej masie ciała, tzn. jej zdefiniowaniu, 

a następnie omówieniu, jak 

ją uzyskać i utrzymać na optymalnym 

poziomie, o którym nie świadczy tylko 

wygląd czy spełnianie norm stosownych 

do wieku i wzrostu, lecz przede 

wszystkim dobre samopoczucie oraz 

duża wydolność fizyczna. W warunkach 

konieczności obniżenia masy ciała do 

wartości prawidłowych, czyli w przypadku 

nadwagi lub otyłości, zachodzi 

konieczność zbilansowanego pokrywania 

zapotrzebowania kalorycznego – zależnego 

od wieku, genetycznie uwarunkowanego 

typu sylwetki i, co się z tym 

wiąże, masy mięśniowej. Oznacza to 

konieczność dostarczania rozwijającemu 

się organizmowi niezbędnych kalorii do 

zachowania prawidłowych warunków 

wzrostu podczas utrzymywania wysokiej 

aktywności fizycznej. Zbyt mała ilość 

energii zawartej w pożywieniu może 

prowadzić do nieprawidłowości wzrostu 

i rozwoju, a także spadku wydolności 

fizycznej, uniemożliwiając osiąganie 

zamierzonych rezultatów sportowych. 

Najczęstszym przypadkiem negatywnego 

oddziaływania drastycznej restrykcji 

kalorii w pożywieniu są zaburzenia cyklu 

menstruacyjnego młodych dziewcząt 

uprawiających dyscypliny sportowe, 

w których ocenia się nie tylko umiejętności 

sportowe, ale także estetykę 

wyglądu, np. u gimnastyczek artystycznych. 

Zaburzenie cyklu miesiączko- 

wego nie jest jedynym negatywnym 

skutkiem, bowiem surowe ograniczenie 

kaloryczności posiłku nierzadko wywołuje 

choroby, takie jak bulimia lub 

anoreksja. Wszelkie tego typu zmiany 

powinny być natychmiast zgłaszane 

trenerowi w celu zapobieżeniu powstaniu 

nieodwracalnych zaburzeń rozwoju. 

W przypadku aktywnych dorastających 

dzieci dzienne zapotrzebowanie energetyczne 

wynosi około 3000 kcal, ale może 

wzrastać wraz z intensyfikacją wysiłku. 

Zatem, aby uzyskać wzrost masy ciała 

u młodego sportowca, należy zwiększyć 

podaż energii w pożywieniu. Utrzymanie 

określonej wartości masy ciała powinno 

być zapewniane przez dawkę kalorii 

zawartą w 3 posiłkach dziennie uzupełnionych 

przekąskami. Zawodnicy 

uprawiający takie dyscypliny sportowe, 

jak np. hokej czy zapasy, wymagające 

stosunkowo wysokiej masy mięśniowej, 

najczęściej dążą do zwiększenia masy 

ciała. W takich przypadkach program 

dietetyczny powinien uwzględniać nadwyżkę 

300-400 kcal w ciągu dnia, co 

należy uzyskać spożywając 2-3 posiłki 

dziennie więcej. 

Autorka sporą część swojego opracowania 

poświęca poprawianiu wydolności 

fizycznej u młodych sportowców, 

poprzez powiększanie zapasów 

glikogenu wykorzystując mechanizm 

superkompensacji. W latach 60-tych 

pojawiła się koncepcja tzw. „ładowania 

węglowodanami”, polegającego na maksymalizacji 

zasobów glikogenu bezpośrednio 

przed kluczowymi występami. 

Proces ten opierał się na specyficznym 

programie treningowym, rozpoczynającym 

się na tydzień przed zawodami 

i zakładał całkowite wyczerpanie zasobów 

glikogenu w wyniku intensywnego 

wysiłku w połączeniu z niską podażą 

węglowodanów w pożywieniu. W końcowej 

fazie tygodniowego programu 

zmniejszano objętość treningu i równocześnie 

aplikowano sportowcom dietę 

bogatowęglowodanową. W związku 

z pojawianiem się u sportowców stanu 

wyczerpania i zaburzeń regeneracji 

na skutek restrykcji podaży cukrów 

w pożywieniu w warunkach wysokiej 

aktywności fizycznej system ten nieco 

zmodyfikowano, zwiększając zawartość 

węglowodanów w jego początkowej fazie. 

Autorka podkreśla, że współcześnie 

tego typu praktyki mogą być stosowane 

jedynie przez silnie zmotywowanych 

nastoletnich sportowców uprawiających 

biegi długodystansowe, natomiast pozostałym 

młodym sportowcom zaleca 

się, w celu poprawienia wydolności 

fizycznej, skupianie się na prawidłowo 

zbilansowanej diecie zarówno w czasie 

przygotowań, jak i w trakcie zawodów. 

Osobnym zagadnieniem, omówieniu 

którego Autorka poświęca cały rozdział 

książki, jest nawadnianie organizmu. 

W szczegółowy sposób opisuje przyczyny 

zwiększonego zapotrzebowania 

sportowców na wodę, a także obrazuje 

skutki odwodnienia. Zwraca uwagę na 

odpowiedni skład napojów, które należy 

stosować w zależności od warunków 

atmosferycznych, intensywności wysiłku 

oraz okresu treningu i w czasie 

zawodów. Organizm potrzebuje płynów 

do wchłaniania i trawienia pokarmu, 

transportu składników odżywczych, usuwania 

zbędnych produktów przemiany 

materii, utrzymania sprawności układu 

nerwowego oraz, co ma szczególnie 

istotne znaczenie dla sportowców, do 

termoregulacji. Ciepło produkowane 

przez pracujące mięśnie jest usuwane 

poprzez parowanie potu z powierzchni 

skóry, a ubytek wody powstały w ten 

sposób musi być szybko uzupełniany. 

Na nasilenie pocenia wpływają: wysoka 

intensywność wysiłku, temperatura 

i wilgotność otoczenia, a zatem to właśnie 

te czynniki kształtują zapotrzebowanie 

na wodę. Należy też wziąć pod 

uwagę, że intensywność pocenia jest 

cechą indywidualną. Niedostateczne 

pokrywanie zapotrzebowania na wodę 

grozi odwodnieniem – występującym 

najczęściej w warunkach gorąca i wysokiej 

wilgotności oraz podczas bardzo 

ciężkich wysiłków przy niewystarczającym 

uzupełnianiu płynów. Niewiele osób 

zdaje sobie sprawę, że do odwodnienia 

może dojść również przy intensywnym 

wysiłku w niskiej temperaturze otoczenia, 

kiedy pragnienie jest obniżone 

i nie przywiązuje się należytej uwagi do 

właściwego nawadniania. W przypadku 

daleko posuniętego deficytu płynów 

organizm rekompensuje sobie straty 

wody przez zmniejszenie intensywności 

pocenia, co prowadzi do zaburzeń termoregulacji, 

natomiast nawet niewielkie odwodnienie 

obniża wydolność sportowca, 

jak również może być przyczyną złego 

samopoczucia i bólu głowy po wysiłku 

(tabela 1). Do odwodnienia i pojawienia 

się ewentualnych jego objawów może 

dojść na długo przed wystąpieniem uczucia 

pragnienia. Nawet u doświadczonych 

zawodników zachowanie właściwego 

nawodnienia bywa trudne, natomiast 

u młodzieży, żywiołowo angażującej



63 

się w zajęcia sportowe, stanowi nie lada 

wyzwanie. 

Picie wody jedynie po wysiłku przynosi 

chwilową ulgę i nie prowadzi do 

wyrównania powstałego deficytu. Prawidłowe 

pokrywanie zapotrzebowania 

na wodę wymaga jej spożywania 

zarówno przed wysiłkiem, podczas 

wysiłku, jak i po jego zakończeniu. 

Młodsze dzieci, z racji niewielkich 

rozmiarów ciała, chociaż produkują 

mniej ciepła i pocą się w mniejszym 

stopniu oraz cechują się mniej efektywnym 

transportem ciepła z mięśni do 

skóry, nie uzupełniając w wystarczającym 

stopniu płynów, stają się bardziej 

podatne na odwodnienie i przegrzanie. 

Jak podaje Litt, przeciętnie człowiek 

potrzebuje około 2 litrów wody dziennie, 

natomiast sportowcy cechują się znacznie 

większym zapotrzebowaniem. 

Miarą odwodnienia organizmu sportowca 

jest barwa moczu oraz częstość 

jego oddawania – powinien go oddawać 

co najmniej 4 razy dziennie w kolorze 

słomkowym. Jeśli mocz jest zagęszczony 

(prosty pomiar urometrem) oraz ciemny 

lub nie jest wydalany wystarczająco 

często w ciągu dnia, świadczy to o odwodnieniu. 

Innym sposobem na osza- 

cowanie utraty wody podczas trwania 

treningu u sportowca jest kontrola masy 

ciała przed i po wysiłku. Szacuje się, że 

sportowiec powinien wypijać 3 szklanki 

wody w przeliczeniu na każdy utracony 

kilogram. 

Opracowany i zalecany sportowcom 

przez The American College of Sports 

Medicine plan prawidłowego nawadniania 

przewiduje na 2 godziny przed 

wysiłkiem wypicie około pół litra wody, 

co pozwoli na pozbycie się z moczem 

nadmiaru płynów przed występem. Na 

15 minut przed startem zaleca się spożycie 

250 ml wody. Zaleca się ponadto 

picie wody co 15-20 minut podczas 

aktywności fizycznej niezależnie od 

uczucia pragnienia. 

Napoje gazowane z dodatkiem cukru 

lub soki owocowe nie są rekomendowane 

przed planowanym wysiłkiem, gdyż 

powoli opuszczają żołądek nie przyczyniając 

się do nawadniania organizmu. 

Woda mineralna stanowi niezawodny 

płyn zwłaszcza podczas wysiłków trwających 

mniej niż 60 minut, wspomagając 

właściwą termoregulację. 

W przypadku dłuższego wysiłku 

(>60 minut) lub krótkiego, lecz bardzo 

intensywnego, konieczne jest stosowanie 

Tabela 1 

Objawy odwodnienia w zależności od% ubytku wody z organizmu. 

% utraty wody Objawy 

0-1 uczucie pragnienia 

2-5 ból głowy, uczucie zmęczenia, nudności, uczucie suchości w ustach, dreszcze, 

lepka skóra 

6 podwyższona temperatura ciała 

8 podwyższona temperatura ciała, zawroty głowy, osłabienie 

powyżej 8 zatrzymanie pocenia, wysoka temperatura, zaburzenia orientacji, śmierć 

napojów zawierających węglowodany 

(jako substrat dla pracujących mięśni) 

oraz niewielkie ilości sodu, poprawiającego 

smak i wzmagającego uczucie 

pragnienia, przy czym płyny te nie powinny 

stanowić źródła uzupełniania 

elektrolitów. 

Lepszym wyjściem jest regularne 

spożywania pokarmów bogatych w potas, 

takich jak banany, sok pomidorowy 

czy melony, a jony – sodowe czy chlorkowe 

– najlepiej pozyskiwać ze specjalnych 

koktajli mineralnych lub soków 

warzywnych, zwłaszcza pomidorowego. 

Po wysiłku należy pić jak najwięcej – jak 

wspomniano wyżej, 3 szklanki na każdy 

utracony kilogram. 

Do napojów spożywanych przed i podczas 

wysiłku często dodaje się kofeinę, 

której przypisuje się poprawianie wytrzymałości 

oraz koncentracji, przy czym nie 

uwzględnia się indywidualnego wpływu 

tej substancji na organizm. Trzeba pamiętać, 

że kofeina wzmaga diurezę, zatem 

jej stosowanie może skutkować odwodnieniem, 

co powinno być uwzględnione 

przy nawadnianiu organizmu. 

Inne słodkie napoje typu gazowane 

czy soki zawierają także węglowodany, 

ale w takich ilościach, że nie są one 

absorbowane, wywołując przez to wzdęcia, 

nudności czy skurcze. Dodatkowo 

dwutlenek węgla, którym nasycone są 

niektóre napoje, nie wpływa istotnie 

na zdolność wchłaniania, ale powoduje 

szybsze osiąganie poczucia pełności, 

przez co ogranicza spożycie płynów. 

Sportowcy w celu zwiększenia masy 

mięśniowej, wytrzymałości czy szybkości, 

oprócz określonego sposobu odżywiania, 

stosują dodatkowo sztuczne 

suplementy. To zagadnienie stanowi 

również przedmiot rozważań Autorki. Do 

najczęściej niesłusznie nadużywanych 

przez młodzież suplementów Litt zalicza 

aminokwasy białkowe, kreatynę oraz 

diuretyki, efedrynę i anaboliki. 

Nadmiar aminokwasów może powodować 

zaburzenia składu puli aminokwasowej 

organizmu, co w konsekwencji 

zakłóca prawidłowy wzrost i rozwój 

młodego człowieka. Kreatyna, stosowana 

w celu przyspieszania regeneracji oraz 

zwiększania wytrzymałości, zazwyczaj 

bez świadomości, że zwiększa pochłanianie 

wody przez komórki mięśniowe, 

staje się przyczyną odwodnienia, zwłaszcza 

w przypadku skojarzonego użycia 

z kofeiną. Mimo pozornie dużej zawartości 

płynów w ustroju, woda zostaje 

zaabsorbowana do mięśni i w warunkach 

niedostatecznego jej spożycia powstaje 

deficyt uniemożliwiający prawidłowy 

przebieg pozostałych procesów zachodzących 

w organizmie. Często kreatynę 

stosuje się u młodzieży w celu zwiększenia 

masy ciała, kiedy jest to warunkiem 

dopuszczenia do rywalizacji. Zażywanie 

przez nią kreatyny może stać się przyczyną 

nie tylko obniżenia wydolności, 

ale także uszkodzenia wątroby i nerek, 

dlatego absolutnie nie powinna być ona 

stosowana przez młodych sportowców. 

Również sztuczne manipulowanie masą 

ciała w przeciwnym kierunku, szczególnie 

z użyciem leków, np. diuretyków, jest 

praktyką niedopuszczalną. 

Podobnie niebezpieczna jest efedryna, 

o której także wspomniano, gdyż może 

wywoływać dolegliwości żołądkowe, 

wzrost ciśnienia tętniczego, a w połączeniu 

z aspiryną skutkować nawet śmiercią.


65 

Jej stosowanie w sporcie jest całkowicie 

zabronione. 

Ze szczególną troską należy dbać 

o zdrowie sportowców uprawiających 

dyscypliny z kategoriami wagowymi, 

czy takie, gdzie niska masa ciała sprzyja 

osiągnięciu wyniku lub gwarantuje 

wysokie noty za sylwetkę. Młodzi zawodnicy, 

kiedy znajdą się pod presją, 

często w nieprzemyślany sposób sięgają 

po suplementy diety narażając się na negatywne 

skutki. Wynika to m.in. z braku 

dokładnej kontroli jakości i składu sprzedawanych 

produktów, a także zanieczyszczeń 

zarówno substancjami nielegalnymi 

(sterydy), jak i wywołującymi alergie. 

Producenci nie informują o dokładnych 

interakcjach między składnikami suplementów. 

Na końcu książki znajduje się 

około 50 przepisów ze wskazaniem na 

fazę treningową, walory smakowe czy 

porę dnia, uwzględniających odpowiednie 

zbilansowanie składników pokarmowych 

oraz zwiększone zapotrzebowanie 

u młodych sportowców. 

Kolejne zagadnienie, które omawia 

Autorka, to dieta podczas treningów 

i posiłek przed zawodami. Posiłki młodych 

sportowców – podkreśla – powinny 

zawierać odpowiednią ilość składników 

niezbędnych dla prawidłowego rozwoju 

i wzrostu, utrzymania właściwej sylwetki, 

a także przyczyniać się do zwiększania 

wydolności fizycznej i wytrzymałości, 

zatem gwarantować zadowolenie 

z uprawiania sportu. Komponując dietę 

dla młodych zawodników należy wykluczyć, 

o ile jest to tylko możliwe, sztuczne 

suplementy. Działanie większości z 

nich uznaje się za korzystne, ale rzeczywiste 

efekty są szkodliwe – np. nadmiar 

witamin bywa dla organizmu toksyczny 

lub indukuje procesy nowotworzenia 

i zaburzenia neuroprzekaźnictwa. Istotne 

jest również prawidłowe nawadnianie, 

co w praktyce oznacza wykształcenie 

u aktywnej, zaangażowanej młodzieży 

nawyku częstego picia, bowiem skutki 

odwodnienia, na które szczególnie narażeni 

są młodzi sportowcy, odbijają się 

niekorzystnie na wydolności fizycznej. 

Zalecanie ładowania węglowodanami zawartymi 

w pożywieniu nie jest wskazane 

w przypadku młodych sportowców. Autorka 

zwraca uwagę na fakt, iż młodzież 

silnie zorientowana na sukces jest niezwykle 

podatna na sugestie z zewnątrz, 

zwłaszcza na te, dotyczące szybkiego 

poprawienia wydolności fizycznej czy 

ukształtowania odpowiedniej sylwetki. 

Stąd właśnie powszechne nadużywanie 

suplementów, spośród których dla 

większości brak przesłanek naukowych 

dotyczących korzystnego wpływu na 

organizm. 

Główną tezą, do której przekonuje 

Autorka w swej książce, brzmi: żywienie 

powinno zapewniać młodzieży nie 

tylko prawidłowy wzrost i rozwój, ale 

także dobre samopoczucie, co sprzyja 

wysokim osiągnięciom sportowym. 

Marta Steczkowska 

Au t o r k A j e s t d o k t o r A n t k ą w ZA k ł A d Z i e 

Fi Z j o l o g i i st o s o wA n e j in s t y t u t u Me d yc 

y n y do ś w i A d c Z A l n e j i kl i n i c Z n e j iM. 

M. Mo s s A k o w s k i e g o PAn w wA r s Z Aw i e. 

Biomechanika sportu 

Wpływ wibracji mechanicznych na organizm człowieka jest zagadnieniem kontrowersyjnym. 

Powstało wiele studiów na temat negatywnych, 

szkodliwych skutków ekspozycji 

na wibrację. Wiele środków finansowych 

przeznaczanych jest na minimalizowanie, 

ograniczanie czynników wibracyjnych 

w środowiskach pracy oraz tworzenie 

i wprowadzanie norm chroniących pracowników. 

Z drugiej zaś strony, zgodnie 

z ogłoszoną przez Paracelcusa tezą, że 

wszystko może być trucizną i wszystko 

może być lekarstwem w zależności od 

zastosowanej dawki, jesteśmy świadkami 

mnożenia się prac naukowych szukających 

takich sposobów aplikowania drgań mechanicznych, 

protokółów, parametrów, by 

minimalizując szkodliwość, wywoływać 

w organizmie ludzkim efekty pozytywne 

i długotrwałe. Odnosi się to do terapii 

leczniczych i treningu sportowego. 

Kinga Żebrowska 

Trening wibracyjny w sporcie 


Wibracje mechaniczne są bardzo silnym 

bodźcem, wpływającym na układ 

nerwowo-mięśniowy, kostno-stawowy, 

krążenia i hormonalny. Z doświadczeń 

medycyny pracy wiemy, że drgania mechaniczne 

przenoszone do organizmu 

przez kończyny górne powodują głównie 

zmiany chorobowe w układach: naczyniowym 

(tzw. choroba białych palców), 

nerwowym, kostno-stawowym. Zmiany 

w układzie nerwowym, powstałe na skutek 

działania drgań miejscowych, to głównie 

zaburzenia czucia dotyku, temperatury, 

a także dolegliwości w postaci drętwienia 

czy mrowienia w palcach i rękach. Zmiany 

w układzie kostno-stawowym ręki powstają 

głównie na skutek drgań miejscowych 

o częstotliwościach mniejszych od 30 Hz. 

Obserwuje się m.in. zniekształcenia szpar

66 Kinga Żebrowska 


67 

stawowych, zwapnienia torebek stawowych, 

zmiany okostnej, zmiany w utkaniu 

kostnym. Drgania o działaniu ogólnym 

powodują zmiany w: 

— układzie kostnym – chorobowe zmiany 

głównie w odcinku lędźwiowym 

kręgosłupa, rzadziej w szyjnym; 

— narządach wewnętrznych – niekorzystne 

zmiany w czynnościach narządów 

układu pokarmowego (głównie 

żołądka i przełyku), zaburzenia w 

narządzie przedsionkowo-ślimakowym, 

narządach układu rozrodczego 

kobiet, narządach klatki piersiowej, 

narządach jamy nosowo-gardłowej. 

Opisanym wyżej skutkom biologicznym 

towarzyszą zmiany funkcjonalne: 

zwiększenie czasu reakcji ruchowej, 

zwiększenie czasu reakcji wzrokowej, za- 

kłócenia w koordynacji ruchów, nadmierne 

zmęczenie, bezsenność, rozdrażnienie, 

osłabienie pamięci itd. Niekorzystne zmiany 

funkcjonalne prowadzą do obniżenia 

efektywności i jakości wykonywanej pracy, 

a czasami w ogóle ją uniemożliwiają. 

Drgania mechaniczne, przenoszone 

z układów drgających do organizmu 

człowieka, mogą negatywnie oddziaływać 

bezpośrednio na poszczególne 

tkanki i naczynia krwionośne, bądź też 

mogą spowodować wzbudzenie do drgań 

całego ciała lub jego części, a nawet 

struktur komórkowych (24). 

Czy jednak w warunkach naturalnych 

wibracje nie są bodźcem wspierającym 

rozwój biologiczny? Badania prowadzone 

przez Wakeling i Nigg (40) pokazują, jak 

podczas fazy kontaktu pięty z podłożem 

w czasie biegu, produkowane są drgania 

o częstotliwości 10-20 Hz. Wibracje te, 

przenoszone od stóp aż do głowy, odbiera- 

ne są przez receptory w stawach, ścięgnach 

i mięśniach stymulując cały organizm. 

Widzimy więc, że wibracje w sposób naturalny 

wpływają na nasz rozwój. 

Szkodliwość nieuporządkowanych 

drgań mechanicznych potwierdzają badania 

prowadzone w sektorze medycyny 

pracy. Kontrolowany natomiast sposób 

aplikacji wibracji o ściśle określonych 

parametrach niesie ze sobą prawdopodobieństwo 

pozytywnych efektów. 

Możemy wyróżnić dwa główne sposoby 

aplikacji wibracji mechanicznych: 

— metoda pośrednia – wibracja przenoszona 

jest z wibrującego źródła poprzez 

struktury ciała stykające się ze 

źródłem (nogi lub ręce) do mięśni dalej 

położonych. Na przykład, podczas 

ćwiczeń mięśni czworogłowych uda 

na platformie wibracyjnej bądź mięśnia 

dwugłowego ramienia (osobnik 

ściska w ręku wibrującą hantlę, bądź 

zginając łokieć ciągnie wibrującą linę 

z zawieszonym na końcu obciążnikiem). 

Typ treningu, podczas którego 

stoimy na platformie, nazywamy whole 

body vibration (WBV). Ćwiczenie 

siłowe wspomagane wibracją określa 

się mianem superimposed vibration; 

— metoda bezpośrednia – wibracja 

miejscowa aplikowana jest bezpośrednio 

do brzuśca mięśnia bądź ścięgna 

mięśnia za pomocą urządzenia z wibrującą 

głowicą, trzymanego w ręku 

bądź zamocowanego na statywie. Jest 

to tzw. focal vibration (FV). 

Zastosowanie tych dwóch metod wibracji 

wiąże się z koniecznością rozwiązania 

pewnych problemów. Aplikowanie 

wibracji na całe ciało (WBV) wymaga 

zdefiniowania parametrów wibracji, przy 

których bodźce wibracyjne docierają do 

poszczególnych tkanek i segmentów ciała 

(częstotliwość, amplituda) oraz optymalnego 

czasu trwania wibracji w pojedynczej 

aplikacji, sesji, cyklu treningowym. 

Z historycznej perspektywy wynika, że 

wibrację miejscową zazwyczaj stosowano 

w medycynie, bądź to w celach 

poznawczych, bądź diagnostycznych czy 

terapeutycznych (22, 23). Tutaj stosuje 

się znacznie większe częstotliwości wibracji: 

80-150 Hz i mniejszą amplitudę, 

początkowo 2-0,5 mm, a obecnie (15) 

0,05-0,01 mm w odróżnieniu od WBV, 

gdzie częstotliwość wibracji wynosi 

zazwyczaj 15-70 Hz (platformy o wibracjach 

pionowych) lub 0-30 Hz (platformy 

o wibracjach bocznych), a amplituda 

wynosi 8-2 mm (platformy o wibracjach 

pionowych) lub 14-0 mm (platformy 

o wibracjach poziomych). Bodziec wibracyjny, 

który wywołuje przemieszczenie 

się włókien mięśniowych mniejsze niż 

0,12 mm, uznawany jest za nieszkodliwy 

(32). Ten rodzaj aplikacji wydaje się 

bezpieczniejszy, a przynajmniej bardziej 

kontrolowany. Przy stosowaniu tego typu 

wibracji pojawiał się problem techniczny, 

który polegał na tym, że przy dłuższej 

aplikacji urządzenia nagrzewały się, 

a ponadto – efekt ustępował zaraz po 

zakończeniu wibracji. 

Mechanizm oddziaływania 

bodźców wibracyjnych 

na ustrój człowieka 

Odpowiedź ciała ludzkiego na WBV 

zależy od częstotliwości, amplitudy i tym 

samym przyspieszenia, jakie dociera do 

segmentów i poszczególnych tkanek. 

Ponadto zależy od napięcia mięśni, ich 

sztywności, od ułożenia segmentów ciała, 

od postawy ciała. Hagbarth (21) wykazał, 

że bodźce wibracyjne o częstotliwości 



69 

upadkiem. Wskutek wibracji i napięcia 

mięśni stymulowane jest również podwzgórze, 

co przyczynia się do wzmożenia 

wytwarzania hormonów. Bosco (7) 

udowodnił, że podczas 10-minutowego 

treningu wibracyjnego WBV: 1 minuta 

wibracji, 1 minuta odpoczynku, częstotliwość 

wibracji 30 Hz, amplituda 4 mm 

zwiększa się wytwarzanie testosteronu 

i hormonu wzrostu, spada natomiast ilość 

kortyzolu we krwi. Wibracje o niskiej 

częstotliwości (do 80 Hz) pobudzają eksteroreceptory 

tzw. ciałka Meissnera, a te 

o wyższej częstotliwości (do 500 Hz) są 

odbierane przez ciałka Paciniego. 

Udokumentowano również pozytywny 

wpływ wibracji na układy krążenia 

i oddechowy (28, 35), co może skutkować 

lepszą wymianą gazów i materiałów 

metabolizmu między krwią a włóknami 

mięśniowymi. 

Poprawa mocy, dokumentowana w wielu 

badaniach, może być efektem polepszenia 

synchronizacji aktywności jednostek 

motorycznych i poprawy koordynacji 

mięśni synergistycznych oraz zahamowania 

pobudzenia mięśni antagonistycznych. 

Parametry wyskoku zależą głównie od 

sztywności mięśni, która jest regulowana 

aktywacją włókien wewnątrzwrzecionowych 

i modulowana organami ścięgnistymi 

Golgiego (Hoffer i Andreaseen, 1981), 

dlatego też trening wibracyjny wpływa na 

parametry wyskoku. 

Układ nerwowy „mówi” w modulacji 

częstotliwości. Wielkość sygnału 

nerwowego kodowana jest za pomocą 

częstotliwości sygnału. Bodziec bardziej 

intensywny odpowiada większej ilości 

impulsów na sekundę. Dowiedziono 

(2, 8, 22), że podczas aplikacji wibracji 

miejscowej (FV) we włóknach aferentnych 

z wrzecionek mięśniowych i z organów 

ścięgnistych Golgiego, receptory 

generują częstotliwość wyładowań zgodną 

z częstotliwością aplikowanej wibracji. 

Ten fenomen nosi nazwę driving. 

Częstotliwość impulsów aferentnych 

(wstępujących) jest sterowana przez 

częstotliwość wibracji i w ten sposób 

możliwe jest nadawanie impulsom we 

włóknach pierwotnych (Ia) częstotliwości 

20 Hz lub 30 Hz lub 100 Hz, jeśli zaaplikujemy 

na brzusiec mięśniowy wibrację 

o czystym sygnale i częstotliwości 20 Hz, 

30 Hz lub 100 Hz. Dokonywane jest to 

bez używania bodźców elektrycznych 

czy izolowania chirurgicznego włókien 

nerwowych. W ostatnich latach (10, 14) 

wyodrębniono kilka parametrów wibracji 

miejscowej, które wsparte sygnałem 

świadomym generowanym z własnej woli 

(jest nim świadome utrzymywanie napięcia 

mięśniowego około 20% MVC) są 

w stanie modyfikować w sposób trwały 

i kompleksowy kontrolę ruchu, pobudzając 

korę mózgową zarówno w czasie 

trwania wibracji jak również po jej zakończeniu. 

Udowodniono, że wibracje 

te powodują zmniejszenie wielkości pola 

reprezentującego wibrowany mięsień 

w korze ruchowej, co wiąże się z większą 

możliwością sterowania ruchem. 

Z drugiej zaś strony zaobserwowano 

pobudzenie pola reprezentującego mięsień 

antagonistyczny do wibrowanego. 

Z punktu widzenia funkcjonalnego koreluje 

to ze zmniejszeniem stopnia współskurczu 

(co-contraction). Redukowana 

jest odruchowa hiperaktywność mięśnia 

antagonistycznego i tym samym poprawia 

się kontrola i wydajność ruchu. 

Parametry 

treningu wibracyjnego, 

urządzenia do wibracji 

Metodologia treningu wibracyjnego 

zawiera opis techniczny stosowanych 

urządzeń generujących drgania oraz 

opis generowanych parametrów, a także 

opis metodyki wykonywania ćwiczeń. 

Charakterystyka stosowanych wibracji 

zawiera: sposób aplikacji wibracji, amplitudę, 

częstotliwość, przyspieszenie. 

Metodyka ćwiczeń zawiera opis rodzaju 

ćwiczeń, liczbę wykonywanych ćwiczeń, 

wartość obciążenia, czas trwania, czas 

przerw i częstotliwość treningu. 

Urządzenia stosowane w WBV 

Wyróżniamy dwa typy platform w 

zależności od wytwarzanych przez nie 

oscylacji: 

1) wytwarzające oscylacje pionowe, 

np. platforma Nemes czy Powerplate 

(ryc. 2); 

2) wytwarzające oscylacje boczne (prawalewa), 

np. platformy Galileo (ryc. 2). 

Urządzenia te różnią się parametrami 

wytwarzanych wibracji (tab. 1). 

Spitzenpfeil w artykule „Mechanical 

impacts to the human body by different 

vibration training devices” (37) porównał 

trening na platformie o oscylacjach pionowych 

Powerplate z treningiem na platformie 

o oscylacjach bocznych Galileo. Na 

pierwsze miejsce wysuwają się różnice 

w rozprzestrzenianiu się przyspieszenia 

wibracji i wielkość przyspieszenia docierającego 

do głowy. Wyższe przyspieszenie 

dla Powerplate (0,2-0,6 G), niższe 

przyspieszenie docierające do głowy dla 

Galileo (0,1-0,2 G). W tym przypadku 

bezpieczniejsza wydaje się platforma 

Galileo i tym samym bardziej przydatna 

w rehabilitacji i fitnesie. Korzyścią 

zastosowania Powerplate jest większy 

wpływ wibracji pionowych na mięśnie 

nóg, większe wartości przyspieszenia 

odnotowano w okolicy kolan. 

Parametr Oscylacje pionowe (Nemes Powerplate) Oscylacje boczne (Galileo) 

Amplituda 0-14 mm 2-8 mm 

Częstotliwość 0-30 Hz 15-70 Hz 

Działanie 

Wykorzystanie 

Ryc. 2. Po lewej oscylacje pionowe, 

po prawej boczne. 

Tabela 1 

Oddziaływanie wibracji Oddziaływanie wibracji ma przypominać 

ma przypominać wyskok. chód lub bieg po nierównym terenie 

Wykorzystywane częściej w sporcie w Wykorzystywane częściej w treningu 

celu zwiększenia mocy i siły mięśniowej. równowagi i koordynacji.



71 

Pojedyncza sesja treningu wibracyjnego, 

włączając w nią czas odpoczynku, 

nie powinna być dłuższa niż 25/30 minut. 

Pojedyncze ćwiczenie na platformie powinno 

być kontynuowane bez przerwy 

przez maksimum 90 sekund (38). Trening 

wibracyjny powinien być przeprowadzany 

3-4 razy w tygodniu i na początku czas 

ekspozycji na wibracje podczas jednego 

ćwiczenia nie powinien przekraczać 

30 sekund i być stopniowo zwiększany. 

Można wyróżnić trzy typy ćwiczeń podczas 

treningu na platformie wibracyjnej: 

— ćwiczenie izometryczne – czyli utrzymanie 

pozycji statycznej z naturalnym 

obciążeniem własnego ciała lub z obciążeniem 

dodatkowym, nie większym 

jednak niż 50% masy ciała. 

— ćwiczenie dynamiczne – ćwiczenia 

na platformie wibracyjnej, zazwyczaj 

z użyciem obciążenia. 

— praca statyczno-dynamiczna – wykorzystuje 

się ćwiczenia izometryczne 

i dynamiczne bez lub z dodatkowym 

obciążeniem. 

W ćwiczeniach z dodatkowym obciążeniem 

zalecane są częstotliwości pracy 

wyższe niż w ćwiczeniach z obciążeniem 

naturalnym (3). 

Według Adamsa i wsp. (1) optymalne, 

natychmiastowe efekty w postaci wzrostu 

mocy kończyn dolnych osiąga się używając 

30-sekundowej WBV, wartości te 

Ryc. 3. System bloczkowy podłączony 

do stymulatora wibracji. 

stymulator 

wibracji 

są najwyższe pomiędzy 1-5 min po ćwiczeniu. 

Dodatkowo wyższa częstotliwość 

(40-50 Hz) jest bardziej efektywna, jeśli 

towarzyszy jej większa amplituda wibracji 

(2-3 mm), a niższa częstotliwość 

(30-35 Hz) jest bardziej efektywna wraz 

z mniejszą amplitudą wibracji (1-2 mm) 

Według Mestera (28) w treningu 

sportowym nie powinno się używać częstotliwości 

mniejszej niż 20 Hz. Należy 

zapobiegać wibracjom głowy. Mała amplituda 

(1-2 mm) powinna być stosowana 

w okresach startowych. Ekspozycja na 

wibracje podczas jednego ćwiczenia powinna 

być bardzo krótka, 20-60 sekund, 

szczególnie gdy stosuje się dodatkowe 

obciążenie. Trening wibracyjny powinien 

być zakazany u osób z nadciśnieniem 

lub z chorobą wieńcową i u kobiet 

w ciąży. 

Urządzenia stosowane 

w superimposed vibration 

Do lokalnego treningu wibracyjnego 

wykorzystuje się między innymi system 

bloczkowy (ryc. 3), podłączony do wibrującego 

urządzenia (9, 20, 30). Częstotliwość 

tych wibracji to najczęściej 

44 Hz, amplituda 3 mm. Do ćwiczeń 

dynamicznych pojedynczych części 

ciała używa się również elementów 

przyczepianych do platform wibracyj- 

stymulator 

wibracji 

nych, takich jak: pasy, taśmy elastyczne, 

które przenoszą bodziec wibracyjny na 

wybrane części ciała. Częstotliwość używana 

w tego typu ćwiczeniach waha się 

od 4 do 70 Hz. 

Urządzenia stosowane 

w focal vibration 

Włoscy naukowcy w swoich badaniach 

(10, 14) do wibracji miejscowej 

(FV), używają instrumentu zwanego 

Cro-System (ryc. 4) bazującego na intensywności 

bodźca o sile maksymalnej 

700-900 gram, wytwarzającego wibracje 

miejscowe o częstotliwości 100 Hz, 

które są w stanie prowokować zmiany 

długości mięśnia mniejsze niż 0,02 mm, 

czyli 5 razy mniejsze niż limit bezpieczeństwa. 

Tego typu wibracja aplikowana jest 

za pomocą kulki wielkości oliwki, przykładanej 

w miejscu przejścia brzuśca 

mięśniowego w ścięgno, w trzech seriach 

po 10 minut z przerwą między seriami 

wynoszącą 30-60 sekund, przez 3 kolejne 

dni. Dodatkowym bodźcem podczas 

wibracji jest utrzymywanie napięcia 

mięśnia. Nie ma publikacji na temat 

badań z wykorzystaniem tego typu wibracji 

w treningu sportowców. Zgodnie 

z rezultatami badań włoskich uczonych, 

przeprowadzonych czy to na osobach 

zdrowych czy na pacjentach po rekonstrukcji 

więzadła krzyżowego przedniego 

(ACL) w stawie kolanowym, czy wśród 

pacjentów ze spastycznością, zmiany 

związane z układem nerwowym po 

trzydniowej aplikacji wibracji pojawiały 

się najczęściej po 48 h od zakończenia 

aplikacji i utrzymywały się przez długi 

okres czasu, to jest do 2-3 miesięcy. 

Ryc 4. Urządzenie Cro-system do wibracji miejscowej. 

W sporcie wibracje aplikowane są na 

te mięśnie, które biorą w sposób szczególny 

udział w danym ruchu, w danej 

dyscyplinie sportowej. Na przykład u 

skoczków będą to mięśnie czworogłowe 

uda, pośladkowe i trójgłowe łydki. Efektem 

wibracji jest wzrost wytrzymałości 

na zmęczenie, wzrost koordynacji ruchu, 

i przyrost siły mierzonej w warunkach 

izokinetycznych. 

Dowody badawcze 

(na to, że trening wibracyjny 

może wpłynąć na rozwój 

dyspozycji fizycznych zawodnika 

– siły, szybkości skurczu mięśni) 

W 1986 roku ukazuje się pierwsza 

publikacja Nazarova na temat stymulacji 

biomechanicznej (31). Vladimir Nazarov 

był trenerem gimnastyków, którzy w 1980 

wygrali złoto olimpijskie. Nazarov, w sposób 

szczególny badał efekty lokalnej wibracji. 

Z jego badań wynikało, że efektem 

wibracji lokalnej był nie tylko wzrost siły, 

ale również wzrost giętkości i gibkości. 

W treningu siłowym wspieranym 

miejscową wibracją o częstotliwości 

44 Hz; i przyspieszeniu 30 m/s 2 Liberman 

i Issurin (25) zanotowali wzrost 

maksymalnej mocy i siły mierzonej 

w warunkach izotonicznych u cięża-



73 

rowców. Issurin (21) zaobserwował 

również wzrost siły ramion i nóg i polepszenie 

parametrów pływania na 50 

i 200 m u wysokiej klasy pływaczki po 

zastosowaniu przez 3 tygodnie, 3 razy 

w tygodniu 20-60-sekundowych serii 

ćwiczeń z obciążeniem 50-100% 1 RM, 

wspomaganych wibracją o częstotliwości 

44 Hz, amplitudzie 3 mm i przyspieszeniu 

22 m/s 2 . 

Weber (41) zanotował wzrost siły 

dynamicznej maksymalnej (1RM) u gimnastyczki 

ćwiczącej z obciążeniem 80% 

1RM; w 6 seriach, 3 razy w tygodniu 

przez trzy tygodnie. Ćwiczenie siłowe 

wspomagane było wibracją o częstotliwości 

25 Hz i amplitudzie 3 mm. 

Kinser (23) badał wpływ wibracji 

i ćwiczeń rozciągających na gibkość 

i moc u gimnastyczek w wieku 9-13 lat. 

Częstotliwość wibracji wynosiła 30 Hz, 

amplituda 1 mm, czas aplikacji to 4 razy 

po 10 sekund wibracji z 5-sekundową 

przerwą. W rezultacie stwierdzono, że 

tego typu trening zwiększa gibkość 

u młodych gimnastyczek. 

Przeglądając literaturę znajdujemy 

prace (4, 6, 12, 13, 36), które mówią 

o pozytywnym wpływie treningu WBV 

na wzrost siły, mocy kończyn dolnych 

i gibkości. Są jednak i takie badania 

(11, 35, 39), w których nie obserwowano 

pozytywnego wpływu WBV na wzrost 

siły mięśniowej. Powodem różnic są 

prawdopodobnie parametry i czas trwania 

treningu, grupy badawczej. U sportowców 

i osób trenujących rezultaty 

były lepsze. 

Według Bosco i wsp. (6) zmiany 

w przebiegu krzywej siłą-prędkość i siła- 

-moc po treningu wibracyjnym całe- 

go ciała, trwającym 10 minut przez 

10 dni, są porównywalne ze zmianami 

tych samych parametrów po kilku tygodniach 

ciężkiego treningu siłowego, 

jakie zaobserwowali Hakkinen i Komi 

(19). Porównując swoje własne prace 

z innymi (2, 5) autor zauważył, że ćwiczenia 

na platformie wibracyjnej całego 

ciała, trwające w sumie 10 minut (przy 

częstotliwości 26 Hz, przemieszczeniu 

10 mm i przyspieszeniu 54 ms -2 ), można 

przyrównać do 150 przysiadów lub półprzysiadów 

z obciążeniem równym trzykrotnej 

masie ciała, wykonywanych dwa 

razy w tygodniu, przez pięć tygodni. 

Według Mestera (28) 6-tygodniowy 

trening WBV, przeprowadzany 3 razy 

w tygodniu (częstotliwość 30-50 Hz, 

amplituda 2 lub 4 mm, obciążenie 50% 

1 RM) wpływa na wzrost maksymalnej 

siły. Najwyższe wartości siły zostały 

zaobserwowane 3,5 miesiąca po zakończeniu 

treningu. Zaobserwowano tutaj 

typowy proces adaptacyjny: obciążeniezmęczenie-odbudowa-nadkompensacja. 

Ten protokół ćwiczeń zalecić można 

sportowcom w okresie przygotowawczym 

rocznego cyklu treningu. 

Rhea (33) natomiast dowodzi, że 

30-sekundowa aplikacja WBV (częstotliwość 

35 Hz, amplituda 4 mm) bezpośrednio 

przed ćwiczeniem „przysiad 

z obciążeniem” wpływa na wzrost mocy 

kończyn dolnych o 5,2% podczas ćwiczenia. 

Również Jacobs (22) zaobserwował, 

że po 6 minutach WBV występuje 

zwiększenie gibkości, i izokinetycznego 

momentu siły prostowników i zginaczy 

kolana, co sugeruje aplikację wibracji 

jako przygotowania do intensywnego 

wysiłku. 

Według Berschin (2) trening wspomagany 

WBV o częstotliwości 20 Hz 

z obciążeniem 25 do 70% 1 RM, 5 serii 

po 3 minuty, 3 razy w tygodniu przez 

12 tygodni poprawia u rugbistów parametry 

biegu z nawracaniem i sprintu 

na 30 m. Nie wpływa jednak na siłę 

maksymalną kończyn dolnych. 

Według Mestera (29) trening WBV 

przeprowadzany w przysiadzie (częstotliwość 

24 Hz; amplituda 2,5 mm), przez 

21 dni wraz z treningiem tradycyjnym, 

powoduje wzrost o 43% siły izometrycznej 

prostowników kolana, poprawia 

wysokość wyskoku z przysiadu o 22,9% 

u dobrze wytrenowanego narciarza alpejskiego. 

Znaczący wzrost mocy maksymalnej 

zanotował Bosco (7) u 14 ciężarowców 

w wieku 25,1±4,4 trenujących w przysiadzie, 

przy kącie udowo-podudziowym 

100 stopni, w serii 10 razy po 60 sekund 

z pauzą 60 sekund. Częstotliwość wibracji 

wynosiła 26 Hz, amplituda 4 mm. 

W innej swojej pracy Bosco donosi, że 

po treningu wibracyjnym, zastosowanym 

u profesjonalnych piłkarzy, nastąpił 

wzrost gibkości, mierzonej testem „skłon 

w przód z pozycji siedzącej”. 

Mahieu (26) porównuje wzrost siły 

i kontrolę postawy ciała u młodych narciarzy 

po zastosowaniu treningu wspieranego 

i nie wspieranego treningiem 

WBV. Trening prowadzony był 3 razy 

w tygodniu przez 6 tygodni. Na platformie 

wibracyjnej wykonywano ćwiczenia 

statyczne i dynamiczne. Przerwa 

między kolejnymi ćwiczeniami wynosiła 

2 minuty. W ciągu 6 tygodni wzrastała 

intensywność treningu, co przejawiało 

się wzrostem amplitudy wibracji od 2 do 

4 mm, częstotliwości od 24 do 28 Hz, 

czasem trwania poszczególnego ćwiczenia, 

ilością powtórzeń jednego ćwiczenia 

i ogólną ilością ćwiczeń. W obu grupach 

treningowych zaobserwowano wzrost 

siły i mocy mięśni stawu biodrowego 

i kolanowego mierzonych w warunkach 

izokinetycznych. W grupie WBV zaobserwowano 

większą moc przy mniejszej 

prędkości ruchu i większy moment siły 

maksymalnej dla zginaczy podeszwowych 

stopy. Trening wspomagany WBV 

nie miał natomiast wpływu na kontrolę 

postawy ciała u młodych (9-15 lat) spor- 

towców. 

* 

Jak widać, trening wibracyjny jest już 

wykorzystywany w wielu dyscyplinach 

sportu, miedzy innymi w pływaniu, 

narciarstwie alpejskim, wśród piłkarzy, 

gimnastyków, w rugby, lekkoatletyce, 

wśród ciężarowców. Próbuje się go stosować 

w różnych grupach wiekowych 

i w różnych okresach treningowych. Nie 

ma jednak niestety, jak to ma już miejsce 

w medycynie pracy, wyraźnie określonych 

norm bezpieczeństwa. Nie wiemy, 

jak długo może on trwać, by nie powodować 

uszkodzeń narządu ruchu, z jak 

maksymalnym przyspieszeniem możemy 

oddziaływać na tkanki w warunkach treningu. 

Ustalenie takich norm jest trudne 

również dlatego, że rozprzestrzenianie 

się wibracji w naszym ciele zależy od 

wielu czynników. Na dzień dzisiejszy 

jedyną, o potwierdzonej nieszkodliwość, 

formą aplikacji wibracji jest focal vibration. 

Wydaje się zatem, że trening 

wibracyjny nie powinien być stosowany 

tam, gdzie możemy w sposób naturalny 

i bezpieczny wpływać na rozwój dyspo-



75 

zycji fizycznych człowieka, dotyczy to 

szczególnie młodszych wiekowo grup 

zawodników. 


1. Adams J. B., Edwards D., Serviette D. H. 

et al.: Optimal frequency, displacement, 

duration, and recovery patterns to maximize 

power output following acute wholebody 

vibration. „The Journal of Strength & 

Conditioning Research” 2009 March, 23 

(2), s. 683. 

2. Berschin G., Schmiedeberg I., Sommer, 

H.-M.: Zum Einzatz von Vibrationskrafttraining 

als spezifisches Schnellkrafttrainingsmittel 

in Sportspielen. „Leistungssport” 

2003, 4, s. 11-14. 

3. Bianconi R., Van der Mulen J.: The 

response to vibration of the end organs 

of mammalian muscle spindles. „Journal 

of Neurophysiology” 1963, Jan 26, s. 177- 

90. 

4. Bisciotti V.: Le vibrazioni: Aspetti Neurofisiologici, 

Applicativi e Metodologici. 

Nuova. „Atletica Ricerca in Scienze dello 

Sport” 2006, 45, s. 5-23. 

5. Bosco C., Cardinale M., Tsarpela O.: Influence 

of vibration on mechanical power 

and electromyogram activity in human 

arm flexor muscles. „European Journal 

of Applied Physiology and Occupational 

Physiology” 1999; 79 (4), s. 306-11. 

6. Bosco C. et al.: Adaptive responses of 

human skeletal muscle to vibration exposure. 

„Clinical Physiology” 1998; 19 (2), 

s. 183-7. 

7. Bosco C. et al.: Hormonal responses to 

whole-body vibration in men. „European 

Journal of Applied Physiology” 2000; 81 

(6), s. 449-54. 

8. Brown M. C., Engeberg I., Matthews P. 

B.: The relative sensitivity to vibration 

of muscle receptors of the cat. „Journal 

of Physiology” 1967 oct; 192 (3), s. 773- 

800. 

9. Cardinale M., Lim J.: Electromyography 

activity of vastus lateralis muscle during 

whole-body vibrations of different frequencies. 

„The Journal of Strength and Conditioning 

Research” 2003, 17, s. 621-4. 

10. Celletti C. et al.: Trattamento con energia 

vibratoria in pazienti affetti da paralisi 

cerebralne infantile. „European Medical 

Physics News” 2005; 41 (suppl. 1 to nr 4), 

s. 29-30. 

11. De Ruiter C. J. et al.: Short-term effect 

of whole – body vibration on maximal 

voluntary isometric knee extensor force 

and rate of force rise. „European Journal 

of Applied Physiology” 2003 Nov; 90 (5-6), 

s. 595-600. 

12. Delecluse C., Roelants M., Verschueren 

S. M.: Strength increase after wholebody 

vibration compared with resistance 

training. „Medicine and Science in Sports 

and Exercise” 2003; 35 (6), s. 1033-41. 

13. Fagnani F. et al.: The effects of a wholebody 

vibration program on muscle performance 

and flexibility in female athletes. 

„American Journal of Physical Medicine 

and Rehabilitation” 2006 Dec; 8 5 (12), s. 

956-62. 

14. Fattorini L. et al.: Motor performance 

changes induced by muscle vibration. 

„European Journal of Applied Physiology” 

2006 Sep; 98 (1), s. 79-87. 

15. Filippi G. M., Camerota F., Saraceni 

V. M.: Mechanical vibration and motor 

rehabilitation. A new opportunity. „Scienze 

della Riabilitazione” 2007; 8 (2), s. 55- 

61. 

16. Hagbarth K. E: Normal variability of tonic 

vibration reflexes in man. „Experimental 

Neurology” 1966 Sep; 16 (1), s. 80-92. 

17. Hagbarth K. E.: Tonic vibration reflexes 

(TVR) in spasticity. „Brain Research” 1966 

Aug; 2 (2), s. 201-3. 

18. Hagbarth K. E., Eklund I.: Motor effects 

of muscle vibration in spasticity, rigidity 

and cerebellar disorders. „Electroencephalography 

and Clinical Neurophysiology” 

1968 Oct; 25 (4), s. 4076 

19. Häkkinen K., Alen M., Komi P. V.: 

Neuromuscular, anaerobic and aerobic 

performance characteristics of elite power 

athletes. „European Journal of Applied 

Physiology” 1984; 53, s. 97-105. 

20. Issurin V. B., Tenenbaum G.: Acute and 

residual effects of vibratory stimulation. 

„The Journal of Strength & Conditioning 

Research” 2009 Mar; 23 (2), s. 683. 

21. Issurin V. B.: Vibratory stimulation exercises: 

A new approach to strength training 

for performance swimmers [w:] Daniel K., 

Hoffman U., Klauk D. (red.): Koelner Swimmsporttage 

1996 – Symphosiumsbericht, Sport 

Faneman Verlag, Bockenem, s. 50-3, 1996. 

22. Jacobs P. L, Burns P.: Acute enhancement 

of lower-extremity dynamic strength 

and flexibility with whole-body vibration. 

„The Journal of Strength & Conditioning 

Research” 2009 Jan; 23 (1), s. 51-7. 

23. Kinser A. M. et al.: Vibration and stretching 

on flexibility and explosive strength 

in young gymnasts. „Medicine and Science 

in Sports and Exercise” 2008 Jan; 40 (1), 

s. 133-40. 

24. Koton J.: Ocena zawodowej ekspozycji na 

drgania mechaniczne w Polsce. „Bezpieczeństwo 

Pracy Nauka i Praktyka” 2003, 

6, s. 20-4 

25. Liebermann D. G., Issurin V. B.: Effort 

perception during isotonic muscle contraction 

with superimposed mechanical vibration 

stimulation. „Journal of Human Movement 

Studies” 1997 32, s. 5171-86, 1997. 

26. Mahieu Nele N., Witvrouw E., Van de 

Voorde D. i wsp.: Imroving Strength and 

Postural Control in Young Skiers: Whole 

body vibration versus equivalent resistence 

training. „Journal of Athletic Training” 

2006; 41 (3), s. 286-93 

27. Matthews P. B. C.: Muscle receptors. 

London 1972: Edward Arnold. Mendell L., 

M, Henneman. 

28. Mester J., Kleinoder H., Yue Z.: Vibration 

training: benefits and risks. „Journal of 

Biomechanics” 2006, 39, s. 1056-65. 

29. Mester J. et al.: Biological reaction to 

vibration implications for sport. „Journal 

of Sports Science and Medicine” 1999, 2, 

s. 211-26. 

30. Nazarov V., Spivak G.: Devolpment of 

athlete’s strength abilities by means of biomechanical 

stimulation method. „Theory 

Praxe and Physical Culture” (Moscow), 12, 

s. 37-9, 1987. 

31. Nazarov V., Spivak G.: Enhanced development 

of shoulder-joint flexibility in 

athletes. „Theory of Praxe and Physical 

Culture” (Moscow), 10, s. 28-30, 1984. 

32. Necking L. E. et al.: Tissue displacement 

is a causative factor in vibration-induced 

muscle injury. „Journal of Hand Surgery” 

1996 Dec; 21 (6), s. 753-7. 

33. Rhea M. R., Kenn J. G.: The effect of 

acute applications of whole-body vibration 

on the itonic platform on subsequent 

lower-body power output during the back 

squat. „The Journal of Strength & Conditioning 

Research” 2009 Jan; 23 (1), s. 

58-61. 

34. Rittweger J., Beller G.: Acute physiological 

effects of exhaustive whole-body 

vibration exercise in man. „Clinical Physiology” 

2000; 20 (2), s. 134-42 

35. Rittweger J. et al.: Oxygen uptake in 

whole-body vibration exercise: influence 

of vibration frequency, amplitude, and 

external load. „International Journal of 

Sports Medicine” 2002; 23 (6), s. 428-32. 

36. Roelants M., et al.: Effects of 24 weeks 

of whole body vibration training on body 

composition and muscle strength in untrained 

females. „International Journal of 


37. Spitzenpfeil P. et al.: Mechanical impacts 

to the human body by different vibration 

training devices. „Journal of Biomechanics” 

2006, vol. 39 (Suppl 1), s. 196. 

38. Stecchi A.: Vibrazioni. Forl? 2007. Elika 

editrice. 

39. Torvinen S. et al.: Effect of 4-min vertical 

whole body vibration on muscle performance 

and body balance: A randomized 

cross-over study. „International Journal of 


40. Wakeling J. M., Nigg B. M.: Soft-tissue 

vibrations in the quadriceps measured 

with skin mounted transducers. „Journal 

of Biomechanics” 2001, 34 , 539-43. 

41. Weber R.: Musklestimulation durch vibration. 

„Lestungsport” 1997, 1, s. 53-6.

76 77 

Fot. PAP – Adam Ciereszko 

Kontuzjowany sportowiec to szczególny przypadek i dlatego wymaga odpowiedniego 

podejścia, w każdej fazie procesu leczenia i rehabilitacji swoją rolę ma do 

odegrania psycholog sportu. 

Psychologia sportu 

Obrażenia fizyczne towarzyszą sportowcom na każdym kroku ich kariery. Liczba zawodników 

wysokiego wyczynu ulegająca poważnym urazom waha się w granicach 30-70% 

populacji. W latach olimpijskich wskaźnik ten osiąga górne granice. 

Poznanie psychologicznych uwarunkowań urazów sportowych ma istotne znaczenie 

dla profilaktyki i rehabilitacji, a także dla efektywnego radzenia sobie z poznawczymi, 

emocjonalnymi i behawioralnymi konsekwencjami urazów. 

Współcześnie niepokój budzi nie 

tylko skala urazowości w sporcie kwalifikowanym, 

ale również przejawy tego 

zjawiska. Przykładem może być szeroko 

komentowane w mediach zdarzenie, 

które miało miejsce 30 sierpnia 2009 

roku podczas meczu ligowego dwóch 

belgijskich drużyn. Grający w barwach 

Anderlechtu polski zawodnik – Marcin 

Wasilewski doznał bardzo groźnego 

obrażenia. Nastąpiło ono w wyniku 

starcia z zawodnikiem Standardu Liege. 


Jan Blecharz 

Psychologiczne aspekty 

urazu fizycznego sportowca 

Axel Witsel wyprostowaną nogą zaatakował 

reprezentanta Polski, który doznał 

podwójnego otwartego złamania kości 

piszczelowej i strzałkowej. Zawodnika 

czekają bolesne zabiegi i długa rehabilitacja. 

Wielu obserwatorów meczu oraz 

zapisu filmowego jest zdania, że było to 

celowe działanie. Tym samym można 

powiedzieć, że zdarzenie to zawiera nie 

tylko medyczny, ale i etyczny, aspekt. 

Na zagadnienie urazu sportowca można 

spojrzeć również od strony psycho-

78 Jan Blecharz 

Psychologiczne aspekty urazu fizycznego sportowca 

79 

logicznej. Dla wielu sportowców uraz to 

nie tylko uszczerbek zdrowia, ale również 

uznania, źródeł utrzymania, pozycji 

społecznej (4). Ciężkie i wielokrotne 

urazy mogą wywierać trwały wpływ na 

funkcjonowanie i zachowanie zawodnika. 

Zalegające w jego psychice negatywne 

uczucia, a często również doznania bólowe 

związane z niewyleczonym obrażeniem, 

zmniejszają efektywność działania 

i są źródłem dodatkowego stresu. 

Warto się również zastanowić nad 

takimi zagadnieniami, jak: psychologiczne 

czynniki sprzyjające urazom, reakcja 

psychiczna na uraz, najczęstsze błędy 

popełniane przez osoby udzielające 

wsparcia kontuzjowanemu zawodnikowi, 

wpływ percepcji urazu na przebieg 

leczenia, wtórne konsekwencje urazów 

fizycznych. Warto też przytoczyć główne 

wskazania psychologiczne dla osób 

mających kontakt z zawodnikiem, który 

doznał urazu fizycznego. 

Czynniki psychologiczne 

sprzyjające urazom 

oraz 

wpływające na reakcję na uraz 

Do czynników zwiększających prawdopodobieństwo 

wystąpienia urazu (4, 5) 

należą między innymi: wiek, intensywność 

treningu, niewłaściwa rozgrzewka, wcześniejsze 

obrażenia i ich niecałkowite wyleczenie, 

nieprzestrzeganie obowiązujących 

przepisów, stan nawierzchni i in. Wśród 

przyczyn wymienia się również kondycję 

psychofizyczną, a więc odporność na stres, 

poziom lęku i stopień koncentracji uwagi, 

a także przecenianie swoich możliwości 

oraz impulsywność (9). 

Poznanie psychologicznych uwarunkowań 

urazów sportowych ma istotne 

znaczenie dla profilaktyki i rehabilitacji, 

a także dla efektywnego radzenia sobie 

z poznawczymi, emocjonalnymi i behawioralnymi 

konsekwencjami urazów. 

Ważnym czynnikiem są postawy wobec 

bólu. Istotną rolę w kształtowaniu wśród 

sportowców opinii i przekonań na temat 

bólu odgrywa środowisko społeczne (9). 

W przypadku dzieci niezwykle istotną 

rolę odgrywają rodzice. Młodociani 

sportowcy mają dużo mniejszą tolerancję 

na ból i związany z nim dyskomfort oraz 

mniejsze opory przed zgłaszaniem swoich 

dolegliwości (14). Badania przeprowadzone 

wśród zapaśników ujawniły, że 

młodzi zawodnicy uczą się od doświadczonych 

i utytułowanych kolegów, iż 

jednym z warunków odnoszenia sukcesów 

sportowych jest określona postawa 

wobec dolegliwości fizycznych. Chodzi 

tu przede wszystkim o lekceważenie 

drobnych obrażeń, oczekiwanie od trenerów 

i lekarzy jak najszybszego przywracania 

do walki/gry, a także traktowanie 

gotowości do poświęceń w kategoriach 

moralnego obowiązku (9; 14). 

Niechęć do odpowiednio wczesnego 

zgłaszania dolegliwości, akceptowanie 

fizycznego ryzyka, granie mimo 

bólu, przedwczesny powrót do gry po 

poważnej kontuzji to przykłady zachowań, 

które zwiększają ryzyko urazu, 

a jednocześnie są uznawane za dowód 

odwagi, wytrzymałości, lojalności wobec 

drużyny i gotowości do poświęceń („ból 

jest nieodłącznym elementem gry”, „poświęcam 

się dla dobra drużyny”) (4, 9). 

Uleganie zewnętrznej presji ze strony 

trenerów, kolegów z drużyny, kibiców i 

mediów to jedna z głównych przyczyn 

zagrożenia urazami. 

Perspektywa utraty sprawności fizycznej 

jest dla zawodnika źródłem silnego 

lęku. Z kolei silny lęk, uniemożliwiając 

prawidłowe wykonanie określonego zadania 

ruchowego, predysponuje zawodnika 

do kolejnych kontuzji. Doznanie 

obrażenia wpływa na podwyższenie 

poziomu lęku. W ten sposób powstaje 

mechanizm błędnego koła (5). 

Andersen i Williams (1) – autorzy 

modelu reakcji na uraz sportowy (ryc. 1), 

zwrócili uwagę na czynniki mogące 

zwiększać lub zmniejszać prawdopodobieństwo 

wystąpienia urazu i mające rów- 

nież wpływ na reakcję po urazie. Zgodnie 

z ich propozycją można wyróżnić trzy 

grupy elementów: osobowość, historię 

stresorów (m.in. poprzednie urazy) oraz 

zasoby dotyczące radzenia sobie. 

Dotychczasowe badania nie wskazują 

jednoznacznie, jakie aspekty osobowości 

mają istotne znaczenie w zapobieganiu 

lub sprzyjaniu urazom sportowym. 

Można jednak wskazać zmienne osobowościowe 

mające związek ze zdrowiem. 

Najczęściej wymienia się tu: samoocenę, 

umiejscowienie poczucia kontroli, odporność 

psychiczną, poszukiwanie doznań. 

Trudność w określeniu wpływu czynników 

psychologicznych na prawdopodo- 

Osobowość Historia stresorów Zasoby radzenia sobie 

odporność psychiczna wydarzenia życiowe sposoby radzenia sobie 

ð 

umiejscowienie kontroli codzienne uciążliwości wsparcie społeczne 

poczucie koherencji poprzednie urazy zarządzenie stresem 

niepokój związany z rywalizacją umiejętności mentalne 

motywacja osiągnięć leczenie medyczne 

Reakcja na stres 

Potencjalne 

stresory 

w sytuacjach 

sportowych 

ocena co do: 

wymagań 

zasobów 

konsekwencji 

ð 

ï 

zmiany poziomu pobudzenia: 

wzmożone ogólne napięcie mięśni 

zawężenie pola widzenia 

zwiększone rozproszenie 

uraz 

interwencje 

ï 

ò ò ò 

ð ð 

ñ ñ 

zmiana przekonań umiejętność relaksacji 

kontrola myśli trening autogenny /medytacja 

wzmacnianie poczucia pewności ćwiczenia wyobrażeniowe/mentalne 

wspieranie realnych oczekiwań desensytyzacja 

wzmacnianie więzi z zespołem modyfikacja leczenia 

Ryc. 1. Model Andersena i Williams pokazujący związek między stresem a urazem fizycznym w sporcie (1 poz. 

piśm., s. 297).



81 

bieństwo wystąpienia urazów wynika 

między innymi stąd, że są one powiązane 

z czynnikami społeczno-kulturowymi. 

Przykładem może tu być perfekcjonizm. 

Młody zawodnik, który nastawiony jest 

na bezwzględne spełnianie swoich i społecznych 

(m.in. rodzinnych) oczekiwań 

co do sportowych sukcesów, nie waha 

się przed podjęciem działań na granicy 

ryzyka kontuzji (9; 14). 

Druga grupa to tzw. historia stresorów. 

Składają się na nią ważne wydarzenia życiowe, 

codzienne problemy oraz doświadczenia 

związane z poprzednimi urazami. 

Wydarzenia życiowe obejmują różnego 

rodzaju zmiany. Stresujące mogą być nie 

tylko doświadczenia trudne i przykre, ale 

również radosne. Codzienne problemy 

obejmują np. wszelkiego rodzaju nieporozumienia 

z trenerem, kłopoty finansowe, 

trudności z dojazdem na treningi itp. 

Trzecią grupę elementów stanowią 

zasoby związane z radzeniem sobie. 

Chodzi tu zarówno o indywidualne umiejętności 

zaradcze (np. zdolność do koncentracji, 

kontrola mowy wewnętrznej 

oraz poziomu pobudzenia), jak również 

korzystanie ze wsparcia społecznego. 

Najczęstsze błędy 

popełniane przez osoby 

udzielające wsparcia 

kontuzjowanemu 

zawodnikowi 

Postawy personelu medycznego, trenerów 

oraz rodziny mają wpływ na przebieg 

procesu rehabilitacji zawodnika po 

urazie. Zachowanie i reakcja najbliższego 

otoczenia mogą sprzyjać leczeniu lub je 

utrudniać. Często problemem dla kontu- 

zjowanego sportowca jest ograniczenie 

kontaktów społecznych lub niemożność 

korzystania z pomocy innych. Czasem 

trudność nie polega na dostępie do wsparcia 

społecznego, ale na niewłaściwym 

jego udzielaniu. Wsparcie społeczne 

może przybierać różne formy, np.: emocjonalne, 

informacyjne, instrumentalne, 

rzeczowe (2). Każda z tych form jest 

ważna i potrzebna, choć ich znaczenie w 

poszczególnych etapach radzenia sobie 

po urazie może być różne. 

Wsparcie emocjonalne daje możliwość 

wyrażenia swoich napięć i negatywnych 

odczuć, takich jak: lęk, złość czy 

smutek. Jego brak może być przyczyną 

złego samopoczucia i narastania napięcia 

związanego z tłumieniem emocji. Niestety, 

błędne przekonanie, że sportowiec (który 

musi być „twardy”) nie potrzebuje i nie 

doceni wyrazów troski oraz zainteresowania 

przejawiającego się w słowach otuchy, 

sprawia, że ta forma wsparcia jest często 

zaniedbywana. Należy tu podkreślić, że nie 

chodzi o naiwne pocieszanie i przekonywanie, 

że wszystko będzie dobrze, ale o 

dawanie możliwości przeżywania różnego 

rodzaju emocji i ich wyrażania. 

Błędem jest również postawa nadopiekuńcza, 

która jest zazwyczaj charakterystyczna 

dla najbliższej rodziny (wyręczanie 

w różnych czynnościach, zwalnianie z 

obowiązków domowych, uprzywilejowana 

pozycja). Przejawem nadopiekuńczości ze 

strony trenera może być izolowanie kontuzjowanego 

zawodnika od reszty zespołu. 

Takie zachowanie oparte jest na założeniu, 

że konfrontacja ze zdrowymi kolegami 

może pogłębiać uczucie frustracji. 

Dzięki wsparciu informacyjnemu 

sportowiec może lepiej zrozumieć swoją 

sytuację i zdefiniować problem. Brak tego 

typu pomocy przyczynia się często nie 

tylko do poczucia zagubienia i zdezorientowania, 

ale może prowadzić do zbagatelizowania 

przez zawodnika dolegliwości 

i zaniechania działań sprzyjających 

wyleczeniu lub – często nieświadomego 

– działania na własną szkodę. 

Wsparcie instrumentalne, które polega 

przede wszystkim na przekazywaniu 

informacji dotyczących konkretnych 

sposobów postępowania, jeśli nie jest 

udzielane prawidłowo, może powodować 

złe przystosowanie do wymogów rehabilitacji. 

Brak odpowiedniego i precyzyjnego 

instruktażu jest jedną z przyczyn 

braku postępów w leczeniu. 

Wsparcie rzeczowe może się przejawiać 

w pomocy finansowej, zapewnieniu 

sprzętu rehabilitacyjnego, zorganizowaniu 

transportu czy też noclegu. Ta forma pomocy 

wydaje się najbardziej oczywista. 

Często stanowi warunek konieczny do 

rozpoczęcia specjalistycznego leczenia i 

rehabilitacji. Błędem jest jednak jej traktowanie 

jako jedynej i wystarczającej. 

Każda forma wsparcia społecznego 

odgrywa istotną rolę w poszczególnych 

etapach powrotu do pełnej aktywności 

po urazie. Powinna jednak odpowiadać 

potrzebom zawodnika. Przykładowo, nie 

da się zastąpić wsparcia emocjonalnego 

poprzez zorganizowanie dodatkowego 

wsparcia finansowego. 

Wpływ percepcji urazu 

na przebieg leczenia 

Podobna sytuacja sportowa może u 

zawodników wywoływać krańcowo odmienne 

reakcje. Dotyczy to również urazu 

fizycznego. U jednych dominuje poczucie 

utraty celu i sensu życia, dla innych jest 

to wyzwanie i możliwość, by wykazać 

się hartem ducha. Są również tacy, którzy 

odczuwają ulgę w związku z przerwaniem 

lub zmniejszeniem obciążeń sportowych. 

Najczęściej jednak, jak dowodzą badania, 

kontuzjowanym zawodnikom towarzyszą 

silne emocje o negatywnym zabarwieniu, 

takie jak: złość, strach, rozczarowanie, 

bezradność (5, 11). 

Zawodnik, który doznaje urazu, ocenia, 

na ile jest on groźny, co może 

stracić, czy poradzi sobie z zaistniałą 

sytuacją. Przedstawiony na ryc. 2 model 

reakcji na uraz, łączący cechy modelu 

żalu i modelu oceny poznawczej, powstał 

w oparciu o koncepcję Lazarusa 

i Folkman. Autorzy ci definiują radzenie 

sobie (coping) jako stale zmieniające 

się poznawcze i behawioralne starania, 

aby poradzić sobie z zewnętrznymi i/ 

lub wewnętrznymi wymaganiami, które 

przekraczają zasoby jednostki. Zdaniem 

Lazarusa o tym, czy mamy do czynienia 

ze stresem, czy nie, decyduje poznawcza 

ocena sytuacji (4). W odniesieniu do 

strategii radzenia sobie można stwierdzić, 

że koncentrują się one na zadaniach 

(problemach) lub na emocjach. 

Przedstawiony model (ryc. 2) różni 

się od typowych modeli wykorzystujących 

koncepcję oceny poznawczej, gdyż 

uwzględnia żal jako reakcję na stratę, 

będącą następstwem odniesionego urazu. 

O tym, czy wystąpią emocje i zachowania 

charakterystyczne dla reakcji żalu, decyduje 

ocena urazu. Zareagowanie przez 

sportowca żalem wcale nie musi być 

oznaką braku zdolności przystosowawczych, 

a jedynie sygnałem, że wymaga on 

większego zrozumienia i pomocy.



83 

Czynniki poprzedzające Procesy pośredniczące 

Czas ð Faza reakcji 

URAZ Zmienne osobowościowe Ocena poznawcza ð ó pewność siebie pierwotna ó 

Efekty 

1...2...3... 

1.....2.....3... ð 

Reakcja żalu 

szok i brak wiary 

poczucie własnej wtórna depresja i bezsilność 

wartości 

ô 

Zagrożenie, zranienie, wyzwanie 

ô 

wyzdrowienie i adaptacja 

ô 

Czynniki sytuacyjne Radzenie sobie Charakterystyczne emocje 

historia urazu koncentracja na problemie niepokój, depresja, 

powaga urazu koncentracja na emocjach rozbicie, złość, szok, 

znaczenie sportu unikanie izolacja 

ñ ñ 

Szybki powrót sportowca do zdrowia 

jest możliwy dzięki odpowiedniej rehabilitacji 

(12). Stwierdzenie to wydaje 

się oczywiste. Jednak gdy uświadomimy 

sobie, jak skomplikowanym procesem 

jest rehabilitacja, ile osób, a nawet grup 

(np. zespół medyczny, rodzina, zawodnicy 

oraz trenerzy) ma wpływ na jej 

przebieg, możemy odnieść wrażenie, że 

tak naprawdę efekt końcowy procesu 

leczenia to wielka niewiadoma. 

Pierwszą sprawą jest określenie 

udziału zawodnika. Nie bez znaczenia 

jest to, czy sportowiec „poddaje się” 

leczeniu, czy aktywnie w nim uczestni- 

ò 

ô ô 

Percepcja wsparcia społecznego Specyficzne zachowanie 

wsparcie emocjonalne, zmaganie 

praktyczne, zadaniowe unikanie 

Ryc. 2. Psychologiczny model reakcji na uraz (na podstawie 8. poz. piśm., s. 59). 

ò 

czy. W pierwszym przypadku zawodnik 

nastawiony jest raczej na „przetrwanie” 

i koncentruje się bardziej na doświadczanym 

bólu oraz różnego rodzaju obawach, 

np. o swoją przyszłość. Sytuacja urazu 

oraz doznania z tym związane mogą 

obniżać poczucie sprawowania kontroli 

i osłabiać przekonanie o własnej skuteczności. 

Dysfunkcja organizmu może 

wyzwalać niepełnosprawność psychologiczną 

polegającą na utracie częściowej 

lub pełnej zdolności do podmiotowego 

organizowania własnego działania, co 

z kolei utrudnia przebieg procesu leczenia 

(10). 

Zaangażowanie w proces rehabilitacji 

jest korzystne nie tylko z medycznego 

punktu widzenia (szybsze wyzdrowienie), 

ale daje też zawodnikowi możliwość 

poszerzenia repertuaru strategii radzenia 

sobie w sytuacjach trudnych, wzmacnia 

wiarę w siebie, a w konsekwencji 

wzmacnia odporność psychiczną. 

Wtórne konsekwencje 

urazów fizycznych sportowca 

(konsekwencje 

niepełnej rehabilitacji) 

Zgodnie z definicją „rehabilitacja 

to przywrócenie choremu sprawności 

fizycznej i psychicznej przez stosowanie 

odpowiednich zabiegów leczniczych” 

(„Słownik wyrazów obcych”). Leczenie 

środkami medyczno-biologicznymi 

odgrywa istotną rolę w przyspieszaniu 

procesu regresji i odbudowy osłabionych 

funkcji motorycznych, natomiast techniki 

psychologiczne wpływają na obniżenie 

napięcia oraz zmniejszenie zmęczenia 

psychofizycznego w okresie wytężonych 

treningów i zawodów. Rehabilitacja 

medyczna oraz psychologiczna powinny 

przebiegać równolegle. Badania dowodzą, 

że negatywne skutki psychologiczne 

urazu, takie jak depresja, lęk, złość, są 

zjawiskiem, które dotyczy dosyć licznej 

(ok. 1/3) grupy sportowców (5). 

Koncentracja w procesie rehabilitacji 

na przywracaniu sprawności fizycznej 

wynika ze specyfiki oczekiwań, jakie ma 

środowisko społeczne wobec zawodnika. 

Chodzi tu przede wszystkim o absolutną 

preferencję sukcesów, zwycięstw, dobrego 

wyniku. Trudno się dziwić sportowcom, 

że chcieliby maksymalnie skrócić 

czas leczenia i jak najszybciej wrócić do 

pełnej formy. 

Mówiąc o niepełnej rehabilitacji 

mamy na myśli zarówno sytuację, gdy 

uszkodzenie będące skutkiem urazu nie 

zostało do końca wyleczone, jak również 

sytuację, gdy zawodnik, którego 

kondycja fizyczna i stan zdrowia nie 

budzą zastrzeżeń, nie jest mentalnie 

przygotowany do podjęcia pełnej aktywności 

sportowej. W obu przypadkach 

istnieje ryzyko nieudanego powrotu na 

sportową arenę i groźba odnowienia się 

dolegliwości. Metodą zaradczą może być 

kompleksowa i w porę podjęta pomoc 

psychologiczna, która uwzględniałaby 

również aktywny udział sportowca i jego 

indywidualne możliwości oraz właściwości 

psychiczne. Istotnym elementem, jaki 

należałoby wziąć pod uwagę, jest między 

innymi wiek. Badania dowodzą, że 

zmienna ta w znaczący sposób wpływa 

na percepcję urazu i jego ewentualnych 

konsekwencji. 

Nie jest to proste zadanie, gdyż efektywna 

pomoc psychologiczna w sytuacji 

urazu sportowego wymaga wiedzy z zakresu 

wielu dziedzin, między innymi 

psychologii sportu, interwencji kryzysowej, 

psychologii rehabilitacyjnej, 

psychologii zdrowia czy psychoneuroimmunologii. 

Z pewnością o wiele łatwiej 

jest wspierać zawodnika i pomagać mu, 

gdy możliwa jest współpraca między 

poszczególnymi osobami (lekarz, rehabilitant, 

psycholog, trener) oraz środowiskami 

(personel medyczny, rodzina, 

klub sportowy). 

Zakończenie rehabilitacji niekoniecznie 

oznacza koniec stresów związanych 

z urazem. Podlog i Eklund (13) wyod-



85 

rębniają trzy grupy stresorów związanych 

z powrotem do sportu: fizyczne, 

społeczne oraz związane z wynikami. 

Wśród fizycznych wymienia się: ponowny 

uraz (strach przed nową kontuzją), 

wysiłek związany z odzyskaniem pełnej 

dyspozycji fizycznej, korekty techniki 

wymuszone przez uraz. Do społecznych 

należą: izolacja od członków zespołu/partnerów 

treningowych, presja 

szybkiego powrotu (ze strony zawodnika, 

jego rodziny, przyjaciół, kolegów 

z zespołu, trenera), negatywna ocena 

własnych umiejętności w konfrontacji 

z dawnymi rywalami. Stresory związane 

z wynikami to: obniżenie poziomu 

sportowego w porównaniu do poziomu 

prezentowanego przed urazem, dążenie 

do odbudowania formy i odzyskania 

pozycji w zespole. 

Przykładem niektórych z wyżej wymienionych 

stresorów mogą być następujące 

wypowiedzi zawodników: „Po 

powrocie zmieniła się moja pozycja. Nie 

odzyskałem satysfakcjonującego miejsca 

w zespole. Dopiero gdy przeszedłem 

do innej drużyny, poczułem się pełnowartościowym 

zawodnikiem”, „Przed 

urazem pewność siebie była większa. 

Potem wkroczył czynnik asekuracyjny 

i myśl, żeby coś się nie stało”, „Nie 

byłem na tyle przygotowany mentalnie, 

żeby wrócić. Już po pierwszej kontuzji 

zmienił się mój styl gry. Chroniłem 

kontuzjowaną nogę. Nie miałem do niej 

zaufania, ale była taka akcja podczas 

meczu, że musiałem się oprzeć na tej 

nodze. Wtedy okazało się, że ona trzyma 

i dobrze funkcjonuje. To mnie wtedy odblokowało” 

(Blecharz – niepublikowane 

badania własne). 

Główne 

wskazania psychologiczne 

dla osób 

wspierających zawodnika, 

który doznał urazu fizycznego 

Poznanie właściwości psychologicznych, 

które mogą mieć wpływ na to, 

jak sportowiec radzi sobie w sytuacji 

urazu, wydaje się być istotne przede 

wszystkim dla przebiegu procesu rehabilitacji. 

Umożliwi stworzenie modelu 

pomocy zawodnikom, którzy w wyniku 

urazu doznali obrażeń fizycznych. Pozwoli 

również na podjęcie odpowiednich 

działań profilaktycznych oraz skuteczne 

wspieranie dalszej kariery sportowej 

zawodnika (6). 

Praca z profesjonalnym zawodnikiem 

po kontuzji powinna mieć charakter holistyczny. 

Należy postrzegać nie tylko 

osobę, która doświadcza różnego rodzaju 

dolegliwości i przykrości związanych ze 

zdrowiem, ale również osobnika, który 

zawodowo uprawia sport i na pewien 

czas musi przerwać lub ograniczyć tę 

działalność. 

Podejście holistyczne oznacza również 

spojrzenie na uraz w dłuższej pespektywie 

czasowej. Ważne jest to, na 

jakim etapie rehabilitacji ma się kontakt 

z zawodnikiem. Personel medyczny ma 

dostęp w czasie całego okresu leczenia. 

Trener ma coraz częstszy i intensywniejszy 

kontakt, w miarę jak zawodnik 

wraca do sportu. Psycholog może oddziaływać 

na każdym etapie, a charakter 

tych oddziaływań może być okazjonalny 

lub systematyczny (4). Pracując 

z zawodnikiem kontuzjowanym, należy 

koncentrować się nie tylko na urazie, 

ale brać pod uwagę również fakt, że 

leczy się zawodnika, który chce wrócić 

do sportu, i być tak samo sprawny jak 

przed urazem. 

Bardzo duże znaczenie ma rozpoznanie 

percepcji urazu przez sportowca, 

gdyż będzie ono rzutować na jego 

podejście do rehabilitacji. Podstawową 

kwestią jest rozpoznanie, czy zawodnik 

ma raczej skłonności do bagatelizowania 

sytuacji, czy też charakteryzuje go skłonność 

do nadmiernego zamartwiania się. 

W pierwszym przypadku istnieje ryzyko 

lekceważenia zaleceń lekarza i przedwczesnego 

powrotu do sportu. Należy 

wówczas podjąć działania o charakterze 

wsparcia informacyjnego i skierowane na 

uświadomienie zawodnikowi możliwych 

konsekwencji wynikających z niepełnej 

rehabilitacji. 

W drugim przypadku lepsze efekty 

przyniesie wsparcie rozwijające indywidualne 

zasoby radzenia sobie, np. 

wzmacnianie poczucia kontroli i pewności 

siebie. Można tego dokonać poprzez 

skierowanie uwagi zawodnika na działania, 

które sprzyjają procesowi leczenia i 

odbudowywania formy oraz zmniejszą 

ryzyko ponownego urazu. 

Wskazówki dla trenerów 

Sportowiec, który doznał urazu, nadal 

jest członkiem zespołu. Być może, w tym 

momencie potrzebuje wsparcia trenera 

bardziej niż kiedykolwiek. Nie można 

ulegać błędnemu stereotypowi, według 

którego trener zajmuje się tylko zdrowymi 

zawodnikami, a kontuzjowanymi 

i chorymi personel medyczny. Trener powinien 

nie tylko udzielać zawodnikowi 

wsparcia emocjonalnego, ale reagować 

również na nierealistyczne oczekiwania 

zawodnika, dotyczące jak najszybszego 

powrotu do sportu i zachęcać go do 

pełnego i świadomego uczestnictwa w 

rehabilitacji. 

Zawodnik, który dozna kontuzji, nie 

musi być izolowany od sportu. Można 

mu umożliwić bierne uczestnictwo w treningach, 

omawiać zagadnienia związane 

z funkcjonowaniem zespołu lub grupy 

sportowej. Poprzez analizę zagadnień 

technicznych trener pomaga zawodnikowi 

w skutecznym prowadzeniu treningu 

wyobrażeniowego. W tym przypadku 

dobrze jest włączyć w tę formę wsparcia 

psychologa sportowego. 

Obciążenie treningowe w okresie 

powrotu do pełnej dyspozycji sportowej 

powinno być dostosowane do zaleceń 

lekarza i fizjologa. Po powrocie do 

czynnego uprawiania sportu zawodnik 

potrzebuje trenera przy ponownej adaptacji 

w zespole. Ważne jest przy tym 

stopniowanie trudności stawianych przed 

zawodnikiem. Dotyczy to obciążeń treningowych 

oraz polityki startowej. 

Wskazówki 

dla personelu medycznego 

Personel medyczny odpowiada przede 

wszystkim za stan fizyczny i rehabilitację 

kontuzjowanego zawodnika. Sytuacja 

kontuzjowanego sportowca pod 

względem dolegliwości jest podobna do 

sytuacji osoby, która nie uprawia sportu, 

a doznała podobnego jak zawodnik 

obrażenia. Od strony psychologicznej 

położenie zawodnika pod tym względem 

jest o wiele gorsze, bowiem przypomina



87 

on kogoś, kto doznał o wiele poważniejszego 

urazu. Można to porównać 

do konsekwencji złamania ręki przez 

skrzypka czy też chirurga. W przypadku 

sportowca, niegroźne z pozoru skręcenie 

nogi (np. tuż przed zawodami) może 

zniweczyć trud wielomiesięcznej pracy 

i pozbawić go możliwości odniesienia 

życiowego sukcesu. 

Personel medyczny powinien respektować 

cele sportowe zawodnika. 

Niekiedy lekarz musi chronić zawodnika 

przed nim samym oraz presją zewnętrznego 

otoczenia (jak najszybszy 

powrót do gry). Lekarz pełni funkcję 

terapeutyczną poprzez słuchanie zawodnika, 

wyjaśnianie mu tego, co dzieje się 

podczas leczenia i rehabilitacji. Zawodnicy, 

którzy nie rozumieją terminologii 

i procedur medycznych, mogą być skazani 

na dodatkowe obciążenia stresowe. 

Lekarz wraz z fizjoterapeutą powinien 

nadzorować i monitorować przebieg rehabilitacji, 

zakres i obciążenie ćwiczeń 

stosowanych od zakończenia rehabilitacji 

aż do pełnego powrotu zawodnika do 

aktywności sportowej. 

Wskazówki dla zawodników 

Rehabilitacja jest dla zawodnika wyzwaniem 

i przypomina niekiedy wyczyn 

sportowy. Nie może on w pełni uczestniczyć 

w rywalizacji sportowej, ale może 

wykorzystać wszystkie umiejętności 

zdobyte podczas uprawiania sportu do 

zwiększenia efektywności procesu rehabilitacyjnego 

(np. koncentrację uwagi, 

trening wyobrażeniowy). Ponadto zawodnik 

powinien mieć cały czas kontakt ze 

swoją dyscypliną sportu poprzez oglądanie 

na żywo treningów, meczów czy też 

analizowanie nagrań wideo z zawodów. 

Trening wyobrażeniowy może dodatkowo 

podtrzymywać jego umiejętności 

techniczne. 

Rehabilitacja jest procesem stopniowym. 

Wymaga cierpliwości oraz umiejętności 

radzenia sobie z presją (np. ze 

strony trenera, mediów, rodziny czy przyjaciół). 

Kontynuowanie ćwiczeń rehabilitacyjnych, 

tak długo jak jest to zalecane, 

unikanie przeciążeń obowiązuje zawodników 

podczas całego procesu rehabilitacji. 

Ponadto sportowiec, który doznał 

urazu, powinien koncentrować się na 

sygnałach związanych ze sportem, a nie 

na wyleczonej części ciała, stosować 

ćwiczenia relaksacyjne oraz stopniowo 

budować pewność siebie poprzez zwiększanie 

obciążeń wobec rehabilitowanej 

części ciała. Zawodnik powinien wrócić 

do pełnej aktywności sportowej w pełni 

przygotowany fizycznie, technicznie 

i psychicznie. 

Wskazówki 

dla psychologów sportu 

Interwencja psychologa może być 

niezbędna w każdym etapie rehabilitacji. 

Techniki psychologiczne, takie jak: 

radzenie sobie z bólem, wizualizacja, 

desensytyzacja (wygaszanie lęku poprzez 

stopniową konfrontację z wyobrażeniami 

związanymi z lękiem i poprzez równoczesne 

stwarzanie poczucia bezpieczeństwa), 

mogą usprawnić przebieg rehabilitacji. 

Należy pamiętać, że kiedy rehabilitacja 

będzie trwać dłużej niż jeden 

miesiąc, psycholog powinien opracować 

psychologiczny program rehabilitacyjny 

mający na celu rozpoznanie najistotniejszych 

potrzeb psychologicznych zawod- 

nika, wdrożenie odpowiednich technik 

oraz utrzymanie poziomu opanowanych 

technik i umiejętności. Działania psychologiczne 

powinny zmierzać w kierunku 

zwiększania zasobów radzenia sobie zawodnika 

oraz zwiększenia świadomości 

co do możliwości zaradczych sportowca. 

Trzeba też pamiętać, że sportowiec może 

celowo nie przyznawać się do stresu, 

aby nie zostać uznanym za słabego psychicznie. 

Rehabilitacja psychologiczna 

powinna być włączona w harmonogram 

rehabilitacji i rozkład dnia sportowca, tak 

aby nie zabierała mu więcej niż 15-20 

minut dziennie. Psycholog może również 

udzielać wsparcia po zakończeniu rehabilitacji, 

np. poprzez pomoc w postawieniu 

celów i odzyskaniu pewności siebie 

oraz w określeniu roli w zespole. 

Pracując ze sportowcem po urazie 

fizycznym trzeba przede wszystkim 

wesprzeć go w odzyskaniu satysfakcji 

z funkcjonowania w sporcie, która niekoniecznie 

musi wynikać z odzyskania 

poziomu sportowego prezentowanego 

przed urazem, a z możliwości realizowania 

nowych celów. Bywa bowiem 

tak, że odzyskanie prezentowanego 

poprzednio poziomu sportowego jest po 

prostu niemożliwe, a poczucia własnej 

satysfakcji z tego, jak się funkcjonuje, 

owszem, tak. 


1. Andersen M. B., Williams J. M.: A Model 

of Stress and Athletic Injury: Prediction 

and Prevention. „Journal of Sport and 

Exercise Psychology” 1988, 10, s. 294- 

306. 

2. Blecharz J.: Psychological Support and 

a Sport Injury Situation. „Medicina Sportiva” 

2006, 10 (4), s. 105-109. 

3. Blecharz J.: Stereotyp dobrego sportowca 

a zagrożenie dla zdrowia [w:] Z. Dziubiński 

(red.) Drogi i bezdroża sportu i turystyki, 

Warszawa 2007. AWF, s. 398-404. 

4. Blecharz J.: Sportowiec w sytuacji urazu 

fizycznego. Kraków 2008. AWF. Studia 

i Monografie. 

5. Blecharz J., Siekańska M.: Physical Trauma 

and Mental Condition of the Athlete. 

„Medicina Sportiva” 2005, 9 (3), s. 1-6. 

6. Crossman J.: Coping with Sport Injuries: 

Psychological strategies for rehabilitation. 

New York 2001. Oxford University Press. 

7. Dziak A., Taraya S.: Urazy w sporcie. 

Kraków 1999. Wydawnictwo Kasper. 

8. Evans L., Hardy L.: Psychosocial and 

Emotional Response to Athletic Injury: 

Measurement Issues [w:] Pargman D. 

(red.) Psychological Bases of Sport Injuries. 

Morgantown 1999: Fitness Information 

Technology Inc., s. 49-64. 

9. Heil J.: Psychology of Sport Injury. Champaign 

1993. Humans Kinetics Publishers. 

10. Kowalik S.: Psychologia rehabilitacji. 

Warszawa 2007. Wydawnictwa Akademickie 

i Profesjonalne. 

11. Murphy S. M.: Sport Psychology Interventions. 

Champaign 1995. Human Kinetics 

Publishers. 

12. Pargman D.: Psychological Bases of Sport 

Injuries. Morgantown 1999. Fitness Information 

Technology Inc. 

13. Podlog L., Eklund R. S.: Professional 

Coaches’ Perspectives on the Return to 

Sport Following Serious Injury. „Journal 

of Applied Sport Psychology” 2007, 18 (1), 

s. 44-68. 

14. Ray R., Wiese-Bjornstal D. M.: Counseling 

in Sports Medicine. Champaign 1999. 

Human Kinetics. 

jA n Bl e c h A r Z, P r o F. w Ak A d e M i i wy c h owA 

n i A Fi Z y c Z n e g o w kr A k o w i e, k i e r o w n i k 

ZA k ł A d u Ps y c h o l o g i i, P s y c h o l o g s P o r t u, 

P r A c o wA ł M.in. Z e s k o c Z k A M i n A r c i A r s k i- 

M i , w ś r ó d n i c h Z Ad A M e M MAł y s Z e M.

88 89 

Fot. PAP/EPA 

Wśród przyczyn nagłych zgonów sercowych sportowców dominuje kardiomiopatia 

przerostowa. Piłkarz Benfici, Węgier Miklos Feher, zmarł na atak serca w czasie 

meczu portugalskiej ligi w 2004 roku. 

Medycyna sportowa 

Nagły zgon sercowy (SCD – sudden cardiac death) to śmierć z przyczyny kardiologicznej. 

Według oficjalnych statystyk europejskich śmiertelność całkowita wynosi średnio 2,3 

zgonu (2,62 u mężczyzn i 1,07 u kobiet), a śmiertelność sercowo-naczyniowa – 2,1 zgonu 

na 100 000 sportowców/rok. Źródła amerykańskie podają, iż SCD wśród sportowców są 

znacznie rzadsze, występują z częstością 1:300 000/rok. 

Andrzej Światowiec, Wojciech Braksator, Marek Kuch, 1 

Artur Mamcarz, 2 Hubert Krysztofiak 3 

Uprawianie sportu wyczynowego 

wiąże się z systematycznym przewlekłym 

treningiem, a podczas zawodów 

z wysiłkiem wielokrotnie przekracza- 

1 Zakład Niewydolności Serca i Rehabilitacji 

Kardiologicznej Katedry i Kliniki Kardiologii, 

Nadciśnienia Tętniczego i Chorób Wewnętrznych 

II Wydziału Lekarskiego Warszawskiego 

Uniwersytetu Medycznego, Wojewódzki Szpital 

Bródnowski. Kierownik Katedry i Kliniki: 

prof. dr hab. med. Mirosław Dłużniewski. 


Nagły zgon sercowy 

w populacji 

sportowców wyczynowych 

jącym typowe możliwości zdrowego 

młodego człowieka. Wymaga to adaptacji 

ze strony całego organizmu, przede 

wszystkim ze strony układu krążenia, 

2 III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii 

II Wydziału Lekarskiego Warszawskiego 

Uniwersytetu Medycznego. Kierownik Kliniki: 

prof. ndzw dr hab. med. Artur Mamcarz. 

3 Centralny Ośrodek Medycyny Sportowej 

w Warszawie. Dyrektor: dr med. Hubert 

Krysztofiak.

90 Andrzej Światowiec i współ.. Nagły zgon sercowy w populacji sportowców wyczynowych 

91 

a głównie mięśnia sercowego. Sportowa 

przebudowa serca – tak zwane „serce 

sportowca” (athlete’s heart) to prawidłowa 

fizjologiczna odpowiedź serca na 

wysiłek fizyczny. Innymi słowy – zespół 

dostosowawczych zmian morfologicznych 

i czynnościowych. 

Po raz pierwszy terminu „serce sportowca” 

użył William Osler w 1892 roku 

stwierdzając, że „duże serce sportowców 

wydaje się związane z przedłużającym 

się użyciem ich mięśni”, zaś pierwsza 

oryginalna praca opublikowana została 

przez Henschena w 1899 roku, w której 

metodą opukiwania stwierdzono większe 

serce u biegaczy narciarstwa klasycznego 

w porównaniu z grupą kontrolną. 

Zjawiskiem określanym mianem 

„serce sportowca”, zajmuje się dzisiaj 

kardiologia sportowa, a podstawowym 

jej celem jest zapobieganie nagłym 

zgonom sercowym w populacji sportowców. 

Nagły zgon sercowy (SCD – sudden 

cardiac death) to, według definicji 

Braunwalda, śmierć z przyczyny kardiologicznej 

występująca natychmiast, 

lub maksymalnie w ciągu 1 godziny 

od pojawienia się objawów choroby, 

u osoby z uprzednio znaną bądź nieznaną 

chorobą serca. W około 90% przypadków 

bezpośrednią przyczyna zgonu jest 

migotanie komór (VF – Ventricular 

Fibrillation). 

Europejskie dane dotyczące SCD 

wśród sportowców wyczynowych oparte 

są na wieloletnich badaniach prowadzonych 

przez badaczy włoskich. Według 

oficjalnych statystyk europejskich śmiertelność 

całkowita wynosi średnio 2,3 

zgonu (2,62 u mężczyzn i 1,07 u kobiet), 

a śmiertelność sercowo-naczyniowa – 2,1 

zgonu na 100 000 sportowców/rok. Według 

oficjalnych danych amerykańskich 

SCD u sportowców, to zdarzenie znacznie 

rzadsze niż wynika to z opracowań 

europejskich, występujące z częstością 

1:300 000/rok. Różnice te tłumaczone są 

odmiennościami etnicznymi, czynnikami 

genetycznymi oraz bardziej zaawansowanym 

wiekiem populacji sportowców 

europejskich. Jednak w 2008 roku opublikowano 

w USA dane dokumentujące 

69 nagłych zgonów sercowych, które 

wystąpiły w ciągu roku u sportowców 

powyżej 12. roku życia (populacja 10 milionów 

sportowców) biorących udział 

w zorganizowanych zawodach sportowych 

– zgodnie z tymi danymi częstość 

występowania SCD oszacowano na 1:200 

000 trenujących. Ponieważ w USA nie 

istnieje ogólnokrajowy system obowiązkowego 

zgłaszania nagłych zgonów sercowych, 

dane te wydały się niektórym 

badaczom niedoszacowane (pojawiły 

się publikacje określające częstość SCD 

wśród sportowców na 1:33 000 – 50 000/ 

rok). Te dane są zbliżone do statystyk 

europejskich (4, 15). 

Struktura nagłych zgonów sercowych 

wśród młodych sportowców charakteryzuje 

się absolutną dominacją 

kardiomiopatii przerostowej (36% 

wszystkich potwierdzonych pośmiertnie 

rozpoznań). Jeżeli dodamy do tego tak 

zwane nieokreślone przerosty mięśnia 

lewej komory (8,0% rozpoznań), będące 

być może w dużej części również 

kardiomiopatią przerostową (HCM – hypertrophic 

cardiomyopathy), z łatwością 

dostrzeżemy istotę problemu; polega 

on na różnicowaniu przerostu fizjo- 

logicznego („serce sportowca”) od 

patologicznego (10, 13). 

Drugą co do częstości przyczyną nagłych 

zgonów w populacji sportowców 

są wrodzone anomalie tętnic wieńcowych. 

Szczegółową strukturę SCD, 

opartą na obserwacjach Marona z lat 

1980-2005 przedstawiono w tabeli 1. 

W grupie sportowców starszych 

(> 35. roku życia) najczęstszą przyczyną 

nagłych zgonów jest miażdżyca tętnic 

wieńcowych, co stanowi już zupełnie 

inne zagadnienie, wykraczające poza 

ramy tego artykułu. 

Tabela 1 

Przyczyny nagłego zgonu sercowego 

w grupie sportowców wyczynowych (13). 

Kardiomiopatia przerostowa (HCM) 36% 

Anomalie naczyń wieńcowych 17% 

Nieokreślony przerost mięśnia LK 

(prawdopodobnie HCM) 8% 

Zapalenie mięśnia sercowego 6% 

Arytmogenna kardiomiopatia 

(dysplazja) prawej komory 4% 

Wypadanie płatka zastawki mitralnej 4% 

Mostek mięśniowy (GPZ) 3% 

Stenoza zastawki aorty 3% 

Miażdżyca tętnic wieńcowych; 

choroba wieńcowa 3% 

Kanałopatie 3% 

Inne wrodzone wady serca 2% 

Pęknięcie aorty; zespół Marfana 2% 

Kardiomiopatia rozstrzeniowa 2% 

Sarkoidoza 1% 

Inne 3% 

Prawidłowe serce 3% 

Razem 100% 

Przebudowa serca 

– „serce sportowca” 

W odpowiedzi na systematyczny wysiłek 

fizyczny ustrój człowieka reaguje 

zmianami adaptacyjnymi. Dotyczą one 

regulacji metabolicznej, hemodynamicznej, 

neuroendokrynnej, termicznej, 

składu krwi, a także układu kostnego 

i mięśni szkieletowych. Wydolność organizmu 

w najistotniejszym stopniu 

warunkują jednak zmiany adaptacyjne 

w układzie oddechowym oraz sercowo- 

-naczyniowym. W porównaniu z populacją 

młodych zdrowych ludzi u sportowców 

wyczynowych obserwuje się 

wolniejszy rytm serca, wzrost objętości 

wyrzutowej serca, większą układową 

tętniczo-żylną różnicę zawartości tlenu 

we krwi, szybszy powrót tętna do normy 

po zaprzestaniu wysiłku. Czynnikami 

determinującymi stopień tych zmian są: 

rodzaj uprawianego sportu, powierzchnia 

ciała, wiek, płeć, rasa oraz czynniki genetyczne. 

Najsilniejszą jednak determinantą 

jest typ wykonywanego wysiłku 

fizycznego (9). 

Dyscypliny sportu podzielono, w zależności 

od rodzaju wykonywanego 

wysiłku fizycznego, na statyczne, czyli 

siłowe, oraz dynamiczne, czyli wytrzymałościowe 

(tabela 2). Przebudowa 

serca u sportowców uprawiających dyscypliny 

statyczne ma najczęściej charakter 

koncentryczny – mięsień lewej 

komory przerasta do wewnątrz, ale jamy 

serca nie powiększają się. U sportowców 

uprawiających dyscypliny dynamiczne 

zmiany mają charakter ekscentryczny 

– poszerza się jama lewej komory, ale 

nie dochodzi do zwiększenia grubości


93 

jej ścian. Niezależnie od wymienionych 

różnic w obu przypadkach następuje 

wzrost masy mięśnia lewej komory. 

Ponieważ zdecydowana większość dyscyplin 

sportu zawiera elementy zarówno 

statyczne, jak i dynamiczne, przebudowa 

serca ma zwykle charakter 

mieszany (11). 

Przebudowa mięśnia sercowego dotyczy 

głównie lewej komory, niemniej 

wymiary serca sportowca zwykle mieszczą 

się w zakresie górnych granic normy 

dla ogólnej populacji ludzi zdrowych. 

Wymiar lewej komory u 75% badanych 

sportowców nie przekracza przyjętej za 

graniczną dla populacji ogólnej wartości 

55 mm – jedynie u 5% badanych przekracza 

wymiar 60 mm. Za maksymalny 

końcowo-rozkurczowy wymiar lewej komory 

u sportowca wyczynowego przyjęto 

70 mm – wartości w zakresie 56-70 mm 

tworzą tak zwaną „szarą strefę” i wymagają 

różnicowania pomiędzy przebudową 

fizjologiczną a patologiczną (1). Naj- 

większe średnie wymiary lewej komory 

odnotowuje się u kolarzy szosowych, 

kajakarzy oraz wioślarzy. 

Oceniana za pomocą echokardiografii 

funkcja skurczowa i rozkurczowa serca 

sportowca, a także frakcja wyrzutowa 

lewej komory (LVEF – left ventricular 

ejection fraction) są zwykle prawidłowe 

i mieszczą się w zakresie 55-85%. 

Wszystkie zaburzenia kurczliwości lewej 

komory oraz funkcji rozkurczowej w sercu 

sportowca, miejscowe lub uogólnione, 

są patologią. 

Nieprawidłowości w ocenie funkcji 

skurczowej, jak i rozkurczowej, są ważnym 

elementem różnicującym fizjologiczną 

i patologiczną przebudowę serca. 

Serce sportowca wyczynowego, niezależnie 

od dyscypliny sportu, najczęściej 

wykazuje tendencję do przebudowy 

ekscentrycznej – powiększa się jama 

lewej komory i przerasta jej mięsień, 

czego konsekwencją jest wzrost masy 

mięśnia sercowego (może przekraczać 

Tabela 2 

Podział dyscyplin sportu w zależności od statycznej i dynamicznej 

komponenty wysiłku wg American Heart Association – AHA (14). 

Komponenta Komponenta dynamiczna 

statyczna A mała B umiarkowana C duża 

I mała golf, krykiet, kręgle, baseball, tenis stołowy, badmington, maraton, 

strzelectwo, bilard siatkówka, szermierka chód sportowy, 

narciarstwo biegowe 

II umiarkowana łucznictwo, nurkowanie łyżwiarstwo figurowe, koszykówka, hokej, 

gimnastyka, karate/judo rugby, bieg sprinterski pływanie, piłka ręczna, 

żeglarstwo, jeździectwo piłka nożna, 

automobilizm tenis ziemny 

III duża rzuty – lekkoatletyka, kulturystyka, zapasy, boks, wioślarstwo, 

alpinizm, narty wodne, zjazd narciarski, kajakarstwo, kolarstwo, 

podnoszenie ciężarów snowboard dziesięciobój, 

łyżwiarstwo szybkie 

500 g, nie ma jednak ustalonej górnej 

granicy normy) (21). 

Wielkość powierzchni ciała (BSA – 

Body Surface Area) jest bardzo istotnym 

czynnikiem wpływającym na wymiary 

serca – zmieniają się one najwyraźniej 

u trenujących mężczyzn o powierzchni 

ciała przekraczającej 2 m 2 (2,2-2,6 m 2 ) 

i uprawiających dyscypliny z grupy III C 

oraz koszykówkę. 

Płeć wpływa na przebudowę serca 

u sportowców. W porównaniu do mężczyzn 

u kobiet uprawiających identyczne 

dyscypliny sportu obserwuje 

się mniejsze wymiary lewej komory, 

grubości jej ścian, a także masy samego 

mięśnia. 

Wiek determinuje wielkość serca 

sportowca. Większość badań dotyczy 

sportowców w wieku 18-35 lat. Nieliczne 

badania nad młodymi sportowcami 

(12-17 lat) pokazują proporcjonalnie 

mniejsze zmiany adaptacyjne w porównaniu 

do sportowców starszych. 

Dotyczy to wielkości jam i grubości 

ścian, a tym samym masy lewej komory. 

Wymiar końcowo-rozkurczowy lewej 

komory obserwowany w grupach juniorów 

rzadko przekracza 55 mm. Istotną 

rolę w ocenie stopnia przebudowy mięśnia 

sercowego ma więc czas trwania 

treningu (21). 

Przebudowa serca sportowca zależy 

od rasy. Serca sportowców rasy afroamerykańskiej 

są (po uwzględnieniu 

płci, wieku i dyscypliny sportu) większe 

w porównaniu do rasy kaukaskiej. Nie 

jest do końca jasne, dlaczego tak się 

dzieje. Wiadomo, że udział w przeroście 

mięśnia sercowego mają katecholaminy, 

angiotensyna, aldosteron, hormon 

wzrostu, kortyzol, także syntetyczne 

anaboliki (doping). Wzrasta zainteresowanie 

polimorfizmem genów. Wykazano, 

że genotyp DD dla konwertazy 

angiotensyny wiąże się z większym 

przerostem mięśnia sercowego niż genotyp 

II oraz, że polimorfizm genu receptora 

dla bradykininy typu 2 ma związek 

z przebudową serca sportowców wyczy- 

nowych. 

Nie jest też w pełni poznana dynamika 

i charakter zmian serca po zaprzestaniu 

kariery zawodniczej. Masa mięśnia 

sercowego ulega redukcji już po kilku 

tygodniach. W obserwacjach odległych 

u około 20% badanych dochodzi do normalizacji 

grubości ścian lewej komory, 

przy zachowanym umiarkowanym powiększeniu 

jamy lewej komory. 

Diagnostyka 

„serca sportowca” 

Podstawą oceny zdrowia sportowca 

jest dokładnie zebrany wywiad, badanie 

przedmiotowe, RTG klatki piersiowej, 

spoczynkowe badanie elektrokardiograficzne 

(EKG) oraz spoczynkowe badanie 

echokardiograficzne (ECHO serca). 

Badania diagnostyczne wykonywane są 

u sportowców zgodnie z zaleceniami 

narodowych towarzystw naukowych 

i związków sportowych lub wynikają 

z dociekań naukowych. Sportowcy stanowią 

grupę kontrolną sami dla siebie, 

a badania porównawcze z odpowiednią 

populacją osób zdrowych służą ocenie 

różnic. 

Przydatność badania radiologicznego 

ogranicza się do rozpoznania powiększenia 

sylwetki serca z powodu przerostu 

ekscentrycznego.


95 

Spoczynkowy elektrokardiogram jest 

podstawowym badaniem układu krążenia, 

zalecanym wszystkim osobom uprawiającym 

sport, przynajmniej 1 raz w roku. 

Przebudowa serca u sportowców wyczynowych 

w około 80% przypadków 

znajduje swój wyraz w zapisie EKG. 

Zmiany te w większości przypadków 

uznawane są za adaptacyjne i mieszczą 

się w zakresie normy dla „serca sportowca”. 

Należą do nich przede wszystkim: 

bradykardia zatokowa, niezupełny 

blok prawej odnogi pęczka Hisa, blok 

przedsionkowo-komorowy I stopnia 

i wczesna repolaryzacja komór. Są to 

zmiany wynikające z fizjologicznego 

przystosowania układu autonomicznego 

do ponadprzeciętnych przewlekłych 

obciążeń, skutkujących wzmożonym 

napięciem nerwu błędnego. Takie zmiany 

w EKG określa się jako częste, 

powszechne, akceptowalne (common) 

i nie wymagające poszerzonej diagnostyki 

(22). 

Często stwierdzaną zmianą w spoczynkowym 

zapisie EKG u sportowców 

wyczynowych jest zwiększona amplituda 

zespołów komorowych, spełniająca 

elektrokardiograficzne kryteria przerostu 

lewej komory. Często jednak zmiany te 

znajdują potwierdzenie w badaniu echokardiograficznym 

i chociaż wykraczają 

poza powszechnie przyjętą normę, nie 

stanowią o zwiększonym ryzyku sercowo-naczyniowym. 

U około 5% sportowców (według, 

akceptowanej powszechnie, opinii badaczy 

włoskich) obserwuje się w zapisie 

EKG zmiany wymagające, w świetle 

współczesnej wiedzy, pogłębionej diagnostyki. 

Zmiany te zostały nazwane 

rzadkimi, nietypowymi, trudnymi do 

zaakceptowania (uncommon). Są to 

najczęściej: głębokie ujemne załamki T 

towarzyszące cechom przerostu lewej 

komory, patologiczne załamki Q, zaburzenia 

przewodzenia śródkomorowego 

(zupełne bloki odnóg pęczka Hisa), 

bloki wiązek lewej odnogi, zaawansowane 

bloki przedsionkowo-komorowe, 

złożone komorowe zaburzenia rytmu. 

Zmiany te wymagają szczegółowej 

diagnostyki oraz obserwacji odległej, 

w celu wykluczenia schorzeń kojarzonych 

z zagrożeniem nagłym zgonem 

sercowym (22). Zmiany o typie common 

i uncommon w elektrokardiogramach 

sportowców wyczynowych przedstawia 

tabela 3. 

Rola echokardiografii w ocenie 

przebudowy serca sportowca jest nie do 

przecenienia. Zgodnie ze standardami 

Sekcji Echokardiografii Polskiego Towarzystwa 

Kardiologicznego badanie 

ECHO serca u sportowca wyczynowego 

powinno być wykonywane w ośrodkach 

referencyjnych, z zastosowaniem 

najnowocześniejszych technik oceny 

myocardium. Badanie echokardiograficzne 

zalecane jest przede wszystkim u 

sportowców z nieprawidłowym zapisem 

EKG (uncommon), obciążonych wywiadem 

rodzinnym, z nieprawidłowościami 

w badaniu przedmiotowym. Rekomendacje 

Centralnego Ośrodka Medycyny 

Sportowej i Komisji Medycznej 

Polskiego Komitetu Olimpijskiego 

zalecają wykonanie ECHO serca u sportowca 

na początku kariery, a następnie 

rutynowo co 2 lata (8). 

Wskazania do testu wysiłkowego 

EKG, badania metodą Holtera czy też 

do bardziej zaawansowanych badań (tomografia 

komputerowa, rezonans magnetyczny, 

koronarografia, inwazyjne badania 

elektrofizjologiczne) nie różnią się od 

ogólnie przyjętych zasad. 

Podstawy orzekania 

w kardiologii sportowej 

W Stanach Zjednoczonych rekomendacje 

dotyczące sportowców wyczynowych 

opierają się na dwóch dokumentach: 

opinii ekspertów opracowanej na 

36. Konferencji w Bethesda w 2005 

roku (Eligibility Recommendations for 

Competetive Athletes with Cardiovascular 

Abnormalities – General Considerations) 

i jej uaktualnieniu z roku 2007 

(Recommendations and Considerations 

Related to Preparticipation Screening 

for Cardiovascular Abnormalities in 

Competitive Athletes: A Scientific Sta- 

tement). Dokumenty te są akceptowane 

przez obydwa amerykańskie towarzystwa 

kardiologiczne (ACC/AHA – American 

College of Cardiology/American 

Heart Association), nie są jednak ich 

oficjalnym stanowiskiem. Nie mają w 

związku z tym statusu oficjalnych standardów 

postępowania wobec sportowców 

wyczynowych, a jedynie charakter 

dokumentów rekomendujących określone 

postępowanie (14, 15). 

Europejskie stanowisko ogłoszone 

jest w dokumencie zatytułowanym Recommendations 

for competetive sports 

participation in athletes with cardiovascular 

disease: a consensus document 

from the Study Group of Sports Cardiology 

of the Working Group of Myocardial 

and Pericardial Disease of the European 

Society of Cardiology. Dokument ten 

jest uznany za oficjalny standard postę- 

Tabela 3 

Zmiany w zapisach EKG u sportowców wyczynowych wg A. Pelliccia/D. Corrado (22). 

Grupa I Grupa II 

częste zmiany w EKG sportowców rzadkie zmiany w EKG sportowców 

(ang. common) (ang. uncommon) 

bradykardia zatokowa powiększenie lewego przedsionka 

blok AV – I stopnia odwrócenie załamka T (ujemny T) 

w co najmniej 2 sąsiednich odprowadzeniach 

niezupełny blok prawej odnogi pęczka Hisa patologiczne załamki Q 

w co najmniej 2 sąsiednich odprowadzeniach 

zespół wczesnej repolaryzacji całkowity blok odnogi p. Hisa (LBBB lub RBBB) 

izolowane cechy przerostu lewej komory (LVH) blok przedniej wiązki lewej odnogi p. Hisa (LAH) 

blok tylnej wiązki lewej odnogi p. Hisa (LPH) 

wydłużenie lub skrócenie odstępu QTc 

cechy zespołu Brugadów 

zespół preekscytacji (WPW) 

komorowe zaburzenia rytmu


97 

powania Europejskiego Towarzystwa 

Kardiologicznego. Z tego powodu, 

a także z faktu, iż stanowisko ekspertów 

europejskich jest bliższe autorom 

tego opracowania, zostanie ono przedstawione 

jako standard postępowania w 

zapobieganiu nagłym zgonom sercowym 

u młodych sportowców (4). 

W Polsce problemami tymi zajmują 

się: Centralny Ośrodek Medycyny 

Sportowej (COMS), Polskie Towarzystwo 

Kardiologiczne (PTK) – Sekcja 

Kardiologii Sportowej (SKS PTK) 

oraz Polskie Towarzystwo Medycyny 

Sportowej. 

Oficjalne dokumenty, zaaprobowane 

przez Międzynarodowy Komitet 

Olimpijski (International Olympic Committee 

– IOC) określają dolną granicę 

wieku w sporcie wyczynowym na 12 lat. 

Aspekt ten jest niezmiernie istotny zarówno 

z punktu widzenia zapobiegania 

SCD, jak i z powodów czysto finansowych, 

w USA jest to populacja licząca 

Tabela 4 

Zalecenia ekspertów amerykańskich dotyczące 

badań przesiewowych u sportowców 

– ankieta (12 punktów ACC/AHA). 

Wywiad 11. Nagła śmierć w młodym wieku 

rodzinny 12. Choroby serca w bliskiej rodzinie 

Wywiad 13. Szmer nad sercem 

doty- 14. Nadciśnienie tętnicze 

czący 15. Męczliwość 

pacjenta 16. Zasłabnięcia 

17. Duszność wysiłkowa 

18. Wysiłkowe bóle w klatce piersiowej 

Badanie 19. Szmer nad sercem 

przed- 10. Tętno na tętnicach udowych 

miotowe 11. Cechy zespołu Marfana 

12. Pomiar ciśnienia tętniczego 

10-12 milionów sportowców. Zgodnie 

z wyliczeniami amerykańskimi wykonanie 

spoczynkowego badania EKG w tak 

dużej grupie sportowców zwiększyłoby 

koszty badań przesiewowych z 250 do 

750 milionów dolarów rocznie, a koszt 

diagnostyki pozwalającej na uniknięcie 

1 zgonu sportowca wyniósłby 3,4 miliona 

dolarów. Dodatkowym argumentem 

badaczy amerykańskich jest duża liczba 

wyników fałszywie dodatnich spoczynkowego 

badania EKG – a przy niekwestionowanej 

wysokiej czułości badania 

jego mała swoistość. 

W związku z powyższym grupa ekspertów 

amerykańskich zaproponowała 

przeprowadzanie badań przesiewowych 

na podstawie ankiety, zawierającej informacje 

pochodzące z dokładnie zebranego 

od sportowca wywiadu oraz przeprowadzonego 

badania przedmiotowego 

(tabela 4). 

Nagły zgon sercowy u sportowca 

zawsze jest zjawiskiem zaskakującym, 

jako że dotyczy zwykle osoby młodej 

i w powszechnym odbiorze całkowicie 

zdrowej. Chociaż występuje relatywnie 

rzadko, w rozumieniu populacyjnym, 

niezmiennie budzi ogromne emocje 

społeczne. Badania młodych ludzi na początku 

kariery mają więc służyć maksymalnemu 

ograniczaniu tego tragicznego 

zjawiska, które nazwano „nieuniknioną 

rzadkością”. 

Nie kwestionując zasadności 12- 

-punktowej ankiety ACC/AHA (6), eksperci 

europejscy wskazują jednak na jej 

ograniczoną skuteczność w wykrywaniu 

chorób mogących prowadzić do nagłego 

zgonu. Koronnym „europejskim” 

argumentem za uzupełnieniem ankie- 

ty o spoczynkowe badanie EKG jest 

fakt, że 92-98% sportowców umiera z 

powodu komorowych zaburzeń rytmu, 

te zaś poddają się diagnostyce opartej 

przede wszystkim na metodach elektrokardiograficznych 

(13). Co więcej, 

większość chorób mogących prowadzić 

do nagłego zgonu sercowego w bardzo 

wysokim procencie ujawnia się w spoczynkowym 

zapisie EKG: ponad 90% 

osób z kardiomiopatią przerostową ma 

cechy przerostu lewej komory, patologiczne 

załamki Q, głębokie odwrócone 

załamki T (zmiany te często występują 

łącznie), a ponad 50% osób z arytmogenną 

kardiomiopatią prawej komory ma 

charakterystyczne zmiany w EKG. 

W badaniach przeprowadzonych 

przez Corrado i wsp. spoczynkowy 

elektrokardiogram miał o 77% większą 

moc wykrywania kardiomiopatii przerostowej 

niż wywiad chorobowy wraz z badaniem 

przedmiotowym. W 25-letniej 

obserwacji 42 386 sportowców ten sam 

autor stwierdził, że ocena obejmująca 

wywiad rodzinny, badanie przedmiotowe 

i EKG spoczynkowe, zmniejszyła 

aż 10-krotnie ryzyko wystąpienia SCD 

u młodych sportowców wyczynowych, 

a także o 89% zmniejszyła zgony spowodowane 

kardiomiopatią przerostową. 

Ustalono, że około 60% ogółu nagłych 

zgonów sercowych poddaje się diagnostyce 

przy użyciu spoczynkowego 

badania EKG (5). 

Ujemny wynik badania EKG jest 

powszechnie uważany za bardzo silny 

czynnik predykcyjny braku choroby 

serca. 

Z częstych nieprawidłowości mogących 

być przyczyną SCD, jedynie wro- 

dzone anomalie tętnic wieńcowych są 

na ogół „nieme” elektrokardiograficznie 

(w 50% przypadków nie dają objawów 

klinicznych, co więcej, nie są też wykrywane 

w testach wysiłkowych EKG). 

Elektrokardiogram 

spoczynkowy 

w diagnostyce i zapobieganiu 

nagłej śmierci sercowej 

u sportowców wyczynowych 

Spoczynkowy zapis EKG u sportowca 

często spełnia kryteria prawidłowego 

elektrokardiogramu i posiada wtedy 

niezwykle silną wartość predykcyjną 

wykluczającą w praktyce obecność kardiomiopatii 

przerostowej oraz innych, 

sprzyjających nagłej śmierci chorób 

serca (19, 20). 

Z kolei stwierdzenie jakichś nieprawidłowości 

w spoczynkowym zapisie 

EKG nie powinno automatycznie 

dyskwalifikować młodego człowieka 

z wyczynowego uprawiania sportu, obliguje 

natomiast do dalszej pogłębionej 

diagnostyki, szczególnie jeżeli zmianom 

w EKG towarzyszy obciążający wywiad 

rodzinny (24). 

Bradykardię oraz niemiarowość 

zatokową, związane z wzmożonym 

napięciem układu przywspółczulnego, 

uważa się za zjawiska typowe dla populacji 

sportowców będące naturalną 

konsekwencją przewlekłego treningu, 

a nierzadko przejawem pożądanego poziomu 

wytrenowania. Istotne znaczenie 

ma przy tym częstość rytmu oraz obecność 

lub brak objawów klinicznych (na 

przykład zasłabnięć, zawrotów głowy 

lub/i zaburzeń widzenia). Jeżeli jest to


99 

bradykardia < 40/min, konieczne staje 

się poszerzenie diagnostyki o wywiad 

rodzinny, test wysiłkowy EKG, badanie 

echokardiograficzne. Dwudziestoczterogodzinne 

monitorowanie EKG metodą 

Holtera ma na celu ocenę ilościową tak 

znacznej bradykardii oraz stwierdzenie, 

czy pojawia się ona tylko w nocy, czy 

również podczas dziennej aktywności 

(co jest oczywiście zjawiskiem znacznie 

bardziej obciążającym). Rytm węzłowy 

występuje u sportowców częściej niż 

w ogólnej populacji, podobnie jak zahamowania 

zatokowe (tak zwane „pauzy” 

w nomenklaturze badania holterowskiego), 

a ich średni czas trwania jest 

dłuższy (2,55–2,8 sekundy). Za istotne 

klinicznie (obciążające) uznaje się 

w populacji sportowców pauzy > 3,0 sekund 

(17). 

Również zaburzenia przewodzenia 

przedsionkowo-komorowego są zjawiskiem 

znacznie częstszym u sportowców 

niż w populacji ogólnej i traktowane są 

jako przejaw zwiększonego napięcia 

nerwu błędnego. Asymptomatyczny blok 

AV – I stopnia z prawidłowym zespołem 

QRS i brakiem zmian strukturalnych w 

badaniu echokardiograficznym traktowany 

jest jako wariant normy i pozwala na 

uprawianie dowolnej dyscypliny sportu. 

Jeżeli zespół QRS jest nieprawidłowy i/ 

lub czas trwania odstępu P-Q wynosi 300 

ms i więcej, konieczne jest poszerzenie 

diagnostyki o badanie holterowskie, 

ECHO serca oraz test wysiłkowy EKG 

(16, 19). 

Pojawienie się bloku AV II stopnia 

typu Mobitz I (periodyka Wenckebacha) 

w teście wysiłkowym, zwłaszcza jeżeli 

towarzyszy temu blok odnogi pęczka 

Hisa (QRS > 0,12 sekundy), zmusza do 

wykonania programowanej stymulacji 

komór, a w uzasadnionych przypadkach 

do wszczepienia układu stymulującego 

serce. 

Obecność wyższych stopni bloku 

przedsionkowo-komorowego (blok AV 

– II stopnia typu Mobitz II oraz blok 

AV – III stopnia) zawsze musi budzić 

podejrzenie organicznej choroby serca, a 

stwierdzenie tego rodzaju zaburzeń przewodzenia 

obliguje do przeprowadzenia 

pełnej diagnostyki. 

Niezupełny blok prawej odnogi 

pęczka Hisa traktowany jest u sportowców 

jako wariant normy i nie wymaga 

żadnej diagnostyki. Sportowcy z zupełnym 

blokiem prawej odnogi pęczka 

Hisa, u których nie stwierdza się bloku 

przedsionkowo–komorowego w teście 

wysiłkowym EKG, ani żadnych objawów 

klinicznych, również nie wymagają dodatkowej 

diagnostyki. 

Rozpoznanie u sportowca zupełnego 

bloku lewej odnogi pęczka Hisa 

w spoczynkowym zapisie EKG nakazuje 

pełną diagnostykę kardiologiczną, 

włączając w to programowaną stymulację 

komór. Brak objawów klinicznych, 

prawidłowe przewodzenie AV oraz 

prawidłowy czas trwania odstępu H-V 

(w badaniu elektrofizjologicznym) pozwalają 

na kwalifikację do uprawiania 

wszystkich dyscyplin sportu. Sportowcy 

z zupełnym blokiem lewej odnogi pęczka 

Hisa oraz nieprawidłowym przewodzeniem 

AV i/lub z odstępem H-V > 90 ms, 

powinni być kwalifikowani do implantacji 

stymulatora, co wiąże się z określonymi 

ograniczeniami w aktywności 

sportowej (10). 

Stwierdzenie w spoczynkowym zapisie 

EKG cech przerostu lewej komory 

(LK) jest bezwzględnym wskazaniem do 

wykonania badania echokardiograficznego. 

Często cechy przerostu LK w zapisie 

EKG nie znajdują potwierdzenia w badaniu 

ECHO serca, dlatego też w każdym 

przypadku konieczne jest wykonanie 

testu wysiłkowego (3). 

Spadek ciśnienia skurczowego 

w trakcie wysiłku o 20 mm Hg i więcej 

jest bardzo poważnym objawem wskazującym 

na kardiomiopatię przerostową, 

pomimo braku (być może jeszcze) 

echokardiograficznych cech patologicznego 

przerostu. Nieprawidłowy obraz 

spoczynkowego zapisu EKG (duży 

woltaż zespołów QRS, ujemne załamki 

T oraz głębokie załamki Q) stwierdza 

się u 75-95% pacjentów z HCM, często 

zanim pojawią się cechy patologicznego 

przerostu w badaniu echokardiograficznym 

(3, 6). 

Jeżeli stwierdzamy cechy przerostu 

LK w spoczynkowym zapisie EKG, 

a brak jest potwierdzenia tego faktu 

w badaniu ECHO, to przy prawidłowej 

reakcji ciśnienia tętniczego i braku 

istotnych zaburzeń rytmu w teście wysiłkowym 

EKG i badaniu holterowskim 

oraz przy negatywnym wywiadzie rodzinnym, 

nie ma podstaw do stosowania 

ograniczeń w dostępie do uprawiania 

jakichkolwiek dyscyplin sportu. 

Definitywne rozpoznanie kardiomiopatii 

przerostowej skutkuje całkowitym 

zakazem uprawiania sportu (4, 14, 15). 

Podejrzenie kardiomiopatii rozstrzeniowej 

(DCM – dilated cardiomyopathy) 

wymaga poszerzenia diagnostyki 

o badanie holterowskie i test wysiłkowy 

EKG, w którym szczególną uwagę należy 

zwrócić na korelację ewentualnych 

komorowych zaburzeń rytmu z wielkością 

obciążenia. Spoczynkowy zapis 

EKG ma tutaj mniejsze znaczenie. 

Definitywne rozpoznanie kardiomiopatii 

rozstrzeniowej skutkuje całkowitym 

zakazem uprawiania sportu (4, 14, 15). 

Jeżeli ryzyko nagłego zgonu u sportowców 

z DCM zostało ocenione jako niskie 

(negatywny wywiad rodzinny, brak 

zaburzeń rytmu w teście wysiłkowym 

EKG oraz LVEF > 40%), możliwa staje 

się kwalifikacja tych osób do wybranych 

dyscyplin sportu. W obserwacji Marona 

i wsp. kardiomiopatia rozstrzeniowa była 

przyczyną 9 nagłych zgonów na 387 

analizowanych przypadków. 

Obecność w spoczynkowym zapisie 

EKG poszerzonych zespołów QRS 

o morfologii bloku prawej odnogi pęczka 

Hisa z towarzyszącymi ujemnymi 

załamkami T w odprowadzeniach 

prawokomorowych (V1-V3), sugeruje 

kardiomiopatię (arytmogenną dysplazję) 

prawej komory (ARVC – arrythmogenic 

right ventricular cardiomyopathy). Zapis 

o takiej morfologii stwierdza się w tej 

patologii w około 50% przypadków. 

Podejrzenie ARVC obliguje do pełnej 

diagnostyki z rezonansem magnetycznym 

oraz badaniami elektrofizjologicznymi 

włącznie. Definitywne rozpoznanie 

ARVC skutkuje całkowitym zakazem 

uprawiania sportu (13). 

Zespół wczesnej repolaryzacji jest 

w spoczynkowym zapisie EKG zjawiskiem 

bardzo częstym w populacji 

sportowców, traktowanym jako wariant 

normy. Charakteryzuje się uniesieniem 

punktu J, a co za tym idzie


101 

uniesieniem (zwykle wklęsłym) odcinka 

ST. Zmiany te często towarzyszą bradykardii, 

zwykle stwierdzane są w większości 

odprowadzeń, mogą być jednak 

ograniczone głównie do odprowadzeń 

prawokomorowych. Mechanizm ich 

powstawania nie jest do końca wyjaśniony. 

Obecnie przeważa pogląd, że 

wczesna repolaryzacja jest rezultatem 

zwiększonej aktywności prawostronnego 

unerwienia współczulnego serca, 

odpowiedzialnego za unerwienie ściany 

przedniej i przegrody międzykomorowej, 

a uniesienie punktu J towarzyszące 

bradykardii jest zjawiskiem fizjologicznym. 

Niezwykle istotne staje się jednak 

wnikliwe różnicowanie powyższych 

zjawisk z zespołem Brugadów, charakteryzującym 

się znacznym (> 2 mm) 

wklęsłym uniesieniem odcinka ST w odprowadzeniach 

V1-V3 w spoczynkowym 

zapisie EKG. Zespół Brugadów zaliczany 

jest do tak zwanych kanałopatii, 

jednak tylko u około 20% pacjentów 

z tym zespołem udaje się wyodrębnić 

zmutowany gen SCN5A, odpowiedzialny 

za nagłą patologiczną blokadę kanałów 

sodowych. Osoby z zespołem Brugadów 

należą do grupy wysokiego ryzyka i zagrożone 

są nagłym zgonem sercowym 

spowodowanym migotaniem komór, 

zwykle w spoczynku. Szczególnie charakterystyczne 

są tu nagłe zgony podczas 

snu. Rozpoznanie zespołu Brugadów 

skutkuje całkowitym zakazem uprawiania 

sportu (2). 

Bardzo istotnym elementem elektrokardiogramu 

jest pomiar odstępu QT. 

Jego fizjologiczna zmienność i zależność 

od częstości rytmu (podczas tachykardii 

QT ulega skróceniu, a podczas bradykardii 

wydłużeniu), powoduje jednak, 

że w praktyce klinicznej wykorzystuje 

się tak zwany skorygowany odstęp QT 

(QTc), obliczany za pomocą wzoru Bazetta. 

Prawidłowy odstęp QTc nie powinien 

przekraczać 440 ms u mężczyzn 

i 460 ms u kobiet, a jego wydłużenie 

sprzyja powstawaniu komorowych zaburzeń 

rytmu. Stwierdzenie wydłużonego 

odstępu QTc w EKG sportowca nakłada 

obowiązek wykonania badań genetycznych 

w celu wykluczenia wrodzonego 

zespołu wydłużonego QT, będącego 

genetycznie uwarunkowanym defektem 

kanałów sodowych i potasowych, 

powodującym trwałe wydłużenie czasu 

trwania repolaryzacji komór i w efekcie 

predysponującym do występowania 

częstoskurczów komorowych (charakterystyczny 

częstoskurcz typu torsade 

de pointes) i migotania komór. U sportowców 

z wydłużonym odstępem QTc 

powinno się ponadto wykonać test wysiłkowy 

EKG oraz badanie holterowskie. 

Zespół wrodzonego zespołu wydłużonego 

QT eliminuje z czynnego uprawiania 

sportu (23). 

Stwierdzenie w spoczynkowym zapisie 

EKG skróconego odstępu PQ < 0,12 s, 

poszerzonego zespołu QRS > 0,12 s oraz 

obecność fali delta na ramieniu wstępującym 

załamka R, upoważnia do rozpoznania 

zespołu WPW i obliguje do poszerzenia 

diagnostyki o test wysiłkowy 

EKG, badanie holterowskie oraz ECHO 

serca, a w uzasadnionych przypadkach 

badanie elektrofizjologiczne. Obecność 

dodatkowej, szybko przewodzącej, wiązki 

sprzyja napadowym tachyarytmiom, 

a te w zespołach preekscytacji bywają 

szczególnie niebezpieczne. Asymptomatyczni 

sportowcy, bez napadowych 

tachyarytmii w wywiadzie i bez zmian 

strukturalnych mięśnia sercowego, mogą 

uprawiać dowolną dyscyplinę sportu. 

Bardziej konserwatywni badacze uważają, 

że u młodych bezobjawowych sportowców 

poniżej 20. roku życia powinno 

się jednak poszerzyć diagnostykę o badanie 

elektrofizjologiczne, bez którego 

nie należy ich dopuszczać do uprawiania 

dyscyplin sportu wymagających bardzo 

intensywnych treningów. Proponują 

ponadto, aby w tej grupie wiekowej 

wykonywać badanie elektrofizjologiczne 

w każdym przypadku nawracających 

„napadowych kołatań serca”, nawet przy 

braku cech preekscytacji w spoczynkowym 

zapisie EKG, sugerując możliwość 

utajonego zespołu WPW (18). 

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami 

badanie elektrofizjologiczne należy wykonywać 

u tych sportowców z zespołem 

WPW, u których wystąpił przynajmniej 

jeden epizod tachyarytmii. Indukowany 

częstoskurcz z częstością zespołów 

QRS > 240/minutę oraz indukowane 

migotanie przedsionków z czynnością 

komór > 250/minutę stanowi wskazanie 

do ablacji drogi dodatkowej. Sportowcy 

z napadowym migotaniem przedsionków 

z czynnością komór > 240/minutę 

i utratą przytomności w wywiadzie, 

również powinni być poddani zabiegowi 

ablacji. Jeżeli wykonana w czasie 

2-4 tygodni po zabiegu stymulacja 

isoproterenolem wywołuje częstoskurcz 

lub migotanie przedsionków o częstości 

mniejszej niż 240/min i bez utraty 

przytomności, ryzyko nagłego zgonu 

określane jest jako niskie, a osobnik 

może być dopuszczony do uprawiania 

sportu bez ograniczeń. 

Napadowe tachyarytmie u sportowców 

bez zespołów preekscytacji traktowane 

są bardziej liberalnie. U sportowca, 

u którego zarejestrowano przynajmniej 

jeden napad migotania przedsionków, 

konieczne jest wykonanie badania echokardiograficznego, 

a wskazane wykonanie 

badania holterowskiego oraz testu 

wysiłkowego EKG. W wybranych 

przypadkach sportowcy z trzepotaniem 

przedsionków powinni być poddani 

stymulacji przezprzełykowej przedsionków, 

w celu wykluczenia możliwości 

przewodzenia przez łącze AV w stosunku 

1:1. Jeżeli napadom migotania lub trzepotania 

przedsionków nie towarzyszą 

zmiany strukturalne mięśnia sercowego, 

nie ma ograniczeń w dostępie do sportu. 

W grupie bezobjawowych sportowców 

z przetrwałym bądź utrwalonym migotaniem 

przedsionków, a przyjmujących 

antykoagulanty, ograniczenia w dostępie 

do sportu dotyczą dyscyplin o wysokiej 

urazowości. 

Pobudzenia przedwczesne przedsionkowe 

i węzłowe, również te z aberracją 

przewodzenia, nie skutkują żadnymi 

ograniczeniami w dostępie do 

sportu. 

Jeżeli pobudzeniom przedwczesnym 

pochodzenia komorowego nie towarzyszą 

zmiany strukturalne w sercu (ECHO 

serca), a wysiłek fizyczny (test wysiłkowy 

EKG) nie wpływa w sposób istotny 

na ich liczbę i jakość, dostęp do sportu 

nie ulega ograniczeniu. 

Częstoskurcz komorowy u sportowca 

zawsze musi być traktowany 

jako zaburzenie w najwyższym stopniu


103 

niebezpieczne i zawsze wymaga pełnej 

diagnostyki, z programowaną stymulacją 

komór włącznie. Sportowcy z prawidłowym 

strukturalnie mięśniem sercowym i 

poddani skutecznemu zabiegowi ablacji 

(niemożność wywołania VT podczas 

testu z isoproterenolem), po 2-4 tygodniach 

od zabiegu mogą zostać dopuszczeni 

do uprawiania sportu bez żadnych 

ograniczeń. Bardziej konserwatywni 

badacze mają jednak wątpliwości, czy 

duży wysiłek fizyczny w połączeniu z 

silnym stresem, nie skutkuje na tyle 

istotną endogenną katecholaminemią, 

że kwalifikacja do uprawiania sportu 

powinna być ostrzejsza w tej grupie 

sportowców. 

Spośród sportowców ze stwierdzanymi 

częstoskurczami komorowymi próbuje 

się aktualnie wyodrębnić grupę, która 

może być kwalifikowana do uprawiania 

sportu bez ograniczeń. Są to asymptomatyczni 

sportowcy z prawidłowym strukturalnie 

mięśniem sercowym i krótkimi 

napadami (8–10 następujących po sobie 

pobudzeń) nieutrwalonego częstoskurczu 

komorowego o częstości < 150/min, u 

których w teście wysiłkowym EKG nie 

udaje się sprowokować złożonej arytmii 

komorowej. 

Konieczność implantacji kardiowertera 

– defibrylatora (z jakiegokolwiek 

powodu) skutkuje kwalifikacją 

do uprawiania dyscyplin sportu o małym 

prawdopodobieństwie urazu (4, 8, 

12, 15). 

* 

Mimo poszerzenia badań przesiewowych 

sportowców o spoczynkowe badanie 

EKG są badacze, którzy uważają, 

że i to jest niewystarczające i postulują 

(niezależnie od kosztów) obligatoryjne 

dołączenie echokardiografii. Badacze 

włoscy idą jeszcze dalej i rekomendują 

włączenie do badań przesiewowych 

24-godzinnego monitorowania EKG 

metodą Holtera oraz testu wysiłkowego 

EKG. Sofi i wsp. udowodnili po 

przebadaniu ponad 30 000 sportowców 

uczestniczących w oficjalnych zawodach, 

że wśród 1459 z nieprawidłowym testem 

wysiłkowym, aż 1227 miało prawidłowe 

EKG spoczynkowe, a wśród 159 zdyskwalifikowanych 

do uprawiania sportu, 

aż 79% miało nieprawidłowy tylko test 

wysiłkowy. Badacze ci stwierdzili, że 

test wysiłkowy EKG jest najsilniejszym 

czynnikiem prognostycznym wystąpienia 

nagłego zgonu sercowego u sportowców 

powyżej 30. roku życia (25). 

Zgodnie z obowiązującymi we Włoszech 

standardami sportowcy ze stwierdzonymi 

zmianami w spoczynkowym 

EKG kierowani są do dalszej diagnostyki, 

obejmującej badanie echokardiograficzne, 

test wysiłkowy i 24-godzinne monitorowanie 

EKG. Włochy są jednak pod 

tym względem wyjątkiem, nawet wśród 

krajów europejskich. Tak rozbudowana 

diagnostyka kardiologiczna wymaga 

zainwestowania w badania przesiewowe 

sportowców znacznie większych środków 

finansowych i trudno jest dzisiaj 

ocenić, czy ta tendencja ma szansę rozwoju 

w kardiologii sportowej. 


1. Braksator W., Mamcarz A., Dłużniewski 

M.: Kardiologia sportowa. Gdańsk 2006. 

VIA MEDICA. Wydanie I. 

2. Brugada J., Brugada R., Brugada P.: 

Determinant of sudden cardiac death in 

individuals with the electrocardiographic 

pattern of Brugada syndrome and no previous 

cardiac arrest. „Circulation” 2003; 

108, s. 3092-6. 

3. Corrado D., Basso C., Schiavon M. 

et al.: Screening for hypertrophic cardiomyopathy 

in young athletes. „New 

England Journal of Medicine” 1998; 339, 

s. 364-69. 

4. Corrado D., Pelliccia A., Bjornstad H. H. 

et al.: Cardiovascular pre-participation 

screening of young competitive athletes for 

prevention of sudden death: proposal for 

a common European protocol. Consensus 

Statement of the Study Group of Sport 

Cardiology of the Working Group of Cardiac 

Rehabilitation and Exercise Physiology 

and the Working Group of Myocardial 

and Pericardial Diseases of the European 

Society of Cardiology. „European Heart 

Journal” 2005; 26, s. 516-24. 

5. Corrado D., McKenna W. J.: Appropriate 

interpretation of the athlete’s electrocardiogram 

saves lives as well as money. 

„European Heart Journal” 2007; 28, 

s. 1920-22. 

6. Gibbons R. J., Balady G. J., Bricker 

J. T. et al.: ACC/AHA 2002 guidelines 

update for exercise testing: a report of the 

American College of Cardiology/American 

Heart Association Task Force on Practice 

Guidelines (Committee on Exercise Testing). 

Available at: www.acc.org/clinical/ 

guidlines/exercise/dirIndex.htm. Accessed 

October 2004. 

7. Link M. S., Maron B. J., Van der Brink 

B. A. et al.: Impact directly over the cardiac 

silhouette is necessary to produce 

ventricular fibrillation in an experimental 

model of commotio cordis. „Journal of 

American College of Cardiology” 2001; 

37, s. 649-54. 

8. Mamcarz A., Braksator W., Światowiec 

A., Krysztofiak H.: Zasady orzekania 

w kardiologii sportowej. „Kardiologia 

sportowa”. Red.: W. Braksator, A. Mamcarz, 

M. Dłużniewski. Gdańsk 2006, VIA 

MEDICA. Wydanie I., s. 279-86. 

9. Maron B. J., Thompson P. D., Puffer 

J. C. et al.: Cardiovascular preparticipation 

screening of competitive athletes: 

A statement for health professionals from 

the Sudden Death Committee (Cardiovascular 

Disease in the Young), American 

Heart Association. „Circulation” 1996; 94, 

s. 850-56. 

10. Maron B. J., Shirani J., Poliac L. C. et 

al.: Sudden death in young competitive 

athletes: clinical, demographic and pathological 

profiles. „The Journal of American 

Medical Association” 1996; 276, s. 199- 

204. 

11. Maron B. J., Araujo C. G. S., Thompson 

P. D., et al.: Recommendations for preparticipation 

screening and the assessment 

of cardiovascular diseases in masters 

athletes. An Advisory for Healthcare Professionals 

from the Working Groups of the 

World Heart Federation, the International 

Federation of Sports Medicine, and the 

American Heart Association Committee 

on Exercise, Cardiac Rehabilitation and 

Prevention. „Circulation” 2001; 103, 

s. 327-34. 

12. Maron B. J., Gohman T. E., Kyle S. B.: 

Clinical profile and spectrum of commotio 

cordis. „The Journal of American Medical 

Association” 2002; 287, s. 1142-6. 

13. Maron B. J.: Sudden death in young athletes. 

„New England Journal of Medicine” 

2003; 349, s. 1064-75. 

14. Maron B. J., Zipes D. P.: 36th Bethesda 

Conference: Eligibility Recommendations 

for Competitive Athletes with Cardiovascular 

Abnormalities – General Considerations. 

„Journal of American College of 

Cardiology” 2005; 45, s. 1312-77. 

15. Maron B. J., Thompson P. D., Ackerman 

M. J. et al.: Recommendations and Considerations 

Related to Preparticipation 

Screening for Cardiovascular Abnormalities 

in Competitive Athletes: 2007 Update:

104 Andrzej Światowiec i współ.. 

105 

A Scientific Statement From the American 

Heart Association Council on Nutrition, 

Physical Activity, and Metabolism: Endorsed 

by the American College of Cardiology 

Foundation. „Circulation” 2007; 115, 

s. 1643-55. 

16. Olgin J. E., Zipes D. P.: Specific arrhythmias: 

diagnosis and treatment [w:] Zipes 

D. P., Libby P, Bonow R. O, Braunwald E., 

red. Heart Disease: A Textbook of Cardiovascular 

Medicine. Philadelphia 2005, 

Saunders, s. 803-63. 

17. Oral H., Strickberger S. A.: Junctional 

rhythms and junctional tachycardia [w:] 

Zipes D., Jalife J., red. Cardiac Electrophysiology: 

From Cell to Bedside. Philadelphia 

2004, Saunders, s. 523-7. 

18. Pappone C., Santinelli V., Rosanio S. 

et al.: Usefulness of invasive electrophysiologic 

testing to stratify the risk 

of arrhythmic events in asymptomatic 

patients with Wolff-Parkinson-White pattern: 

results from a large prospective 

long-term follow-up study. „Journal of 

American College of Cardiology” 2003; 41, 

s. 239-44. 

19. Pelliccia A., Maron B. J., Culasso F. et al.: 

Clinical significance of abnormal electrocardiographic 

patterns in trained athletes. 

„Circulation” 2000; 102, s. 278-84. 

20. Pelliccia A., Fagard R., Bjornstad H. H. 

et al.: Recommendations for competitive 

sports participation in athletes with cardiovascular 

disease: a consensus document 

from the Study Group of Sports Cardiology 

of the Working Group of Myocardial 

and Pericardial Disease of the European 

Society of Cardiology. „European Heart 

Journal” 2005; 26, s. 1422-45. 

21. Pelliccia A., Di Paolo F. M., Corrado D. 

et al.: Evidence for efficacy of the Italian 

national pre-participation screening program 

for identification of hypertrophic 

cardiomyopathy in competitive athletes. 

„European Heart Journal” 2006; 27, 

s. 2196-2200. 

22. Pelliccia A., Corrado D., Basso C.: Prevalence 

of abnormal electrocardiograms in 

a large, unselected population undergoing 

pre-participation cardiovascular screening. 

„European Heart Journal” 2007; 

28, s. 2006-10. 

23. Priori S. G., Schwartz P. J., Napolitano 

C. et al.: Risk stratification in the long- 

QT syndrome. „New England Journal of 

Medicine” 2003; 348, s. 1866-74. 

24. Światowiec A., Kuch M., Mamcarz A., 

Braksator W.: Znaczenie elektrokardiografii 

w medycynie sportowej. Kardiologia 

sportowa [w:] W. Braksator A. Mamcarz M. 

Dłużniewski. VIA MEDICA. Wydanie I. 

Gdańsk 2006, s. 39-50. 

25. Thompson P. D., Buchner D., Pina I. L. 

et al.: Exercise and physical activity in 

the prevention and treatment of atherosclerosis 

cardiovascular disease: a statement 

from the Council on Clinical Cardiology 

(Subcommittee on Exercise, Rehabilitation 

and Prevention) and the Council on Nutrition, 

Physical Activity and Metabolism 

(Subcommittee on Physical Activity). „Circulation” 

2003; 107, s. 3109-16. 

Socjologia sportu 

W sporcie zachodzą różnorodne procesy, warto je śledzić i dociekać, na czym polegają, 

czego dotyczą, jak rzutują na jego charakter i społeczny wizerunek. Traktując sport 

jako element nowoczesnego społeczeństwa trzeba badać też procesy zachodzące na 

gruncie społecznym, oddziałujące na sport. Nauki społeczne mają do wykorzystania 

przy tym cały arsenał środków i metod. Wyniki ich badań powinny służyć podejmowaniu 

racjonalnych decyzji, które mogłyby mieć wpływ na pożądany przebieg i charakter zmian 

olimpizmu i sportu. 

Geneza 

nowożytnego olimpizmu 

Spoglądając wstecz na rozwój kultur 

i społeczeństw bez trudu zauważamy, 

że pewien rodzaj aktywności ludzkiej, 

która w XVI wieku przez Anglików 

została nazwana sportem, towarzyszył 

człowiekowi przez całe jego dzieje. 

Z Akademii Wychowania Fizycznego Józefa 

Piłsudskiego w Warszawie. Pracę wykonano w 

ramach projektu badawczego AWF – temat Ds. 

118, finansowanych przez Ministerstwo Nauki 

i Szkolnictwa Wyższego. 


Zbigniew Dziubiński 

Olimpizm i nowoczesność 

Rola i znaczenie sportu były historycznie 

zmienne. Raz wahadło wychylało 

się w jednym kierunku, jego obecność 

w społeczeństwie i kulturze była znacząca, 

raz w drugim kierunku – była 

mniejsza. 

Wszystkie znane zbiorowości, społeczeństwa, 

kultury i cywilizacje kultywowały 

i nadal kultywują jakieś formy 

sportu. Ich opisy, w liczbie ponad sześciu 

tysięcy, znajdują się w „Encyklopedii 

sportów świata” (17). Potwierdza 

to tezę, że sport jest ważnym elementem 

każdej kultury, a może inaczej, to spor-

106 Zbigniew Dziubiński 


107 

t–zabawa legł u podstaw powstawania 

i rozwoju kultur (10). 

Geneza współczesnego olimpizmu 

ściśle związana jest z nazwiskiem Pierre’a 

de Coubertina i jego pomysłem 

ożywienia greckiej legendy sięgającej 

starożytności, która nie tylko zapisała się 

w dziejach ludzkości nadzwyczajnymi 

intelektualnymi osiągnięciami, potwierdzonymi 

np. w dziedzinie filozofii autorytetem 

takich myślicieli, jak Platon, 

Arystoteles czy Sokrates, ale także 

agonami sportowymi, ujętymi w formę 

organizacyjną igrzysk (16). 

Olimpizm nowożytny, w jednym ze 

swych znaczeń, może być rozumiany 

jako nowoczesna idea humanistyczna 

mająca swe podstawy i czerpiąca inspiracje 

z greckiego wyidealizowanego prototypu 

sportu, rozumianego jako niezwykle 

ważny element ówczesnej kultury, obok 

takich jej składników, jak: sztuka, filozofia, 

mit, religia, tradycja i święto. Może 

też być rozumiany jako materializacja 

nowożytnej humanistycznej idei poprzez 

ożywienie hellenistycznej tradycji organizacji 

dla młodzieży całego świata 

sportowego święta w postaci igrzysk 

olimpijskich (27). 

Olimpizm rodził się w Europie w 

szczególnych okolicznościach społeczno-politycznych. 

Było to blisko 100 lat 

po Rewolucji Francuskiej, która obaliła 

monarchię absolutną i ustrój stanowy. 

Była ona pouczającym i wstrząsającym 

doświadczeniem, które przeorało europejską 

świadomość. Ukazała spontaniczność 

procesów społecznych, wymykanie 

się ich spod kontroli oraz zakwestionowała 

ich woluntarystyczny charakter. 

Rewolucja Francuska dowiodła, że 

likwidacja przywilejów urodzenia nie 

likwiduje zróżnicowania i nierówności, 

a nawet najbardziej dogłębna zmiana 

ustroju politycznego nie eliminuje problemów 

społecznych. 

Czas narodzin olimpizmu to okres 

rewolucji przemysłowej, wielkiego przyśpieszenia 

tempa uprzemysłowienia. 

Spowodowała ona radykalną zmianę dotychczasowego 

sposobu życia wielkich 

zbiorowości ludzkich, nastąpiło przejście 

od gospodarki opartej na rolnictwie do 

pracy w przemyśle, w fabryce. Nasilenie 

procesu urbanizacji przede wszystkim 

zrujnowało dotychczasową strukturę 

społeczną, system kontaktów, komunikowania 

się, rytmu życia i obowiązującego 

ładu społecznego, ładu aksjonormatywnego. 

Rewolucja przemysłowa nie tylko 

zrodziła społeczeństwo przemysłowe, ale 

także poważną kwestię socjalną (14). 

W klimacie wielkich zmian społeczno-kulturowych, 

w klimacie rozpadu 

dotychczasowych więzi, wykorzenienia 

i zagubienia ludzi pracujących ponad 

miarę w niehigienicznych warunkach, 

rodził się olimpizm. Miał on, w zamyśle 

twórcy, stać się nowym globalnym 

ruchem opartym na uniwersalistycznych 

wartościach, który ogarnie ludzkość 

i stanie się siłą humanizującą i personalizującą 

stosunki między jednostkami, 

zbiorowościami etnicznymi, narodami, 

kulturami i cywilizacjami (28). 

Cały miniony wiek XX pokazał, że idea 

ta, choć napotykająca na liczne trudności 

i bariery w postaci konfliktów zbrojnych, 

masowego ludobójstwa i bestialstwa wobec 

różnych nacji, rozwijała się nieprzerwanie, 

odnosząc niezaprzeczalny sukces, którego 

miarą może być przynależność do ruchu 

olimpijskiego niemal wszystkich narodów 

świata. Olimpijski projekt budowania 

stosunków między narodami i harmonijnego 

wzrostu jednostek okazał się bardzo 

trafny, adekwatny, ale i na tyle elastyczny, 

że możliwy do zaakceptowania zarówno 

przez tradycyjne formacje społeczno-polityczne, 

formacje nowoczesne, jak i te, 

które w coraz większym stopniu ogarnia 

logika ponowoczesności: konsumpcjonizmu, 

poszukiwania wrażeń i rezygnacji 

z sytuowania pracy jako podstawowego 

elementu strukturyzującego czas życia 

człowieka (15). 

Olimpizm narodził się w społeczeństwie 

nowoczesnym i cała jego historia 

z tym społeczeństwem jest związana. Tak 

jak w społeczeństwach nowoczesnych 

występowały różnorodne zjawiska i procesy, 

tak i w sporcie były one obecne, 

a często dawały o sobie znać ze spotęgowaną 

siłą. Na uwagę zasługują dwa 

procesy, a mianowicie modernizacji 

i globalizacji, których efekty dostrzegamy 

w sporcie gołym okiem. 

Dla socjologa najbardziej ciekawe jest 

analityczne podejście do sportu. Co jest 

specyficznego w tym ruchu społecznym, 

który trwa od przeszło stu lat, systematycznie 

rozszerzając swoje wpływy 

i znaczenie w świecie, wbrew wieszczeniom 

jego przeciwników o wyczerpaniu 

swojej dynamiki? Charakterystycznymi 

cechami olimpizmu i sportu w ogóle, 

w nawiązaniu do propozycji socjologii 

Augusta Comta (3), jest, po pierwsze, 

koncentracja jego organizacji w centrach 

miejskich, po drugie, nastawienie tych 

organizacji na efektywność i zysk, po 

trzecie, zastosowanie nauki i technologii 

w procesie treningu i zawodów sporto- 

wych, po czwarte, pojawienie się jawnego 

lub ukrytego antagonizmu między 

różnymi grupami interesu, po piąte, rosnące 

kontrasty i nierówności społeczne, 

po szóste, system ekonomiczny oparty na 

indywidualnej przedsiębiorczości i rynkowej 

konkurencji. Wyraźnie z tego wyłania 

się aspekt ekonomiczny, polegający na 

nieustannym dążeniu do zysku poprzez 

realizowanie racjonalnej przedsiębiorczości 

w dziedzinie sportu (13). 

Problem badawczy 

Mając na uwadze to, że rola sportu 

w nowoczesnych społeczeństwach jest 

znacząca, oraz że zachodzą w jego ramach 

różnorodne procesy, między innymi 

proces orientacji na ekonomię, warto śledzić 

nie tylko te procesy, które są same 

w sobie interesujące, ale jednocześnie 

obserwować, na czym one polegają i czego 

dotyczą, oraz jak rzutują na społeczny 

wizerunek sportu. Chodzi również o to, 

aby analizować sport jako element społeczeństwa 

nowoczesnego, wykrywać zjawiska 

i procesy społeczne zachodzące na 

jego gruncie, z wykorzystaniem do tego 

paradygmatów, teorii i sposobów badania 

rzeczywistości charakterystycznych dla 

nauk społecznych właśnie. 

Mając tak zarysowany problem, spróbujemy 

ukazać występujące w łonie 

sportu, wywołane czynnikami zewnętrznymi, 

przeobrażenia, które każą go objąć 

krytycznym spojrzeniem. Zastanowimy 

się także nad zmierzchem sportu zorganizowanego 

na zasadach nowoczesności 

i kierującego się w stronę jakiejś hiperrzeczywistości 

sportowej, w której panuje 

obraz, spektakl, wizja, gra znaków 

i w efekcie chaos wrażeń i fantazji (22).



109 

Krytyka 

nowoczesnego wymiaru sportu 

Przeszło stuletni okres rozwoju sportu 

olimpijskiego to czas wielkich sukcesów 

tego ruchu, czas optymizmu i progresji, 

czas zachłyśnięcia się sportem przenikniętym 

rozwiązaniami charakterystycznymi 

dla nowoczesności. Ten wielki 

entuzjazm był spowodowany wiarą w postęp, 

rozum, technikę, naukę, podbój 

przyrody, nieograniczone możliwości 

ekspansji człowieka we wszystkie obszary 

życia przyrodniczego i społecznego. 

Jednak tak, jak nowoczesność, tak 

i sport rozwijający się w społeczeństwie 

nowoczesnym, uległ procesowi transformacji 

i nie jest już dzisiaj, bo być 

nie może, taki sam, jak przeszło 100 lat 

temu, a tym bardziej, jak wyidealizowany 

sport starożytnej Grecji. Prześledźmy 

zatem najistotniejsze tendencje zmian 

współczesnego sportu widziane przez 

pryzmat różnorodnych założeń i teorii 

budowanych na gruncie nauk społecznych. 

Pieniądze 

i degradacja człowieka 

Karol Marks (19) w swej wyidealizowanej 

wizji człowieka podkreśla, że 

jest on z gatunkowej natury istotą wolną, 

kreatywną i prospołeczną. Zatem można 

by rzec, w swym archetypicznym stanie, 

nie skażonym wpływami kulturowymi 

i cywilizacyjnymi, jest on naturalnie 

ukierunkowany na życie we wspólnocie 

i działanie na rzecz doskonalenia otaczającej 

rzeczywistości przyrodniczospołecznej. 

Jednak niekorzystne warunki 

społeczne, polityczne i ekonomiczne 

wywierają negatywny wpływ na czło- 

wieka, który zostaje włączony, jako niewiele 

znaczące ogniwo, w tryby wielkiej 

machiny ekonomicznej i zatraca swoje 

naturalne cechy. Przekształca się w zreifikowane, 

zależne, zniewolone i eksploatowane 

narzędzie tego systemu. 

Marks wiązał tę sytuację z nowoczesnym 

kapitalizmem, którego historia 

jest ściśle powiązana z nowożytnym 

olimpizmem. Co prawda przez długi 

czas olimpizm bronił się przed przeniesieniem 

na jego grunt rozwiązań charakterystycznych 

dla gospodarki i ekonomii 

kapitalistycznej, między innymi przez 

zdecydowane rozgraniczenie statusu 

amatora i zawodowca, ale wraz z nastaniem 

ery Juana Antonio Samarancha 

dotychczasowe fundamenty ruchu 

olimpijskiego zostały podważone, a na 

nowo wybudowane salony wszedł sport 

profesjonalny z wielkim kapitałem ekonomiczno-gospodarczym. 

Międzynarodowy Komitet Olimpijski, 

w sposób niedopowiedziany, za 

jeden z ważniejszych obszarów swej 

działalności uznał ekonomię i gospodarkę 

właśnie. Odtąd już udział koncernów 

międzynarodowych, kupno praw 

do transmisji z igrzysk i temu podobne 

wydarzenia ekscytują ludzi w wymiarze 

globalnym, w taki sposób, jakby to były 

najważniejsze elementy ruchu olimpijskiego. 

Sytuacja taka spowodowała, że sportowcy, 

jako pracownicy, utracili kontrolę 

nad procesem swojej własnej pracy i losami 

jej produktów. Sportowcy, wprzęgnięci 

w machinę rynku sportowego, 

stali się atrakcyjnym towarem. Doznają 

swoistej alienacji przez sport. Została 

zanegowana ich własna natura, ulegają 

więc dehumanizacji. Zamiast realizować 

się w twórczej i nieskrępowanej zabawie 

podlegają żmudnemu i obliczonemu na 

końcowy sukces procesowi pracy, który 

nie ogranicza się do treningów, ale także 

obejmuje misternie zaplanowany harmonogram 

startów. W takiej logice sportu, 

człowiek, wpleciony w machinę biznesu 

i ekonomicznych korzyści, staje się 

jedynie środkiem, za pomocą którego 

realizowane są wartości finansowe, 

spektatorskie, medialne, polityczne 

i inne. 

Na kwestie te zwrócił uwagę Erich 

Fromm (7), który z całą mocą podkreślał 

negatywne wpływy mechanizmu kapitalistycznego 

na osobowy rozwój człowieka. 

Przenosząc logikę rozumowania Fromma 

na grunt sportu, można by powiedzieć, 

że występuje w nim zjawisko zastępowania 

naturalnych aspiracji człowieka 

„aby być”, walką o to „aby mieć”. Jest 

to zjawisko wielce niepokojące, ale jego 

źródło nie tkwi wewnątrz sportu, lecz 

jest wynikiem jego obecności w społeczeństwie 

nowoczesnym, w kapitalizmie, 

którego mechanizmy obejmują wszystkie 

sfery życia bez wyjątku, w tym także 

sportu i ruchu olimpijskiego. 

Batalia o zachowanie czystości sportu, 

okupiona wieloma głośnymi medialnie 

dyskwalifikacjami najwybitniejszych 

sportowców, została definitywnie przegrana. 

Zresztą nie mogła ona zakończyć 

się zwycięsko, bowiem niemożliwe było 

utrzymanie enklawy inności (czystości), 

która w żaden sposób nie przystawała do 

otaczającego świata. 

Wspólnota czy nowoplemię? 

Coubertin, przygotowując swój olimpijski 

projekt, jednym z podstawowych 

celów uczynił zbudowanie wspólnoty 

narodów, żyjących w pokoju i przyjaźni, 

współdziałających na rzecz pomyślności 

wszystkich. Ta piękna idea, 

instytucjonalnie rozwijająca się od ponad 

100 lat, jest nie tylko ciągle atrakcyjna, 

ale równocześnie niezwykle pożądana 

w świecie zdominowanym przez społeczeństwa 

nowoczesne. 

Podejmując kwestię wspólnoty olimpijskiej 

sięgnijmy po koncepcję Ferdynanda 

Toenniesa (24), wyróżniającego 

dwa typy zbiorowości społecznej, oparte 

na zróżnicowanych rodzajach więzi 

społecznej, a mianowicie Gemeinschaft 

i Geselschaft. Przywołany socjolog 

niemiecki głosił, że to od woli ludzi 

zależą stosunki społeczne i zrzeszenia. 

Wola natomiast występuje w dwóch 

postaciach, naturalnej i arbitralnej. 

Różnica między nimi polega na tym, że 

wola naturalna związana jest z uczuciem 

i wynika z wewnętrznej potrzeby, natomiast 

wola arbitralna i z nią związane 

działanie skierowane są na osiąganie 

celów zewnętrznych. 

Wykorzystując przedstawioną koncepcję 

do analizy sportu, skłaniamy się 

raczej do tego, aby uznać zbiorowość 

ludzi sportu za stowarzyszenie, a nie 

wspólnotę, choć często, w rozumieniu 

potocznym, mając na uwadze wspólnotę 

idei, zbiorowość ludzi sportu nazywamy 

wspólnotą. Omawiana zbiorowość nie 

może być uznana za wspólnotę, bowiem 

nie posiada charakterystycznych 

dla niej cech. Po pierwsze, to, co łączy 

ludzi sportu, nie opiera się na pokrewieństwie, 

braterstwie i sąsiedztwie, 

a raczej związane jest z pewną umową 

i wyrachowaniem oraz zimną kalkulacją. 

Po drugie, stosunki ludzi sportu najczęściej 

nie mają charakteru osobowego, ale



111 

rzeczowy. Oznacza to, że mamy do czynienia 

z relacjami zawodnik – zawodnik, 

trener – zawodnik, zawodnik – sędzia, 

prezes – trener, lekarz – zawodnik itp. 

Jest to klasyczna relacja ról społecznych, 

w której decydujące znaczenie ma osiągnięcie 

celu zewnętrznego, np. zdobycie 

medalu olimpijskiego. Po trzecie, środki 

kontroli społecznej nie są ugruntowane w 

tradycji, jak to ma miejsce w tradycyjnej 

społeczności lokalnej, ale opierają się 

na sformalizowanym prawie. To różnorodne 

przepisy, regulaminy, statuty, 

kodeksy określają sposoby zachowania 

ludzi sportu, a kontrola ma charakter 

formalny i jest zawsze zamierzona. 

Nad zachowaniem sportowców czuwa 

rzesza sędziów oraz wyspecjalizowane 

organizacje formalne stawiające sobie 

za cel kontrolowanie przestrzegania 

obowiązujących norm przez zawodników 

na różnych etapach procesu szkolenia 

i podczas uczestnictwa w rywalizacji. Po 

czwarte, ludzie sportu w swych zachowaniach 

w mniejszym stopniu kierują się 

motywacjami autotelicznymi, natomiast 

w znaczącej mierze uwzględniają opinię 

publiczną. Sukces sportowy ma tylko 

wtedy znaczenie i jest prawdziwym 

sukcesem, gdy tak oceni go społeczeństwo, 

gdy nada mu znaczenie społeczne 

i kulturowe. Po piąte, uczestnikom 

w sporcie w mniejszym stopniu zależy 

na pomyślności sportu w wymiarze globalnym, 

większą rolę odgrywają w nim 

raczej pobudki partykularne. Rzadko 

sportowiec przystępuje do rywalizacji 

z myślą o umacnianiu instytucji sportu, 

o jego wzroście i rozwoju, myśli 

raczej o swoim sukcesie w wymiarze 

finansowym, prestiżowym, medialnym 

itp. (24). 

Powyższa analiza pozwala na stwierdzenie, 

że w sporcie, jak w społeczeństwach 

nowoczesnych, coraz mniejszą 

rolę odgrywają tradycyjnie rozumiane 

wspólnoty, natomiast coraz większą 

zbiorowości nazywane przez Toenniesa 

stowarzyszeniami. Do zbiorowości 

olimpijskiej bardziej pasuje termin nowoplemiona 

(18), które można pojmować 

jako zbiorowości ludzi często mieszkających 

w różnych częściach świata, 

u których poczucie tożsamości nie jest 

konsekwencją wspólnego przebywania 

i wspólnej socjalizacji, ale przede 

wszystkim wspólnych czy podobnych 

zainteresowań, wspólnych olimpijskich 

ideałów oraz podobnego sposobu ich 

przeżywania. 

Zbiorowość olimpijską można także 

uznać, za brytyjskim historykiem B. Andersonem 

(1), za wspólnotę wyobrażoną, 

skonstruowaną ideologicznie i wmówioną 

ludziom bez mocnych podstaw 

realnych. Może się to dokonywać przez 

wiarę we wspólne korzenie olimpizmu, 

wspólnych przodków, którzy zmagali się 

podczas starożytnych igrzysk, ich heroiczne 

dokonania, szczególne powołanie 

czy boskie nadanie. 

Skrajna racjonalność 

Max Weber (26) w krytyce organizacji 

społecznej zwrócił uwagę na występowanie 

w niej skrajnej racjonalności, 

efektywności i instrumentalności, zamykających 

społeczeństwo w „żelaznej 

klatce”. Jest mu odbierana spontaniczność 

i wolność. Ten sposób organizacji 

społecznej został nazwany typem idealnym 

biurokracji. Ruch olimpijski jest 

klasyczną organizacją biurokratyczną 

w Weberowskim rozumieniu. Posiada 

on wszystkie cechy charakterystyczne 

dla tego typu biurokracji. Po pierwsze, 

wszystkie sposoby postępowania są 

określone przez normy prawne i przepisy. 

Każdy z uczestników życia sportowego 

dokładnie wie, co do niego należy, 

ma jasno określoną sferę działalności 

i odpowiedzialności. Inną ma zawodnik, 

inną trener, sędzia itd. Po drugie, ruch 

olimpijski ma strukturę hierarchiczną, 

a przepisy regulują precyzyjnie sposób 

zwierzchnictwa i podporządkowania. Po 

trzecie, większość stosunków ma charakter 

bezosobowy i nie ma w nich wiele 

miejsca na kaprys i samowolę. Wszelkiego 

rodzaju odstępstwa prowadzą 

często do dyskwalifikacji i wykluczenia 

z uczestnictwa w sporcie. Uczestnicy ci 

są profesjonalistami i zajmują pozycje 

stosowne do ich kompetencji, potwierdzonymi 

dyplomami, medalami oraz 

awansują w hierarchii zgodnie z ustalonymi 

regułami. Przykładem może tu 

być rozwój kariery sportowej zawodnika, 

który zgodnie z ustalonymi procedurami 

osiąga coraz lepsze wyniki, a w ślad za 

tym klasy sportowe, zdobywa medale, 

najpierw w mistrzostwach szkoły, aż 

po złoty medal olimpijski. Po czwarte, 

sportowcy, trenerzy, sędziowie itp., to 

pracownicy najemni i żaden z nich nie 

jest właścicielem organizacji sportowej. 

Po piąte, komunikacja i wymiana informacji 

dokonuje się drogą służbową 

w formie pisanej. Wszystko określają 

obowiązujące przepisy. Przykładowo, 

zgłoszenie reprezentacji do igrzysk olimpijskich 

przysługuje tylko określonym 

organizacjom, a mianowicie narodowym 

komitetom olimpijskim. Do igrzysk 

można zgłosić tylko tych zawodników, 

którzy spełniają określone kryteria (po- 

siadają obywatelstwo danego kraju, 

spełnili minima olimpijskie itp.). Trzeba 

ich zgłosić na określonym formularzu 

i w precyzyjnie określonym terminie. 

Po szóste, ruch olimpijski i cały sport 

posiada swą pamięć, na którą składają 

się liczne muzea, biblioteki, archiwa, 

w których przechowywane są nazwiska, 

wyniki i opisy wydarzeń sportowych 

(25). 

Ceniąc sprawność i racjonalność 

biurokracji, ważną z punktu widzenia 

efektywnego funkcjonowania ruchu 

olimpijskiego, zauważamy jej liczne 

zagrożenia. Polegają one na tym, że 

sportowiec w biurokratycznej machinie 

ruchu olimpijskiego traci swą osobowość 

i staje się niewiele znaczącym 

elementem bezdusznego biznesowego 

przedstawienia. Biurokracja ruchu 

olimpijskiego prowadzi do dehumanizacji 

stosunków w sporcie, a w konsekwencji 

do degradacji sportowca. 

Biurokracja ruchu olimpijskiego, 

wywodząca się z oświeceniowej wiary 

w rozum, efektywność i kalkulację, nastawiona 

na sprawność działania i końcowy 

wielopłaszczyznowy sukces, gubi 

sportowca, który jest ważnym, ale nie 

najważniejszym, ogniwem tej machiny. 

Anomia i dewiacja 

Emil Durkheim (6), w przeciwieństwie 

do Marksa i Toenniesa, postrzega 

naturę człowieka w ciemnych kolorach 

i wskazuje na jego egoistyczne i aspołeczne 

skłonności. Jeśli tylko ludzie 

zorientują się, że można osiągać różne 

partykularne cele z pominięciem pewnej 

utartej społecznie i kulturowo drogi i czynią 

to powszechnie, to mamy do czynienia 

z anomią, chaosem aksjonormatywnym,



113 

zanikiem drogowskazów moralnych i rozmyciem 

kategorii dobra i zła. 

Zjawiska anomii i dewiacji, występujące 

w mniejszym lub większym zakresie 

w społeczeństwach nowoczesnych, nie 

omijają sportu, w tym także ruchu olimpijskiego. 

Przykładem mogą być różnorodne 

sposoby wykorzystywania niedozwolonych 

środków, po to, aby „drogą na 

skróty” osiągnąć sportowy cel. 

Zagadnieniu temu poświęcił wiele 

uwagi Robert Merton (20), którego interesowało, 

w jaki sposób pewne struktury 

społeczne wywierają presję na niektóre 

jednostki, skłaniając je do zachowań 

nonkonformistycznych, tj. takich, które 

nie są zgodne z obowiązującym ładem 

normatywnym. 

Wykorzystując tę teorię do analizy fenomenu 

sportu stwierdzamy, że wyjaśnia 

nam ona wiele zjawisk i procesów na 

jego gruncie występujących. Wszyscy, 

kierując się interesem egoistycznym, 

uznają za wyjątkową wartość w sporcie 

osiągnięcie sukcesu, z którym wiąże 

się nie tylko prestiż, ale także, w wielu 

wypadkach, zamożność, popularność, 

pozycja społeczna itp. Jeśli ludzie dążą 

do tego sukcesu zgodnie z obowiązującymi 

normami, to tylko dlatego, że działa 

w sporcie kontrola społeczna, która 

ma do swej dyspozycji różne rodzaje 

sankcji. Jeśli tylko dostrzegą szansę na 

zysk i mają przekonanie, że złamanie 

norm nie przyniesie kary, to podejmują 

ryzyko i idą do sportowego celu drogą 

pozaprawną. Jako przykłady można 

wymienić różnego rodzaju przekupstwa, 

zastraszanie sędziów, stosowanie 

różnorodnych niedozwolonych środków, 

technik, uderzeń, chwytów w walce 

sportowej. 

Merton zwracał też uwagę, że dewiacja 

może być efektem transmisji kultury 

dewiacyjnej. Polega ona na akceptacji 

przez pewne wyodrębnione zbiorowości 

własnego systemu wartości i norm oraz 

zgodnych z nimi wzorów zachowań, które 

nie są zgodne z normami obowiązującymi 

w społeczeństwie. Z tym rodzajem 

dewiacji też mamy do czynienia w sporcie. 

Dobrze obrazuje to zjawisko np. 

twierdzenie, że „wszyscy się dopingują, 

a nieliczni stają się ofiarami tego procederu”. 

Nie słyszałem słów potępienia 

ze strony sportowców tego, który został 

przyłapany na dopingowym oszustwie. 

To źle rozumiana zasada solidarności 

sportowej, według której nie należy potępiać 

przyłapanego, bowiem następnym 

razem może to spotkać mnie. 

Procesy anomii i zjawiska dewiacji, 

podobnie jak w społeczeństwie nowoczesnym, 

występują w sporcie z różnym 

nasileniem w różnych okresach rozwoju. 

Ich obecność na gruncie sportu jest konsekwencją 

złych skłonności natury ludzkiej, 

a z drugiej strony niesprawności mechanizmów 

kontroli społecznej. Zwłaszcza 

kontroli nieformalnej, wewnętrznej, będącej 

wynikiem socjalizacji sportowej. 

Sportowy imperializm 

Coubertinowski postulat „wszystkie 

sporty i wszystkie narody”, słuszny 

w założeniach, okazał się niemożliwy do 

zrealizowania w praktyce olimpijskiej. 

Podstawowym kryterium podziału 

świata jest podział według zamożności. 

W najnowszej wersji mówi się o konflikcie 

zamożnej Północy i biednego Południa 

lub o starciu cywilizacji bogactwa 

i cywilizacji nędzy. Sytuacja taka występuje 

również na gruncie sportu olimpij- 

skiego, w którym program sportowych 

zmagań konstytuują przede wszystkim 

euroamerykańskie dyscypliny sportowe, 

a tylko nieliczne pochodzą spoza tego 

kręgu kulturowego. Kraje biedne niemal 

w całości uzależnione są od bogatych, 

które w wielu wypadkach, zgodnie z zasadą 

solidarności olimpijskiej, biorą na 

swoje barki koszty udziału sportowców 

z rejonów zapóźnionych. 

Na gruncie sportu dokonuje się 

podbój imperialny, którego mechanizmy 

zostały opisane w tzw. teorii 

zależności. Polega ona na przepływie 

najbardziej utalentowanych sportowców 

z krajów biednych do krajów bogatych, 

gdzie sportowcy spotykają nie tylko 

doskonałe warunki treningowe, mają 

możliwość uczestniczenia w prestiżowych 

ligach sportowych, za wyjątkowo 

godziwe pieniądze, ale otwierają się 

przed nimi horyzonty dalszego awansu 

na drabinach stratyfikacji sportowej 

i społecznej (11). 

Można by powiedzieć, że jest to także 

stwarzanie szans dla rozwoju wybitnie 

utalentowanych jednostek. Tak rzeczywiście 

jest i trudno temu zaprzeczyć. Jednak 

patrząc na sportowy kapitał ludzki krajów 

biednych, który migruje do krajów bogatych, 

to sytuacja przedstawia się zgoła 

odmiennie, a mianowicie ma miejsce 

eksploatacja krajów biednych z jednostek 

wybitnie sportowo uzdolnionych. Powoduje 

to obniżenie potencjału sportowego 

społeczeństw przednowoczesnych i jego 

wzrost w krajach nowoczesnych. Występuje 

tutaj, pod pozorami suwerenności 

państwowej, zjawisko neokolonialnej 

eksploatacji sportowej krajów peryferycznych 

przez kraje stanowiące centra 

rozwoju kapitalistycznego. 

Jaki sport 

po nowoczesności? 

Nowoczesność w całej historii swego 

rozwoju uległa bardzo głębokim 

przemianom. Socjologowie starają się 

interpretować te zmiany za pomocą 

schematu ewolucyjnego, cyklicznego 

i dialektycznego. Owe zmiany występują 

także w dziedzinie sportu, który 

od czasów Coubertina uległ znaczącym 

przeobrażeniom. 

Dzisiejszy sport to swego rodzaju 

megaorganizacja formalna, megamiędzynarodowa 

korporacja, w której ujawniają 

się wszystkie zjawiska i procesy, jakie 

występują w łonie współczesnych społeczeństw 

i kultur (23). 

Przyszłość sportu już była 

Teoretycy nawiązujący explicite bądź 

implicite do schematu ewolucyjnego stoją 

na stanowisku, że „przyszłość już była”. 

Oznacza to, że na gruncie współczesnego 

sportu już są obecne (w stadium 

zalążkowym) nowe tendencje, które w 

przyszłości ujawnią się w sposób wyrazisty, 

ze spotęgowaną siłą. Taki punkt 

widzenia wynika z przyjęcia założenia, 

że rozwój dziejów przebiega w sposób 

linearny. 

Z diagnozy współczesnego sportu da 

się ekstrapolować i antycypować jego 

przyszły kierunek rozwoju. Dotyczy 

to przede wszystkim zmniejszenia lub 

likwidacji zróżnicowania w poziomie 

organizacji sportu w poszczególnych 

krajach i regionach świata. Chodzi mianowicie 

o przechodzenie krajów biednych 

i zacofanych do stadium rozwoju, 

które jest udziałem krajów najnowocześniejszych. 

Podejście takie odnajdu-



115 

jemy w koncepcji społeczeństwa postindustrialnego 

Daniela Bella i Alaina 

Touraine’a czy w terminologii Johna 

Naisbitta, „megatrendy”. 

Przenosząc na grunt sportu przemyślenia 

Ralfa Dahrendorfa (4), możemy 

stwierdzić, że w przyszłości akcent 

w sporcie zostanie przeniesiony do sfery 

usług. Będzie to oznaczało przesuwanie 

struktury wytwarzania i zatrudnienia, 

od tradycyjnego przemysłu do sektora 

szeroko rozumianych usług: handlu, 

finansów, administracji, transportu, komunikacji, 

edukacji itp. Zatem sport 

jako widowisko będzie odgrywał coraz 

większą rolę i znaczenie w społeczeństwie 

przyszłości. 

Sprzyjać temu będzie przekształcanie 

się społeczeństw nowoczesnych w „społeczeństwa 

informatyczne”, opierające 

się na komputerowych technikach przetwarzania, 

z Internetem, jako medium 

interaktywnym, na czele. 

Rola sportu będzie rosła w związku 

ze zmieniającą się pozycją pracy w życiu 

człowieka i zwiększającą się ilością 

czasu wolnego oraz możliwościami samorealizacji. 

W sporcie coraz wyraziściej 

będzie się przejawiać tendencja 

określona przez Petera Druckera (5) 

„społeczeństwem opartym na wiedzy”. 

Produkcja sportowych dóbr materialnych 

zostanie zepchnięta na margines i będzie 

zastąpiona bliżej nieokreślonym wytwarzaniem 

i przetwarzaniem wiedzy, która 

stanie się centralnym towarem sportu. 

Idea powrotu sportu 

do utraconej przeszłości 

Niejako na przeciwległym biegunie, 

gdy chodzi o kwestię przyszłego 

kształtu sportu, możemy ulokować ideę 

cyklu. Coraz pełniejsze rozpoznanie 

konsekwencji przeobrażeń sportu rodzi 

nostalgiczną ideę powrotu do wyidealizowanej 

przeszłości. Ten nurt myślenia 

ma liczne grono zwolenników wśród 

teoretyków sportu. Pojawia się w literaturze 

i publicystyce, a także w myśleniu 

potocznym. 

U podstaw tego sposobu myślenia 

jest powrót do silnej tradycyjnej rodziny, 

odrodzenie wspólnot lokalnych i więzi 

społecznych, odwrót od sekularyzacji 

w stronę religijności, odwrót od nauki 

i techniki w stronę myślenia mistycznego, 

magicznego czy intuicyjnego, wyzbycie 

się materialistycznego konsumpcjonizmu 

na rzecz potrzeb i wartości wyższych, 

związanych z samorealizacją i wyższą 

jakością życia. Wyidealizowaną wyspą 

szczęśliwości sportowej jest, opiewana 

przez wielu publicystów i badaczy, 

starożytna Grecja, która wygenerowała 

swoisty archetyp igrzysk olimpijskich. 

Zlewają się w nim w harmonijną całość 

idee rozwoju intelektualnego, fizycznego, 

społecznego, moralnego i religijnego, 

określane mianem paidei i kalokagatii 

(21). 

Amerykański socjolog Ronald Inglehart 

(12) twierdzi, że w nowoczesnych 

społeczeństwach następuje przesunięcie 

w kierunku wartości postmaterialistycznych, 

takich jak jakość życia, zdrowie, 

sprawność fizyczna, bogactwo doświadczeń 

i doznań, życie towarzyskie itp. 

Oznacza to także wzrost roli i znaczenia 

sportu jako elementu kultury, z całą rozwiniętą 

i wysoce skonwencjonalizowaną 

sferą znaczeń i symboli. 

Anthony Giddens (9) stoi na stanowisku, 

że typowy dla nowoczesności 

rozwój wiedzy naukowej i edukacji oraz 

wzrost roli środków masowej komunikacji 

prowadzą do wytworzenia się nowej 

świadomości społecznej, do nowej „refleksyjności” 

polegającej na krytycznym 

myśleniu o sobie, dostrzeganiu różnorodnych 

zagrożeń i patologii, podejmowaniu 

działań zaradczych powstrzymujących te 

negatywne tendencje. 

Ten kierunek myślenia może się okazać 

„zbawienny” dla współczesnego 

sportu. Bowiem świadomość zagrożeń, 

presja opinii społecznej mogą spowodować 

mobilizację organizacji i podjęcie 

działań mających na celu likwidację 

zagrożeń. Znajduje tu zastosowanie 

idea Mertona „samodestrukcyjnych proroctw”, 

która polega na uświadomieniu 

przez zbiorowość sportową „prognozy 

ostrzegawczej”, „czarnej wizji”, co do 

przyszłości sportu, a w ślad za tym jej 

falsyfikacja, na skutek mobilizacji i podjęcia 

działań prewencyjnych. 

Próba przezwyciężenia 

przeszłości i teraźniejszości 

Sięgnijmy obecnie po dialektyczny 

schemat myślenia o społeczeństwie, nawiązujący 

wprost do Hegla i Marksa. 

Zakłada on, że przezwyciężenie przeszłości 

i teraźniejszości następuje poprzez 

fundamentalną zmianę jakościową, 

poprzez wygenerowanie nowości. 

Francis Fukuyama (8), amerykański 

intelektualista, przewidywał upadek 

systemu komunistycznego w Związku 

Radzieckim i krajach Europy Wschodniej. 

W odniesieniu do sportu można 

było oczekiwać, że nastąpi zmarginalizowanie 

polityki i ideologii w kulturze 

sportowej. Można było sądzić, że 

zlikwidowanie dwóch przeciwstawnych 

bloków politycznych spowoduje, że na 

plan pierwszy wysuną się wartości kooperacji, 

wspólnoty, przyjaźni, pokoju 

oraz harmonijnego rozwoju społeczeństw 

i kultur. Jednak „końca ideologii” i „końca 

historii”, w rozumieniu Fukuyamy, 

jakoś nie widać. 

Szybko okazało się, że w miejsce 

starych podziałów i konfliktów pojawiły 

się nowe, które mają podłoże religijne, 

ekonomiczne, a także polityczne. 

Pojawiło się też nowe zjawisko terroryzmu, 

które co prawda występowało 

w przeszłości, ale w czasach obecnych 

występuje w skali globalnej i jest coraz 

bardziej wyrafinowane. Igrzyska olimpijskie 

przypominają nie tyle radosne 

spotkanie ludzi realizujących swe sportowe 

pasje, ile raczej wydarzenie, które 

jest obarczone najwyższym ryzykiem, 

a w ślad za tym mobilizuje potężne siły 

krajowe i międzynarodowe, używające 

najnowocześniejszego sprzętu i aparatury 

policyjno-wojskowej, do zabezpieczenia 

przebiegu sportowego spot- 

kania. 

Znacząco różny charakter ma druga 

koncepcja lokująca się w tym samym 

nurcie myślowym, a mianowicie koncepcja 

postmodernizmu (2). Wedle 

przedstawicieli tej koncepcji nie ma 

prawidłowości historycznych i społecznych, 

które można by ująć w prawa. 

Mamy do czynienia ze stanem sui 

generis. 

Charakterystycznymi cechami ponowoczesności 

jest dekonstrukcja, „implozja” 

tradycyjnych hierarchii społecznych, 

rasowych, ekonomicznych, seksualnych 

itp. Postmodernizm głosi pełną dominację 

przedmiotów i dóbr konsumpcyjnych 

nad ludźmi oraz utratę ich podmiotowości, 

zanik stosunków międzyludzkich.



117 

Dotychczasowy ład i porządek ma zastąpić 

jakaś bliżej nieokreślona nadrzeczywistość. 

Postmodernistyczna wizja sportu trudna 

jest do wyobrażenia, choć na pewne 

jej przejawy można natknąć się już dzisiaj 

w praktyce sportowej. Polegają one 

między innymi na stale zwiększającej się 

roli ekonomii i zasobów materialnych 

w organizacji sportu, z jednoczesnym 

nastawieniem na konsumpcję, poszukiwanie 

wrażeń i doznań, hedonizm i 

styl. Innym przykładem mogą być pewne 

zjawiska zwiastujące rozpad pewnego 

ładu aksjonormatywnego, niezbędnego 

do właściwej oceny i odbioru widowiska 

sportowego. 

Podsumowanie 

Niniejsze socjologiczne spojrzenie 

na olimpizm i sport w mniejszym 

zakresie obejmuje to, co lokuje się 

w sferze idei i wyobrażenia o sporcie, 

a bardziej dotyczy rzeczywistego stanu 

nowoczesnego sportu. Wnioski, 

jakie wynikają z krytycznej analizy 

olimpizmu i współczesnego sportu, 

bynajmniej nie oznaczają, że ich misja 

się wyczerpała. Wręcz odwrotnie, 

zarówno olimpizm jak i współczesny 

sport nadal są nadzieją i szansą na 

lepszą przyszłość społeczeństw, kultur, 

cywilizacji i ludzkości w skali 

globalnej. Natomiast negatywne tendencje, 

ujawniające się na gruncie 

sportu, nie powinny być skrywane lub 

bagatelizowane. Mają one charakter 

obiektywny i rzutują na całokształt 

humanistycznej siły sportu. Trzeba 

też zdawać sobie sprawę z tego, że 

ukazane negatywne zjawiska nie są 

konsekwencją zwyrodnienia sportu, 

ale wpływu czynników, które przenikają 

do niego z zewnątrz. 

Nakreślona przyszłość sportu ma 

charakter alternatywny i jedynie probabilistyczny. 

Jego dalszy rozwój może 

pójść w trzech różnych kierunkach. Po 

pierwsze, mogą ujawniać się i utrwalić 

wszystkie te tendencje, które są obecne 

we współczesnym sporcie, takie jak 

dehumanizacja, komercjalizacja, wizualizacja 

i medializacja. Po drugie, może 

pojawić się globalna chęć ujęcia sportu 

w wyidealizowane ramy przeszłości, 

uczynienia go takim, jaki pozostał nam 

w pamięci po hellenistycznym okresie 

tworzenia jego zrębów. Jednak zwykle 

idea generalnej rekonstrukcji pojawia się 

w momentach radykalnych przesileń, takim 

momentem mogłoby być np. zakwestionowanie 

sportu jako rzeczywistości 

kulturowej. Po trzecie, może pojawić się 

bliżej nieokreślone odrodzenie postmodernistycznej 

idei, która nie tyle zmieni 

strukturę sportu, ile przeniesie akcenty 

na bliżej nieokreślone tereny sportowej 

konsumpcji i poszukiwania w nim maksymalizacji 

doznań i wrażeń. 

Nie ma takiej idei, która w procesie 

materializacji nie uległaby zdeformowaniu. 

Bowiem wcielają je w życie nie 

byty idealne, metafizyczne, ale jestestwa 

z krwi i kości, o dobrych i złych skłonnościach, 

socjalizowane i formowane 

w określonej rzeczywistości społeczno-kulturowej, 

nie wolnej od dewiacji 

i patologii. Ponadto sport, z ruchem 

olimpijskim włącznie, nie stanowią swoistej 

enklawy dobra i szlachetności, nie 

są rajem na ziemi, odgrodzonym murem 

od życia współczesnych społeczeństw. 

Sport i ruch olimpijski są skazane na 

przenikanie do nich różnorodnych zjawisk, 

które mają wpływ na zmianę ducha 

i oblicza sportu. 

Nie ma idealnego społeczeństwa, nie 

ma też idealnego sportu, w którym nie 

byłoby dewiacji i patologii. Trzeba jednak 

dążyć do nieosiągalnej utopii. Bowiem 

w ten sposób można wiele zrobić 

dla poprawienia ładu aksjonormatywnego 

zarówno w sporcie, jak i szeroko 

rozumianym życiu społecznym. 


1. Anderson B.: Wspólnoty wyobrażone. 

Kraków 1997. Znak. 

2. Bauman Z.: Wieloznaczność nowoczesności 

– nowoczesność wieloznaczności. 

Warszawa 1995. PWN. 

3. Comte A.: Rozprawa o duchu filozofii 

pozytywnej. Warszawa 1973. PWN. 

4. Dahrendorf R.: The Modern Social Conflict. 

Berkeley 1990, The University of 

California Press. 

5. Drucker P.: Post-Capitalist Society. New 

York 1993. Harper. 

6. Durkheim E.: Zasady metody socjologicznej. 


7. Fromm E.: The Sane Society, London 

1963. Routledge&Kegan Paul. 

8. Fukuyama F.: The End of History and 

Last Man. New York 1992. Free Press. 

9. Giddens A.: The Consequences of Modernity. 

Cambridge 1990. Polity Press. 

10. Huizinga J.: Homo ludens. Zabawa jako 

źródło kultury. Warszawa 1985. Czytelnik. 

11. Huntington S.: Political Order in Changing 

Societies. New Haven 1968. Yale 

University Press. 

12. Inglehart R.: Culture Shift in Advanced 

Industrial Society. Princeton 1990. Princeton 

University Press. 

13. Kosiewicz J.: Czy igrzyska olimpijskie są 

czymś więcej niż sportem [w:] J. Kosiewicz 

(red.) Społeczne i kulturowe wartości sportu. 

Warszawa 2007. AWF. 

14. Krawczyk Z. (red.): Encyklopedia kultury 

polskiej XX wieku. Kultura fizyczna, sport. 

Warszawa 1997. IK. 

15. Lipiec J.: Filozofia olimpizmu. Warszawa 

1999. Sprint. 

16. Lipiec J.: Pożegnanie z Olimpią. Kraków 

2007. Fall. 

17. Lipoński W.: Encyklopedia sportów świata. 

Poznań 2001. Atena. 

18. Maffesoli M.: Times of the Tribes. The 

Decline of Individualism in Mass Society. 

London 1996. Sage. 

19. Marks K.: Dzieła. Warszawa 1966. KiW, 

t. 13. 

20. Merton R.: Social structure and anomie 

[w:] P. Sztompka (red.) R. Merton on Social 

Structure and Science. Chicago 1996. The 

University of Chicago Press. 

21. Miller S.: Starożytni olimpijczycy. Warszawa 

2006. PiW. 

22. Pawłucki A.: Podmiot olimpizmu wobec 

prowokacji ponowoczesności [w:] Z. Dziubiński 

(red.) Społeczny wymiar sportu. 

Warszawa 2003. SALOS RP. 

23. Sztompka P.: Socjologia. Analiza społeczeństwa. 

Kraków 2005. Znak. 

24. Toennies F.: Wspólnota i stowarzyszenie. 


25. Weber M.: Trzy czyste typy prawomocnego 

panowania [w:] W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, 

J. Szacki (red.) Elementy teorii 

socjologicznych. Materiały do dziejów 

współczesnej socjologii zachodniej. Warszawa 

1975. PWN. 

26. Weber M.: Gospodarka i społeczeństwo. 

Zarys socjologii rozumiejącej. Warszawa 

2002. PWN. 

27. Zuchora K.: Dalekie i bliskie krajobrazy 

sportu. Warszawa 1996. WSiP. 

28. Żukowska Z. (red.): Fair play, sport, edukacja. 

Warszawa 1996. PTNKF.

118 119 

Eugeniusz Lokajski – jeden z tych, którzy pisali rozdziały historii polskiego 

sportu i w najtrudniejszych momentach – historię polskiego państwa. Od 

2 sierpnia 1944 r. ppor. „Brok” jest oficerem łącznikowym kompanii „Koszta” 

walczącej w Śródmieściu (ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego). 

Historia sportu 

Wielu sportowców, którzy tworzyli historię sportu polskiego, 

odznaczyło się bohaterską postawą w obronie Ojczyzny 

w czasie II wojny światowej. W 65. rocznicę Powstania 

Warszawskiego Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Lech 

Kaczyński odznaczył pośmiertnie jednego z nich, Eugeniusza 

Lokajskiego, ps. Brok, Krzyżem Oficerskim Orderu 

Odrodzenia Polski 

„Sport Wyczynowy” 2008, nr 3/531 

Sport – pasją życia 

Eugeniusz Zenon Lokajski urodził 

się 14 grudnia 1908 roku w Warszawie. 

Od najmłodszych lat interesował 

się lekkoatletyką i jako piętnastoletni 

chłopak w 1924 roku zgłosił się do KS 

„Warszawianka”. Zaczął od piłki nożnej 

i siatkówki, potrafił też nieźle skakać 

Ewa Pac-Pomarnacka 

Eugeniusz Lokajski 

– sportowiec, powstaniec 

Ewa Pac-Pomarnacka jest kustoszem w dziale 

Archiwum Fotograficznego Muzeum Sportu i 

Turystyki w Warszawie. 

wzwyż i biegać, ale marzył o tym, by 

rzucać oszczepem. 

W 1928 roku, po ukończeniu Gimnazjum 

im. Mikołaja Reja, rozpoczął studia 

w Wyższej Szkole Handlowej. Obowiązkową 

służbę wojskową odbywał w latach 

1931-1932 w Szkole Podchorążych Rezerwy 

Piechoty w Zambrowie. Później, 

w 35. pułku piechoty w Brześciu nad 

Bugiem, szkolił się na stanowisko dowódcy 

plutonu. Po powrocie z wojska 

postanowił zmienić kierunek studiów 

i w 1932 roku wstąpił do Centralne-

120 Ewa Pac-Pomarnacka Eugeniusz Lokajski – sportowiec, powstaniec 

121 

Zawodnicy KS „Warszawianka” 

po mistrzostwach Polski 

w 1929 r. Stoją od lewej: Jerzy 

Loth, Stefan Domański (mąż Zofii 

Lokajskiej, siostry Eugeniusza) 

działacze „Warszawianki”, 

w mundurze Janusz Kusociński. 

Siedzą od lewej: Jan Sarnacki, 

Walery Karpiński, Aleksander 

Szenajch, Eugeniusz Lokajski, 

Feliks Żuber, Wacław Fijałkowski 

(ze zbiorów Muzeum Sportu 

i Turystyki w Warszawie). 

go Instytutu Wychowania Fizycznego, 

wówczas dwuletniej wojskowej szkoły 

zawodowej. Dyplom uzyskał w 1934 

roku, zaś w roku akademickim 1937/38 

uzupełnił swoje wykształcenie, CIWF 

Studenci CIWF w 1934 roku 

z rektorem prof. Zygmuntem Gilewiczem; 

obok rektora z lewej 

Eugeniusz Lokajski (ze zbiorów 

Muzeum Sportu i Turystyki 

w Warszawie). 

bowiem wprowadził 3. rok studiów. Od 

1934 do 1939 roku pracował na stanowisku 

asystenta w CIWF oraz jako nauczyciel 

wychowania fizycznego w „swoim” 

Gimnazjum im. Mikołaja Reja. 

W CIWF znalazł doskonałe warunki 

do rozwoju kariery sportowej. Był 

wszechstronnym lekkoatletą, skakał 

wzwyż, rzucał oszczepem, uprawiał pięciobój 

i dziesięciobój. W 1929 roku 

w skoku wzwyż zdobył tytuł wicemistrza 

Dowód osobisty z 1938 roku 

(ze zbiorów Muzeum Sportu 

i Turystyki w Warszawie). 

Polski, a w roku 1934 był mistrzem kraju 

w rzucie oszczepem i pięcioboju. Rok 

później osiągnął mistrzostwo w dziesię- 

cioboju. 

W 1935 roku reprezentował Polskę 

na Akademickich Mistrzostwach 

Rekord Eugeniusza Lokajskiego 

w rzucie oszczepem – 73,27 m 

przetrwał 17 lat! (ze zbiorów 


w Warszawie).


123 

Reprezentacja Polski w boksie 

i lekkoatletyce na Igrzyskach 

Olimpijskich w Berlinie (1936) 

z trenerami i kierownictwem 

ekipy; Eugeniusz Lokajski 

siedzi pierwszy z lewej (ze 

zbiorów Muzeum Sportu i Turystyki 

w Warszawie). 

Świata w Budapeszcie, zdobywając tytuł 

wicemistrza w rzucie oszczepem 

i w pięcioboju. Począwszy od roku 1935 

był pięciokrotnym rekordzistą Polski 

(w rzucie oszczepem, pięcioboju, sztafecie 

4x100 m), trzykrotnym mistrzem 

w rzucie oszczepem (1934) i dwukrotnym 

w pięcioboju (1934, 1935). 

W 1935 roku pobił rekordy życiowe 

w pięcioboju – 3417 pkt. (17 sierpnia 

IO w Berlinie – od lewej: Eugeniusz 

Lokajski, Kazimierz 

Kucharski, Maurice Bacquet 

– Francuz, trener lekkoatletów, 

Zygmunt Heliasz (ze zbiorów 


w Warszawie). 

na zawodach w Budapeszcie) i dziesięcioboju 

– 6316 pkt. (6 października 

w Warszawie). 

31 maja 1936 roku w rzucie oszczepem 

osiągnął wynik 73,27 m, który 

jest jego rekordem życiowym a jednocześnie 

trzecim wynikiem na świecie. 

Rezultat ten przetrwał 17 lat, a przekroczył 

go dopiero w 1953 roku Janusz 

Sidło. 

Kiedy w 1936 r. wyruszał na Igrzyska 

XI Olimpiady do Berlina – był faworytem 

w konkursie rzutu oszczepem. Jednak 

kontuzja barku spowodowała, że rzucił na 

odległość 66,36 m i zajął dopiero siódme 

miejsce. 

W 1937 roku z uwagi na przewlekłą 

i ciężką chorobę zmuszony został do zaniechania 

dalszej kariery sportowej. Nadal 

jednak pracował w Gimnazjum Mikołaja 

Reja i podjął pracę trenera lekko- 

atletyki. 

Powstanie Warszawskie 

Eugeniusz Lokajski uczestniczył 

w kampanii wrześniowej 1939 roku 

jako dowódca plutonu w stopniu podporucznika 

rezerwy piechoty w swoim 

Eugeniusz Lokajski na ulicy Chmielnej, sierpień 

1944 roku (ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego). 

Grupa powstańców z kompanii „Koszta”. Fot. Egeniusz 

Lokajski (ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego). 

macierzystym 35. pułku piechoty. Wzięty 

do niewoli w rejonie Brześcia, zbiegł 

i w grudniu wrócił do Warszawy. Tu, 

wspólnie z Józefem Skoczylasem, prowadził 

zakład fotograficzny. Po tragicznej 

śmierci w walce ulicznej młodszego 

brata Józefa (także oszczepnika, którego 

nazywano Lokajski II – żołnierza AK 

ps.„Grot”) zastąpił go w tej samej jednostce. 

W pseudonimie „Grot” zmienia 

pierwszą i ostatnią literę – ppor. „Brok”. 

W styczniu 1944 roku został zaprzysiężony 

jako żołnierz AK. Od 2 sierpnia był 

oficerem łącznikowym. Z siostrą Zofią 

przyłączył się do Kompanii Ochrony


125 

Ślub powstańczy. Fot. Egeniusz Lokajski (ze zbiorów 

Muzeum Powstania Warszawskiego). 

Sztabu Obszaru Warszawa AK („Koszta”) 

walczącej w Śródmieściu. 

Jednocześnie upoważniono go „do 

noszenia i używania aparatu fotograficznego 

i filmowego” i dokumentowania 

wszystkich ważniejszych akcji walczącej 

stolicy. Z aparatem prawie się nie rozstawał, 

używał go niemal w każdej sytuacji. 

Fotografował przebieg walk i codzienne 

życie powstańców. Od 30 sierpnia 1944 

roku, po śmierci porucznika Romana 

Rozmiłowskiego „Zawady”, Lokajski 

dowodził 2 plutonem „Koszty”. 

Brał udział m.in. w walkach o gmach 

Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej 

(PASTY) przy ulicy Zielnej, „Eksplanadę”, 

w szturmie na komendę policji 

na Krakowskim Przedmieściu i kościół 

Św. Krzyża. Zginął 25 września 1944 

roku w ruinach domu przy ul. Marszałkowskiej 

129. Ciało Lokajskiego ekshumowano 

w 1945 roku i pochowano 

na Powązkach. 

Pamiątki i dokumenty 

Wszystkie dokumenty fotograficzne 

i pamiątki po Eugeniuszu Lokajskim, 

jakie dziś możemy oglądać, to zasługa 

jego młodszej o 4 lata siostry Zofii Lokajskiej-Domańskiej, 

łączniczki AK 

w kompanii „Koszta”. To ona przechowała 

23 rolki filmów, które brat zdążył 

jej wręczyć we wrześniu 1944 roku. Cały 

zbiór negatywów Lokajskiego jak gdyby 

czekał na odpowiednie miejsce przeznaczenia 

i przechowywania. I doczekał się 

– w 2003 roku Zofia Domańska przekazała 

blisko 1000 zdjęć do zbiorów Muzeum 

Powstania Warszawskiego, gdzie 

w 2008 roku, w 100-lecie urodzin ppor. 

„Broka”, przygotowano wystawę „Euge- 

Ze zbiorów Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie. 

niusz Lokajski 1908-2008 Fotoreporter” 

i wydano wspaniały album zawierający 

ponad 800 fotografii z Powstania Warszawskiego 

– „Brok. Eugeniusz Lokajski. 

Fotoreporter”. 

W Muzeum Sportu i Turystyki w 

Warszawie wśród zbioru zdjęć reprezentantów 

Polski na Igrzyska Olimpijskie 

w Berlinie w 1936 roku – medalisty 

olimpijskiego Janusza Kusocińskiego 

i Kazimierza Kucharskiego znalazły się 

też fotografie Eugeniusza Lokajskiego – 

studenta CIWF, sportowca i uczestnika 

IO w Berlinie. 

* 

Podczas uroczystych obchodów 65. 

rocznicy Powstania Warszawskiego 

Zofia Domańska, pseudonim „Zocha”, 

sanitariuszka w kompanii „Koszta” – 

za wybitne zasługi dla niepodległości 

Rzeczypospolitej Polskiej, za działalność 

na rzecz środowisk kombatanckich, 

za osiągnięcia w pracy społecznej 

– otrzymała w tym roku Krzyż Kawalerski 

Orderu Odrodzenia Polski. 

Pani Zofia zmarła 17 września 2009 

roku. 


1. Budzyńska N.: Powstanie zatrzymane 

w kadrze. „Przewodnik Katolicki” 2008, 

nr 8. 

2. Kieraga St.: Eugeniusz Lokajski. „Dysk 

olimpijski” 1968, nr 8. 

3. Mała Encyklopedia Sportu. Warszawa 1987, 

Wyd. Sport i Turystyka, t. 2. 

4. www.1944.pl

126 Telewizja, prawo i sport 

127 

Prawo sportowe 

Na początku bieżącego roku, po długim 

okresie oczekiwania, pojawiła się 

książka pod redakcją Iana Blackshawa, 

Steva Corneliusa i Roberta Siekmanna, 

zatytułowana „TV rights and sport. 

Legal aspects”. Jest to kolejna pozycja 

opracowana pod auspicjami T.M.C. Asser 

Instituut, poświęcona wzajemnym 

relacjom sportu i prawa, tym razem 

w odniesieniu do transmisji widowisk 

sportowych. 

W opracowaniu można wyodrębnić 

dwie części. Pierwsza zawiera uwagi 

ogólne na temat praw do transmisji 

Ian 

Blackshaw 

Steve 

Cornelius 

Robert 

Siekmann 

(red.) 

TV rights 

and sport. 

Legal aspects 

T.M.C. Asser 

Instituut 2009 


Telewizja, prawo i sport 

sportowej i problemów prawnych, jakie 

mogą w tym kontekście wystąpić. Druga 

stanowi syntetyczny zbiór krajowych 

raportów na temat legislacji, systemu 

sprzedaży, problemów prawnych 

i orzecznictwa w przedmiocie praw do 

transmisji sportowej. Publikację tworzą, 

co tyczy się obu jej części, przygotowane 

na tę okazję, ujęte w odrębne rozdziały, 

wystąpienia kilkudziesięciu Autorów 

z całego świata. 

Pierwszą część otwiera rozdział poświęcony 

transmisji sportowej w prawie 

wspólnotowym. Autorzy omawiają 

w nim model sprzedaży praw do transmisji 

widowisk sportowych i wpływ, jaki 

na jego kształtowanie wywarło wspólnotowe 

prawo konkurencji, a w szczególności 

polityka Komisji Europejskiej. 

Przedstawiając stanowisko Komisji 

w sprawie sprzedaży praw do transmisji 

rozgrywek niemieckiej Bundesligi, 

angielskiej FA Premier League, czy 

wreszcie Champions League, wyjaśniają 

ideę tzw. sprzedaży zbiorczej (przez 

wszystkie kluby uczestniczące w danych 

rozgrywkach) oraz zakwestionowanej 

ostatecznie z powodu sprzeczności z prawem 

wspólnotowym sprzedaży praw na 

wyłączność (jednemu tylko nadawcy). 

Decyzje Komisji w przytoczonych sprawach, 

jak słusznie zauważają Autorzy, 

wpłynęły na pogłębienie panujących już 

tendencji do centralizacji na rynku praw 

do transmisji oraz decentralizacji na rynku 

nadawców telewizyjnych. W rozdziale 

tym omówiono ponadto, podjęty w pracach 

Komisji, problem tzw. blokowania 

godzin transmisji, a także uregulowaną 

częściowo w prawie wspólnotowym, 

w drodze dyrektywy, kwestię dostępu do 

najważniejszych widowisk sportowych. 

Rozdział drugi książki traktuje o sporcie 

w europejskim prawie mediów, 

zmuszając Autorów do zastanowienia 

się między innymi nad naturą prawną 

praw do transmisji widowisk sportowych 

i kwestią ich własności oraz ograniczeniami 

w sponsoringu i reklamie w czasie 

trwania takiej transmisji. 

Prawa do relacjonowania przez media 

najważniejszych widowisk sportowych 

dotyczy rozdział trzeci. Traktuje on 

o możliwości ograniczania podmiotowego 

nadawców w ubieganiu się o prawa 

do transmisji widowisk sportowych 

społecznie najistotniejszych na rzecz 

powszechnego dostępu odbiorców do 

tego rodzaju transmisji. Ta część książki 

obrazuje też ewolucję legislacyjnego 

podejścia do problemu dostępności 

transmisji sportowej, przede wszystkim 

w wykonaniu Unii Europejskiej. 

Kolejne rozdziały dotyczą zastosowania 

nowych technologii i środków 

przekazu w transmisji sportowej 

i związanych z tym problemów natury 

prawnej, szczególnie na płaszczyźnie 

wspólnotowego prawa konkurencji, 

a także stosowania tzw. koncepcji essential 

facilities w związku z transmisją 

najważniejszych widowisk sportowych. 

Odnoszą się one ponadto do problemu 

natury prawnej i charakteru ochrony 

transmisji sportowej jako produktu udostępnianego 

odbiorcom (między innymi 

w kontekście tzw. public viewing) oraz 

do kwestii tworzonych na coraz szerszą 

skalę blogów jako formy relacjonowania 

przebiegu najważniejszych widowisk 

sportowych. 

Ostatni rozdział tej części książki 

pełni w pewnym sensie rolę podsumowującą. 

Poświęcono go bowiem analizie 

problemów prawnych, towarzyszących 

transmisji najważniejszych widowisk 

sportowych, w tym przypadku igrzysk 

olimpijskich. Zaprezentowano w nim 

krótko historię transmisji telewizyjnej 

igrzysk, podając wiele szczegółowych 

informacji na temat systemu sprzedaży 

praw do tej transmisji. Ponadto omówiono 

tu kwestię uprawnień nadawców, nie 

będących nabywcami tego rodzaju praw, 

do nadawania audycji, polegających 

na relacjonowaniu przebiegu igrzysk 

olimpijskich, a także problem zakresu 

ochrony prawnej nadawców, którzy prawa 

takie nabyli. Większość Autorów koncentruje 

się na konkretnym przykładzie, 

tj. Igrzysk XXVII Olimpiady w Sydney 

w roku 2000. 

Na drugą część książki składa się 

aż 29 raportów krajowych, przygotowanych 

przez Autorów z Holandii, Argentyny, 

Australii, Belgii, Bułgarii, Cypru, 

Czech, Danii, Francji, Niemiec, a także 

Grecji, Irlandii, Izraela, Włoch, Japonii, 

Luksemburga, Macedonii, Polski, Portugalii, 

Rosji, Słowacji, Słowenii oraz 

Republiki Południowej Afryki, Hiszpanii, 

Szwecji, Turcji, Ukrainy, Wiel-

128 Prawo sportowe 

Telewizja, prawo i sport 

129 

kiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. 

Raporty cechuje stosunkowo jednolita 

struktura. Większość z nich zbudowana 

jest według przejrzystego schematu: 

koncepcja – własność praw do transmisji 

widowisk sportowych – system 

sprzedaży praw – zastosowanie prawa 

konkurencji do sprzedaży praw do transmisji 

sportowej. 

Rozdział na temat sytuacji w Polsce 

przygotował Jacek Foks, zastępca dyrektora 

Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. 

Jego raport koncentruje 

się na analizie sprzedaży praw do transmisji 

piłkarskich rozgrywek ligowych 

w naszym kraju. Wskazuje w pierwszej 

kolejności na szereg problemów, związanych 

z własnością praw do transmisji 

widowisk sportowych, w tym ze wskazaniem 

podstawy prawnej i zakresu ochrony 

prawnej organizatora tego rodzaju 

widowisk. Foks omawia też szczegółowo 

przypadki sprzedaży praw do transmisji 

piłkarskich rozgrywek ligowych w Polsce 

w okresie od sezonu 2000/01 do 2004/05 

oraz od sezonu 2005/06 do 2007/08, 

zakończone interwencją prezesa Urzędu 

Ochrony Konkurencji i Konsumentów, 

tzn. wydaniem przez niego decyzji, 

kwestionującej warunki planowanego na 

ten drugi okres porozumienia. Na koniec 

możemy w polskim raporcie odnaleźć 

omówienie obowiązującej w naszym 

kraju regulacji w zakresie swobodnego 

dostępu do transmisji wiodących widowisk 

sportowych. 

Interesujące wydają się być także raporty 

krajowe z Holandii, Francji, Belgii 

czy Włoch. Prezentują one w sposób obszerny 

i kompleksowy szereg problemów 

natury prawnej, które wystąpiły w tych 

państwach w kontekście sprzedaży praw 

do transmisji widowisk sportowych. 

Poparte jest to nie tylko informacjami 

na temat orzecznictwa i ustawodawstwa 

krajowego w tym zakresie, ale również 

wskazaniem pojawiających się na ten 

temat w literaturze nowych trendów 

interpretacyjnych i koncepcji prawnych. 

Ta ostatnia uwaga w mniejszym lub 

większym stopniu dotyczy również pozostałych 

zamieszczonych w publikacji 

raportów. 

Dokonując oceny pozycji „TV rights 

and sport. Legal aspects” należy stwierdzić, 

iż – podobnie jak poprzednie wydawnictwa 

T.M.C. Asser Instituut – cechuje 

ją przede wszystkim przemyślany 

dobór Autorów poszczególnych rozdziałów. 

Książka ma charakter syntetyczny, 

porządkując i w sposób kompleksowy 

opisując problemy prawne, występujące 

w relacjach sport i telewizja. 

Publikacja pod względem koncepcyjnym 

i redakcyjnym pozostawia jednak 

pewien niedosyt. W pierwszej części, 

poświęconej problemom ogólnym, opisywane 

w ramach różnych rozdziałów 

zagadnienia powtarzają się (np. kwestia 

dostępu do najważniejszych widowisk 

sportowych). Spowodowane jest to prawdopodobnie 

brakiem koordynacji przygotowywanych 

przez Autorów tekstów. 

Nie po raz pierwszy okazuje się, że sam, 

nawet przemyślany, dobór Autorów, bez 

udzielenia wskazówek co do zakresu 

opracowywanych tematów, nie jest wystarczający, 

by zagwarantować wysoki 

standard redakcyjny dzieła zbiorowego. 

Z drugiej strony, trudno też nazwać 

publikację T.M.C. Asser Instituut innowacyjną. 

Co prawda porządkuje ona pro- 

blematykę własności i sprzedaży praw 

do transmisji widowisk sportowych, jak 

i wiele innych kwestii, jednak nie wnosi 

do dyskusji wiele nowego. Większość 

opisanych w części pierwszej zagadnień 

była już dyskutowana i znalazła 

odbicie w literaturze przedmiotu, w tym 

polskiej (por. Sport i media – problemy 

prawne, „Sport i Prawo” nr 6, Poznań 

1997) . 

Część druga, złożona z raportów 

krajowych, to unikalny na tę skalę przegląd 

ustawodawstw i orzecznictwa krajowego 

pod kątem związków sportu 

i telewizji. Pojedyncze raporty tego 

rodzaju już wcześniej ukazywały się 

drukiem, w tym na łamach wydawanego 

przez T.M.C. Asser Instituut periodyku 

„The International Sports Law 

Journal”. W tym przypadku mamy 

jednak po raz pierwszy do czynienia 

z wydawnictwem tak kompleksowym, 

prezentującym sytuację w niemal trzydziestu 

państwach, o zróżnicowanym 

położeniu geograficznym, poziomie 

rozwoju gospodarczego i należących 

do różnych kręgów kultury prawnej. 

Można zaryzykować twierdzenie, że 

ta część książki stanowi o jej istocie. 

Drobny niedosyt powoduje jedynie fakt, 

iż, poza niezbyt obszernym podsumowaniem, 

brak w publikacji wyraźnych 

elementów komparatystyki prawniczej. 

Sama prezentacja różnych rozwiązań 

legislacyjnych i praktyki orzeczniczej 

nie pozwala bowiem odpowiedzieć na 

pytanie o ich rodowód, o źródło, będące 

podstawą ich wyboru. Ocenę redakcyjną 

tej części publikacji obniża też fakt, iż 

terminologia poszczególnych raportów, 

tam gdzie to możliwe, nie została ujednolicona. 

Choć spowodowane jest to 

prawdopodobnie zrozumiała niechęcią 

redaktorów do ingerencji w treść tekstów, 

to jednak wpływa negatywnie na 

możliwość oceny własnej i porównania 

przez Czytelnika prezentowanej w raportach 

zróżnicowanej sytuacji prawnej. Jest 

to szczególnie niezrozumiałe, jeśli wziąć 

pod uwagę okres prac redakcyjnych nad 

publikacją. 

Reasumując, książka „TV rights and 

sport. Legal aspects”, bez względu na 

wspomniane niedostatki redakcyjne i koncepcyjne, 

stanowi przykład działalności 

wydawniczej T.M.C. Asser Instituut, 

przyczyniającej się do systematycznego 

dokumentowania związków i interakcji, 

jakie zachodzą między sportem a prawem. 

Warto w tym miejscu wspomnieć, 

iż już wcześniej Instytut ten wydał publikacje, 

poświęcone takim problemom, 

jak funkcjonowanie Trybunału Arbitrażowego 

ds. Sportu (CAS), działalność 

agentów sportowych czy obowiązujące 

regulacje antydopingowe. 

Rafał Piechota

130 131 

Fot. PAP/EPA/DPA 

Trudno stwierdzić, jaki udział w nowych rekordach pływaków ma czynnik wytrenowania, 

a jaki strój pływacki. 

Wywiady, dyskusje 

Przyspieszenie w pływaniu 

– granice 

technologicznego wsparcia 

rozmowa z doc. dr Ryszardem Karpińskim, 

kierownikiem Zakładu Pływania 

Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach 

■ Przyzna Pan, tegoroczne Mistrzostwa 

Świata w pływaniu, które odbyły 

się w Rzymie, zasługują na miano 

wyjątkowych ze względu na liczbę 

rekordów świata, rekordów krajowych 

i osobistych, jakie na nich padły… 


Doc. dr Ryszard Karpiński – kierownik Zakładu Pływania 

i Ratownictwa Wodnego (Katedra Sportów Indywidualnych) 

AWF w Katowicach, w przeszłości zawodnik KP „Neptun” 

Stargard i AZS AWF Warszawa, trener pływania klasy 

mistrzowskiej (w latach 1971-1982 trener MKS „Pałac 

Młodzieży” Katowice), autor 5 podręczników z pływania 

oraz ponad 80 publikacji o tematyce pływackiej. 

– Tak, to były wyjątkowe zawody, 

pobito aż 43 rekordy świata, kilkaset 

rekordów krajowych, a w wielu konkurencjach 

wynik lepszy od dotychczasowego 

rekordu nie gwarantował zdobycia 

złotego medalu. Natomiast fenomenalny

132 Rozmowa z doc. dr. Ryszardem Karpińskim, kierownikiem Zakładu Pływania Przyspieszenie w pływaniu – granice technologicznego wsparcia 

133 

pływak, jakim bez wątpienia jest Michael 

Phelps, potwierdził swą klasę zdobywając 

6 medali (w tym 5 złotych i 1 srebrny), 

a w każdej wygranej konkurencji uzyskiwał 

wynik lepszy od rekordu świata. 

Wielką niespodziankę sprawili Niemcy 

(niegdyś potęga w pływaniu) i Rosjanie, 

którzy po wielu latach wrócili w wielkim 

stylu do czołówki światowej. 

■ Nie zapominajmy – jest rok poolimpijski. 

Zgodnie z obowiązującą „teorią” 

w pierwszym roku nowego czterolecia 

intensywność pracy treningowej 

powinna być obniżona, bo nosi on 

charakter „odpoczynkowy”. Może tę 

„teorię” trzeba zweryfikować?… 

– Do tej pory w planowaniu wieloletnim, 

którego klasycznym przykładem 

był cykl olimpijski, pierwszy rok charakteryzował 

się mniejszymi obciążeniami, 

a w wielu przypadkach zawodnicy mieli 

przedłużony okres przejściowy lub byli 

urlopowani na okres dłuższy niż zazwyczaj. 

W tej chwili obserwuje się u większości 

pływaków planowe rozpoczęcie 

pracy treningowej na początku nowego 

czterolecia olimpijskiego, dla uzyskania 

odpowiedniej formy sportowej w okresie 

startowym. To skutek komercjalizacji, 

która objęła również sport pływacki 

i narzuciła swoje bezwzględne prawa – 

firmy sponsorujące żądają od zawodników 

uzyskiwania najwyższych wyników 

na imprezach wysokiej rangi (igrzyska 

olimpijskie, mistrzostwa świata, Europy 

itp.). Stąd też nawet w latach międzyolimpijskich 

najważniejsze w danym 

roku zawody stanowią dla zawodników 

istotny cel. Ponadto zawodnik, pragnący 

dziś uzyskiwać w sporcie pływackim 

sukcesy, nie może pozwolić sobie na 

utratę kontaktu (nawet na krótki okres) 

z czołówką światową. Tak więc można 

stwierdzić, że zwiększeniu pozytywnych 

efektów szkoleniowych w wieloletnim 

treningu pływaków sprzyja także nastawienie 

ich na wybór i start w jednej, 

najważniejszej, imprezie sportowej roku. 

Igrzyska olimpijskie pozostają imprezę 

docelową, której podporządkowuje się 

całą strategię przygotowania zawodnika 

wraz z jego startami etapowymi. Dzięki 

temu obniża się stres towarzyszący zwykle 

rywalizacji sportowej, a wydłużenie 

okresów przejściowych w makrocyklach 

treningowych, w których szczególną 

uwagę zwraca się na odnowę biologiczną 

sportowców, korzystnie wpływa na ich 

stan fizyczny i psychiczny. 

Ten rok był także wyjątkowy z innego 

powodu – szkoleniowcy mogli w pełni 

wykorzystać właściwości nowych 

kostiumów pływackich. Wymagało to 

wprowadzenia w procesie przygotowania 

pływaka drobnych korekt. 

■ W jakich konkurencjach pływackich 

wyniki rekordowe z Rzymu uznałby 

Pan za najbardziej wartościowe? 

– W moim odczuciu każda konkurencja 

miała swoją dramaturgię, a poziom 

sportowy był niesłychanie wysoki. Piękne, 

ze względu na ich miejsce w pływaniu, 

były dystanse sprinterskie w kraulu, 

ale dla mnie prawdziwym rodzynkiem 

był wyścig na dystansie 100 m stylem 

motylkowym mężczyzn oraz rywalizacja 

na wszystkich dystansach w stylu 

klasycznym i grzbietowym. 

■ Dlaczego Pan tak wyróżnia sprinty? 

– Powiedziałem, że wszystkie konkurencje 

były emocjonujące i stały na 

bardzo wysokim poziomie, jednakże 

wyścigi sprinterskie w kraulu (zarówno 

kobiet, jak i mężczyzn) zawsze były 

najbardziej widowiskowe, a ich zwycięzców 

pamięta się długo. Zwycięstwo 

M. Phelpsa na 100 m stylem motylkowym 

poprzedzone było niezwykle 

nerwową atmosferą, której bohaterem 

był również jego największy rywal – 

M. Cavic (najszybszy delfinista na 

dystansie 50 m). Jeśli chodzi o styl 

klasyczny i grzbietowy kobiet i mężczyzn, 

to najciekawsze w nich było to, 

że żadnemu pływakowi nie udało się 

zwyciężyć na dwóch dystansach. 

■ Jak w świetle tych rekordowych 

osiągnięć prezentują się mężczyźni, 

a jak kobiety? 

– Niełatwo jest obiektywnie ocenić 

wyniki uzyskane przez kobiety i mężczyzn. 

Nie ma racjonalnych wskaźników, 

ponieważ zarówno pływaczki, jak 

i pływacy uzyskiwali wyniki na niewiarygodnie 

wysokim poziomie. Można 

wyodrębnić osiągnięcia M. Phelpsa, to 

fenomen, który wyprzedził o całą epokę 

innych pływaków, ale nie można z całą 

pewnością stwierdzić, że w konkurencjach 

sprinterskich mistrz świata na 

najkrótszych dystansach stylu dowolnego 

Brazylijczyk Cielo Filho był zawodnikiem 

lepszym od najszybszej pływaczki 

tych zawodów Niemki B. Steffen. Trudno 

wskazać, który z pływaków osiągnął 

bardziej wartościowe rezultaty – F. Pellegrini 

czy też P. Biedermann. Takich 

przykładów można przytoczyć wiele, 

ale porównywanie wyników osiąganych 

przez kobiety i mężczyzn nie ma większego 

uzasadnienia. Jeżeli ktoś chce 

koniecznie to zrobić, może posłużyć się 

tabelą punktową, która, w jakimś sensie, 

ocenia wartość wyniku osiągniętego 

przez pływaka. Jedno warte jest podkreślenia 

– w pływaniu mężczyzn widocznych 

było więcej indywidualności, 

zawodników zwyciężających w więcej 

niż jednej konkurencji indywidualnej. 

■ Co możemy dziś powiedzieć na 

temat „optymalnego wieku” dla wysokich 

osiągnięć w pływaniu sportowym? 

Mnie zaskakują i imponują wyniki 

zawodników/zawodniczek w wieku 

średnim. Tego kiedyś w pływaniu 

nie było, rekordy biły dzieci... 

– Optymalny wiek dla uzyskiwania 

rekordowych wyników w pływaniu jest 

niezwykle ważnym czynnikiem, który 

należy wziąć pod uwagę przy budowie 

racjonalnej struktury wieloletniego przygotowania 

pływaków wysokiej klasy. 

Z analizy dokonanej przez uznanych 

specjalistów (m.in. Płatonowa i Bułgakową) 

wiemy, że lansowana kiedyś teza 

o „odmładzaniu” pływania jest fałszywa. 

Tylko jednostkowe przypadki zwycięstw 

bardzo młodych pływaków miały miejsce 

w całej historii sportu olimpijskiego. 

Trzymanie się tej tezy prowadziło do 

wypaczeń w szkoleniu pływaków – rezygnowano 

z zawodników starszych na 

rzecz młodszych (tzw. „perspektywicznych”) 

uzyskujących słabsze wyniki. 

Ocena średniego wieku, w którym pływacy 

osiągają najwyższe mistrzostwo 

sportowe, pokazuje, że ten wskaźnik 

w ostatnim ćwierćwieczu XX i na początku 

XXI stulecia dość istotnie wzrósł.

134 Rozmowa z doc. dr. Ryszardem Karpińskim, kierownikiem Zakładu Pływania Przyspieszenie w pływaniu – granice technologicznego wsparcia 

135 

Jednakże dane uzyskane z Igrzysk Olimpijskich 

w Atenach pozwalają przypuszczać, 

że tendencja do zwiększania wieku 

pływaków, w którym osiągają oni swoje 

maksymalne rezultaty, raczej się już 

wyczerpała. Dostrzec można natomiast 

inną tendencję, wyrównywanie się wieku 

najlepszych pływaków i pływaczek, 

co można wyjaśnić coraz silniejszym 

wpływem na proces mistrzostwa sportowego 

szeroko rozumianych czynników 

biologicznych i socjalnych. Wydaje się 

jednak, że to właśnie socjoekonomiczne 

czynniki w coraz większym stopniu rzutują 

na przebieg i długość kariery wielu 

sportowców. 

■ Zasadnicze pytanie w związku 

z rzymskimi rekordami dotyczy – ich 

przyczyn. W większości komentarzy 

na pierwszy plan wysuwano rolę, jaką 

odegrały kostiumy pływackie „nowej 

generacji”. Sprawa kostiumów pływackich 

zresztą nie od dziś jest przedmiotem 

kontrowersji i dyskusji… 

– To bardzo istotny problem. Kostiumy 

te, wprowadzane od początku 2007 

roku, wpłynęły na eksplozywny wzrost 

poziomu sportowego pływania, czego 

dowodem jest ustanowienie od 2008 roku 

ponad 200 rekordów świata. Nie spowodowały 

one jednak zmiany w układzie 

sił czołówki światowej, co dowodzi, że 

w dalszym ciągu o poziomie sportowym 

w pływaniu w przeważającym stopniu 

decyduje myśl szkoleniowa. 

■ Czym charakteryzują się obecne 

kostiumy pływackie – z jakich materiałów 

są wykonane, że – jak się 

uważa – tak istotnie zmniejszają 

opory tarcia w trakcie pływania? 

– Najnowsze kostiumy pływackie, 

produkowane w chwili obecnej przez 

wszystkie znaczące firmy, zwiększają 

wyporność pływaka oraz wygłuszają 

drgania mięśni. W ten sposób zmniejszają 

opór czołowy, przez co następuje 

zwiększenie szybkości pływania, ponieważ 

większa relatywnie część energii 

jest wykorzystana do napędu. Kostiumy 

te wykonane są z poliuretanu, neoprenu 

i innych materiałów zasadniczo zwiększających 

wyporność zawodnika, a ich 

powierzchnia, okrywająca całe ciało (za 

wyjątkiem głowy, nadgarstków i stóp), 

wydatnie wpływa na zwiększenie możliwości 

szybkościowych pływaka. Moim 

zdaniem jest to ewidentna forma „dopingu 

technologicznego”, który, w pewnym 

sensie, eliminuje zawodników 

uzdolnionych, nie mających możliwości 

korzystania (z przyczyn finansowych) 

z takiego sprzętu, pozbawiając ich szans 

na uzyskiwanie najwyższych rezultatów 

sportowych. 

■ Czy te kostiumy są powszechnie dostępne, 

czy na rynku znajduje się duży 

wybór tego rodzaju produktów różnych 

firm (konkurencja prowadzić powinna 

do obniżenia ceny towaru), czy też 

istnieje dyktat kilku firm i dlatego stać 

na nie tylko niektóre krajowe federacje 

i niektórych zawodników? 

– Jakość i parametry tego typu skafandrów 

produkowanych przez firmy, 

które opanowały rynek pływacki, są, 

w zasadzie zbliżone. Jednakże ich cena 

selekcjonuje potencjalnych użytkowników, 

stawiając w trudnej sytuacji wiele 

krajowych federacji (w tym, niestety, 

także Polski Związek Pływacki). Biorąc 

pod uwagę fakt, że każdy zawodnik zużywa 

w ciągu roku szkoleniowego kilka 

kostiumów, a zawodników takich (posiadających 

określoną klasę sportową) jest 

wielu, koszt ich wyposażenia w sprzęt tej 

klasy jest olbrzymi. Oczywiście, w skrajnie 

innej sytuacji są kraje bogatsze, co 

stawia je w uprzywilejowanej pozycji 

w rywalizacji sportowej. 

■ Były jednak w trakcie rzymskich 

mistrzostw świata pływacy, którzy 

bili rekordy, czy zwyciężali osiągając 

znakomite wyniki – w zwykłych kostiumach, 

czy nie należał do nic także 

Michael Phelps? 

– Phelps, o ile mi wiadomo, startował 

w kostiumie Speedo-LZR, w którym 

zdobył w 2008 roku (podczas Igrzysk 

Olimpijskich w Pekinie) 8 złotych medali. 

Według fachowców kostium ten ustępuje 

jednak skafandrom firm: Jaked oraz 

Arena (X-Gilde). Jednak i w przypadku 

tego zawodnika, o którego zwycięstwie 

zadecydowało przygotowanie sportowe, 

nie obyło się bez poparcia odpowiednim 

sprzętem. 

■ Sport chętnie sięga po nowe technologie, 

bo pozwalają one z reguły 

na poprawę osiągnięć, a przez to 

podnoszą atrakcyjność zawodów. 

Siły naturalne w sporcie są na wyczerpaniu, 

rekordy wywindowane na 

niebotyczne wysokości, a sport nie 

chciałby stać w miejscu. Z drugiej 

strony wynik zawodnika powinien 

być w pierwszym rzędzie efektem 

jego zdolności i pracy, nie zależeć 

od użycia lub nie jakichś „technologicznych 

pomocy”. Istnieją gdzieś 

granice, po przekroczeniu których 

technologiczne wsparcie przemienia 

się w technologiczny doping. Jednak 

pływanie znajduje się w daleko innej 

sytuacji niż np. wyścigi samochodowe 

formuły I (tu zawodnik stanowi dodatek 

do maszyny), ale może i w pływaniu 

zostały one naruszone – jak Pan 

uważa? Czego w tej sytuacji można 

spodziewać po decyzji FINA? 

– Myślę, że liberalna, w tym zakresie, 

polityka FINA spowodowała, że pewne 

procesy, nie mające nic wspólnego ze 

sportem, trudno będzie powstrzymać. 

Decyzje Kongresu FINA, który obradował 

przed Mistrzostwami Świata w Rzymie, 

ograniczające długość kostiumu (dla 

mężczyzn od pasa do kolan, dla kobiet 

od barków do kolan) idą we właściwym 

kierunku. Czy jednak przywrócą, i w jakim 

stopniu, pływaniu to, co jest w nim 

najpiękniejsze – szlachetne współzawodnictwo 

ludzi, a nie walkę nowych 

technologii i bezwzględną rywalizację 

firm produkujących sprzęt sportowy – 

zobaczymy. Ja nie tracę nadziei, że o poziomie 

sportu pływackiego decydować 

będzie myśl trenerska i grono fachowców 

współuczestniczących w szkoleniu 

zawodników. 

Warszawa/Katowice, sierpień 2009 r. 

Rozmawiał: 

Andrzej Pac-Pomarnacki

136 Nauka o sporcie – natura, wychowanie, kultura 

137 

Kongresy, konferencje 

Nauka o sporcie 

– natura, wychowanie, kultura 

Tegoroczny XIV Kongres Europejskiego 

Towarzystwa Nauk o Sporcie 

odbył się w skandynawskiej scenerii 

jednego z najdłuższych fiordów (norw. 

Oslofjorden), nad którym położona jest 

stolica Norwegii. Jego otwarcie nastąpiło 

w siedzibie władz miejskich Oslo, 

gdzie corocznie wręczana jest Pokojowa 

Nagroda Nobla (patrz – zdjęcie na sąsiedniej 

stronie). 

Przez trzy dni trwania Kongresu 

ponad 2000 uczestników pochodzących 

z 79 krajów zaprezentowało wyniki 

swoich badań podczas 74 sesji ustnych 

i 4 sesji posterowych (870 plakatów). 

Zaproszeni wykładowcy przedstawili 

rezultaty swoich wieloletnich obserwacji 

naukowych podczas 4 sesji plenarnych 

i 36 sesji tematycznych, obejmujących 


XIV Kongres 

Europejskiego 

Towarzystwa 

Nauk o Sporcie (ECSS) 

Oslo, 24-27.06.2009 

biomechanikę, biologię molekularną, 

fizjologię, fizjoterapię, medycynę sportową, 

promocję zdrowia, psychologię 

i in. W tej sytuacji jest zrozumiałe, że 

ogarnięcie całości przekazu kongresowego 

jest bezpośrednio niemożliwe. 

Dlatego poniższe sprawozdanie odnosi 

się do wybranych sesji i zagadnień poruszanych 

podczas Kongresu, zgodnie 

z kompetencjami oraz zainteresowaniami 

„sprawozdawców”. 

* 

W pierwszej sesji plenarnej, zatytułowanej 

Urodzeni dla ruchu; z perspektywy 

biologii ewolucji i nauk społecznych 

(„Born to move? Perspectives 

from evolutionary biology and the 

social sciences”), przedstawiono dwa 

wykłady. W pierwszym prof. Alberto 

Minetti z University of Milan ukazał, 

jak ludzie przez tysiące lat zasiedlania 

naszej planety przystosowywali swoją 

mobilność do różnych środowisk, 

w przeciwieństwie do innych gatunków 

zwierząt zaprogramowanych na zajmowanie 

wyznaczonego siedliska przyrodniczego. 

Dwunożność zmusiła człowieka 

do podejmowania działań ułatwiających 

poruszanie się i kolonizację – niwelacja 

terenu, budowa dróg, regulacja rzek – 

oraz tworzenia różnych środków lokomocji, 

jak narty, kajaki, rowery, łodzie 

podwodne, samoloty i statki kosmiczne. 

Innowacyjność ludzka umożliwiła eksplorację 

odmiennych środowisk – ląd, 

woda i powietrze – przy zachowaniu, 

a nawet obniżeniu, kosztów metabolicznych 

pracy mięśni związanych z poruszaniem 

się i pokonywaniem ograniczeń 

środowiskowych, tj. nachylenia terenu, 

rozmiarów ciała, siły grawitacji. Historia 

rozwoju ludzkości oparta jest na symbiozie 

fizjologii i inżynierii w różnych 

formach ruchu. 

W następnym wykładzie prof. Karin 

Fasting z Norwegian University 

of Sport kontynuując temat, 

stwierdziła, że ludzie przychodzą 

na świat nie tylko, żeby się ruszać, 

ale także, żeby mieć prawo 

do ruchu, aktywności fizycznej 

i rywalizacji sportowej. Według 

UNESCO „udział w różnych formach 

aktywności fizycznej jest 

jednym z podstawowych praw 

człowieka”. (In spite of the fact 

that people are born to move 

and have the right to do so, it 

often doesn’t seem to be put into 

practice). Sport stanowi jedną z form 

autoekspresji i samorealizacji, służy 

budowaniu jedności i odpowiedzialności 

społecznej, wpływa korzystnie na zdrowie 

fizyczne i psychiczne. Rodzimy się 

z prawem do ruchu, ale w rzeczywistości 

wiele czynników ogranicza naszą swobodę 

– wyznanie, płeć, niepełnosprawność, 

orientacja seksualna, pochodzenie 

etniczne, status społeczny i in. Prof. 

Karin Fasting skoncentrowała się na relacji 

między płcią a uprawianiem sportu. 

Pomimo zniesienia prawnych zakazów 

dotyczących udziału kobiet w sporcie, 

deklaracji organizacji rządowych i pozarządowych, 

kobiety nadal zajmują 

się sportem w mniejszym zakresie niż 

mężczyźni. Z badań wynika, że w krajach 

Unii Europejskiej 29,5% mężczyzn 

i tylko 16% kobiet oraz 63% mężczyzn 

w wieku od 15 do 24 lat i 37% kobiet 

w tym samym wieku deklaruje, iż regularnie 

uczestniczy w różnych formach 

aktywności fizycznej lub sportowej. 

Sport nadal stanowi obszar, w którym 

manifestowana jest tożsamość seksualna, 

w którym istnieją podziały oparte na 

fot. Agnieszka Zembroń-Łacny

138 XIV Kongres Europejskiego Towarzystwa Nauk o Sporcie (ECSS) Nauka o sporcie – natura, wychowanie, kultura 

139 

stereotypach związanych z płcią i powielane 

są dominujące wzorce męskości 

i kobiecości. Dla wielu kobiet udział 

w sporcie stanowi nie tylko środek do 

osiągnięcia sukcesu, ale także stwarza im 

możliwość przezwyciężenia ograniczeń 

natury społecznej i kulturowej. 1 

Dominującym tematem w naukach 

biomedycznych na tegorocznym Kongresie 

były Komórki satelitarne i regulacja 

masy mięśni szkieletowych. 

W wyniku uszkodzenia mięśni aktywowane 

komórki satelitarne (mioblasty) 

dzielą się, różnicują i ulegają fuzji, 

tworząc wielojądrowe miotuby, z których 

powstają włókna mięśniowe. Fuzja 

mioblastów jest jednym z kluczowych 

etapów regeneracji. Obecnie podejmowane 

są próby wykorzystania tych komórek 

m.in. w leczeniu dystrofii mięśniowych 

u ludzi. 

Prof. Fawzi Kadi z Örebro University 

(Szwecja), prowadzący sesję 

poświeconą komórkom satelitarnym, 

jako pierwszy 9 lat temu wykazał, że 

10-tygodniowy trening siłowy wywołuje 

wzrost liczby komórek satelitarnych 

o ponad 40%. Obecne badania zespołu 

Kadiego są ukierunkowane na poznanie 

czynników regulujących podziały 

komórek satelitarnych, markerów identyfikujących 

poszczególne fazy różnicowania 

tych komórek oraz ustalenie 

przyczyn wpływających na zdolności 

1 Uchwała Parlamentu Europejskiego w sprawie 

udziału kobiet w sporcie (A5-0167/2003). 

Judith Lorber „Gender Inequality, Feminist 

Theories and Politics”. Oxford University 

Press 2009. 

proliferacyjne i regeneracyjne mięśni 

szkieletowych. Badacze zaobserwowali, 

że aktywność komórek satelitarnych jest 

związana z długością sekwencji nukleotydowych 

zlokalizowanych na końcach 

chromosomów tzw. telomerów. Długość 

telomerów jest wskaźnikiem aktywności 

proliferacyjnej komórek. Analiza chromosomów 

u osób regularnie poddawanych 

wysiłkowi z elementami treningu 

siłowego wykazała, że ich telomery są 

dłuższe niż u nietrenujących. Jednak 

u sportowców, u których stwierdzono 

zespół przetrenowania, zaobserwowano 

ekstremalnie krótkie telomery, zahamowanie 

podziałów komórkowych i spadek 

masy mięśniowej. Także wiek – starzenie 

się organizmu – skraca telomery, tym 

samym zmniejszając zdolności regeneracyjne 

komórek. Jakie czynniki bezpośrednio 

wpływają na długość telomerów 

i przeżywalność komórek satelitarnych? 

Czy jest możliwe przywrócenie zdolności 

regeneracyjnych uszkodzonych 

mięśni? Odpowiedzi na postawione przez 

prof. Kadiego pytania próbowali udzielić 

kolejni prelegenci. 

Wiedza na temat naprawy uszkodzonych 

mięśni pochodzi głównie z badań 

na zwierzętach poddawanych wysiłkom 

wywołującym martwicę (nekrozę) włókien 

mięśniowych i ostrą odpowiedź 

zapalną. Prof. Truls Raastad z Norwegian 

School of Sport Sciences podkreślił, 

że taka sytuacja u ludzi występuje 

rzadko. Doświadczenie przeprowadzone 

na grupie ochotników, u których wywołano 

powysiłkową nekrozę zginaczy 

stawu łokciowego, pokazało, że 

regeneracja mięśni przebiega podobnie 

jak w modelu zwierzęcym. Badacze 

wykazali, że obecność powysiłkowej 

nekrozy trwale nie pozbawia ludzkich 

mięśni zdolności do regeneracji. Dzięki 

odpowiedzi zapalnej (inflammatory 

response to exercise) rozpoczyna 

się szybki proces naprawy, aktywacja 

komórek satelitarnych i zastąpienie 

uszkodzonych komórek nowymi. Jednak 

próby regulacji reakcji zapalnej 

przez leki przeciwzapalne pokazały, 

że nadal nie do końca wiadomo, jaką 

rolę w regeneracji mięśni odgrywają 

mediatory reakcji zapalnej. Zaobserwowano, 

że podawanie niesteroidowych 

leków przeciwzapalnych (aspiryna i jej 

analogi) hamuje proliferację i różnicowanie 

komórek satelitarnych. Natomiast 

stosowanie specyficznego inhibitora 

cyklooksygenazy-2 (COX-2), enzymu 

zaangażowanego w rozwój procesu 

zapalnego, nie wpływa istotnie na podziały 

komórkowe i odbudowę uszkodzonych 

mięśni. 

Kolejny prelegent, prof. Abigail L. 

Mackey z University of Copenhagen, 

w swoim wykładzie skoncentrowała się 

na badaniu zachowania komórek satelitarnych 

u osób starszych. Sarkopenia, 

czyli zmniejszenie masy i siły mięśni, 

jest jednym z objawów starzenia się 

organizmu. Analiza próbek bioptycznych 

mięśni typu ST (slow twitching) i typu 

FT (fast twitching), pochodzących od 

osób starszych, pokazała, że z wiekiem 

obniża się liczba komórek satelitarnych 

w przeliczeniu na liczbę włókien i, że 

spadek w większym stopniu dotyka 

włókien szybko- niż wolnokurczliwych. 

Te niekorzystne zmiany można nie tylko 

zahamować, ale także cofnąć poprzez 

regularny wysiłek fizyczny (trening 

siłowy). 

Jednymi z czynników skracających 

telomery są reaktywne formy tlenu 

(reactive oxygen species) i związany 

z nimi stres oksydacyjny. Postępujące 

z wiekiem osłabienie obrony antyoksydacyjnej 

sprzyja generacji ROS i skróceniu 

telomerów, i w efekcie obniżeniu 

zdolności proliferacyjnych komórek 

satelitarnych. Na podstawie wcześniejszych 

badań przyjęto, że proces ten 

postępuje znacznie wolniej u kobiet ze 

względu na antyoksydacyjne działanie 

estrogenów. Badania zespołu prof. Elodie 

Ponsot z Örebro University obaliły 

to przypuszczenie. Płeć nie ma wpływu 

na długość telomerów chromosomów 

z komórek satelitarnych pochodzących 

z mięśnia piszczelowego kobiet i mężczyzn 

zarówno w wieku 25 ±4, jak 

i 75 ±4 lat. Badania potwierdziły także, 

że regularna aktywność fizyczna osób 

starszych utrzymuje długość telomerów 

na poziomie wartości obserwowanych 

u ludzi młodych. 

Samoodnawianie komórek satelitarnych 

jest regulowane przez system 

sygnałowy działający podobnie w innych 

tkankach, jak skóra, ośrodkowy układ 

nerwowy i serce, oparty na wzroście 

gradientu β kateniny (w jądrze komórkowym) 

wskutek pozytywnie działającej 

osi Wnt oraz negatywnego sprzężenia 

układu Bmp (regulowanego przez czynniki 

Noggin i Notch). Celem badań 

prowadzonych przez zespół prof. Steve 

Harridge z King’s College of London 

było wyjaśnienie wpływu wieku na


141 

szlaki sygnalizacyjne (czynniki pSmad3 

i Notch) kontrolujące proliferację i różnicowanie 

mioblastów i tym samym 

regenerację mięśni. Mioblasty pobrane 

od ludzi w różnym wieku przenoszono 

na podłoże zawierające surowicę pochodzącą 

od osób młodszych lub starszych. 

Surowica zawiera różne czynniki wzrostowe, 

jak np. transformujący czynnik 

wzrostu β (TGFβ), które stymulują 

podziały i różnicowanie komórek. Bez 

względu na pochodzenie (wiek dawców) 

i rodzaj podłoża (surowica) mioblasty 

namnażały się i różnicowały w podobnym 

tempie. Oznacza to, że zaktywowane 

komórki satelitarne, czyli mioblasty, 

są odporne na wpływ niekorzystnych 

warunków in vivo związanych ze starzeniem 

się organizmu. 

Wśród osób uprawiających dyscypliny 

wytrzymałościowe zaburzenia 

struktury mięśni, ich regeneracja i reorganizacja 

(remodeling) przebiegają 

w sposób cykliczny i ustawiczny. Czy 

może to doprowadzić do wyczerpania 

możliwości regeneracyjnych komórek 

mięśniowych? Aby odpowiedzieć na to 

pytanie, zespół dr Malcolma Collinsa 

z University of Cape Town (Południowa 

Afryka) analizował morfologię, liczbę 

komórek satelitarnych i długość telomerów 

mięśnia obszernego bocznego 

biegaczy długodystansowych z długim 

stażem zawodniczym. Liczba komórek 

satelitarnych, przeliczona na liczbę jąder 

komórkowych, nie różniła się u biegaczy 

w porównaniu do osób nietrenujących. 

Także długości telomerów były podobne 

w obu grupach. Jednak indywidualna 

analiza telomerów w grupie sportowców 

pokazała ciekawą zależność, a mianowicie 

ujemną korelację pomiędzy długością 

telomerów a stażem zawodniczym. 

Oznacza to, że długotrwałe uprawianie 

sportów wytrzymałościowych zmniejsza 

długość telomerów, ale nie jest to równoznaczne 

z utratą zdolności regeneracyjnych 

mięśni w porównaniu do osób 

nietrenujących. 

W sesji „Trening siłowy; hipertrofia 

mięśni”, którą prowadził prof. Steve 

Harridge, omówiono najnowsze badania 

dotyczące pozytywnych (IGF-1, 

testosteron) i negatywnych (miostatyna) 

regulatorów przyrostu masy mięśniowej. 

Pierwszy z nich, insulinopodobny 

czynnik wzrostu (IGF-1), prezentowany 

przez prof. Harridge, jest wydzielany 

głównie z wątroby pod wpływem 

hormonu wzrostu (GH) i uczestniczy 

w jego anabolicznym i mitogennym 

działaniu. W przypadku hipertrofii mięśni 

szkieletowych dużą rolę odgrywa 

IGF-1 pochodzenia mięśniowego. IGF-1 

działa lokalnie w tkance mięśniowej, 

gdzie w sposób auto- i parakrynowy 

stymuluje proliferację i różnicowanie komórek 

satelitarnych. Najnowsze badania 

pokazują, ze nasze mięśnie wytwarzają 

trzy izoformy tego czynnika IGF-1Ea, 

IGF-1Eb, IGF-1Ec na drodze tzw. splicingu 

alternatywnego. Co to jest splicing 

alternatywny? Jest to mechanizm, 

który prowadzi do powstania różnych 

form białka w różnych tkankach lub 

etapach rozwojowych poprzez włączenie 

lub ominięcie określonych egzonów 

w dojrzałym RNA. Stale rosnąca lista 

odkrywanych przez naukowców białek 

jest właśnie rezultatem przebiegającego 

w komórkach splicingu alternatywnego. 

Do tej pory ustalono, że 30% 

naszych genów ulega alternatywnemu 

splicingowi, co pozwala na zwiększenie 

pojemności naszego genomu. Jaką 

rolę w mięśniach szkieletowych pełnią 

powstające trzy odmiany IGF-1? Do tej 

pory poznano jedynie funkcje IGF-1Ec, 

zwanego także mechanicznym czynnikiem 

wzrostowym (MGF), który ulega 

ekspresji w odpowiedzi na przeciążenie 

i uszkodzenie mięśni. Ustalono, że 

MGF jest induktorem (kick-starter) 

procesów naprawy i aktywacji komórek 

satelitarnych. MGF pojawia się przed 

izoformą IGF-1Ea, która jest wydzielana 

w dużych ilościach, stymuluje syntezę 

białek mięśniowych i zwiększa adaptację 

mięśni do wyższych obciążeń. Obecnie 

prowadzone są intensywne badania, 

których celem jest dokładne wyjaśnienie 

roli izoform IGF-1 w poszczególnych 

etapach regeneracji mięśni szkieletowych 

oraz poznanie receptorów i szlaków 

przekazywania sygnału pochodzącego od 

MGF i pozostałych izoform insulinopodobnego 

czynnika wzrostu. 

Kolejny regulator masy mięśniowej, 

zaprezentowany przez dr Thue Kvorninga 

z University of Southern Denmark, 

to testosteron – hormon steroidowy produkowany 

przez komórki śródmiąższowe 

Leydiga i oddziaływujący bezpośrednio 

na mięśnie poprzez receptory androgenowe. 

Hipertrofia mięśni jest efektem 

wzrostu syntezy białek mięśniowych 

i aktywności proliferacyjnej komórek 

satelitarnych. W pierwszym przypadku 

udział testosteronu jest dobrze znany, 

ale nadal nie wiadomo, czy stymuluje 

podziały komórki satelitarnej. Aby to 

wyjaśnić, osobom wykonującym ćwiczenia 

siłowe podawano przez kilka tygodni 

testosteron lub inhibitor wytwarzania 

testosteronu – goserelinę. Wzrost liczby 

komórek satelitarnych nastąpił dopiero 

przy dużych dawkach testosteronu. Natomiast 

obniżenie poziomu testosteronu we 

krwi (do 10% wartości prawidłowych) 

osłabiło przyrost masy i siły mięśni 

u ćwiczących, ale nie wpłynęło istotnie 

na liczbę komórek satelitarnych. Niski 

poziom testosteronu także nie wywołał 

zmian poziomu cząsteczek regulujących 

proliferację komórek satelitarnych, 

jak izoformy czynnika IGF-1, czynnik 

transkrypcyjny MyoD, miogenina 

i miostatyna. Dr Kvorning podsumował 

swoje obserwacje stwierdzeniem, że testosteron 

wzmacnia efekt treningu siłowego, 

ale jego udział nie jest związany 

z transkrypcyjną regulacją wytwarzania 

cząsteczek zaangażowanych w hipertrofię 

mięśni. 

Prof. Peter Schjerling z Bispebjerg 

Hospital (Kopenhaga) omówił 

działanie miostatyny – negatywnego 

regulatora masy mięśniowej. Mutacje 

genu miostatyny wywołują hipertrofię 

mięśni, co jest obserwowane u znanych 

ras bydła Belgian Blue i Piedemontese. 

Naturalne mutacje tego genu u ludzi są 

niezwykle rzadkie. Miostatyna jest syntetyzowana 

w komórkach satelitarnych 

oraz fibroblastach w postaci peptydu 

o długości 376 aminokwasów, złożonego 

z 110-aminokwasowego odcinka (aktywna 

miostatyna) i peptydu odpowiedzialnego 

za latencję (LAP). Obecność 

LAP hamuje działanie miostatyny, tzn.


143 

uniemożliwia jej wiązanie z odpowiednim 

receptorem. Aktywna miostatyna 

przekazuje sygnał przez przynajmniej 

dwa receptory. Jeden z nich został zidentyfikowany, 

jako ActRIIB (activin type II 

receptor). Pobudzenie tego receptora powoduje 

fosforylację cytoplazmatycznych 

czynników transkrypcyjnych Smad, które 

wędrują do jądra komórkowego i tam, 

poprzez specyficzne białka wiążące 

DNA, wpływają na transkrypcję odpowiednich 

genów. Co nowego zaobserwowano 

w przypadku miostatyny? Wykazano, 

że hamujący wpływ miostatyny 

na mięśnie wiąże się z ograniczeniem 

syntezy białek mięśniowych i prawdopodobnie 

obniżeniem liczby komórek 

satelitarnych. Następnie stwierdzono, że 

blokowanie genu miostatyny zwiększa 

objętość mięśni, ale nie wpływa na ich 

siłę. 

W sesjach „Biochemia” i „Biologia 

molekularna” także dominowała tematyka 

dotycząca mięśni szkieletowych. 

Dr Ivan Dimauro z Rome University 

(Włochy) zaprezentował badania, których 

celem było sprawdzenie wcześniejszych 

doniesień o ochronnym wpływie 

hormonu wzrostu (GH) na komórki mięśni 

szkieletowych i mięśnia sercowego, 

narażone na stres oksydacyjny prowadzący 

do apoptozy, czyli samobójczej 

śmierci komórek. Za pomocą technik 

Real Time PCR i pomiaru pro- i antyapoptycznych 

białek (PARP, caspaza-8, 

caspaza-9, Bcl-xL i Bcl-2) zespół wykazał, 

że nadmiar hormonu wzrostu nie 

chroni miocytów i kardiomiocytów przed 

apoptozą wywołaną wysokim stężeniem 

reaktywnych form tlenu. 

Prof. Alessandro Duranti z Rome 

University analizował metaboliczne 

i pro-apoptyczne zachowanie komórek 

mięśni szkieletowych narażonych na 

wysokie stężenie salmeterolu. Salmeterol 

jest wybiórczym, długo działającym 

agonistą receptora β2 adrenergicznego 

i lekiem przeciwastmatycznym, znajdującym 

się na liście środków niedozwolonych 

Światowej Agencji Antydopingowej. 

Jako agonista receptora β2 adrenergicznego 

salmeterol może wpływać na 

procesy transkrypcyjne poprzez podwyższenie 

poziomu cAMP, aktywację kinaz 

białkowych (z grupy MAPK) i czynnika 

transkrypcyjnego AP-1, biorących udział 

w regulacji procesów proliferacji i różnicowania 

komórek. Mioblasty traktowano 

różnymi dawkami tego związku w czasie 

od 6 do 72 godzin. Krótkotrwała 

ekspozycja komórek na salmeterol wywołała 

wyraźny efekt anaboliczny, tzn. 

zintensyfikowała podziały komórkowe 

i zwiększyła aktywność kluczowych 

enzymów przemian energetycznych (dehydrogenaza 

mleczanowa, syntaza cytrynianowa, 

dehydrogenaza acyloCoA i in.), 

natomiast 72-godzinna ekspozycja na 

duże dawki salmeterolu doprowadziła 

do apoptozy. 

Podczas tegorocznego Kongresu zagadnienia 

immunologiczne nie były tak 

szeroko omawiane jak w latach ubiegłych, 

ale były prezentowane przez takie 

znakomitości, jak prof. Peter Tiidus 

z Wilfrid Laurier University (Kanada) 

i prof. Jonathan Peake z Queensland 

Academy of Sport (Australia). Wykładowcy 

skoncentrowali się na omówieniu 

roli leukocytów w złożonych procesach 

regeneracji mięśni i czynnikach regulujących 

infiltrację leukocytów, czyli przejścia 

tych komórek z naczyń do tkanek. 

Podczas wysiłku fizycznego uszkodzenie 

włókien mięśniowych stymuluje uwalnianie 

czynników chemotaktycznych, 

które przyciągają w ciągu kilku godzin 

neutrofile i makrofagi w pobliże miejsca 

inicjowanej odpowiedzi zapalnej lub 

immunologicznej. Aktywowane neutrofile 

uwalniają czynniki wzrostowe 

m.in. TGFβ (transformujący czynnik 

wzrostu), który bierze udział w procesach 

naprawczych. Hamowanie powysiłkowej 

infiltracji leukocytów całkowicie blokuje 

proliferację i różnicowanie komórek satelitarnych. 

Na zachowanie się neutrofili 

i makrofagów wpływa wiele cząsteczek, 

jak interleukiny (IL-1, IL-8, TNFα), leukotrieny 

(LTB4), defensyny, interferony 

(IFN-γ) oraz hormony płciowe estrogeny. 

Doniesienia dotyczące oddziaływania 

estrogenów na aktywność leukocytów 

i komórek satelitarnych są sprzeczne. 

W jednych badaniach zaobserwowano 

obniżenie infiltracji i zahamowanie naprawy 

mięśni pod wpływem estrogenów. 

W innych wcześniejsze zablokowanie 

aktywności leukocytów, a następnie 

podanie estrogenów, intensyfikowało 

proliferację komórek satelitarnych. 

Z najnowszych badań przeprowadzonych 

przez zespół prof. Tiidusa wynika, że 

regulacja liczby komórek satelitarnych 

przez estrogeny zachodzi na drodze 

transkrypcyjnej, tzn. suplementacja estrogenów 

zwiększa aktywność czynników 

transkrypcyjnych Pax-7 i Myo-D. 

Większa cześć wiedzy dotyczącej 

wpływu estrogenów, jak i innych czyn- 

ników, na aktywność regeneracyjną 

mięśni, pochodzi z badań na zwierzętach. 

Podczas tego Kongresu po raz drugi 

pojawiło się pytanie – czy można ekstrapolować 

wyniki obserwacji dokonanych 

u zwierząt na ludzi? Uszkodzenie 

mięśni u zwierząt doświadczalnych jest 

indukowane poprzez wyczerpujący wysiłek, 

np. bieg w kieracie, stymulacja 

elektryczna z izolacją całego mięśnia, 

podawanie kardiotoksyn lub przeciwciał. 

Natomiast u ludzi z reguły prowadzi 

się obserwacje dotyczące wpływu 

wieku, płci, intensywności i częstotliwości 

wysiłku fizycznego, podawania 

antyoksydantów, niesteroidowych leków 

przeciwzapalnych i blokerów kanałów 

wapniowych. Stres wysiłkowy u ludzi 

jest wywoływany za pomocą dynamometru 

izokinetycznego czy biegu po 

płaszczyźnie nachylonej ku dołowi i nie 

jest wykonywany wbrew ich woli, podczas 

gdy zwierzęta biegają w klatkach. 

Ponadto potencjał oksydacyjny mięśni, 

aktywność enzymów szlaków energetycznych 

są różne u zwierząt i u ludzi. 

Dzięki badaniom na modelach zwierzęcych 

poznajemy procesy związane 

z uszkodzeniem, apoptozą czy nekrozą 

miocytów, dowiadujemy się jak działają 

stymulatory i inhibitory regeneracji mięśni, 

jak przebiegają szlaki sygnalizacyjne 

kontrolujące proliferację i różnicowanie 

komórek satelitarnych, ale ze względu 

na odrębne warunki, jakim poddawane 

są zwierzęta, należy z rozwagą odnosić 

te wyniki badań do ludzi. 

Żywienie, wspomaganie i adaptacja 

do wysiłku fizycznego, to stały temat 

kongresów nauk o sporcie. Optymalna


145 

adaptacja wymaga dostarczenia organizmowi 

pełnego spektrum aminokwasów 

koniecznych do syntezy białek kurczliwych, 

katalitycznych, regulatorowych 

i in., antyoksydantów kontrolujących 

stres oksydacyjny czy składników mineralnych 

wymaganych do aktywności 

białek transportowych i katalitycznych. 

W przypadku dyscyplin siłowych 

efekty suplementacji aminokwasów 

i białka są opisane w wielu pracach, 

w przeciwieństwie do dyscyplin wytrzymałościowych. 

Prof. Benjamin F. Miller 

z Colorado State University zaprezentował 

badania, z których wynika, 

że powysiłkowa synteza przebiega bardzo 

intensywnie do 24 h po wysiłku, 

następnie obniża się i osiąga poziom 

spoczynkowy w 72 h, i dotyczy nie 

tylko białek miofibrylarnych, ale także 

kolagenu. W treningu wytrzymałościowym 

wzrost syntezy białka zachodzi 

bez obecności uszkodzeń mięśni i bez 

zmian takich czynników wzrostowych, 

jak IGF-I. Nie obserwuje się także 

hipertrofii mięśni, ale wzrost syntezy 

białek regulatorowych i katalitycznych 

oraz biogenezę mitochondriów. Jakie 

cząsteczki sygnalizacyjne odpowiadają 

za wzmożoną syntezę białka w przypadku 

wysiłku wytrzymałościowego? 

Czy istnieje kompatybilność pomiędzy 

odpowiedzią molekularną na trening 

siłowy i wytrzymałościowy? W dotychczas 

przeprowadzonych badaniach nie 

zidentyfikowano cząsteczki, która mogłaby 

łączyć szlaki sygnalizacyjne uruchamiane 

przez trening siłowy i trening 

wytrzymałościowy. Jednymi z cząsteczek 

zaangażowanych w przystosowanie 

mięśni szkieletowych, zarówno do wysiłku 

wytrzymałościowego, jak i siłowego, 

są reaktywne formy tlenu. Według 

prof. Adrew Philpa z University of 

Dundee (Wielka Brytania) kumulacja 

ROS we włóknach mięśniowych sprzyja 

reorganizacji struktury mięśni szkieletowych 

i adaptacji do wysiłku fizycznego 

z powodu indukowanej przez reaktywne 

formy tlenu aktywacji wielu czynników 

transkrypcyjnych, jak np. NFκB (reguluje 

syntezę ponad trzystu genów) oraz aktywacji 

proteasomów odpowiedzialnych 

za degradację uszkodzonych cząsteczek 

białka m.in. aktyny szczególnie wrażliwej 

na stres oksydacyjny. Zwiększa to 

obrót białka i intensyfikuje efekt anaboliczny. 

Czy w takiej sytuacji stosowanie 

antyoksydantów przez sportowców jest 

wskazane? 

Według prof. Arne Skauga z Østfold 

University College (Norwegia) stosowanie 

preparatów antyoksydacyjnych może 

zahamować wzrost wydolności tlenowej 

(VO 2 max) u sportowców. Wykazano to 

w badaniach na grupie piłkarzy, których 

wspomagano preparatem zawierającym 

witaminę C (840 mg dziennie) i witaminę 

E (220 mg dziennie). Po sześciu 

tygodniach podawania obu witamin 

zaobserwowano brak zmian wartości 

VO 2 max, w przeciwieństwie do grupy 

placebo, w której nastąpił przyrost 

wartości VO 2 max z 58 do 60,9 ml kg -1. 

min -1 . Prof. Skaug podkreślił, że zanim 

wprowadzi się suplementację antyoksydantów 

podczas treningów lub zawodów, 

należy ocenić ewentualne negatywne lub 

pozytywne skutki działania tego typu 

związków. 

Do podobnych wniosków doszedł 

prof. Hans Braun z German Sport University 

Cologne (Niemcy) prezentując 

badania dotyczące magnezu – jednego 

z najbardziej popularnych makroelementów 

w sporcie. Z badań zespołu Brauna 

wynika, że 65% młodych sportowców 

oraz 75% sportowców klasy olimpijskiej 

przyjmowało lub przyjmuje preparaty 

zawierające magnez. Magnez decyduje 

o aktywności ponad 300 enzymów katalizujących 

przemianę węglowodanów, 

białek, nukleotydów itp. Czy u sportowców 

występuje hipomagnezemia? Czy 

jest uzasadniona suplementacja magnezu 

u zawodników? Przez ponad półtora 

roku zespół prof. Brauna przebadał 195 

młodych sportowców. Spożycie magnezu 

było o 56% wyższe niż rekomendowane 

dawki i wynosiło 485 ±204 mg 

dziennie u 130 badanych i 567 ±196 mg 

dziennie u 65 zawodników przyjmujących 

preparaty magnezu. Tylko w kilku 

przypadkach zanotowano niski poziom 

magnezu w surowicy. Dodatkowe przyjmowanie 

magnezu nie zwiększyło jego 

stężenia we krwi. Prof. Braun podsumował, 

że nadal nieznane są korzyści ze 

stosowania nadmiernych ilości magnezu. 

Jego stosowanie podobnie do innych 

suplementów powinno być zalecane 

dopiero po określeniu jego zawartości 

w organizmie. 

* 

Szerokie zainteresowania zagadnieniami 

treningu wytrzymałościowego 

– w szerokim ujęciu – wśród badaczy na 

całym świecie, znalazło odbicie w programie 

Kongresu. Poruszano wiele tematów, 

pojawiały się różne opinie. Część 

badaczy uważa, ze względu na coraz 

większe wymagania stawiane zawodnikom 

zwiększanie objętości treningu 

jest niezbędne. Niestety, wraz z intensyfikacją 

sezonu startowego, często 

dochodzi do przemęczenia, a nawet 

przetrenowania organizmu. Aby temu 

zapobiegać, poszukują nowych form 

treningu wytrzymałościowego, które 

przy niewielkiej objętości przynosiłyby 

podobne efekty jak dotychczas stosowane 

formy (jak biegi ciągłe na poziomie 

progu przemian anaerobowych). Taką 

formą treningu może być np. HIT (high 

intensity training), któremu poświęcono 

jeden z bloków tematycznych: „Trening 

o wysokiej intensywności dla osiągania 

optymalnej adaptacji?” (High-Intensity 

training to achieve optimal adaptation?). 

Prof. Jan Helgerud z Norwegian University 

of Science and Technology 

dowodził, że interwały tlenowe o wysokiej 

intensywności poprawiają maksymalny 

pobór tlenu bardziej niż trening 

o umiarkowanej intensywności. W tym 

samym czasie spośród czterech form 

treningu (na poziomie 70% HRmax, 

na poziomie progu mleczanowego, interwał 

15/15 – 15 sekund biegu na 

poziomie 95% VO 2 max, 15 sekund 

czynnego wypoczynku na poziomie 70% 

VO 2 max; 10-47 powtórzeń oraz interwał 

4x4 – 4 razy bieg po cztery minuty 

każdy, na poziomie 90-95% VO 2 max 

z 3-minutowymi przerwami na poziomie 

70% VO 2 max) najwyższą skutecznością 

odznaczają się interwały o wysokiej 

intensywności (poprawa VO 2 max oraz 

objętości wyrzutowej serca były istotnie 

wyższe).


147 

Mniej jednoznacznie do tej kwestii 

podchodził dr David Martin z Australian 

Institute of Sport. W referacie 

pt. „Czy długi dystans pokonywany 

w wolnym tempie jest wymagany u czołowych 

przedstawicieli sportów wytrzymałościowych?” 

(Is long slow distance 

(lsd) required for the elite endurance 

athlete?) wskazywał, że z jednej strony 

trening o wysokiej intensywności skuteczniej 

zwiększa możliwości tlenowe 

organizmu, z drugiej zaś może prowadzić 

do przetrenowania, jako że poziom 

hormonów stresu, ilość produkowanego 

ciepła i siły reakcji podłoża są bardzo 

wysokie. 

Z kolei prof. Stephen Seiler z University 

of Agder (Norwegia) w swoim 

wystąpieniu pt. „Trening tlenowy 

o wysokiej intensywności: konieczny, 

lecz niewystarczający dla optymalnego 

przygotowania wytrzymałościowego?” 

(High intensity aerobic interval training: 

necessary but insufficient for optimal endurance 

performance?) podkreśla znaczenie 

LSD (long slow distance) – długi 

dystans pokonywany wolnym tempie dla 

przygotowania wytrzymałościowego. Za 

przykład podał model treningu czołowych 

biegaczy kenijskich (85% dystansu 

pokonywanego na treningach mieści się 

w zakresie niskiej intensywności – LSD) 

oraz czołowych wioślarzy (80% dystansu 

treningowego pokonywana jest przy stężeniu 

kwasu mlekowego poniżej 2 mmol/l). 

Autor zaznacza, że zawodnicy ci 

stosują także HIT i trudno jednoznacznie 

stwierdzić, który z komponentów obciążeń 

treningowych w większym stopniu 

decyduje o poprawie wydolności tleno- 

wej. Prawdopodobnie najlepsze efekty 

daje łączenie obu tych form, przy czym 

HIT powinien być stosowany raczej u zaawansowanych 

sportowców. Korzystne 

skutki HIT prezentowane były nawet (co 

wzbudziło pewne kontrowersje wśród 

słuchaczy) u pacjentów po zawale mięśnia 

sercowego (Trine Moholdt: „Effects 

of group exercise versus aerobic interval 

training upon peak oxygen uptake in 

myocardial infarction patients”). 

* 

Ciekawą grupę tematów zawierała 

sekcja – Prewencja urazów w sporcie 

(Prevention of Sport Injuries). Dr Kathrin 

Steffen z Norwegian School of 

Sport Sciences wprowadzając w zagadnienie 

wyodrębniła przyczyny urazów 

głowy, ramienia, łokcia, ręki, pachwiny, 

uda, kolana i kostki w różnych dyscyplinach 

sportu. Ponadto przedstawiła 

różne „strategie” (sposoby postępowania) 

zapobiegania urazom sportowym. 

Do najbardziej skutecznych zaliczyła 

ćwiczenia na specjalnych trenażerach 

wzmacniających układ danego stawu. 

Zwróciła równocześnie uwagę na położenie 

dużego akcentu (od najmłodszych 

etapów szkolenia) na wykonywanie 

podczas treningu serii ćwiczeń wzmacniających 

najbardziej narażone na urazy 

stawy. Autorka wystąpiła z postulatem 

zmian przepisów w poszczególnych 

dyscyplinach sportu 

Spośród wielu metod zapobiegających 

urazom w sporcie dr Markus 

Hübscher z Goethe-University Frankfurt/Main 

(Exercise-based sports injury 

prevention: a systematic review) wskazał 

te, które są najbardziej skuteczne. Zali- 

czył do nich m.in. trening równoważny 

(balance training), który niweluje 

ryzyko skręcania stawu skokowego 

o 36%. Jeszcze bardziej skuteczny, choć 

bardziej czasochłonny, jest trening mieszany 

obejmujący: trening równoważny, 

stretching, trening plyometryczny, ćwiczenia 

biegowe, techniczne ćwiczenia 

wyskoku i lądowania oraz klasyczny 

trening siłowy. Ich stosowanie zmniejszyło 

ryzyko wystąpienia urazu stawu 

kolanowego o 54%, a stawu skoko- 

wego o 50%. 

Bardzo interesującą, choć wymagającą 

dalszych badań, propozycję prewencji 

urazów w piłce nożnej przedstawił Perez 

Gómez z Universidad Politécnica 

de Madrid – „Zasadność stosowania 

termografii podczerwonej jako metody 

zapobiegania urazom u zawodowych 

piłkarzy” (Validation of infrared thermography 

as injury prevention method 

in professional soccer players). 

Wykorzystując kamery termowizyjne 

w połączeniu z tensomiografią, cyklicznie 

badając piłkarza, można zauważyć 

zmiany termowizyjne w obrębie mięśni 

dwugłowych uda wskazujące na ryzyko 

wystąpienia urazu. Proponowana metoda 

jest szybka, nieinwazyjna i nie zaburza 

cyklu. W przypadku, kiedy stwierdza 

się przeciążenie mięśnia, dla zawodnika 

opracowuje się mikrocykle „odpoczynkowe”, 

poddając go jednocześnie zabiegom 

regeneracyjnym. 

Ciekawych wykładów można było 

wysłuchać na sesji zatytułowanej – Fizjologia 

wschodnio- i północnoafrykańskich 

biegaczy (The physiology 

of east and north african runners). 

Pierwszy mówca prof. Hans-Hermann 

Dickhuth z University Hospital Freiburg, 

w swoim wystąpieniu – „Biegacze 

afrykańscy: natura czy szkolenie?” 

(African runners: nature or nurture?), 

podkreślił iż dominacja czarnoskórych 

biegaczy w biegach średnio- i długodystansowych 

zwiększyła się. O ile w 1985 

roku 50% czołowych biegaczy pochodziło 

z Europy, 21% z Afryki i około 15% 

z Ameryki Północnej, o tyle dzisiaj 69% 

najlepszych długodystansowców pochodzi 

z Afryki (47% z Kenii). Większość 

naukowców uważa, że predyspozycje 

afrykańskich biegaczy mają podłoże 

genetyczne wynikające m.in. z zamieszkiwania 

w terenach wysokogórskich. 

Afrykańczycy ze wschodniej i północnej 

części kontynentu różnią się genotypem 

od zamieszkujących część zachodnią. 

Przyczyn takiego zróżnicowania upatruje 

się w bardzo ograniczonych możliwościach 

mieszania genów mieszkańców 

wschodniej i północnej z mieszkańcami 

zachodniej Afryki (trudności związane 

z pokonaniem Sahary oraz Rowu 

Wschodnioafrykańskiego). 

Kolejni mówcy starali się wskazać na 

fizjologiczne i anatomiczne przyczyny 

dominacji czarnoskórych biegaczy. Henrik 

Larsen z Copenhagen Muscle Research 

Centre – „Kenijska dominacja 

w biegach długodystansowych” (Kenyan 

dominance in distance running) zauważył, 

że biegacze kenijscy – w porównaniu 

do skandynawskich – charakteryzują się 

podobnym VO 2 max i składem włókien 

mięśniowych, ale odznaczają się większą 

ekonomią biegu i niższą koncentracją 

mleczanu we krwi w trakcie wysiłku.


149 

Autor zaznaczył, że niższy koszt energetyczny 

biegu u Kenijczyków (plemię 

Nandi), w porównaniu do Duńczyków, 

jest niezależnie od wieku i poziomu 

wytrenowania (również wśród nietrenujących). 

Badacz stwierdził ponadto 

wyraźnie mniejszą grubość kończyn 

dolnych u Kenijczyków, w porównaniu 

do Duńczyków. Pomiędzy grubością 

kończyn dolnych biegaczy a ekonomią 

biegu istnieje silna, istotna korelacja, i to 

ona może być to jednym z determinantów 

osiągnięć biegaczy kenijskich. 

Następny mówca w tej sesji, prof. 

Walter Schmidt z University of Bayreuth, 

rozważał wpływ ewentualnych 

różnic w budowie i funkcjonowaniu 

układu krążenia pomiędzy biegaczami 

kenijskimi i niemieckimi – „System 

transportujący tlen u biegaczy kenijskich” 

(The oxygen transport system in 

Kenyan runners). Wielkość serca, objętość 

krwi, jak również całkowita masa 

hemoglobiny wyrażone w wartościach 

względnych (po przeliczeniu na kg masy 

ciała) nie różnicowały badanych grup. 

Pomimo to podczas biegu o narastającej 

intensywności biegacze kenijscy 

osiągali większe maksymalne prędkości, 

wykazując się wyższą ekonomią biegu 

podczas wysiłków o submaksymalnej 

intensywności. Ponadto u czarnoskórych 

biegaczy stwierdzono podczas wysiłku 

niższy poziom kwasu mlekowego we 

krwi jak również szybszą jego utylizację 

po zakończonym teście. Autor zauważył 

istotną korelację (p = 0,82) pomiędzy 

obwodem podudzia a poziomem pułapu 

tlenowego, co według niego może wpływać 

na wynik sportowy. 

Interesujące wyniki badań zaprezentował 

prof. Kai Roecker z University 

of Freiburg – „Czynniki ograniczające 

możliwości wytrzymałościowe” (Limiting 

factors of endurance performance). 

W istocie była to próba odpowiedzi na 

pytanie: który z parametrów fizjologicznych 

w największym stopniu determinuje 

lub ogranicza możliwości 

wytrzymałościowe organizmu. Autor 

poddał analizie pięć konkurencji biegowych 

(1500 m, 5000 m, 10 000 m, półmaraton 

oraz maraton). Okazało się, że 

rola poszczególnych czynników na tych 

dystansach jest bardzo różna. W biegu 

na 1500 m najważniejsze determinanty 

to kolejno: prędkość maksymalna, maksymalne 

stężenie kwasu mlekowego we 

krwi oraz poziom IAT (indywidualnego 

progu przemian beztlenowych). Wraz 

z wydłużaniem się dystansu zmniejsza 

się rola prędkości maksymalnej, wzrasta 

natomiast znaczenie IAT (najważniejszy 

czynnik od 10 000 m) oraz pokonanych 

podczas treningów kilometrów. 

W podsumowaniu Roecker stwierdza, że 

w konkurencjach wytrzymałościowych, 

których czas trwania nie przekracza 

sześciu minut, wynik sportowy zależy 

głównie od maksymalnego tempa produkcji 

i przepływu energii. W dłuższych 

wysiłkach większe znaczenie ma tempo 

przemian kwasu mlekowego, zasoby 

glikogenu oraz sprawność biomechaniczna. 

* 

Kongresy Europejskiego Towarzystwa 

Nauk o Sporcie stanowią przegląd 

najnowszych badań we wszystkich dziedzinach 

nauki związanych ze sportem. 

Udział w ECSS-ach pozwala zaobserwować, 

jak nauki ewoluują, przyjrzeć się 

nowoczesnym technikom badawczym, 

zweryfikować dotychczasową wiedzę. 

Dynamiczny rozwój technik biologii 

molekularnej narzucił nowe kierunki 

badań w naukach biomedycznych. Nie 

koncentrujemy się na morfologii mięśni, 

ale na proliferacji i różnicowaniu 

komórek satelitarnych, nie liczymy 

mitochondriów, ale badamy cząsteczki, 

które bezpośrednio regulują biogenezę 

mitochondriów. Nie mierzymy aktywności 

enzymów, ale czynników transkrypcyjnych 

uczestniczących w sygnalizacji 

komórkowej. Nie mierzymy, nie ważymy 

zawodników, ale określamy polimorfizm 

ich genów. 

Postęp w naukach biomedycznych 

jest niewiarygodny. Udział w kongre- 

sach Europejskiego Towarzystwa Nauk 

o Sporcie stwarza wielką okazję bezpośredniego 

przyjrzenia się wielkiej 

ofensywie naukowej w sporcie. Dlatego 

warto skorzystać z zaproszenia naukowców 

Wydziału Wychowania Fizycznego 

i Sportu Środkowo-Wschodniego Uniwersytetu 

Technicznego, organizatorów 

kolejnego kongresu ECSS, który odbędzie 

się w przyszłym roku w Antalyi, 

w Turcji. 

Agnieszka Zembroń-Łacny 

Mariusz Naczk 

dr Ag n i e s Z k A Ze M B r o ń -łA c n y (B i o - 

c h e M i k ) i d r MA r i u s Z nA c Z k (F i Z j o l o g) 

P r A c u j ą w g o r Z o w s k i M wy d Z i A l e ku l- 

t u r y Fi Z y c Z n e j Ak A d e M i i wy c h o wA n i A 

FiZ y c Z n e g o w Po Z n A n i u.

150 151 

Fot. PAP – Piotr Polak 

Miarą wartości trenera jest skuteczność dowodzenia zespołem na „polu walki”, 

szybkie „czytanie gry”, ocena przeciwnika i trafność podejmowanych decyzji. 

W procesie treningu liczą się inne cechy i zdolności. 

Rozmaitości 

Badania opinii członków środowiska sportowego w sprawach zasadniczych dla powodzenia 

ich misji może ujawnić uwarunkowania, potrzeby i trudności, występujące 

w działalności systemu sportu. 

Podjęty w naszych badaniach temat 

mieści się w szerszym zagadnieniu aktywności 

zawodowej opisywanym niejednokrotnie, 

w literaturze przedmiotu. 

Nasze badania odnoszą się do grupy 

w pewnym sensie specjalnej – reprezen- 


Michał Lenartowicz 

Czynniki 

utrudniające osiągnięcie sukcesu 

sportowego i zawodowego 

Opinie zawodników i trenerów kadr narodowych 

w olimpijskich dyscyplinach sportu 

Z Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie. 

Pracę wykonano w ramach projektu 

badawczego DS. 92 - finansowanego ze środków 

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 

tantów 13 olimpijskich dyscyplin sportu 

(4 sportów walki: boksu, judo, taekwondo, 

zapasów, pływania, piłki ręcznej, 

siatkówki, strzelectwa, wioślarstwa, 

lekkoatletyki, podnoszenia ciężarów, 

szermierki i badmintona). Pozwalają 

poznać opinie głównych aktorów sportu 

polskiego na temat napotykanych przez 

nich problemów w procesie szkolenia 

(w ramach środowiska sportowego

152 Michał Lenartowicz 

Czynniki utrudniające osiągnięcie sukcesu sportowego i zawodowego 153 

i poza nim) lub w pracy zawodowej, 

w tym we współpracy z właściwymi 

związkami sportowymi odpowiedzialnymi 

za realizację programu szkolenia. Ich 

opinie mogą służyć pomocą w tworzeniu 

warunków i usuwaniu przeszkód na tej 

drodze. 

Badani 

Wśród objętych badaniem sportowców 

znalazły się 272 osoby (160 mężczyzn 

i 112 kobiet). Średnia wieku dla 

całej badanej zbiorowości wyniosła 

niewiele ponad 22,5 roku. Ich średni staż 

treningowy wynosił 10 lat. 

W badaniach uczestniczyło także 53 

trenerów (głównych i asystentów) kadr 

narodowych, w tym 3 kobiety. Średni 

wiek badanych wynosił niespełna 46 

lat, zaś średni staż pracy w zawodzie 

trenera nieco poniżej 20 lat. Rozpiętość 

wieku mieściła się w przedziale od 26 

do 72 lat. Średni staż pracy w charakterze 

trenera kadry sięgał niespełna 7 lat 

dla całej grupy. Standardem poziomu 

wykształcenia badanej grupy trenerskiej 

były ukończone studia wyższe (48 osób; 

4 osoby miały wykształcenie średnie, 

1 osoba ukończoną szkołą pomaturalną). 

Dla blisko 2/3 badanych (42 osób) praca 

w zawodzie trenera była głównym źródłem 

utrzymania. 

Cel badań 

Celem badań było uzyskanie odpowiedzi 

na pytania o przebieg procesu 

socjalizacji do roli sportowca i trenera, 

motywy sportowego zaangażowania oraz 

– opisywane w tym artykule – trudności 

napotykane w aktywności sportowej 

i zawodowej oraz pomysły dotyczące 

ich eliminacji. Wyniki dotyczące socja- 

lizacji sportowej oraz pełny opis organizacji 

badań oraz próby badawczej przedstawione 

zostały w tekście Krzysztofa 

W. Jankowskiego, 1 natomiast motywy 

zaangażowania sportowego badanych 

zawodników i trenerów opisane zostały 

przez Piotra Rymarczyka. 2 

W badaniach posłużono się metodą 

wywiadu pisemnego. Badania przeprowadzono 

w roku 2005 (pilotaż i część 

badań właściwych we współpracy z COS) 

i 2007. Są one nadal kontynuowane. 

Wyniki badań 

Czynniki utrudniające 

sportowe zaangażowanie zawodników 

oraz osiągnięcie sukcesu sportowego 

Uprawianie sportu jest powszechnie 

akceptowane przez rodziny badanych 

zawodników. Suma odpowiedzi 

„tak” i „raczej tak” wynosi 95,2%, 

co może świadczyć o tym, że rodzina 

nie przeszkadza w karierze sportowej. 

Wśród przyczyn istotnych zawodnicy 

wskazują, że najbardziej zniechęcające 

czynniki w karierze sportowej to: 

brak sukcesów (35,3%), ryzyko utraty 

zdrowia (15,1%) oraz „niesprawiedliwość 

trenera” (12,9%). Wśród innych 

ważnych czynników najbardziej utrudniających 

przebieg kariery zawodniczej 

wymieniano: pozasportową pracę zarobkową, 

naukę oraz „życie towarzyskie 

i rozrywki”. Zawodnicy wyrazili opinię, 

że w osiągnięciu sukcesu nie przeszkadza 

im stan bazy treningowej, którą 

1 Jankowski K. W.: Zawodnicy i trenerzy kadr 

narodowych. Socjalizacja do sportu i zawodu. 

„Kultura Fizyczna” 2006, 7-8, s. 16-19. 

2 Rymarczyk P.: Zawodnicy i trenerzy kadry narodowej. 

Motywy zaangażowania sportowego. 

„Kultura Fizyczna” 2006, 9-12, s. 64-68. 

pozytywnie oceniło 59,2% zawodników. 

Na złą opiekę medyczną skarżyło 

się 42,8% badanych, a 45,6% mówiło 

o niewystarczającej opiece medycznej. 

53,7% mówiło o słabej opiece ze strony 

działaczy, natomiast 59,9% wymieniło 

„małe zarobki” (tab. 1). 

Zawodnicy stosunkowo wysoko oceniali 

poziom wyszkolenia polskich trenerów, 

chociaż aż 28,0% zgłaszało mniejsze 

lub większe zastrzeżenia do ich pracy. 

Dość powszechne są narzekania na „małą 

popularność” uprawianej dyscypliny – 

40,5% wyraziło taką opinię. 

Na temat współpracy ze związkiem 

sportowym zawodnicy dawali odpowiedzi 

wymijające – 46,0% utrzymywało, że 

„nie ma zdania”, natomiast „odczuwało 

brak wsparcia” ze strony instytucji sportowych 

– 39,7%, 56,3% mówiło o słabym 

marketingu związku sportowego. 

Sport w poglądach badanych jest na ogół 

akceptowany przez najbliższych – 66,9% 

czyli 2/3 badanych wskazuje na akceptację, 

ale 34,9% podkreślało „trudności 

w pogodzeniu sportu z życiem rodzinnym”. 

Do sportu – zdaniem badanych 

– idą na ogół ludzie utalentowani. Brak 

talentu nie stanowi ważnej przeszkody 

w karierze zawodniczej, ale istotnym 

czynnikiem utrudniającym prawidłowy 

przebieg kariery są kontuzje i problemy 

zdrowotne zawodników – 60,0% 

badanych. 

Poglądy zawodników traktujących 

sport jako podstawowe źródło utrzymania 

oraz tych, którzy go tak nie traktują, 

są niemal równo rozłożone w kwestii 

opinii „słaba opieka” ze strony instytucji 

i działaczy. Zgadza się na tę ocenę 

odpowiednio 57,7% i 47,9%. „Małe 

zarobki” są postrzegane przez badanych 

jako istotny czynnik ograniczający karierę 

sportową, przy czym zawodnicy 

traktujący sport jako podstawowe źródło 

utrzymania mniej często wskazują na tę 

przyczynę od tych, którzy wyraźnie głoszą, 

że są one przeszkodą – odpowiedzi 

„tak – zgadzam się” (60,4%), „raczej się 

zgadzam” (76,1%). 

Wyniki badań potwierdziły też zależność 

kariery sportowej od popularności 

uprawianej przez zawodników 

dyscypliny. Z poglądem tym utożsamiło 

się w kategorii „zgadzam się” – 75% 

i „raczej się zgadzam” – 64,8%. Zawodnicy 

traktujący sport jako podstawowe 

źródło utrzymania są w ocenach bardziej 

powściągliwi – odpowiednio „zgadzam 

się” – 24,3% i „raczej się zgadzam” – 

20,2%. Ta sama grupa mniej krytycznie 

odnosi się do kwestii „słabej współpracy 

ze związkiem sportowym” czy poczucia 

„braku wsparcia” ze strony instytucji 

Tabela 1 

Czynniki zniechęcające do uprawiania 

sportu. 

Lp. Wyszczególnienie N % 

1 Brak sukcesów 96 35,3 

2 Ryzyko utraty zdrowia 41 15,1 

3 Niesprawiedliwość trenera 35 12,9 

4 

5 

Długie przebywanie 

poza domem 

Mała popularność 

uprawianej dyscypliny 

23 8,5 

20 7,4 

6 Konflikty z kolegami 11 4,0 

7 

Nadmierne obciążenia 

treningowe 

6 2,2 

8 Inne przyczyny 35 12,9 

9 Brak odpowiedzi 5 1,8 

Ogółem 272 100



sportowych oraz „słabego marketingu 

związku”. Umiarkowana ocena dotyczyła 

także oceny trudności wynikającej z pogodzenia 

sportu z nauką oraz z życiem 

rodzinnym. Najważniejszym czynnikiem 

hamującym rozwój sportowy były w ocenie 

zawodników kontuzje i problemy 

zdrowotne. 

Problemy 

pracy zawodowej trenerów 

kadr narodowych 

Badani trenerzy byli zdecydowanie 

zadowoleni ze swojej pracy. Opinię taką 

wyraziło aż 43 spośród 53 badanych 

(trzy osoby nie udzieliły odpowiedzi 

na to pytanie). Najważniejszym źródłem 

satysfakcji w pracy trenerów 

byli ich zawodnicy. Jako największą 

przeszkodę w pracy trenerskiej badani 

wymieniali działaczy i menedżerów 

(26 osób), a w dalszej kolejności sponsorów 

(8 osób), rodzinę (5), zawodników 

(4). Co nie jest zaskakujące, trenerzy 

bardzo krytycznie ustosunkowali się do 

szybkiego zwalniania ich w przypadku 

braku sukcesów (47 odpowiedzi). Brak 

sukcesu był zresztą postrzegany przez 

trenerów jako najważniejsze zagrożenie 

dla ich stabilizacji zawodowej (22 wskazań). 

Jako ważne potencjalne zagrożenie 

trenerzy uznali też złe relacje z zawodnikami 

(16 wskazań). Brak funduszy 

na wyjazdy, brak dobrej współpracy ze 

związkiem sportowym, ciągłe zmiany 

organizacyjne i biurokracja, ingerowanie 

w kompetencje trenerskie, układy czy 

krytyka społeczna osób spoza środowiska 

były postrzegane jako problemy 

przez pojedyncze osoby. Można tutaj 

mówić o znacznym rozproszeniu ocen 

i poglądów badanych trenerów. 

Trenerzy wyrazili opinię, że w pracy 

brakuje im samodzielności decyzji 

(28,3%), stabilizacji zawodowej, pieniędzy 

oraz ogólnie spokoju. Badani trenerzy 

zwracali uwagę na dużą rolę własnego 

zdrowia w ich pracy: 25 osób uznało 

je za niezbędne do jej wykonywania, 

a 25 jako „pomocne i ułatwiające pracę”. 

Trenerzy stosunkowo rzadko narzekali 

na bazę treningową. Bardziej krytycznie 

byli nastawieni do opieki medycznej, 

psychologicznej oraz opieki ze strony 

instytucji i działaczy sportowych. 

Trenerzy podnosili także problem finansowania 

sportu, między innymi zbyt 

małe nakłady finansowe państwa (73,0% 

wskazań) oraz zbyt niskie własne zarobki 

(62,2%). Nie narzekali na współpracę ze 

związkiem sportowym, natomiast dostrzegali 

problemy zbyt małej komercjalizacji 

uprawianej przez nich dyscypliny oraz 

jej małą popularność w Polsce. Podobnie 

jak zawodnicy wskazywali, że główną 

przeszkodą w ich pracy są kontuzje i problemy 

zdrowotne zawodników oraz słabe 

przygotowanie sportowców na wcześniejszych 

etapach szkolenia. 

Do przeszkód mniej ważących na 

karierze trenerskiej zaliczono trudności 

w pogodzeniu sportu z życiem rodzinnym 

i poczucie słabego wsparcia ze 

strony instytucji sportowych. 

Ocena pracy 

związków sportowych 

i postulowane zmiany 

Zawodnicy 

Badani zawodnicy kadry narodowej 

w 13 dyscyplinach sportu raczej pozytywnie 

oceniali pracę swoich związków 

w zakresie planowania oraz organizacji 

szkoleń i zawodów, a także informowania 

zawodników o planach szkoleniowych 

i ich zmianach. Odsetek zawodników 

wyrażających bardzo pozytywną lub pozytywną 

opinię na temat pracy związku 

przekraczał łącznie 50%, przy czym udział 

ocen bardzo pozytywnych był bliski 20%. 

Jednocześnie aż jedna piąta respondentów 

nie miała w tych sprawach sprecyzowanego 

zdania. Liczba zawodników oceniających 

pracę związków zdecydowanie 

negatywnie w żadnym z omawianych 

przypadków nie przekroczyła 9%. 

Najwięcej pozytywnych odpowiedzi 

respondentów – w porównaniu do ogólnej 

liczby zawodników z jednej dyscypliny 

– pojawiło się w przypadku podnoszenia 

ciężarów. Podobne liczebnie grupy 

zawodników (po około 40%) dobrze 

oceniają realizowanie przez właściwe 

związki zobowiązań finansowych wobec 

zawodników. Ciekawe, że prawie jedna 

trzecia badanych nie miała w tej sprawie 

zdania. Najwięcej negatywnych odpowiedzi 

(w porównaniu do liczby badanych 

zawodników danej dyscypliny) pojawiło 

się w przypadku zapasów (25 odpowiedzi 

raczej i zdecydowanie negatywnych na 

37 badanych zapaśników). 

Ponad jedna trzecia badanych zawodników 

zdecydowanie negatywnie lub 

raczej negatywnie oceniła pracę właściwych 

związków sportowych w zakresie 

organizacji opieki medycznej i diagnostycznej. 

Jeszcze gorzej oceniana jest 

opieka psychologiczna, jaką związki 

powinny zapewnić. Ponad 50% respondentów 

oceniło ją negatywnie (w tym 

33,8% – zdecydowanie negatywnie). 

Zwracają uwagę bardzo zróżnicowane 

odpowiedzi zawodników w ramach poszczególnych 

dyscyplin. 

Bardzo niekorzystnie oceniają opiekę 

psychologiczną zawodnicy strzelectwa 

sportowego (na 22 osoby 20 ocen negatywnych, 

w tym 15 zdecydowanie negatywnych), 

boksu (na 13 osób 12 ocen 

negatywnych, w tym 8 zdecydowanie 

negatywnych), zapasów (na 37 zawodników 

27 ocen negatywnych). 

Zawodnicy mieli też możliwość swobodnej 

wypowiedzi na temat tego, co 

należałoby zrobić, aby poprawić wyniki 

sportowe w ich dyscyplinie. Odpowiedzi 

były bardzo zróżnicowane. 

Skategoryzowano je tworząc następujące 

grupy zagadnień: 

a) baza i sprzęt sportowy, 

b) praca działaczy sportowych, 

c) marketing sportowy i sponsoring, 

d) opieka medyczna, 

e) opieka psychologiczna, 

f) organizacja pracy szkoleniowej, 

g) pieniądze (dla zawodników i trenerów), 

h) starty i zgrupowania, 

i) trenerzy, 

j) dozwolone wspomaganie (odżywki 

itp.). 

Postulaty zmian zgłaszane przez zawodników 

dotyczyły przede wszystkim 

większej ilości pieniędzy przekazywanych 

zawodnikom w formie stypendiów, 

nagród lub premii za sukcesy (68,6% 

wskazań), zwiększenia liczby zgrupowań 

i zawodów (42,3%) oraz poprawy jakości 

lub zwiększenia ilości sprzętu sportowego 

i bazy sportowej (38,2%). Jednak wymienione 

kategorie nie są jednolite i dlatego 

ich interpretacja jest trudna. 

W kwestii pieniędzy przyznawanych 

zawodnikom pojawiły się m.in. uwagi 

o potrzebie bardziej sprawiedliwego ich 

podziału oraz wydłużenia okresów, na



Tabela 2 

Postulaty zawodników 

dotyczące działań potrzebnych 

dla poprawy wyników sportowych. 

Lp. Wyróżniona kategoria odpowiedzi % ** 

1 Pieniądze (dla zawodników i trenerów) 68,6 

2 Starty i zgrupowania 42,3 

3 Baza i sprzęt sportowy 38,2 

4 Trenerzy 35,3 

5 Opieka medyczna 26,1 

6 Opieka psychologiczna 23,6 

7 Praca działaczy sportowych 19,0 

8 Marketing sportowy i sponsoring 18,4 

9 Organizacja pracy szkoleniowej 15,4 

10 Dozwolone wspomaganie (odżywki itp.) 12,3 

11 Kluby sportowe 2,1 

* % wskazań wśród osób, które udzieliły odpowiedzi 

na to pytanie. Liczba wskazań przekracza liczbę 

badanych ze względu na możliwość podawania wielu 

odpowiedzi przez jednego respondenta 

które przyznawane są stypendia. Ten 

ostatni postulat koresponduje z uwagami 

trenerów dotyczącymi dłuższych okresów 

ich zatrudnienia przez związki. Realizacja 

tych postulatów miałaby sprzyjać 

dobremu długofalowemu przygotowaniu 

zawodników do najważniejszych imprez 

(np. do igrzysk olimpijskich w cyklu 

czteroletnim), a nie pociągałaby za sobą 

konieczności rozliczania wyników każdego 

(lepszego lub gorszego) sezonu 

sportowego. 

Kolejna grupa problemów, często 

podnoszona przez zawodników, dotyczyła 

trenerów (35,3%). Dominowały tu 

postulaty zmiany trenerów i chęci pracy 

z lepszymi trenerami. Znalazły się w niej 

jednak także uwagi odnoszące się do charakteru 

pracy z zawodnikami, a mianowi- 

cie poważnego traktowania zawodników, 

indywidualnego podejścia, wprowadzenia 

partnerskich stosunków. Cześć osób sugerowała 

wzmocnienie pozycji trenera 

poprzez umożliwienie mu podejmowania 

bardziej samodzielnych działań. 

Nie wskazywano zbyt często na konieczność 

poprawy pracy działaczy sportowych 

(19,0%), a w pojawiających się 

na ten temat wypowiedziach zwracano 

uwagę głównie na sprawy atmosfery 

współpracy z zawodnikami: „uznanie 

i docenienie zawodników”, „właściwe 

relacje z działaczami” (tab. 2). 

Trenerzy 

Badani trenerzy oceniają pozytywnie 

pracę swoich związków sportowych 

w zakresie działalności organizacyjnej 

i szkoleniowej. Ponad dwie trzecie 

ocenia jako właściwe planowanie przez 

związek szkoleń i zawodów, konsultowanie 

szkoleń i zawodów z trenerami, 

a także samą organizację zgrupowań 

i zawodów sportowych. We wszystkich 

trzech grupach zagadnień (planowanie, 

organizacja i konsultowanie) poziom ocen 

zdecydowanie pozytywnych pracy związku 

był wysoki (tylko jeden trener ocenił 

pracę związku zdecydowanie negatywnie 

w zakresie konsultowania szkoleń i zawodów). 

Nieco gorzej przedstawiają się 

wyniki oceny pracy związków w zakresie 

konsultowania zmian w szkoleniach i zawodach 

(blisko 60% ocen zdecydowanie 

pozytywnych i pozytywnych). 

Ocena warunków zatrudniania trenerów 

i realizacji zobowiązań finansowych 

była mniej pozytywna. 60% respondentów 

stwierdziło, że zobowiązania finansowe są 

realizowane właściwie, ale blisko 20% 

uważało, że nie. 

Oceny trenerów dotyczące ich zatrudniania 

i egzekwowania praw pracowniczych 

są nieco bardziej krytyczne. 

Podobne grupy trenerów są zadowolone, 

umiarkowanie zadowolone i raczej niezadowolone 

z działań ich związków, przy 

czym blisko połowa z badanych ocenia 

te działania bardzo lub raczej pozytywnie, 

a jedynie 3 badanych (5,7%) zdecydowanie 

negatywnie. Bardzo podobnie 

przedstawia się sytuacja w przypadku 

oceny wspierania rozwoju zawodowego 

trenerów, przy czym blisko 1/3 

respondentów stwierdziła, że nie ma na 

ten temat zdania. 

Trenerom (podobnie jak zawodnikom) 

pozostawiono pełną swobodę wypowiedzi 

w sprawie działań, które ich zdaniem 

mogłyby przyczynić się do poprawy osiągnięć. 

Zebrane wyniki poddano analizie 

i skategoryzowano, tworząc następujące 

grupy zagadnień: 

a) rozwój zawodowy trenerów, 

b) stabilizacja zawodowa trenerów, 

c) organizacja pracy szkoleniowej, 

d) promocja dyscypliny, 

e) finanse i sponsoring, 

f) starty i zgrupowania, 

g) opieka naukowo-medyczna, 

h) kluby i trenerzy klubowi 

i) baza i sprzęt sportowy. 

Badani trenerzy najczęściej zwracali 

uwagę na zagadnienia objęte wspólną 

nazwą „finanse i sponsoring”. Wypowiedzi 

zakwalifikowanych do tej kategorii 

było ponad dwa razy więcej niż w drugiej 

w kolejności kategorii stabilizacji 

zawodowej trenerów (21 wskazań przy 

możliwości wielokrotnego wyboru, tj. 

większej od jedności liczbie postulatów 

możliwych do wymienienia przez jednego 

trenera). W kategorii tej znalazło 

się wiele postulatów dotyczących wynagradzania 

trenerów (co było czasem 

wiązane także ze stabilizacją zawodową), 

np. „wysoka pensja pozwoliłaby 

poświęcić się pracy”, „większe wsparcie 

finansowe trenerów”. Było jednak także 

wiele uwag dotyczących potrzeby wyższych 

lub dłuższych okresów wypłacania 

stypendiów dla zawodników, postulat 

wpływu trenerów na wysokość stypendium, 

wyższe premie za sukcesy dla 

zawodników i trenerów oraz większej 

ilości pieniędzy na szkolenia i wyjazdy 

zagraniczne. Pojawiały się także uwagi 

dotyczące sponsoringu, co interpretować 

można albo, jako potrzebę pozyskania 

sponsorów, albo ich większe finansowe 

zaangażowanie, albo np. jako postulat 

poprawy sposobu realizacji umów. 

Druga w kolejności kategoria stabilizacji 

zawodowej trenerów (10 wypowiedzi) 

obejmowała propozycje dotyczące 

„uregulowania statusu trenera”, „swobody 

planowania”, dłuższe kontrakty 

trenerskie (np. na całe okresy pomiędzy 

igrzyskami olimpijskimi). Trenerzy wskazywali 

też na potrzebę inwestowania w ich 

rozwój zawodowy (czwarta w kolejności 

kategoria z 6 wskazaniami) oraz zwiększenia 

swobody ich pracy i ograniczenia 

pracy administracyjnej z nią związanej 

(„ograniczenie biurokracji”). Postulowano 

także większą liczbę zgrupowań 

i zawodów oraz większą liczbę wyjazdów 

zagranicznych. Mniej uwag trenerów 

dotyczyło potrzeby ogólnej promocji 

ich dyscypliny sportowej (5 wskazań), 

poprawy jakości pracy trenerów na wcześniejszych 

etapach rozwoju zawodników 

(„lepsza praca trenerów klubowych”). 

Niewiele było uwag dotyczących 

bazy sportowej i sprzętu sportowego


159 

Tabela 3 

Postulaty trenerów dotyczące działań 

potrzebnych dla poprawy wyników 

sportowych wg wyróżnionych kategorii. 

Lp. Wyróżniona kategoria Liczba 

odpowiedzi wskazań 

1 Finanse i sponsoring 21 

2 Stabilizacja zawodowa trenerów 10 

3 Starty i zgrupowania 7 

4 Rozwój zawodowy trenerów 6 

5 Promocja dyscypliny 5 

6 Kluby i trenerzy klubowi 5 

7 Baza i sprzęt sportowy 4 

8 Organizacja pracy szkoleniowej 4 

9 Opieka naukowo-medyczna 3 

10 Metodyka szkolenia 2 

Ogółem 67 

Liczba wskazań przekracza liczbę badanych trenerów 

ze względu na możliwość podawania wielu odpowiedzi 

przez jednego respondenta 

(4), organizacji pracy szkoleniowej (4) 

i opieki naukowo-medycznej (3), co 

może świadczyć o dosyć dobrym zabezpieczaniu 

przez związki potrzeb w 

tym zakresie. Interesującym postulatem 

dwóch trenerów był postulat „większej 

cierpliwości władz” (tab. 3). 

Podsumowanie 

Badani zawodnicy i trenerzy wskazywali 

na różnorodne problemy, które 

napotykają na drodze do osiągnięcia 

sukcesu sportowego i zawodowego. Kilka 

kwestii pojawiło się jednak równie 

często i z równym nasileniem w obu 

grupach. Wszyscy respondenci wyrażali 

dużą troskę o osiąganie sukcesów 

w sportowej rywalizacji. Ich brak, obok 

kontuzji i ryzyka utraty zdrowia, był 

czynnikiem najbardziej zniechęcającym 

zawodników do kontynuacji uprawiania 

sportu. Brak sukcesów postrzegany był 

przez trenerów jako pierwszoplanowy 

czynnik zagrażający stabilności ich pracy. 

Obie grupy podkreślały konieczność 

dobrej współpracy między zawodnikami 

i trenerami. Wielu trenerów obawiało się 

złych relacji z zawodnikami, co – wraz 

z uwagami zawodników dotyczącymi 

trenerów – świadczy o tym, jak bardzo 

w pracy trenerskiej ważne są „miękkie” 

kompetencje społeczne, umiejętność 

zarządzania grupą, zdolność do rozwiązywania 

konfliktów i rozładowywania 

napięć. Są one równie ważne jak wysokie 

kompetencje techniczno-metodyczne 

szkoleniowców. Co ciekawe, obie badane 

grupy nawzajem się krytykowały: zawodnicy 

wspominali o częstych przypadkach 

niesprawiedliwości trenerów i ich nie 

zawsze najwyższych kompetencjach 

(pojawiały się postulaty zmiany trenerów), 

zaś trenerzy utyskiwali na słabe 

przygotowanie sportowców na wcześniejszych 

etapach kariery sportowej. Można 

założyć, że skutkiem takich poglądów 

może być wzajemne obarczanie się odpowiedzialnością 

za ewentualne porażki 

sportowe. Warto także zauważyć, że zarówno 

badani zawodnicy, jak i trenerzy 

raczej pozytywnie ocenili pracę swoich 

związków sportowych w zakresie działalności 

organizacyjnej i szkoleniowej. 

Starodruki to publikacje z okresu od wynalezienia druku w XV wieku do końca 

XVIII stulecia, a wśród nich są inkunabuły, czyli pierwsze druki wzorowane na księgach 

rękopiśmiennych, należące do najcenniejszych pamiątek. W księgozbiorze Muzeum 

Sportu i Turystyki znajdują się egzemplarze tej klasy dzieł. 

Zarys dziejów 

piśmiennictwa 

sportowego i turystycznego 

W piśmiennictwie od najdawniejszych 

czasów pojawiały się wątki 

związane z kulturą fizyczną. O pięknie 

ludzkiego ciała, ćwiczeniach fizycznych, 

przyczyniających się do rozwoju 

sprawności i osobowości człowieka, 

rywalizacji sportowej pisali już starożytni 

filozofowie, poeci, pisarze, a tak- 


Barbara Mikocka 

Starodruki 

w zbiorach Biblioteki 


w Warszawie 

że lekarze. W antycznej Grecji byli to 

m.in. Homer (VIII w. p.n.e.), autor 

eposów heroicznych „Iliada” i „Odyseja”, 

uznawanych za najstarsze dzieła 

literatury greckiej i europejskiej, najsłynniejsi 

greccy filozofowie Arystoteles 

(IV w. p.n.e.) i Platon (V w. p.n.e.) 

czy Pauzaniasz (II w. p.n.e.) – geograf 

i podróżnik, twórca dzieła „Wędrówki 

po Helladzie”, wykorzystywanego do 

dziś głównie przez historyków i archeologów 

jako cenny materiał źród- 

łowy.

160 Barbara Mikocka 

Starodruki w zbiorach Biblioteki Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 161 

W Średniowieczu zainteresowaniem 

kronikarzy i ówczesnych poetów 

cieszyły się turnieje rycerskie, popisy 

bractw kurkowych oraz różne formy 

gier i zabaw. Turnieje, wywodzące 

się z Francji i organizowane w całej 

Europie, stanowiły rodzaj igrzysk 

sportowych uprawianych przez stan rycerski 

w celu podniesienia sprawności 

wojskowej. Pierwsze turnieje w Polsce 

– według kroniki Jana Długosza – odbyły 

się na dworze Bolesława Chrobrego, 

z okazji jego zaślubin z Judytą 

w 984 roku oraz podczas uroczystości 

na cześć cesarza Ottona III w 1000 

roku. 

Wychowanie fizyczne i rozmaite 

formy współzawodnictwa sportowego 

znalazły poczesne miejsce w koncepcjach 

edukacyjnych okresu Odrodzenia, 

łącząc je z kształceniem umysłowym 

i moralnym. Wypowiadali się na ten 

temat pisarze, filozofowie, pedagodzy 

i lekarze, podkreślając znaczenie aktywności 

fizycznej, igraszek i zabaw 

ruchowych w utrzymywaniu dobrego 

stanu zdrowia. To nowe podejście do 

wychowania młodego pokolenia, nawiązujące 

w swej koncepcji do antycznych 

tradycji, odzwierciedla m.in. twórczość 

filozoficzna i działalność lekarska Sebastiana 

Petrycego (1554-1626). Z tego 

okresu pochodzą także pierwsze podręczniki 

nauczania jazdy konnej, szermierki, 

strzelectwa, pływania czy gimna- 

styki. 

Epoka Oświecenia przyniosła kolejny 

wzrost zainteresowania problematyką 

wychowania fizycznego, sportu i turystyki. 

Na szczególną uwagę zasługuje 

literatura pedagogiczna i higienicznolekarska, 

która podkreślała wartości 

zdrowotno-rozwojowe ćwiczeń fizycznych 

dla dzieci i młodzieży. Zagadnienia 

te znalazły odbicie w działalności 

projektodawców Komisji Edukacji 

Narodowej – Antoniego Popławskiego, 

Grzegorza Piramowicza, Hugona 

Kołłątaja, a przede wszystkim Stanisława 

Staszica i Jędrzeja Śniadeckiego. 

W 1805 roku Jędrzej Śniadecki 

opublikował rozprawę poświęconą 

wychowaniu fizycznemu dzieci. Zawarte 

w niej poglądy stały się na długie 

lata źródłem inspiracji dla myśli 

teoretycznej i praktycznego rozwoju 

wychowania fizycznego w naszym 

kraju. W XIX wieku problematyka ta 

trafiła do zarządzeń i regulaminów 

szkolnych. Pojawiły się także podręczniki 

do nauczania ćwiczeń fizycznych 

i niektórych specjalności sportowych, 

takich jak np. szermierka, gimnastyka, 

pływanie. 

Wymienione pozycje znalazły ważne 

miejsce w zbiorach bibliotecznych 

z dziedziny kultury fizycznej. Szczególną 

wartość mają w nich starodruki 

– według „Encyklopedii wiedzy 

o książce” – publikacje z okresu od 

wynalezienia druku w XV wieku do 

końca XVIII stulecia, a więc także 

inkunabuły (pierwsze druki powstałe 

do 1500 roku wzorowane na księgach 

rękopiśmiennych), których elementy, 

takie jak papier, ilustracje i oprawy, 

a także typografia, były wykonywane 

ręcznie. 

W księgozbiorze Biblioteki MSiT, 

wśród 17 000 woluminów, znajduje 

się 13 starodruków z okresu od XVI 

do XVIII wieku. Uzupełniają go 202 

dziewiętnastowieczne książki, polskie 

i zagraniczne, stanowiące bogate źródło 

wiedzy o dziejach wychowania 

fizycznego, sportu, turystyki, a także 

z dziedziny etnografii, historii, geografii 

i kultury. 

Księgi wydane przed 1800 rokiem 

są najstarsze i najcenniejsze. Także 

z tego względu, że niektóre z nich są 

jedynymi egzemplarzami istniejącymi 

w Polsce, stanowią pierwsze wydanie 

dzieła lub też uznane zostały za pierwsze 

podręczniki z danej dyscypliny 

sportu. Warto się więc nimi specjalnie 

zająć. 

Księga turniejowa 

Najstarszym starodrukiem w zbiorach 

Muzeum jest niemiecka księga 

turniejowa Anfang, Ursprung und 

Herkomen des Thurniers in Teutscher 

nation (Początki, źródło i pochodzenie 

turniejów w narodzie niemieckim), 

wydana w 1532 roku przez Hieronima 

Rodlera w Siemern. Autorem księgi, 

jak ustalono na podstawie drugiego 

wydania, jest Georg Rüxner. Zawiera 

ona 218 kart o wymiarach 31 x 21 

cm, wydrukowana została na papierze 

czerpanym i oprawiona w pergamin 

z wytłoczoną złotą bordiurą. 

Opisuje 36 turniejów rycerskich, 

rozgrywanych w miejscowości Wormbs, 

oraz podaje imienny wykaz rycerzyuczestników 

(wraz z ich herbami i barwami). 

Niektóre herby udało się zidentyfikować 

i przypisać konkretnym 

postaciom historycznym. 

Zawarte w niej wspaniałe drzeworyty 

uznawane są za jeden z najpiękniejszych 

przykładów ilustracji książkowej 

XVI wieku. Przedstawiają one przygotowanie 

do turnieju, poszczególne fazy 

walki, uzbrojenie rycerzy oraz herby 

uczestników konkurencji. 

Autor omówił początki i pochodzenie 

turniejów, w przedmowie przedstawił 

układ dzieła i jego przeznaczenie, 

zamieścił też w księdze rejestr 

wszystkich przedstawionych turniejów. 

Wydawca opatrzył księgę herbem cesarskim 

- dwugłowym orłem w koronie, 

który umieścił na odwrocie strony 

tytułowej. Dzieło zamknął herbem miasta 

Siemern, w którym wydrukowano 

księgę. Na ostatniej stronie umieścił 

własny herb wraz z informacją: „Książka 

jest wydrukowana według ułożenia 

Hieronima Rodlera, książęcego sekretarza 

z Siemern, trzeciego dnia sierpnia 

po narodzinach Chrystusa (tysiąc) 

pięćset trzydziestego drugiego roku”. 

Historyczna 

praktyka hipiki 

Jednym z najstarszych istniejących 

w Polsce druków poświęconych hipice, 

napisanych w języku polskim, 

jest dzieło marszałka wielkiego litewskiego 

Krzysztofa Dorohostajskiego: 

Hippica to iest o koniach xięgi, 

wydane w 1603 roku w Krakowie, 

w drukarni Andrzeja Piotrkowczyka. 

Dzieło to cieszyło się przez wieki dużym 

zainteresowaniem. Wydawano je 

wielokrotnie jako praktyczny podręcznik, 

a w XIX wieku jako ciekawostkę 

edytorsko-historyczną.



Autor, wybitny znawca hipologii, 

doświadczenie i wiedzę zdobywał 

u mistrzów włoskich. Treść dzieła podzielił 

na cztery księgi, a każdą z nich 

na rozdziały. Trzy pierwsze strony zajmuje 

spis treści, czyli „co się w tych 

czworgu księgach y w każdym z nich 

rozdziale zamyka dla prędszego znalezienia 

porządkiem opisano”. Pierwsza 

księga poświęcona jest ogólnym wiadomościom 

o naturze koni, ich maści, 

wyborze pastwisk i straży przy stadzie. 

Druga traktuje o powinnościach koniuszego 

i miejscach do ćwiczeń. Trzecia 

zawiera opis sprzętu jeździeckiego, 

a czwarta poświęcona jest chorobom 

i leczeniu koni. 

Księga posiada piękną alegoryczną 

kartę tytułową. Rycina na frontispisie 

przedstawia kompozycję architektoniczną 

o schemacie nawiązującym do 

układu łuku triumfalnego, w którego 

środkowym polu widnieje tytuł księgi, 

a w polach bocznych stoją dwie postacie. 

Z lewej jest to przedstawienie 

boga mórz Posejdona (Neptuna) trzymającego 

trójząb, z koniem morskim 

u stóp, pod którym widnieje napis: 

„Tam terra quam mari” (Tak na ziemi, 

jak na morzu). Z prawej przedstawienie 

Bellony, bogini wojny, w hełmie, 

z włócznią i tarczą, a pod nim napis: 

„Tam pace quam bello” (Tak podczas 

pokoju, jak na wojnie). Ponad tytułem 

i, w przerwanym zwieńczeniu 

łuku, umieszczono kartusz z pięciopolowym 

herbem na tarczy, a pod 

nim prostokątną płytę z przedstawieniem 

dwóch wspinających się na 

siebie koni. U szczytu kompozycji 

stoją zwrócone ku jej środkowi dwie 

grupy, z których każda przedstawia 

alegoryczną postać w długiej szacie 

– jedną z gałązką oliwną, drugą z globusem 

i cyrklem – trzymającą za uzdę 

wspiętego konia. Na cokole tej architektonicznej 

konstrukcji umieszczono 

trzy przedstawienia: pośrodku scenę 

z rycerzem na wspiętym koniu, za którym 

stoi grupa ludzi na tle miejskich 

murów, z prawej kompozycję złożoną 

z panopliów, armaty i instrumentów 

muzycznych, a po lewej wyobrażenie 

okrętu płynącego pod żaglami. Pod 

środkowym przedstawieniem widnieje 

sygnatura wykonawcy ryciny, Tomasza 

Makowskiego. 

Makowski jest też autorem 60 miedziorytów 

zamieszczonych w tej księdze, 

która zawiera 103 karty w formacie 

32 x 21 cm. Przedstawiają one 28 typów 

różnych munsztuków, 27 wędzideł 

i 4 wzory torów do ujeżdżania koni 

w otwartych maneżach. Druk odbity 

został na papierze czerpanym z filigranem 

i scalony oprawą ze skóry cie- 

lęcej. 

Wśród starodruków Biblioteki MSiT 

znajduje się ponadto czwarte wydanie 

Hippiki, opublikowane po 1647 roku 

przez Drukarnię Akademicką w Krakowie. 

W zachowanym egzemplarzu 

brakuje strony tytułowej, a na stronie 

pierwszej widnieje tytuł Hippika ábo 

o koniach. Bezpośrednio pod tytułem 

umieszczony jest rozdział I: „Przedmowa”, 

a przy końcu strony rozdział II: 

„O początku końskim, a którzy ludzie 

naprzód wynaleźli iazdę”. Wydanie to 

różni się od pierwszego głównie układem 

treści – poza pierwszą stroną bowiem 

druk jest dwuszpaltowy. Strony 

o wymiarach 31x18 cm numerowane 

są cyframi arabskimi, a jest ich 134. 

Regestr, zawierający spis rozdziałów 

„z ksiąg pierwszych i wtórych”, 

umieszczono na końcu dzieła. Księgę 

zdobią drzeworyty Jana Chryzostoma 

Proszowskiego, a schematyczność 

i nieudolność ich wykonania znacznie 

obniża estetykę wydania. 

Dziewiętnastowieczne wydanie tej 

książki, opatrzone jest tytułem Hippika 

to jest księga o koniach: potrzebna 

i krotochwilna młodości zabawa... ku 

pożytkowi ludzi rycerskich na jasność 

wydana. Książka, która została opublikowana 

w 1861 roku w Krakowie 

przez Kazimierza Turowskiego nakładem 

i czcionkami „Czasu”, liczy 264 

strony o wymiarach 19x12 cm. Edytor 

zachował treść i archaiczny język 

dawnego wydania, uwspółcześniając 

jedynie pisownię. Książka zawiera 

dodatkowy rozdział z informacją o autorze 

i historią dzieła. Druku dokonano 

na podstawie wydania z 1647 roku 

i edycji późniejszej, ilustrowanych 

drzeworytami J. Ch. Proszowskiego. 

„W obudwu mieści się po 42 tabele 

rycin i figur, które w niniejszym przedruku 

zamieszczamy wiernie wszystkie, 

tylko o 1/3 zmniejszone. Użyczone 

nam łaskawie do użytku egzemplarze 

powyższych wydań, oba są własnością 

Piotra hr Moszyńskiego” – informuje 

wydawca. 

Księgozbiór MSiT zawiera ponadto 

reprint Hippiki Dorohostajskiego 

z pierwszego wydania (1603), udostępniony 

do realizacji tego przedsięwzięcia 

przez Bibliotekę Narodową, 

a wykonany techniką fotooffsetową 

w Warszawie w 1979 roku, w nakładzie 

1000 numerowanych egzemplarzy. 

Muzeum jest posiadaczem egzemplarza 

numer 11. Po porównaniu oryginału 

z reprintem okazało się, że w egzemplarzu 

będącym własnością Muzeum 

brakuje drugiej karty z dedykacją „Naiaśnieyszemu 

Zygmuntowi III z laski 

Bożey Polskiemu Krolowi, Wielkiemu 

Xiążęciu Litewskiemu, Szwedzkiemu, 

Gockiemu, Wandalskiemu Krolowi 

Panu Swemu wielce milosciwemu”.



Brakuje również następnych stron, 

na których autor zwraca się m.in. do 

„laskawego rycerskiego czytelnika” 

z prośbą o życzliwe przyjęcie dzieła. 

Omówione księgi Krzysztofa Dorohostajskiego 

znajdujące się w zbiorach 

MSiT wnoszą znaczący wkład 

do historii hipologii europejskiej, 

a poziomem dorównują najlepszym 

opracowaniom tego typu. 

Kolejnym starodrukiem Biblioteki 

MSiT dotyczącym jeździectwa jest 

napisana w języku francuskim księga 

La Cavalerie françoise et italienne 

ou L’art de bien dresser les chevaux, 

selon les preceptes des bonnes écoles 

des deux Nations (Konnica francuska 

i włoska albo sztuka układania koni 

wedle prawideł szkół obu narodów tak 

dla przyjemności na torach wyścigowych, 

co dla służby wojennej) Pierre’a 

de la Noue, pochodząca z 1620 

roku. 

Księga składa się z piętnastu rozdziałów 

ilustrowanych miedziorytami 

Jacquesa de Heydena, sztycharza ze 

Strassburga, będącego również drukarzem 

tego dzieła. Przedstawia różne 

techniki układania konia, polegające 

m.in. na pracy jeźdźca głównie rękami 

i nogami, przy zachowaniu nieruchomego 

korpusu ciała. 

Rycina na frontispisie księgi została 

zakomponowana w formie bramy 

triumfalnej o układzie serliany, z której 

bocznych przelotów wyłaniają się dwa 

dwukonne zaprzęgi – z lewej Neptuna 

z trójzębem w dłoni, z prawej cesarza 

w koronie radialnej, trzymającego insygnium 

władzy. Między nimi, w środkowym 

polu, umieszczono postument 

w formie prostokąta, na którym widnieje 

tablica inskrypcyjna z tytułem 

dzieła. W zwieńczeniu bramy znajduje 

się kolisty medalion, a w nim dwie 

tarcze herbowe (z liliami burbońskimi 

i z herbem obcym – włoskim?) pod 

zamkniętą koroną. Między medalionem 

a postumentem z inskrypcją umieszczono 

tarczę z przedstawieniem końskiej 

głowy w zbroi. Medalion w zwieńczeniu 

flankują dwie półleżące figury, 

kobiety i mężczyzny, w hełmach 

z pióropuszami, które w jednej ręce 

trzymają proporce, a drugą opierają na 

tarczy z końskim łbem. 

Nad bocznymi przelotami bramy 

widnieją dwie prostokątne płyty z przed- 

stawieniami dwóch jeźdźców w antytetycznym 

układzie. Cokół zdobią 

umieszczone po bokach postacie dwóch 

mężczyzn siedzących na koniach, 

zwróconych ku środkowi kompozycji, 

i umieszczony pośrodku kartusz 

w rollwerkowym obramieniu z nazwą 

wydawnictwa, pod którym wypisano 

rok wydania księgi „MDCXX”. 

Ponad bocznymi przelotami bramy 

i pod nimi, a także u dołu cokołu, widnieją 

napisy: „Castoribus Protectoribus”, 

„Parenti Favitori” i „Alexandro 

Caesari”. 

Książka liczy 162 strony o wymiarach 

34 x 22 cm, na jej okładce 

i grzbiecie wytłoczono złotymi literami 

tytuł i nazwisko autora, a oprawę 

w półskórek zdobi motyw kwiatowy. 

Szermierka 

bojowa i rycerska 

W Bibliotece MSiT znajduje się 

podręcznik niemieckiego fechtmistrza 

Hansa Wilhelma Schöffera 

von Diess Gründliche un eigentliche 

Beschreibung der freyen adelichen und 

ritterlichen Fechtkunst im einfachen 

Rappir und im Rappir und Dolch, nach 

italianischer Manir und art in zwey 

underschiedene Bücher verfasst... (Dokładne 

i właściwe opisanie wolnej szlacheckiej 

i rycerskiej sztuki szermierczej 

na rapier prosty i rapier ze sztyletem 

według kunsztu włoskiego w dwóch 

tomach ujęte), wydany w 1620 roku 

w Marburgu. 

Książka, w formacie 17 x 21 cm 

składa się z dwóch części połączonych 

ozdobną kartą tytułową, pokrytą 

czerwonym i czarnym drukiem. Pole 

z tytułem księgi obramione zostało 

bordiurą w formie prostokątnego pasa, 

który zdobią po bokach dwa stojące w 

konchowych niszach przedstawienia 

antycznego herosa z maczugą, zapewne 

Heraklesa; w scenie po lewej 

stronie niesie on jakąś postać, a po 

prawej zadaje jej śmiertelny cios. 

U dołu obramienia dwa uskrzydlone 

putta prezentują prostokątny kartusz 

w rollwerkowym obramieniu z maszkaronami, 

na którym przedstawiono 

scenę fechtunku dwóch mężczyzn 

w perspektywicznie nakreślonym wnętrzu. 

Dekoracji bordiury dopełniają 

umieszczone w jej górnym pasie półleżące 

groteskowe postacie trzymające 

roślinną wić, maszkarony, pęki owoców 

i wiązki panopliów. W przedmowie 

autor – fechmistrz rekomenduje 

dzieło szlachetnie urodzonym czytelnikom. 

Część pierwsza publikacji, obejmująca 

łącznie 495 stron, poświęcona walce 

na rapiery, składa się z 807 rozdziałów 

ilustrowanych 321 miedziorytami. 

We wstępie do niej autor przedstawia 

zawartość księgi pierwszej: „O prostym 

rapierze i co w jakim porządku opisane 

będzie: cztery podstawowe pchnięcia 

i cztery podstawowe pozycje walki”, 

ilustrując ją stosownymi rycinami. Ponieważ 

podręcznik przedstawia naukę 

fechtowania według metody włoskiej,



na stronie 4. umieszczono słowniczek 

włoskich terminów. Część druga książki, 

poświęcona fechtunkowi sztyletem 

i rapierem, składa się z 830 rozdziałów 

ilustrowanych 346 miedziorytami i liczy 

łącznie 494 strony. Ukazuje ona 

poszczególne pozycje i fazy walki. 

Tom oprawiony jest w pergamin. 

Autorem kolejnej pozycji z tej dziedziny 

– podręcznika do szkolenia żołnierzy 

francuskiej armii królewskiej 

jest oficer marynarki i fechtmistrz 

Pierre Girard. Jego dzieło nosi tytuł 

Traité des armes, dédié au roy. Enseignant 

la maniere de combattre de 

l’epée de pointe seule, toutes les Gardes 

étrangeres, l’Espadon, les Piques, 

Hallebardes, Bayonnettes au bout du 

Fusil, Fleaux brisès & Bâtons à deux 

bouts: Ensemble à faire de bonne grace 

les Saluts de l’Esponton, l’Exercice 

du Fusil & celui 

de la Grénadiere, 

tels qú’ils se pratiquent 

aujord’huy 

dans l’Art Militaire 

de France (Traktat 

o broni dedykowany 

królowi do 

nauczania sposobu 

władania bronią 

białą wszystkich 

cudzoziemskich postaw 

szermierczych, 

walki szablą, piką, 

halabardą, salutu 

szpontem, jakie aktualnie 

praktykuje 

się w sztuce militarnej 

Francji). 

Praca ta wydana została w 1740 

roku w Haye, w drukarni Pierre’a de 

Hondta. Księga zawiera zbiór zasad 

i przepisów fechtowania, z których korzystali 

słuchacze szkół wojskowych. 

Książka, w formacie 22 x 28 cm, 

zawiera 156 stron, oraz 116 artystycznych 

miedziorytów, którymi autor posłużył 

się do zilustrowania sposobów 

posługiwania się różnymi rodzajami 

broni oraz postaw szermierczych. 

Przed stroną tytułową znajduje się 

portret autora stojącego na tle wysokiego 

postumentu, z wystającą zeń 

armatnią lufą. Postument wieńczy 

z jednej strony figura putta trzymającego 

długie drzewce i siedzącego na 

skalnym głazie, za którym leży kotwica, 

a z drugiej pęk białej broni, której 

fragmenty widać nad ramieniem portretowanego. 

Na dalszym planie widać 

po prawej stronie 

dwóch walczących 

szermierzy, a po lewej 

zawijający do 

portu żaglowiec. 

Sceny figuralne, 

a także portret Girarda,zaprojektował 

i wykonał artysta 

Jacques de 

Favanne. 

W początkowej 

części książki autor 

przedstawił w 

20 punktach zasady, 

które winny 

być przestrzegane 

podczas walk białą 

bronią w Akademii Wojskowej. 

Główna treść podzielona została na 

niewielkie rozdziały, omawiające postawy 

i kolejne fazy walki różnymi 

rodzajami broni. Na końcu znajduje się 

spis treści, ułatwiający posługiwanie 

się podręcznikiem. 

Książka wydrukowana została na papierze 

czerpanym, a oprawiona w półskórek. 

Na grzbiecie okładki wytłoczone 

zostały złotą czcionką nazwisko 

autora i tytuł. 

Pale czyli zapasy 

W Średniowieczu pojawiły się 

pierwsze księgi, zwane kodeksami, 

z dokładnymi opisami walk zapaśniczych. 

Tego typu podręcznikiem 

jest książka holenderskiego boksera 

i zapaśnika Nicolaesa Pettera Klare 

Onderrichtinge der Voortreffelijcke 

Worstel-Konst, Verhandelende hoemen 

in alle voorvallen van Twist in Handtgemeenschap, 

sich kan hoeden: en alle 

Aengrepen, Borst-stooten, Vuyst-slagen 

& c. versetten (Dokładna instrukcja 

wspaniałej sztuki walki wręcz. Naucza, 

jak bronić się we wszystkich objawach 

przemocy oraz jak przezwyciężyć 

chwyty, pchnięcia, ciosy pięścią, etc.), 

wydana w Amsterdamie w 1674 roku, 

w oficynie Johannesa Janssoniusa 

van Waesberge’a. 


składa się ze strony tytułowej, przedmowy 

i 13 rozdziałów. Przedmowa, drukowana 

większą czcionką, wprowadza 

w tematykę i układ dzieła. Tekst główny 

ułożony został w rozdziały według 

chwytów stosowanych podczas walki 

i zajmuje jedynie 16 stron. Wielkim 

walorem dzieła są ilustracje – 71 miedziorytów 

w wykonaniu holenderskiego 

artysty Romeyna de Hooghe’a, stano-



wiących klarowną ilustrację chwytów 

walki zapaśniczej. Książka oprawiona 

jest w pergamin. 

Sztuka pływania 

W 1982 roku Muzeum Sportu i Turystyki 

zakupiło w Warszawskim Antykwariacie 

Naukowym niezmiernie 

rzadki, choć znany druk – pierwszy 

podręcznik do nauki pływania, autorstwa 

francuskiego uczonego i kustosza 

Biblioteki Królewskiej Melchisedécha 

Thévenot, L’art de nager, demontré 

par figures, avec des avis pour se 

baigner utilement... (Sztuka pływania 

przedstawiona w wizerunkach, z uwagami 

o właściwym używaniu kąpieli). 

W zbiorach znajduje się egzemplarz 

drugiego wydania tego podręcznika 

z 1769 roku, opublikowanego w paryskim 

wydawnictwie Charlesa Moette’a. 

Podręcznik ten powstał na podstawie 

książki angielskiego humanisty 

Everarda Digby’ego De arte natandi 

(O sztuce pływania) z 1587 roku. 

Publikacja ma charakter wykładów, 

ilustrowanych 35 rycinami, które przedstawiają 

postacie kąpiące się i pływające 

różnymi stylami. Są to sylwetki 

kobiece, męskie i dziecięce. Czytelnik 

zachęcany jest do pływania nie tylko 

dla rozrywki, ale przede wszystkim 

dla zdrowia. Autor podkreślił korzyści 

wynikające z umiejętności pływania 

i nurkowania, oraz sugerował, by – 

oprócz nauki indywidualnej – zakładać 

szkoły nauki pływania, prowadzone 

przez doświadczonych pływaków. 

W przedmowie przytoczył m.in. 

przykłady korzyści wynikających z umie- 

jętności pływania i nurkowania. We 

wstępie rozważał „czy pływanie jest 

sztuką i jak należy zachować się przed 

wejściem do wody, żeby się tego nauczyć 

i stosować do prawideł”. Treść 

zasadniczą zawarł w 39 rozdziałach, 

które zostały zilustrowane 35 miedziorytami. 

Książka, o wymiarach 14 x 8 cm, 

liczy 47 stron. Blok książki wydrukowany 

został na papierze czerpanym 

z filigranem. Druk ma częściową paginację 

i żywą paginę. Na oprawie 

ze skóry cielęcej wykonano tłoczenie 

złotem. 

Gimnastyka 

W księgozbiorze bibliotecznym 

MSiT znajduje się podręcznik Johanna 

Christopha Friedricha Gutsa Muthsa, 

uznanego w Niemczech za „ojca 

gimnastyki” – Spiele zur Uebung und 

Erholung des Körpers und Geistes, 

für die Jugend, ihre Erzieher und alle 

Freunde unschuldiger Jugendfreuden 

(Gry dla ćwiczenia i odprężenia ciała 

i ducha dla młodzieży, jej wychowawców 

i wszystkich przyjaciół niewinnych 

uciech młodzieńczych) z 1796 roku. 


liczy 492 strony, na których przedstawione 

zostały opisy gier oraz zabaw 

indywidualnych i zespołowych. Tekst 

podzielony został na dwie części. Jedna 

obejmuje zabawy i gry ruchowe, które 

mają za zadanie pobudzać u dzieci 

spostrzegawczość, rozwijać pamięć 

i koordynację ruchów, druga proponuje 

spokojne ćwiczenia wykonywane w 

pozycji siedzącej. Podręcznik zawiera 

ponadto plany placów do gier i ćwiczeń. 

Na końcu tekstu umieszczony jest 

skorowidz alfabetyczny gier i zabaw 

oraz 4 tablice z ilustracjami. 

Książka wydana została na papierze 

czerpanym i oprawiona w szary 

papier. 

Wędrówki po Europie 

Kolejne dwa starodruki w zasobach 

Biblioteki związane są z podróżami 

księcia Mikołaja Radziwiłła w 2. połowie 

XVI wieku. 

M. Radziwiłł wykazywał zainteresowania 

geograficzne już w młodości, 

spędzanej na wędrówkach po Europie. 

Podczas wojny z Moskwą, za czasów 

Stefana Batorego, został ranny w głowę. 

Ślubował wtedy, że jeśli przeżyje, 

podejmie pielgrzymkę do Ziemi Świętej, 

w czasie której będzie poszukiwał 

śladów Chrystusa. W 1580 roku udał 

się na wyprawę pokutną do Palestyny, 

odwiedzając po drodze wiele krajów. 

Dopłynął statkiem do Syrii, skąd przez 

Damaszek, Galileę i Samarię dotarł 

do Jerozolimy. W drodze powrotnej 

zatrzymał się w Egipcie, a następnie 

przez Włochy wrócił do kraju w 1584 

roku. Jego pamiętnik z pielgrzymki należy 

do najcenniejszych dzieł polskiej 

literatury podróżniczej. 

Po raz pierwszy wydany został w 

Braniewie w 1601 roku, w tłumaczeniu 

łacińskim Tomasza Tretera. Pierwszy 

polski przekład tego dzieła z łaciny, 

dokonany przez Andrzeja Wargockiego, 

opublikowany został w 1607 roku. 

Później, w różnych odstępach czasu, 

pojawiło się kilka innych tłumaczeń. 

Z łaciny pamiętnik przełożono także 

na inne języki europejskie, w tym na 

niemiecki (1603) i egzemplarz tego 

właśnie wydania znajduje się w zbiorach 

Biblioteki. Nosi tytuł Jüngst geschehene 

Hierosolymitanische Reyse 

und Wegfahrt des durchleuchtigen, 

hochgebornen Fürsten ... welche in vier 

Sendschreiben begriffen ... aus polischer 

Sprach in Latein versetzt und zum 

ersten Mal in Druck verfertiget durch 

... Thoman Treterum ... Jetzundt aber 

auss lateinischer Sprach inn Teutsch 

verfasset durch Laurentium a Borkav 

Borkowski (Niedawno odbyta podróż 

Jerozolimska przez jaśnie oświeconego, 

wysoce urodzonego księcia ... 

która w czterech opisach jest zawarta 

... Z języka polskiego, przetłumaczona



została na język łaciński i po raz pierwszy 

wydana drukiem przez... Thomana 

Tretera, ... z języka łacińskiego na 

język niemiecki przetłumaczona przez 

Laurenta Borkav [Borkowskiego]). 

Tytuł polskiego wydania, które również 

znajduje się w zbiorach, brzmi: 

Peregrynacya albo pielgrzymowanie 

do Jeruzalem Ziemie Swiętey Przez ... 

Z przydaniem rożnych, poboznych y 

ciekawych rzeczy, godnych wiedzenia 

opisana. Książka ta pochodzi z 1745 

roku. 

W pierwszej części wspomnień M. Radziwiłł 

wyjaśnił powód, dla którego 

udał się w pielgrzymkę, oraz opisał 

trudności i przeszkody związane z podróżą, 

rozpoczynającą się w Nieświeżu, 

a kończącą na Cyprze. Część druga 

przedstawia trasę z Cypru do Jerozolimy 

oraz zawiera informacje o miejscach, 

w których przebywał Chrystus. 

W części trzeciej autor opisał obyczaje 

i zabytki starożytnego Egiptu. Część 

czwarta poświęcona jest drodze powrotnej 

z Egiptu na Litwę. 

Wydanie niemieckie relacji z podróży 

księcia Radziwiłła, o wymiarach 

24 x 18 cm, liczy 306 stron, wykonane 

zostało na papierze czerpanym, w oprawie 

pergaminowej. Wydanie polskie 

natomiast, w formacie 20 x 16 cm, 

432 strony, na papierze czerpanym, 

w oprawie kartonowej. 

Kolejny interesujący starodruk w 

zbiorach MSiT to podręcznik niemieckiego 

geografa Philippa Clüverii: 

Introductio in universam geographiam, 

tam veterem quam novam, multis locis 

emendata memorabilibus locorum illustrata 

et tabulis geographicis Johannis 

Bunonis... (Wstęp do geografii powszechnej 

dawnej i nowej, w licznych 

miejscach poprawionej, ilustrowanej 

obrazami godnych zapamiętania miejsc 

oraz mapami Johannisa Bunonisa), 

który opublikowany został nakładem 

wydawnictwa Piotra Bertiusa w 1683 

roku. Pierwsze wydanie ukazało się 

w 1624 roku, a ostatnie w 1729 roku 

i tłumaczone było na wiele języków. 

Dzieło to było przez ponad 100 lat 

najważniejszym i powszechnie używanym 

podręcznikiem do nauki geografii 

w szkołach i na uniwersytetach całej 

Europy. 

Rycina na frontispisie przedstawia 

kobietę w długiej szacie, będącą 

zapewne personifikacją Geografii, 

siedzącą przy postumencie z wypisanym 

na nim tytułem dzieła. Kobieta 

podpiera głowę ręką opartą łokciem 

na zamkniętej księdze, obok której 

stoi druga księga, otwarta na karcie 

z naszkicowanym przedstawieniem topografii 

jakichś ziem. W drugiej ręce 

trzyma cyrkiel, odmierzając nim coś 

na rozwiniętej karcie, przy której leży 

złamana kątownica. Wzrok kieruje na 

stojący u jej stóp globus ziemski, na 

którego podstawie widnieje sygnatura 

autora ryciny. Na siedzącą kobietę 

spogląda z góry stojąca z prawej strony 

druga kobieca postać alegoryczna, 

w długiej szacie i nakryciu głowy 

ozdobionym po bokach ptasimi skrzydłami. 

Postać ta prawą ręką przytrzymuje 

opartą o biodro podstawę hermy 

zwieńczonej popiersiem starożytnego 

mędrca, a w drugiej trzyma zwierciadło 

na długim uchwycie, wokół 

którego owinięto taśmę z napisem „verum-falsum”(prawda-fałsz). 

W tle, 

na wysokiej podstawie,umieszczono 

przedstawienie 

ziemskiego globu 

okrytego draperią, 

wokół którego figluje 

grupa puttów 

dmących w fanfary 

i prezentujących 

różne atrybuty. 

Tom, w formacie 

22 x 17 cm, liczy 

412 stron i zawiera 

mapy wielu 

krajów. W rozdziale XXIII, pomiędzy 

stroną 298 i 299 zamieszczona została 

mapa Polski. Na końcu znajduje się 

indeks. 

Helleński ideał piękna 

Ostatnim nabytkiem Biblioteki jest 

11-tomowe dzieło The Iliad of Homer 

i The Odyssey of Homer, wydane 

w Londynie przez Charlsa Rivingtona 

w 1760 roku, w przekładzie angielskim 

autorstwa Alexandra Pope’a (1715- 

-1720). Iliada zawiera się w 6 tomach, 

Odyseja w 5. 

Dzieło Homera, o wymiarach 23 x 17 

cm, wydane zostało na papierze czerpanym 

i zilustrowane licznymi miedziorytami, 

przedstawiającymi m.in. 

portrety autora i tłumacza. Tomy oprawiono 

w twardą oprawę kartonową 

w kolorze jasnobrązowym, ozdobioną 

złotą bordiurą. Grzbiety poszczególnych 

tomów zdobią motywy roślinne 

dekorowane złotem.


173 

O najcenniejszych pozycjach w księgozbiorze 

Biblioteki MSiT informuje 

katalog „Najstarsze książki w zbiorach 

Biblioteki Muzeum Sportu i Turystyki”, 

wydany w kwietniu 2009 roku z okazji 

jubileuszu 50-lecia jej istnienia. 

Słowniczek 

antytetyczny układ – dekoracyjny układ 

figuralny o elementach przeciwstawiających 

się sobie po obu stronach osi 

symetrii 

bordiura – dekorowany pas okalający 

tekst znajdujący się na karcie księgi 

flankować – otaczać czymś z boku albo 

z obu stron 

frontispis – ozdobna karta tytułowa wykonana 

techniką miedziorytniczą 

kartusz – ozdobne obramowanie herbu, 

emblematu, monogramu, napisu lub 

malowidła; przybierał różne kształty – 

owalny, prostokątny, sercowaty 

panoplia – motyw dekoracyjny w postaci 

wiązki krzyżujących się elementów 

uzbrojenia, jak rozmaitego rodzaju 

oręż, zbroje, a także sztandary, proporce, 

itp. 

putto (amorek) – motyw dekoracyjny 

w postaci nagiego dziecka, najczęściej 

chłopca 

rollwerk – ornament oparty na motywie 

taśmy imitującej blachę, o zakończeniach 

lekko podwiniętych lub zwiniętych 

spiralnie, stosowany w obramieniach 

otworów i tablic 

serliana – w architekturze arkada lub okno 

z 3 otworami, z których środkowy jest 

szerszy od pozostałych i zamknięty 

łukiem 


1. Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław- 

Warszawa-Kraków 1971. Ossolineum. 

2. Hanke-Stroińska H.: Starodruki o tematyce 

sportowej w zbiorach Muzeum 

Sportu i Turystyki. „Studia i Materiały 

Muzeum Sportu i Turystyki” 1994, t. 7, 

s. 12-24. 

3. Hądzelek K., Toporowicz K.: Pierwsze 

polskie publikacje z dziedziny wychowania 

fizycznego. „Wychowanie Fizyczne 

i Sport” 1970, nr 4, s. 163-178. 

4. Jeznak H., Mikocka B.: Najstarsze 

książki w zbiorach Biblioteki Muzeum 

Sportu i Turystyki w Warszawie. Katalog. 

Warszawa 2009. Muzeum Sportu 

i Turystyki. 

5. Lipoński W.: Sport, literatura, sztuka. 

Warszawa 1974. Sport i Turystyka. 

6. Lipoński W.: Zapomniani piewcy sportu. 

Antologia. Warszawa 1970. Sport 

i Turystyka. 

7. Na olimpijskiej bieżni i w boju. Przeł. 

i oprac. J. Niemirska-Pliszczyńska. 

Wrocław 1968. Ossolineum. 

8. Rozwój kultury fizycznej w okresie Odrodzenia 

i Oświecenia. Źródła do dziejów 

kultury fizycznej. Wstęp i oprac. W. Ferens, 

R. Wroczyński. Wrocław-Warszawa-Kraków 

1964. Ossolineum. 

9. Rozwój myśli o wychowaniu fizycznym 

w dobie Odrodzenia. Źródła do dziejów 

kultury fizycznej. Wstęp i wybór B. Suchodolski. 

Wrocław-Warszawa-Kraków 

1959. Ossolineum 

10. Schnayder J.: Podróże i turystyka w starożytności. 

Kraków 1947. Księgarnia 

Św. Wojciecha. 

Nowe książki 

Mimo wielu badań wiedza w zakresie fizjologii wysiłku dzieci wciąż jest niekompletna, 

co powoduje frustrację uczonych, a równocześnie stanowi dla nich wyzwanie. 

Fizjologia wysiłków fizycznych dzieci 

Książka jest dziełem amerykańskiego 

profesora pediatrii i kardiologii, 

prezydenta Północnoamerykańskiego 

Towarzystwa Pediatrycznej Medycyny 

Wysiłkowej (North American Society 

for Pediatric Exercise Medicine). Prawie 

40-letnia praca naukowa i zawodowa 

Autora w uniwersytetach i innych szkołach 

wyższych oraz centrach medycznych 

w Massachusetts związana jest 

z różnymi aspektami fizjologii wysiłku 

i medycyny sportowej dzieci i nastolatków. 

Pierwsze wydanie tej ksiązki (Developmental 

Child Physiology) ukazało 

się w 1996 r. 

Dzieło stanowi unikatową w literaturze 

światowej monografię z zakresu 

fizjologii rozwoju biologicznego i fizjologii 

wysiłku fizycznego u dzieci 

i młodzieży w okresie dojrzewania 

płciowego. Dziecko, według Autora, 

to osoba od urodzenia do wystąpienia 

pierwszych objawów pokwitania, od 


tego momentu nazywa ją nastolatkiem 

lub adolescentem. Każdy rozdział rozpoczyna 

się od omówienia procesu rozwoju 

ontogenetycznego danej cechy, narządu, 

układu lub funkcji i dopiero na tym tle 

omawiane są zmiany zachodzące w czasie 

wysiłków fizycznych. Zawarte w niej 

informacje poparte są wynikami bardzo 

licznych badań, przeprowadzanych na 

Rowland T. W. 

Children’s 

Exercise 

Physiology 

Human 

Kinetics 2006, 

wyd. 2.

174 Nowe książki Fizjologia wysiłków fizycznych dzieci 

175 

zwierzętach i u dzieci (powyżej 9-10 

lat, tzn. od wieku, w którym możliwe 

jest wykonywanie testów i badań wysiłkowych. 

głównie u chłopców) umotywowanych 

do wykonywania wysiłków 

fizycznych (nie są to badania populacyjne). 

Ważnym aspektem książki jest 

porównanie reakcji na wysiłek dzieci 

i osób dorosłych. Z porównań tych mogą 

wynikać cenne wskazówki dla trenerów 

i lekarzy medycyny sportowej opiekujących 

się młodymi sportowcami. 

Książka jest „kopalnią” wiedzy. 

Imponujący jest wykaz piśmiennictwa – 

łącznie 1066 pozycji. Duże „nasycenie” 

treści książki danymi z badań powoduje, 

że trudno ją przeczytać w „całości”. 

Jest to książka, do której trzeba sięgać 

wielokrotnie, poszukując odpowiedzi na 

konkretne pytania. Mimo wielu badań, 

jak podkreślił Autor w przedmowie, 

jest w niej więcej pytań niż odpowiedzi, 

gdyż wiedza w zakresie fizjologii 

wysiłku u dzieci jest niekompletna, co 

powoduje frustrację, a równocześnie 

stanowi wyzwanie. 

Książka zawiera wprowadzenie, 13 

rozdziałów, słownik terminów oraz na 

końcu wykaz piśmiennictwa do każdego 

rozdziału. Tekst jest ilustrowany licznymi 

wykresami z badań cytowanych 

autorów, zwykle z własną modyfikacją. 

Przydatne jest umieszczenie, na końcu 

każdego rozdziału, podsumowania oraz 

listy pytań do dyskusji i proponowanych 

kierunków dalszych badań. Trudno 

jest podzielić rozdziały tematycznie, 

na jakieś części, zresztą nie zrobił tego 

również Autor. Dlatego opisując jej treść 

starałam się scharakteryzować główne 

zagadnienia omawiane w kolejnych rozdziałach. 

Ze względu na szeroki zakres 

treści, dokonanie wyboru zagadnień, 

które byłyby najbardziej interesujące dla 

Czytelników, nie było łatwe. 

We wprowadzeniu – Wyzwania dla 

pediatrycznej fizjologii wysiłków fizycznych 

– Autor podkreśla, że dziecko 

nie jest miniaturą człowieka dorosłego. 

Jego organizm podlega ciągłym, 

złożonym, dynamicznym zmianom. 

Tempo tych zmian jest indywidualnie 

zróżnicowane i dzieci w tym samym 

wieku znacznie różnią się pod względem 

biologicznym. Wyzwaniem dla badaczy 

jest poszukiwanie odpowiedzi na następujące 

pytania: Czy trening fizyczny może 

zmodyfikować genetycznie zaprogramowany 

przebieg rozwoju, a zwłaszcza 

dojrzewania? W jakim stopniu zmiany 

czynnościowe (np. VO 2 max) w czasie 

treningu są jego efektem, a w jakim 

naturalnego procesu rozwoju? Jaki jest 

fizjologiczny mechanizm zwiększania się 

wydolności tlenowej u dzieci? Czy we 

wcześnie rozpoczynanym treningu należy 

koncentrować się na uczeniu podstawowych 

umiejętności, strategii trenowania 

i zabawie, zamiast dużych obciążeń, 

związanych z ryzykiem urazów, wczesnego 

wypalenia i rezygnacji z uprawiania 

sportu? Rozważania Autor kończy wyjaśnieniem, 

ważnej dla pediatrycznej 

fizjologii wysiłku, zasady „rozwojowej 

symmorfozy” (developmental symmorphosis). 

Wynika ona z koncepcji Taylora 

i Weibla, która zakłada, że u ssaków, w 

każdym systemie fizjologicznym, pojedynczy 

jego element nie może osiągnąć 

wyższego poziomu funkcjonalnego niż 

system jako całość. A zatem w czasie 

rozwoju ontogenetycznego żaden układ 

nie może rozwijać się szybciej niż cały 

organizm. Przyjęcie tej koncepcji ma 

kluczowe znaczenie dla sportu dzieci 

i wyzwala kolejne pytania stawiane 

przez Autora 

Rozdział pierwszy – Znaczenie rozmiarów 

ciała – składa się z dwóch części. 

W pierwszej Autor, odwołując się do 

badań ptaków, prezentuje matematyczną 

metodę allometrii, która pozwala na 

sprawdzenie, w jakim stopniu cechy 

fizjologiczne są zależne od zmian wielkości 

ciała (jego masy) w okresie rozwoju 

dziecka. Przytacza wyniki wielu badań 

prowadzonych na zwierzętach, dzieciach 

i dorosłych, z których wynika, że rozmiary 

ciała silnie determinują zmienne 

fizjologiczne w spoczynku i w czasie 

wysiłku. W części drugiej przedstawia 

wyniki badań dotyczących odnoszenia 

wskaźników fizjologicznych do wskaźników 

opisujących rozmiary ciała (masa, 

wysokość, powierzchnia ciała, beztłuszczowa 

masa ciała). Rozdział ten może być 

trudny w percepcji dla Czytelników nie 

posiadających wiedzy matematycznej. 

W rozdziale drugim – Wzrastanie 

i wysiłki fizyczne – omówiono: przebieg 

i mechanizm wzrastania dziecka, 

czynniki je determinujące (hormonalne, 

genetyczne i środowiskowe), wyjaśniono 

pojęcie wieku biologicznego, wzrastanie 

układów „znaczących” dla sprawności 

i wydolności fizycznej oraz mechanizm 

wpływu aktywności fizycznej na przebieg 

wzrastania. Zdaniem Autora zrozumienie 

procesu wzrastania dziecka 

stanowi podstawę dla zrozumienia 

fizjologii wysiłków. Mimo wielu badań 

mechanizmy wzrastania nie zostały do 

końca wyjaśnione. Nasza wiedza o wzrastaniu 

człowieka sprzed 20 lat wydaje 

się być obecnie uproszczeniem, a wyniki 

nowych badań ujawniają coraz większą 

złożoność tych procesów. 

Interesująca jest próba wyjaśnienia 

różnic w zdolności do wysiłku u dzieci 

w tym samym wieku kalendarzowym 

i biologicznym, nie różniących się pod 

względem wielkości ciała. Wśród możliwych 

wyjaśnień Autor wymienia: specyficzne 

czynniki wpływające na rozwój 

narządów i tkanek decydujących o zdolności 

wysiłkowej (fitness–related), np. 

czynniki stymulujące rozrost komórek 

mięśnia sercowego; więcej receptorów 

obwodowych dla hormonu wzrostu, powodujących 

większy wzrost serca i mięśni; 

dominacja czynników niezależnych 

od rozmiarów ciała (np. maksymalna 

częstość skurczów serca, kurczliwość 

mięśnia sercowego, stężenie hemoglobiny, 

liczba oddechów). Omawiając wpływ 

wysiłku na wzrastanie zwraca uwagę na 

aspekt negatywny – zwiększenie wydatku 

energetycznego stanowi konkurencję 

dla wzrastania i aspekty pozytywne – 

stymulacja wydzielania hormonu wzrostu 

i innych czynników wzrastania oraz 

działanie („stres”) mechaniczne na układ 

kostny i mięśniowy. Wyniki dotychczasowych 

badań wskazują, ze trening nie 

zaburza procesu wzrastania. Wyjątek 

stanowi zwolnienie wzrastania wysokości 

ciała u intensywnie trenujących 

gimnastyczek, co może być skutkiem 

predyspozycji genetycznych, obciążeń 

treningowych oraz niedożywienia.


177 

Rozdział trzeci – Wpływ na dojrzewanie 

płciowe – zawiera szczegółowy 

opis: 

— zmian morfologicznych i fizjologicznych 

w okresie dojrzewania płciowego 

u chłopców i dziewcząt oraz 

metod ich oceny, które mogą być 

wykorzystane także w samoocenie 

przez nastolatki; 

— wpływu zmian hormonalnych na 

rozwój narządów i funkcji (fitness 

variables), od których zależy zdolność 

do wysiłku (siła mięśniowa, 

wielkość i funkcje serca, erytropoeza, 

termoregulacja itd.) – ciekawe 

są przytoczone wyniki badań wskazujących, 

że u dziewcząt estrogeny, 

mające właściwości oksydacyjne 

i stabilizujące błony międzykomórkowe, 

zapobiegają uszkodzeniom 

mięśni w przypadku bardzo intensywnych 

treningów; 

— wpływu dojrzewania płciowego na 

zmiany wydolności aerobowej i anaerobowej, 

siły oraz zmian w wydzielaniu 

hormonów w czasie intensywnych 

wysiłków i po ich zakończeniu, 

a także związku między treningiem 

a pierwotnym i wtórnym brakiem 

miesiączki u dziewcząt. 

Podsumowując te rozważania Autor 

stwierdza, że trening fizyczny w okresie 

dojrzewania wpływa w większym 

stopniu na funkcje układu hormonalnego 

u dziewcząt niż u chłopców. Efekt tego 

wpływu jest często modyfikowany przez 

czynniki żywieniowe. Największym zagrożeniem 

dla intensywnie i długotrwale 

trenujących dziewcząt jest negatywny 

wpływ często występującego obniżenia 

stężenia estrogenów na rozwój i mi- 

neralizację kości. Stanowi to ryzyko 

rozwoju osteoporozy, gdyż do 18. roku 

życia kształtuje się 80% szczytowej 

masy kości. 

Kolejny, czwarty, rozdział pt. Metaboliczna 

maszyneria poświęcony jest 

podstawowym zagadnieniom fizjologii 

wysiłku w kontekście przemian w rozwoju 

fizycznym: procesom metabolicznym 

w mięśniach, zmianom z wiekiem 

w metabolizmie tlenowym, wpływowi 

treningu na metabolizm u dzieci. Analizując 

wyniki badań, które znacznie 

rzadziej dotyczą dzieci niż dorosłych, 

Autor wymienia argumenty, wspierające 

koncepcję Bar-Ora, z 1983 r., że metabolizm 

organizmu dzieci i dorosłych 

uprawiających sport jest podobny (dzieci 

są metabolic nonspecialist). Skłania się 

jednak ku stwierdzeniu, że u dzieci, wraz 

z wiekiem, nasila się glikoliza anaerobowa, 

a zmniejsza się metabolizm tlenowy. 

Zmiany te dokonują się stopniowo (podobnie 

jak u ssaków) już przed okresem 

pokwitania i nie są związane ze zmianami 

hormonalnymi w tym okresie. Dla 

sprawdzenia, w jaki sposób te zmiany 

wpływają na rozwój wydolności tlenowej 

i beztlenowej oraz próg beztlenowy, 

niezbędne jest poszukiwanie nowych, 

nieinwazyjnych technik badania. 

W rozdziale piątym – Wydolność tlenowa 

– przedstawiono zmiany VO 2 max 

w procesie rozwoju dziecka, czynniki, 

które wpływają na powstawanie różnic 

płciowych i międzyosobniczych VO 2 max 

oraz związek między tym wskaźnikiem 

wydolności fizycznej a wytrzymałością 

i poziomem aktywności fizycznej. Na 

podstawie analizy obszernego piśmiennictwa 

Autor stwierdza, że: 

— Zmiany VO 2 max w ontogenezie są 

determinowane zwiększaniem się 

rozmiarów mięśni szkieletowych oraz 

sprawności funkcjonalnej enzymów 

warunkujących wydolność aerobową. 

Towarzyszą im zmiany wielkości 

serca, którego zadaniem jest dostarczenie 

tlenu do pracujących mięśni. 

Z kardiologicznego punktu widzenia 

wydolność fizyczna aerobowa może 

być określona przez zmienne, które 

wpływają na rozmiary komór serca 

w czasie rozkurczu: objętość krwi, 

częstość skurczów serca oraz wpływ 

hormonów na serce. 

— Różnice wydolności fizycznej zależne 

od płci są niewielkie, jeśli uwzględni 

się wielkość i skład ciała; nasuwa się 

wątpliwość, czy „pozostałe” różnice 

(ok. 5%) są uwarunkowane czynnikami 

biologicznymi. 

— Zmiany wytrzymałości w procesie 

rozwoju dokonują się niezależnie 

od zmian VO 2 max. Wzrost wytrzymałości 

jest raczej efektem poprawy 

ekonomiki wysiłków submaksymalnych. 

— Poziom aktywności fizycznej u dzieci, 

w odróżnieniu od dorosłych, nie 

jest dobrym predyktorem VO 2 max; 

wydaje się, że zwiększenie aktywności 

fizycznej w stosunku do poziomu 

z „codziennego życia” nie wpływa 

w istotny sposób na maksymalne 

pochłanianie tlenu. 

Rozdział szósty – Reakcja układu 

sercowo-naczyniowego na wysiłek – 

zawiera informacje dotyczące zmian 

anatomicznych i fizjologicznych w sercu 

zachodzących w procesie rozwoju dziecka; 

reakcji tego układu (serca, naczyń 

obwodowych, funkcji mięśni – „pompy 

mięśniowej”) na wysiłki dynamiczne 

i statyczne o różnej intensywności 

i czasie trwania oraz sposobów pomiaru 

tych zmian; dynamiki powysiłkowych 

zmian w czynności serca. Na podstawie 

przeglądu obszernego piśmiennictwa 

Autor dochodzi do wniosku, że rodzaj 

i wielkość (względna, proporcjonalna 

do rozmiarów ciała) zmian czynności 

układu krążenia w czasie wysiłków dynamicznych 

(ogólnych) i izometrycznych 

u dzieci i dorosłych są podobne. Może 

wskazywać to, że adaptacja układu krążenia 

do wysiłków nie jest związana 

z procesami dojrzewania. Czynnikami 

determinującymi zmiany wysiłkowe 

w tym układzie są u dzieci i dorosłych 

głównie zmiany obwodowe – rozszerzenie 

tętniczek oraz funkcja mięśni jako 

pompy (głównie zmiany dynamiki przepływu 

żylno-tętniczego w mięśniach). 

U dzieci w spoczynku kurczliwość mięśnia 

sercowego oraz pochłanianie tlenu 

przez ten mięsień nie są zależne od 

wieku i zaawansowania w dojrzewaniu. 

W czasie wysiłków maksymalnych, wraz 

z wiekiem, zwiększa się pochłanianie 

tlenu przez mięsień sercowy jako efekt 

wzrostu ciśnienia skurczowego krwi. 

Badania dotyczące genetycznego uwarunkowania 

wielkości serca wykazały 

niewielki wpływ czynników genetycznych 

na rozmiary lewej komory. Wyniki 

badań są jednak niespójne. 

W kolejnym rozdziale (siódmym) 

– Reakcja wentylacyjna (układu oddechowego) 

– opisano zmiany w wentylacji 

minutowej (objętości oddechowej 

i częstości oddechów) w spoczynku 

i w czasie różnych wysiłków w procesie


179 

rozwoju dziecka, mechanizmy kontrolujące 

wentylację u dzieci i dorosłych 

oraz zmiany w wentylacji w czasie 

równowagi czynnościowej (steady-load 

exercise) w przedłużonym wysiłku 

o umiarkowanej intensywności. Wyniki 

badań wskazują, że charakter wentylacyjnej 

reakcji na wysiłek u dzieci 

i dorosłych jest podobny. Istnieją pewne 

różnice w kinetyce oddychania u dzieci 

w okresie przedpokwitaniowym, których 

mechanizmy nie są do końca jasne. 

Dzieci mają w czasie wysiłku tendencję 

do hyperwentylacji oraz oddychają 

szybciej niż dorośli (mają mniejsze płuca). 

W czasie wysiłków maksymalnych, 

podobnie jak u dorosłych, utrzymuje 

się u dzieci „normalne” wysycenie tlenem 

krwi tętniczej. Nie ma danych, czy 

u młodocianych sportowców, w sportach 

wytrzymałościowych występuje obserwowana 

u dorosłych hipoksemia, która 

może negatywnie wpływać na poziom 

wydolności aerobowej. 

Rozdział zatytułowany Zapotrzebowanie 

na energię w wysiłkach związanych 

z lokomocją poświęcony jest trzem 

zagadnieniom: wydatkowaniu energii 

w wysiłkach związanych z lokomocją 

i jego zmianom z wiekiem; mechanizmom 

wyjaśniającym zależną od wieku 

ekonomię wysiłków fizycznych, związanych 

z przenoszeniem własnego ciała; 

wpływem płci, wydolności fizycznej 

i szybkości biegu na ekonomię wysiłku. 

Ekonomia wysiłku została zdefiniowana 

jako suma energii wydatkowanej na kg 

masy ciała w czasie wysiłku na bieżni. 

Masa ciała jest w tym przypadku obciążeniem. 

Autor przytacza tu wyniki wielu 

badań na zwierzętach i porównuje wyni- 

ki badań dorosłych i dzieci. Podejmuje 

próbę weryfikacji hipotezy, że koszt 

metaboliczny biegu jest determinowany 

raczej przez potencjał (force) mięśni niż 

wielkość obciążenia. 

Wywody Autora są bardzo skomplikowane 

i dla ich zrozumienia niezbędna 

jest wiedza z zakresu biomechaniki. 

Wydatkowanie energii w czasie biegu 

i marszu u dzieci jest większe niż u dorosłych. 

Ekonomia wysiłku poprawia się 

systematycznie wraz z wiekiem i jest 

wyraźnie większa podczas wysiłków 

submaksymalnych. Autor uważa jednak, 

że różnice w ekonomii biegu u dzieci 

i dorosłych mogą zależeć od metodyki 

badania na bieżni elektrycznej. Jeśli 

szybkość biegu na bieżni jest dostosowana 

do rozmiarów ciała, różnice 

te znikają. Sugeruje, aby w badaniach 

biochemicznych i fizjologicznych zmian 

w czasie biegu u dzieci dostosowywać 

szybkość bieżni do wielkości ciała. 

W rozdziale dziewiątym – Wysiłki 

krótkotrwałe i wydolność anaerobowa 

– przedstawiono podstawowe informacje 

dotyczące wydolności anaerobowej, 

zmiany jej wskaźników w okresie 

rozwoju dziecka oraz związki między 

wynikami testów laboratoryjnych 

a zdolnością do wykonywania wysiłków 

krótkotrwałych (sprintów) w „terenie”. 

Autor podkreśla, że badań dotyczących 

tych aspektów, zwłaszcza u dzieci, jest 

niewiele. Badacze koncentrują się raczej 

na wydolności aerobowej, którą łatwiej 

mierzyć i jest ona skorelowana ze 

zdrowiem. Tymczasem dzieci preferują 

w codziennym życiu wysiłki krótkotrwałe, 

a efektów zdrowotnych upatruje 

się w aktywności fizycznej o umiarko- 

wanej intensywności, a nie w wysokim 

poziomie wydolności fizycznej. Przydatne 

byłoby zatem poznanie i zrozumienie 

roli wysiłków krótkotrwałych 

w profilaktyce chorób. 

Wyniki dotychczasowych badań nie 

dają pełnych informacji o zależności 

między wskaźnikami charakteryzującymi 

wydolność anaerobową, mierzonymi w 

warunkach laboratoryjnych oraz wynikami 

osiąganymi w wysiłkach krótkotrwałych. 

Nie ma też danych, jak zależność ta 

zmienia się w miarę wzrastania dziecka, 

a zwłaszcza jak zmieniają się poszczególne 

komponenty wydolności anaerobowej 

(np. aktywność glikolizy, wytwarzanie 

mleczanów, funkcje enzymów). 

Autor sugeruje, ze termin „wydolność 

anaerobowa” u dzieci ma inne znaczenie 

niż u dorosłych i przychyla się do propozycji 

Sargeanta, aby używać terminu 

„zdolność do wysiłków krótkotrwałych” 

(short-duration exercise performance) 

albo „krótkotrwałe wyzwolenie mocy” 

(short-term power output). 

Siła mięśniowa to tytuł kolejnego 

rozdziału. Zaprezentowano w nim wyniki 

badań dotyczących rozwoju siły 

mięśniowej w dzieciństwie, czynników 

ilościowych i jakościowych wpływających 

na zwiększanie siły mięśniowej 

w procesie wzrastania oraz uszkodzeń 

mięśni pod wpływem wysiłku fizycznego. 

Wskazują one, że zdolność do 

wysiłków izometrycznych (statycznych) 

i izokinetycznych (dynamicznych) z wiekiem 

zwiększa się i jest to efektem 

zwiększania masy mięśniowej. Wzrost 

ten w okresie przedpokwitaniowym 

polega na powiększaniu się (hipertrofii) 

włókien mięśniowych, bez zwiększenia 

ich liczby, głównie pod wpływem hormonu 

wzrostu i jest podobny u chłopców 

i dziewcząt. W okresie pokwitania, 

w wyniku gwałtownego wydzielania 

testosteronu, wzrasta wielkość włókien 

mięśniowych i siła mięśniowa u chłopców, 

co warunkuje różnice płciowe 

w tym zakresie. Wydaje się, że ta ilościowa 

koncepcja zmian siły mięśniowej 

nie jest wystarczająca. Dane empiryczne 

z badań nad wpływem treningu siłowego/oporowego 

(resistence training), 

świadczą, że znacznemu zwiększeniu 

siły mięśniowej nie towarzyszyła hipertrofia 

mięśni. Wskazuje to na możliwość 

zmian jakościowych w mięśniach pod 

wpływem treningu u dzieci i że mogą 

być one związane z mechanizmami nerwowymi 

kontrolującymi czynność mięśni. 

Można także brać pod uwagę zmiany 

w architekturze mięśni lub mechanizmie 

skurczu mięśni. 

Intensywne ćwiczenia mogą powodować 

mikroskopijne uszkodzenia 

mięśni, z przerwaniem włókien mięśniowych 

i zmianami zapalnymi komórek. 

Towarzyszy temu zwiększenie 

we krwi stężenia enzymu kinazy 

kreatyniny i innych biochemicznych 

markerów. Wyniki badań sugerują, że 

u dzieci uszkodzenie mięśni występuje 

rzadziej niż u dorosłych. Przyczyny 

tego zjawiska są złożone i nie w pełni 

wyjaśnione. Dzieci mają inne niż dorośli 

formy kinazy kreatyniny. W czasie 

wysiłków, u dorosłych, z powodu ich 

większej masy ciała, nacisk na mięśnie 

w czasie skurczu jest większy, co powoduje 

większe uszkodzenie włókien 

mięśniowych i większe stężenie kinazy 

kreatyniny we krwi.


181 

Opis – Reakcji na trening fizyczny 

u dzieci – jest przedmiotem rozdziału 

dziesiątego. Otwiera go motto 

T. Bompy (2000): „wielkim błędem 

jest poddawanie dzieci treningowi zaprogramowanemu 

dla dorosłych. Poza 

wszystkim innym dzieci nie są małymi 

dorosłymi”. Autor charakteryzuje zmiany 

fizjologiczne w organizmie dziecka 

w czasie treningu aerobowego, treningu 

siłowego oraz możliwości zwiększenia 

zdolności do wysiłków krótkotrwałych 

(sprintów). Jest to rozdział, który szczególnie 

może zainteresować trenerów. 

Podsumowując przegląd wyników badań 

prezentowanych w tym rozdziale, 

Autor stwierdza, że: 

— w treningu wytrzymałościowym 

wzrost VO 2 max jest, w stosunku do 

stanu przed rozpoczęciem treningu, 

o 1/3 mniejszy u dzieci niż u dorosłych; 

różnice te mogą wynikać 

z metodyki badania VO 2 max, ale 

także mogą być uwarunkowane biologicznie 

(różnice w objętości krwi, 

zdolności aerobowej komórek); 

— w treningu siłowym względny (zależny 

od rozmiarów ciała) przyrost 

siły u dorosłych i dzieci jest podobny; 

przed okresem pokwitania 

zwiększenie siły mięśniowej jest 

efektem neurologicznej adaptacji 

do wysiłków (a nie przyrostu masy 

mięśniowej), ale nie jest jasne, jakie 

zmiany zachodzą w procesie tej adaptacji; 

podobne zmiany, niezależne 

od wzrostu masy mięśni, obserwuje 

się we wczesnej fazie treningu siłowego 

u dorosłych i można przypuszczać, 

że są one efektem usprawnie- 

nia nerwowej koordynacji czynności 

mięsni szkieletowych; 

— zdolność do wykonywania wysiłków 

krótkotrwałych u dzieci i dorosłych 

zależy od metabolizmu anaerobowego; 

na podstawie wyników testu 

Wingate na cykloergometrze mierzącego 

wydolność anaerobową można 

wykazać zmiany w maksymalnej 

mocy anaerobowej u dzieci trenujących 

biegi krótkie, ale nie jest znany 

mechanizm tych zmian, nie ma też 

podstaw do stwierdzenia, czy dzieci 

mają większą niż dorośli zdolność 

do zwiększenia wydolności anaerobowej. 

Rozdział dwunasty – Termoregulacja 

– zawiera: opis odrębności termoregulacji 

wysiłkowej u dzieci, czynników odpowiedzialnych 

za złą tolerancje wysiłków 

w wysokiej temperaturze otoczenia 

oraz zmiany równowagi w gospodarce 

wodnej w czasie wysiłków w wysokiej 

temperaturze. Wyniki prezentowanych tu 

badań (57 pozycji) wskazują na odrębności 

procesów termoregulacji u dzieci 

i dorosłych. W czasie wysiłków organizm 

dzieci wytwarza więcej ciepła 

(w przeliczeniu na masę ciała), lecz dzięki 

względnie większej powierzchni ciała 

łatwiej go oddaje. Mniejsza potliwość 

u dzieci (zwłaszcza u chłopców) zmniejsza 

oddawanie ciepła tą drogą. Z tego 

powodu dzieci, zwłaszcza przed okresem 

pokwitania, wcześnie odczuwają zmęczenie 

w czasie wysiłków w wysokiej 

temperaturze otoczenia. Równocześnie 

z powodu mniejszej potliwości są mniej 

zagrożone odwodnieniem. Wyniki badań 

i obserwacje praktyków wskazują, że 

ogólnie dzieci gorzej tolerują wysiłki 

w wysokiej temperaturze, szybciej 

odczuwają zmęczenie. Nie ma jednak 

wystarczających dowodów, że w czasie 

wysiłków fizycznych u dzieci, w porównaniu 

z dorosłymi, bardziej wzrasta 

temperatura rektalna, zmienia się poziom 

odwodnienia i czynność układu 

krążenia. 

Ostatni, trzynasty rozdział – Ośrodkowy 

układ nerwowy a wydolność 

fizyczna – omawia zagadnienia, które 

są rzadko przedmiotem rozważań w 

podręcznikach fizjologii wysiłku. Na 

wstępie Autor podkreśla, że niedoceniana 

jest rola ośrodkowego układu nerwowego 

(o.u.n.), jako głównego układu 

determinującego fizjologiczną reakcję na 

wysiłek i poziom wydolności fizycznej. 

Sygnały z tego układu decydują o skurczu 

konkretnej grupy mięśni, sile tego 

skurczu, funkcji pompy mięśniowej, 

częstości skurczów serca, temperaturze 

wewnętrznej ciała, poczuciu zmęczenia, 

motywacji do wysiłków maksymalnych 

i tolerancji długotrwałego wysiłku itd. 

Należy przyjąć, że o.u.n. odgrywa integrującą 

rolę w fizjologicznej reakcji na 

wysiłek i Autor nazywa go „zarządcą” 

(governor). Jedną z przyczyn braku 

danych o funkcjach integrujących o.u.n. 

są trudności w mierzeniu tych funkcji w 

sposób nieinwazyjny. Z punktu widzenia 

pediatrycznej fizjologii wysiłku istnieje 

wiele pytań, na które nie ma obecnie 

pełnej odpowiedzi. W podsumowaniu 

wyników nielicznych badań Autor zwraca 

uwagę, że: 

— percepcja zmęczenia przez mózg jest 

ważnym czynnikiem ograniczającym 

fizjologiczną zdolność do wysiłku; 

pełniąc rolę „zarządcy” mózg chroni 

przed nadmiernym wysiłkiem, który 

może powodować uszkodzenia mięśni, 

niedokrwienie mięśnia sercowego 

itd.; 

— nie jest znany wpływ o.u.n. na rozwój 

siły mięśniowej, VO 2 max oraz zdolność 

dzieci do wysiłków w wysokiej 

temperaturze otoczenia; 

— wyniki badań dotyczących postrzegania 

wysiłku jako stresu przez dzieci 

i dorosłych są sprzeczne; wynikać 

to może stąd, że skala Borga (15- 

-punktowa), używana do mierzenia 

odczuwania zmęczenia i stresu 

w czasie wysiłku (RPE – ratings 

of perceived exertion), wymagałaby 

dostosowania do badań dzieci; 

— w czasie wysiłków większa jest 

u dzieci niż u dorosłych aktywność 

układu nerwowego sympatycznego, 

a mniejsza parasympatycznego; dla 

określenia wielkości i znaczenia 

tych różnic potrzebne są dalsze 

badania; 

— istnieją dane wskazujące, że o.u.n. 

jest wewnętrznym ośrodkiem wpływającym 

na poziom aktywności 

fizycznej, szczególnie u dzieci; 

jego kontrolna rola, polegająca na 

utrzymywaniu homeostazy, może 

ulec zakłóceniu u osób z przewlekłą 

nierównowagą w bilansie energetycznym, 

np. w otyłości. Poznanie, 

w jaki sposób można modyfikować 

wpływ o.u.n. na spontaniczną aktywność 

ruchową miałoby znaczenie 

w zapobieganiu i leczeniu otyłości 

u dzieci.

182 Nowe książki 

183 

Książkę Thomasa W. Rowlanda 

pt. „Fizjologia wysiłków fizycznych u 

dzieci” należy polecić Czytelnikom z co 

najmniej trzech powodów: 

1. Jest źródłem bogatej wiedzy o rozwoju 

biologicznym (morfologicznym 

i funkcjonalnym) człowieka 

w pierwszych dwóch dekadach życia. 

Rozwój ten opisywany jest głównie 

przez antropologów i lekarzy. Opis 

tego rozwoju przez fizjologa ujawnia 

nowe jego aspekty. Autor uświadamia 

Czytelnikom ogromną złożoność procesów 

wrastania i dojrzewania oraz 

obszary naszej niewiedzy w zakresie 

mechanizmów tych procesów i wpływu 

czynników zewnętrznych, w tym 

aktywności fizycznej. 

2. Dla opisania odrębności w reakcji 

dzieci na różne wysiłki fizyczne, 

w kontekście zmian rozwojowych, 

Autor zgromadził wyniki ogromnej 

liczby badań rozproszone w różnych 

czasopismach i książkach. Jest to 

zasób, z którego mogą skorzystać 

badacze i praktycy. Wprowadzenie 

do książki otwiera cytat. „Tylko 

Bóg wie. Tylko Bóg ma swój 

plan. Informacje są niedostępne 

dla śmiertelnika” (P. Simon). Autor 

nieustannie podkreśla, jak powierzchowna, 

uproszczona i niepełna jest 

nasza wiedza w zakresie rozwoju 

i fizjologii wysiłków fizycznych. 

Równocześnie stawia niezliczone 

pytania, które mogą być inspiracją 

dla badaczy. 

3. Książka stanowi dzieło uporządkowane 

i jest napisana w sposób precyzyjny. 

Jest to znakomity wzorzec 

dla monografii naukowych. 

Thomas W. Rowland adresował 

swoje dzieło do szerokiego grona odbiorców: 

studentów, lekarzy, edukatorów 

fizycznych, specjalistów zdrowia 

publicznego, fizjologów oraz administratorów 

sportu. Informacje zawarte 

w książce są szczególnie przydatne 

dla trenerów, do nich Autor kieruje 

wielokrotnie powtarzaną myśl, że 

dziecko nie jest miniaturą człowieka 

dorosłego („małym dorosłym”) 

i że trening zaprogramowany dla 

dorosłych nie jest odpowiedni dla 

dzieci. W piśmiennictwie polskim nie 

ma dzieła porównywalnego z prezentowaną 

książką, i należy więc rozważyć 

możliwość jej przetłumaczenia na język 

polski i udostępnienia szerokiemu 

gronu Czytelników. 

Barbara Woynarowska 

Pro F e s o r BAr B A r A woy n A r o w s k A – 

ZAk ł A d Bio M e d y c Z n y c h i Psy c h o l o - 

g i c Z n y c h Po d s t Aw edu k A c j i wyd Z i A ł u 

Ped A g o g i c Z n e g o uni w e r s y t e t u wAr - 

s Z Aw s k i e g o. 

Profesor Stuart McGill z Uniwersytetu 

Waterloo w Ontario (Kanada) to 

znany wykładowca i ekspert w dziedzinie 

funkcji i mechaniki kręgosłupa, Autor 

wielu publikacji. Szczególnym przedmiotem 

jego badań jest dolny odcinek 

kręgosłupa, patomechanizm powstawania 

uszkodzeń urazowych i schorzeń przewlekłych 

w jego obrębie, opracowywanie 

metod skutecznego im zapobiegania oraz 

rehabilitacja. 

Jedną z przewodnich myśli omawianej 

pozycji jest zapobieżenie utrwalaniu 

się stereotypów dotyczących schorzeń 

dolnego odcinka kręgosłupa za pomocą 

przekonywujących dowodów naukowych. 

Trudno jednoznacznie stwierdzić, 

czy książkę tę należy traktować jako podręcznik. 

Trudno bowiem zdecydowanie 

wskazać, kto jest jej głównym odbiorcą. 

Niejako z założenia jest kierowana do 

lekarzy, i to kilku specjalności (ortopedzi, 

specjaliści medycyny sportowej, specjaliści 

rehabilitacji medycznej, neurolodzy), 

wydaje się jednak, że zarówno fizjoterapeuci, 

rehabilitanci, chiropraktycy, jak 


Sposoby zapobiegania urazom 

dolnego odcinka kręgosłupa 

oraz metody rehabilitacji 

„Żadne leczenie nie będzie efektywne 

bez właściwie zdiagnozowanej przyczyny”. 

Stuart McGill 

i wszyscy inni stykający się z problematyką 

schorzeń dolnego odcinka kręgosłupa 

(DOK), a więc trenerzy, nauczyciele wychowania 

fizycznego, a także sportowcy, 

mogą z pożytkiem po tę książkę sięgnąć. 

Jej osobnym walorem jest to, że została 

napisana przystępnym językiem i w formie 

łatwo przyswajalnej przez każdego, 

nawet mało zorientowanego w temacie. 

Zasadniczą intencją Autora, wyłożoną 

we wprowadzeniu, było stworzenie 

Stuart McGill 

Low back 

disorders: 

evidence-based 

prevention and 

rehabilitation 

Human 

Kinetics 2007

184 Nowe książki Sposoby zapobiegania urazom dolnego odcinka kręgosłupa oraz metody... 

185 

optymalnego systemu (sposobów) zapobiegania 

urazom dolnego odcinka 

kręgosłupa oraz metod jego rehabilitacji 

opartych na naukowych podstawach. 

Książka jest podzielona na trzy duże 

części. Pierwsza część – „Podstawy 

naukowe” (Scientific Foundation), wprowadza 

w problematykę schorzeń dolnego 

odcinka kręgosłupa. Zaczyna się 

od przedstawienia zagadnień prawnych 

i rozwiązań instytucjonalnych, mogących 

zwiększać ryzyko wystąpienia dolegliwości 

kręgosłupa, jak również przepisów 

i zasad ułatwiających lub utrudniających 

ich leczenie. Następnie Autor przedstawia 

zagadnienia dotyczące anatomii 

czynnościowej kręgosłupa, głównie jego 

dolnego odcinka. Objaśnia, jak kręgosłup 

pracuje w warunkach prawidłowych, oraz 

co się dzieje w razie wystąpienia urazu 

czy dolegliwości przewlekłych, zarówno 

w odniesieniu do pojedynczych struktur, 

jak i całego mechanizmu odpowiedzialnego 

za stabilizację i funkcję kręgosłupa 

lędźwiowo-krzyżowego. Autor udziela 

także odpowiedzi/wyjaśnień na często 

zadawane pytania dotyczące problematyki 

dolnego odcinka kręgosłupa. Odnosi się 

również do wielu powszechnie funkcjonujących 

mitów, z którymi ostro polemizuje. 

Przykładem może być często 

głoszone twierdzenie, że w 85% nie jest 

znana etiologia dolegliwości kręgosłupa. 

Autor podważa to twierdzenie i przedstawia 

dowody świadczące o tym, że 

w zdecydowanej większości przypadków 

tę przyczynę da się określić. 

W kolejnych podrozdziałach przestawione 

są szczegółowe informacje 

dotyczące obciążeń, jakim podlega 

kręgosłup, mechanizmów aktywności 

i funkcji mięśni DOK oraz sposobów 

oceny stabilności kręgosłupa. Dzięki tym 

informacjom, według założeń Autora, 

podejmowanie decyzji o wyborze metody 

zapobiegania schorzeniom i urazom 

DOK, czy ich rehabilitowania ma być 

łatwiejsze i skuteczniejsze. Cennym uzupełnieniem 

jest, przedstawiona w jednym 

z podrozdziałów, epidemiologia urazów 

i schorzeń DOK. 

Reasumując, pierwsza część książki 

stanowi podstawę, także naukową, ułatwiającą 

zrozumienie i wykorzystanie 

informacji zawartych w pozostałych 

dwóch częściach. 

Kolejna część – Zapobieganie urazom 

(Injury Prevention), poświęcona jest 

zagadnieniom osobniczych skłonności 

do występowania dolegliwości DOK 

i możliwym wpływom środowiska pracy 

i codziennego życia. Składa się z 4 podrozdziałów. 

Autor omawia najpierw 

sposoby i możliwości oceny ryzyka wystąpienia 

urazów i schorzeń DOK, a następnie 

przedstawia metody zmniejszenia 

prawdopodobieństwa ich wystąpienia, 

zarówno w pracy, jak i w sporcie. Wiele 

miejsca poświęcono ergonomii czy to 

w pracy, czy w życiu codziennym. Część 

zamykają uwagi dotyczące stosowania 

pasów lędźwiowych. 

Trzecia, ostatnia część – Rehabilitacja 

dolnego odcinka kręgosłupa 

(Low Back Rehabilitation), podobnie 

jak druga, składa się z 4 podrozdziałów. 

Przedstawione są w nich zagadnienia 

dotyczące rehabilitacji i ćwiczeń DOK. 

W sposób bardzo szczegółowy Autor 

opisuje sposoby badania klinicznego, 

motorycznego oraz ogólnej oceny spraw- 

ności odcinka lędźwiowo-krzyżowego 

kręgosłupa. Przedstawia również metody 

kompleksowej oceny funkcji i wydolności 

poszczególnych segmentów DOK. Ciekawym 

i bardzo wartościowym uzupełnieniem 

jest tu między innymi omówienie 

diagnostyki różnicowej z dolegliwościami 

ze strony stawu biodrowego. W rozdziale 

tym Autor zamieścił również dokładne 

opisy ćwiczeń do wykonywania indywidualnego 

lub z pomocą rehabilitanta. 

Zebrane są one następnie w całościowe 

programy, przeznaczone dla pracowników 

umysłowych, osób pracujących fizycznie 

i sportowców. 

* 

Książka Stuarta McGila „Low back 

disorders” z całą pewnością jest godna 

polecenia. Niejednokrotnie bezkompromisowość 

sądów i przekorność Autora 

mogą budzić kontrowersje, co zresztą 

było prawdopodobnie zamierzone, ale 

nie umniejsza to jej wartości. Raz jeszcze 

warto podkreślić, że język, jakim 

jest napisana, powoduje, że może z powodzeniem 

być wykorzystana nawet 

przez zwykłych ludzi, borykających się 

z problemami kręgosłupa lędźwiowokrzyżowego. 

W książce spotykamy liczne „złote 

myśli” Autora. Oto jedna z nich: „Żadne 

leczenie nie będzie efektywne bez 

właściwie zdiagnozowanej przyczyny”. 

Z całą pewnością dotyczy to schorzeń 

DOK, gdzie właściwa diagnoza musi 

stanowić punkt wyjścia do rozpoczęcia 

leczenia, w tym rehabilitacji. Źle przeprowadzona 

lub błędnie zastosowana 

rehabilitacja może wyrządzić szkodę 

choremu, a nawet spowodować pogorszenie 

dolegliwości. 

Książka Stuarta McGila jest przemyślana 

i dobrze skonstruowana. W lepszym 

zrozumieniu i łatwiejszym przyswajaniu 

tekstu, obok wymienionego 

już prostego języka, pomagają liczne 

fotografie, ryciny, tabele i wykresy. 

Można zapewnić, że czytający „Low 

back disorders” lepiej pozna anatomię 

i zrozumie mechanikę kręgosłupa, sposoby 

oceny i analizy funkcji kręgosłupa 

chorego oraz dowie się, jak odpowiednio 

dobierać ćwiczenia poprawiające 

stabilizację kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego 

i dzięki temu zmniejszać ryzyko 

wystąpienia urazów i schorzeń tego 

odcinka kręgosłupa. 

Wojciech Widuchowski 

dr n. M e d .wo j c i e c h wi d u c h o w s k i j e s t 

s P e c j A l i s t ą w d Z i e d Z i n i e o r t o P e d i i i t r A u- 

M At o l o g i i n A r Z ą d u r u c h u, d o d At k o w o sPec 

j A l i Z u j ą c y M się w M e d y c y n i e s P o r t o w e j. 

Pr A c u j e w wo j e w ó d Z k i M sZ P i tA l u ch i r u r- 

g i i ur A Z o w e j w Pi e k A r A c h śl ą s k i c h o r A Z 

w oś r o d k u Me d y c y n y sP o rt o w e j w kAt o - 

w i c A c h. cZ ł o n e k Po l s k i e g o to wA r Z y s t wA 

ort o P e d y c Z n e g o i trA u M At o l o g i c Z n e g o, 

Po l s k i e g o to wA r Z y s t wA Me d y c y n y sP o rt 

o w e j , Mi ę d Z y n A r o d o w e g o to wA r Z y s t wA 

lec Z e n i A usZ k o d Z e ń chr Z ą s t k i (icrs), 

c Z ł o n e k k o M i s j i l e k A r s k i e j Mię d Z y n Ar 

o d o w e j Fed e r A c j i siAt k ó w k i (FiVB). 

Aut o r l i c Z n y c h P u B l i k A c j i k r A j o w y c h 

i Z A g r A n i c Z n y c h.

186 Clinics in Sports Medicine 

187 

Przegląd czasopism 

„Clinics in Sports Medicine” (Kliniczna Medycyna Sportowa) jest 

czasopismem specjalistycznym, którego eksperckie publikacje wyrażają 

bieżący stan wiedzy w szerokim spektrum medycyny sportowej 

(diagnostyki i leczenia sportowców). Czasopismo ukazuje się 

od 2000 roku. Jego wydawcą jest firma Elsevier. Konsultantem 

wydawniczym – dr Mark D. Miller. 

Rocznik składa się z czterech numerów, każdy numer jest poświęcony 

odrębnemu tematowi. Poniższe notki pochodzą z woluminu 

28, nr 1, s. 1-183, styczeń 2009 r. Nosi on tytuł Future trends 

in sports medicine (Przyszłe trendy w medycynie sportowej), 

redaktorem prowadzącym był dr Scott A. Rodeo. 

Quintero A. J., Wright V. J., Fu F. H., Huard J.: Stem Cells for the Treatment of 

Skeletal Muscle Injury. Komórki macierzyste w leczeniu obrażeń mięśni szkieletowych. 

„Clinics in Sports Medicine” 2009, 28, 1, s. 1-11. 

Powszechnie występujące obrażenia mięśni szkieletowych stanowią od 35 do 55% wszystkich 

urazów związanych z uprawianiem sportu. Dotyczą one wszystkich grup mięśniowoszkieletowych 

i powodują zwłóknienia, które mogą prowadzić do tworzenia bolesnych 

przykurczy, zwiększając ryzyko nawrotowych uszkodzeń i ograniczając zdolność do poziomu 

sprawności ich funkcji sprzed urazu. Skuteczna terapia tego rodzaju obrażeń musi uwzględniać 

patofizjologiczne warunki określonych grup mięśni szkieletowych. Autorzy dyskutują nad 

bezpośrednim zastosowaniem komórek macierzystych, pochodzących z mięśni oraz populacji 

innych kluczowych komórek, jak również użyciem klinicznie stosowanych modulatorów, które 

mogą nasilić miejscowe dostarczenie komórek macierzystych do uszkodzonych obszarów 

poprzez promocje powstawania naczyń krwionośnych (angiogenezy). 

Gullotta L. V., Rodeo S. A.: Growth Factors for Rotator Cuff Repair. Czynniki wzrostu 

w procesie naprawy mięśni obręczy barkowej (stożka rotatorów). „Clinics in Sports 

Medicine” 2009, 28, 1, s. 13-23. 

Leczenie chirurgiczne urazu obręczy barkowej (mięśni rotatorów stożka) powoduje, że cztery 

połączenia przyczepów włóknistych i chrząstek nie są ponownie odtwarzane. Pomiędzy 

ścięgnem a kością tworzy się warstwa bliznowatej tkanki, co powoduje, że proces naprawczy 

kończy się niepowodzeniem. Czynniki wzrostu stanowią grupę cytokin, które pobudzają mi- 


tozę, produkcję substancji pozakomórkowej, tworzenie nowych naczyń (neowaskularyzację), 

mutację komórek i ich różnicowanie. 

Wyniki badań naukowych zwracają uwagę na właściwości naprawy pourazowej mięśni 

obręczy barkowej. Badania na zwierzętach wykazały, że niektóre czynniki wzrostu wykazują 

zdolność zwiększania siły procesów naprawczych. Nie mniej jednak regeneracji tkanki 

prawidłowej towarzyszy nasilenie tworzenia się tkanki bliznowatej. Udział wielu czynników 

wzrostu może być konieczny w procesie prawidłowej regeneracji miejsca połączenia ścięgna 

z kością. Optymalny czas i rodzaj przenośnika dostarczającego czynników wzrostu pozostają 

do ustalenia. 

Terapia genetyczna czynnikami wzrostu dla naprawy rotatorów stożka pozostaje obiecującą 

metodą terapeutyczną; jednak optymalizacja efektów wymaga jeszcze dalszej pracy. 

Methoefer K., McAdams T. R., Scopp J. M., Mandelbaum B. R.: Emerging Options 

for Treatment of Articular Cortilage Injury in the Athlete. Nowe opcje leczenia uszkodzenia 

chrząstek stawowych u sportowców. „Clinics in Sports Medicine” 2009, 28, 1, 

s. 25-40. 

Ostatnio obserwuje się wzrost częstości uszkodzeń chrząstek stawowych u sportowców, 

najczęściej w sportach ekstremalnych. Brak samoistnego wyleczenia uszkodzeń powierzchni 

stawowych prowadzi do nasilenia bólów i zaburzeń funkcjonalnych, uniemożliwiających start 

w zawodach. Pozostawienie nie leczonych uszkodzeń chrząstek stawowych może prowadzić 

do przewlekłych zmian degeneracyjnych stawu i uniemożliwienia kontynuowania kariery 

sportowej (kalectwa sportowego). Naprawa chrząstki stawowej u sportowca wymaga skutecznej 

i trwałej wymiany (lub uzupełnienia) powierzchni stawowej, bardziej odpornej na 

obciążenia. Niektóre, ostatnio wprowadzone, techniki naprawy chrząstek stawowych okazały 

się na tyle skuteczne, że pozwalają na powrót do uprawiania sportów ekstremalnych. Dalszy 

postęp w leczeniu tego typu urazów można by wiązać z technikami inżynierii tkankowej, 

Kendoff D., Ciak M., Voos J., Pearle A. D.: Surgical Navigation in Knee Ligament 

Reconstruction. Chirurgiczne pilotowanie rekonstrukcji więzadeł stawu kolanowego. 


Komputerowe pilotowanie w zabiegu rekonstrukcji więzadła krzyżowego przedniego (ACL) 

po raz pierwszy zastosowano w połowie lat 90. wieku XX. Początkowo miało służyć zwiększeniu 

dokładności i powtarzalności lokalizacji kanału naprawczego, później śródoperacyjnej 

ocenie pomiarów napięcia więzadeł kolana. Ostatnio coraz częściej komputerowe pilotowanie 

jest stosowane do pomiarów i oceny nachylenia (skośności) przeszczepu lub wizualizacji 

przesunięcia linii osiowej. W zabiegach rekonstrukcji więzadła krzyżowego tylnego (PCL) 

oraz przyśrodkowego (MCL) przeprowadzano pomiary izometryczne i zwiotczenia. 

W przyszłości pilotowanie komputerowe będzie obejmować rejestrację nieinwazyjnej techniki 

przed, śród i pooperacyjnych pomiarów. Artykuł stanowi przeglądu zastosowań i ograniczeń 

komputerowego pilotowania w zabiegach rekonstrukcji więzadeł stawu kolanowego na podstawie 

bieżącego piśmiennictwa.

188 Przegląd czasopism Clinics in Sports Medicine 

189 

Murray M. M.: Current Status and Potential ACL Repair. Aktualny stan wiedzy i możliwości 

naprawy więzadła krzyżowego przedniego (ACL). „Clinics in Sports Medicine” 

2009, 28, 1, s. 51-61. 

Do urazu rozerwania więzadła krzyżowego przedniego (ACL) dochodzi każdego roku 

u blisko 100 000 osób uprawiających sport.. Mimo leczenia często występuje pourazowe 

zapalenie kostno-stawowe (osteoartritis). Dlatego zarówno klinicyści jak i naukowcy dążą 

do poprawy wyników leczenia, jak też zapobieżeniu wtórnemu występowaniu zapalenia 

kości i stawów. 

Obecnie stosowana technika, polegająca na usunięciu rozerwanego ACL i zastosowaniu 

przeszczepu ścięgna wraz z komórkami macierzystymi, wynika z długo utrzymującej 

się, ale szeroko akceptowanej koncepcji, że ACL posiada ograniczone zdolności gojenia 

i regeneracji. 

Ostatnie prace wykazały, że niezależnie od aktywności biologicznej odpowiedzi po uszkodzeniu 

więzadła dwa jego końce nigdy nie zostaną całkowicie złączone. Badania wykazały, 

że po zasadniczej naprawie i po umieszczeniu prowizorycznego rusztowania w ścianie rany 

uszkodzonego ACL (pomost nad rozerwanymi fragmentami) zostaje zainicjowany proces 

gojenia. Ta technika nazywana „wzmocnieniem zasadniczej naprawy” posiada przewagę 

nad powszechnie stosowaną techniką rekonstrukcji ACL, pozwala bowiem na zachowanie 

kompleksu przyległych miejsc wraz z unerwieniem tych struktur i utrzymanie większość 

biomechanicznych i proprioceptywnych funkcji tych tkanek. 

Praca podsumowuje stan badań in vivo i in vitro w aspekcie spotęgowania procesów gojenia 

ACL przy użyciu biologicznych suplementów. Kolejne prace nad tym zagadnieniem mogą 

wykreować nowe podejście do skutecznego leczenia tego poważnego uszkodzenia. 

Cates W., Cavanaugh J.: Advances in Rehabilitation and Performance Testing. Postępy 

w rehabilitacji i ocenie prób sprawności. „Clinics in Sports Medicine” 2009, 28, 

1, s. 63-76. 

Wyspecjalizowane procedury testowania pozwalają na dokonywanie pomiarów poziomu 

czynnościowego układów organizmu zapewniając w ten sposób (kryteria wzrostu obciążeń) 

bezpieczny przebieg całego procesu rehabilitacji. Testowanie sprawności określa ilościowo 

wyłącznie fizyczną składową. Tymczasem sukces rehabilitacji jest równoznaczny z progresją 

sprawności czynnościowej. 

Procedury testowe obejmują pomiary podstawowe oraz próby czynnościowe uwzględniające 

specyfikę danego wysiłku sportowego. Przeprowadzane są zanim nastąpi powrót do udziału 

w zawodach. Testy kliniczne dostarczają informacji zarówno jakościowych, jak i ilościowych. 

Testy te nie tylko oceniają ilościowo fizjologiczną odpowiedź na zabiegi rehabilitacyjne, ale 

również pozwalają lekarzowi uzyskać indywidualną ocenę specyficznej aktywności sportowej. 

Pomiary siły, mocy, równowagi, wytrzymałości sercowo-naczyniowej, czynności ruchowej, 

przy rozumieniu specyfiki aktywności związanej z danym sportem są wartościowymi informacjami 

służącymi ocenie programów rehabilitacyjnych, a także zapobieganiu nawrotom 

urazów. 

Potter H. G., Black B. R., Chong Le Roy: New Techniques in Articular Cartilage 

Imaging. Nowe techniki obrazowania chrząstek stawowych. „Clinics in Sports Medicine” 

2009, 28, 1, s. 77-94. 

Standaryzowane obrazowanie rezonansem magnetycznym (MRI) z sekwencją impulsów 

umożliwia dokładny, powtarzalny pomiar morfologii chrząstek stawowych. Trójwymiarowa 

(3D) modyfikacja umożliwia uzyskanie modelu powierzchni stawów, zaś pomiary grubości 

pozwalają ustalić charakterystykę powierzchni stawu. Ilościowe techniki MRI, takie jak 

mapowanie T2, T1 rho, i opóźniony gadolon – wzmożony MRI chrząstek (dGEMRIC), 

dostarczają w sposób nieinwazyjny informacji o chrząstce i biochemii naprawionej tkanki. 

Dyfuzyjne wyważone obrazowanie (DWI) i dyfuzyjne natężone obrazowanie (DTI) przynoszą 

informacje na temat miejscowych anizotropowych zmian w ultrastrukturze chrząstek. 

Dalsze badania naukowe dążą do ustalenia związku pomiędzy ilościowymi wynikami MRI 

a materialnymi właściwościami chrząstek i pozwolą przewidywać zdolność wykonywania 

czynności naturalnych i naprawionych tkanek. MRI dostarcza zasadniczych obiektywnych 

ocen procedur regenerujących chrząstki stawowe. 

Lovell M.: The Menagement of Sports-Related Concussion: Current Status and 

Future Trends. Postępowanie we wstrząśnieniach mózgu występujących w sporcie: 

Stan aktualnej wiedzy i tendencje rozwoju. „Clinics in Sports Medicine” 2009, 28, 1, 

s. 95-111. 

Artykuł stanowi przegląd aktualnych procedur w postępowaniu z osobami, które doznały 

wstrząśnienia mózgu w związku z uprawianiem sportu. Zwrócono przy tym uwagę na zasady 

powrotu do kontynuowania treningów i udziału w zawodach. Przedstawiono zastosowania 

neuropsychologicznego testowania i innych metod diagnostycznych. 

Mishera A., Woodall J., Vieira A.: Treatment of Tendon and Muscle Using Pletelet- 

Rich-Plasma. Leczenie urazów ścięgien i mięśni przy użyciu osocza bogato-płytkowego. 


Leczenie uszkodzeń ścięgien i mięśni, występujących dość powszechnie zarówno w grupie 

wyczynowców, jak i amatorów aktywności fizycznej, nieco się różni. Chorzy oddziałów 

medycyny sportowej wymagają lepszych i mniej inwazyjnych rozwiązań terapeutycznych 

dla wszystkich rodzajów uszkodzeń mięśniowo-szkieletowych. W tym kontekście zastosowanie 

osocza bogato-płytkowego (platelet-rich plasma PRP) może okazać się rozwiązaniem 

uniwersalnym. Osocze bogato-płytkowe jest frakcją pełnej krwi zawierającą zagęszczone 

czynniki wzrostu i białka. Cytokiny bezpośrednio goją tkanki dzięki działaniu auto- i parakrynnemu. 

W ostatnich latach można było zaobserwować na świecie gwałtowny wzrost 

badań dotyczących mechanizmu działania osocza bogato-płytkowego w uszkodzeniach 

ścięgien i mięśni. Stanowią one zapowiedź nowego kierunku leczenia uszkodzeń mięśni 

i ścięgien. 

W artykule wskazano wartość leczenia PRP w ostrych i przewlekłych zaburzeniach ścięgien 

i mięśni.

190 Przegląd czasopism Clinics in Sports Medicine 

191 

Vaishnav S., Vagsness C. T.: New Techniques in Allograft Tissue Processing. Nowe 

techniki aloprzeszczepów w procedurach naprawczych tkanek. „Clinics in Sports Medicine” 

2009, 28, 1, s.127-141. 

Z coraz większym zaufaniem do stosowania aloprzeszczepów tkankowych (w obrębie tego 

samego gatunku) w ortopedii naprawczej (rekonstrukcyjnej) i chirurgii urazów sportowych, 

odnoszą się zarówno chirurdzy, jak i pacjenci. Wszczepienie tkanek jest bezpieczne i stwarza 

możliwość pełnego ustąpienia choroby. Nowe zalecenia Agencji ds. Żywności i Leków (Food 

and Drug Administration) oraz ostatnio opublikowane raporty wskazują na zmniejszenie 

ryzyka przenoszenia infekcji w związku ze stosowaniem aloprzeszczepów. W dodatku banki 

tkanek stale doskonalą procedury standaryzacji aloprzeszczepów. Jednak dalsze badania kliniczne 

są niezbędne dla zapewnienia prawidłowej struktury tkanek. Artykuł stanowi przegląd 

bieżących regulacji tkankowych rządowych i pozarządowych oraz specyficznych procesów 

technicznych stosowanych w bankach tkanek. 

Van Tienen T. G., Honniken G., Baum P.: Meniscus Replacement Using Synthetic 

Materials. Wymiana łękotek stawowych z zastosowaniem tworzyw syntetycznych. „Clinics 

in Sports Medicine” 2009, 28, 1, s. 143-156. 

Łękotki (menisci) stawowe odgrywają ważną rolę w przenoszeniu obciążeń, amortyzacji, 

stabilizacji i rozproszeniu energii w stawie kolanowym. Utrata łękotki prowadzi do 

degeneracji stawu i zapalenia kostno-stawowego (osteoarthritis). Lepsze poznanie zmian 

degeneracyjnych, które występują po chirurgicznym usunięciu łękotki, każe zastanowić się, 

czy jest rzeczą korzystną pozostawienie tak dużo łękotki, jak to jest możliwe. Nie zawsze 

jednak całkowite uszkodzenie łękotki może być leczone poprzez częściową resekcję lub jej 

naprawę, niekiedy całkowite usunięcie łękotki staje się nieuniknione. W tych przypadkach 

zastąpienie usuniętej łękotki przez implant pozwoli na uniknięcie zmian degeneracyjnych 

chrząstki stawowej. W badaniach eksperymentalnych i klinicznych stosowano różnego rodzaju 

zamienniki łękotek: aloprzeszczepy, kolagenowe, syntetyczne rusztowania, rusztowania 

podlegające biodegradacji. 

Przegląd badań naukowych na temat substytucji łękotek wskazuje, że koncentrują się na 

problemie biologicznej inżynierii tkankowej z zastosowaniem lub bez komórek macierzystych. 

Moffat K. L., Wang I-N. E., Rodeo S. A., Lu H. H.: Orthopedic Interface Tissue Engineering 

for the Biological Fixation of Soft Tisssue Grafts. Ortopedyczne połączenia 

inżynierii tkankowej w celu umocowania biologicznych przeszczepów tkanek miękkich. 


Inżynieria tkankowa stanowi nową strategię w ortopedii i medycynie sportowej. W zabiegach 

mających na celu regenerację połączeń tkanek podstawowe znaczenie ma umocowanie 

przeszczepów tkanek miękkich,. Wiele więzadeł i ścięgien, których bezpośredni przyczep 

znajduje się w podchrząstkowej części kości, posiada złożone połączenie. Składa się ono 

z kilku oddzielnych, ciągłych obszarów tkanek miękkich, jak: niezwapniała chrząstka włóknista, 

zwapniała chrząstka włóknista i kość. Regeneracja tego wielotkankowego połączenia 

ma zasadnicze znaczenie dla integracji czynnościowej przeszczepu i wyników leczenia. 

Artykuł koncentruje się na ukazaniu zależności pomiędzy strukturą a czynnością tych połączeń 

i mechanizmie ich regeneracji. Ukazuje też strategię biologicznego naśladownictwa zastosowanego 

do projektu rozwarstwionego rusztowania połączeń tkankowych i wielotkankowej 

regeneracji. Dyskutowane są również potencjalne wyzwania i przyszłościowe kierunki tej 

powstającej specjalności. Można sądzić, że rozwój inżynierii połączeń tkankowych doprowadzi 

do powstania nowej generacji urządzeń integrujących umocowania tkanek miękkich 

w procesie naprawczym. 

Krzysztof Chrostowski

192 Kolejny kwartał prac sejmowej Komisji Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki 

193 

o sporcie 

W parlamencie 

Poniższe omówienie dotyczy wyboru prac i przebiegu posiedzeń Komisji Kultury Fizycznej, 

Sportu i Turystyki w okresie trzeciego kwartału br. 

Kolejny kwartał prac 

sejmowej Komisji Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki 

W dniu 1 lipca 2009 r. br. Komisja zapoznała się z nową formułą prawną funkcjonowania 

Centralnego Ośrodka Sportu, którą przedstawił sekretarz stanu w Ministerstwie 

Sportu i Turystyki Adam Giersz, stwierdzając, że przebieg oraz szybkość 

prac nad przekształceniem Centralnego Ośrodka Sportu są zdeterminowane w głównej 

mierze stanem prac nad rządowym projektem ustawy o finansach publicznych. W związku 

z powyższym nie sposób przewidzieć jeszcze ostatecznego kształtu projektu, ani 

też ocenić zmian, jakie zaproponowano do jego poszczególnych przepisów w wersji 

z października 2008 r. Niezależnie od stanu prac legislacyjnych w Ministerstwie Sportu 

i Turystyki oraz Centralnym Ośrodku Sportu trwają równolegle prace koncepcyjne 

związane z przekształceniami COS oraz określeniem wizji jego funkcjonowania w przyszłości. 

Zarządzeniem Nr 25 ministra sportu i turystyki z dnia 27 maja 2009 r. został 

powołany przy ministrze specjalny Zespół, do którego zadań należy m. in. sporządzenie 

harmonogramu czynności likwidacyjnych COS, wypracowanie optymalnego sposobu 

finansowania, wypracowanie efektywnego modelu zarządzania z uwzględnieniem nowej 

formuły organizacyjno-prawnej. Termin zakończenia prac Zespołu przewidywany 

jest na październik 2009 r. Centralny Ośrodek Sportu podejmuje równolegle czynności 

związane z wdrożeniem zaleceń wynikających z analizy funkcjonowania Centralnego 

Ośrodka Sportu sporządzonej w listopadzie 2008 r. przez firmę Deloitte. Zmodyfikowana 

została między innymi struktura organizacyjna COS, co pozwoli na zwiększenie jego 

efektywności i usprawni funkcjonowanie w przyszłości. Zdaniem A. Giersza dokonanie 

ostatecznych rozstrzygnięć odnośnie do określenia docelowej formy organizacyjnoprawnej 

Centralnego Ośrodka Sportu jest w chwili obecnej niemożliwe. 

Na kolejnym lipcowym posiedzeniu Komisja zapoznała się z rozwiązaniami podatkowymi 

w obszarze sportu, aktualnym stanem prawnym i perspektywami zmian 


(PIT, CIT, VAT, akcyza). Finansowanie zadań z zakresu kultury fizycznej i sportu 

na szczeblu instytucji centralnych i samorządu terytorialnego regulowane jest przez 

szereg aktów prawnych, m.in. ustawę o finansach publicznych, ustawę o działalności 

pożytku publicznego i o wolontariacie, ustawy samorządowe, ustawę o sporcie 

kwalifikowanym, ustawę o kulturze fizycznej. Minister A. Giersz omówił rozwiązania 

podatkowe zawarte w: 

— ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych, 

— ustawie o podatku od towarów i usług, 

— ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, 

— ustawie o podatku od czynności cywilnoprawnych, 

— ustawie o podatkach i opłatach lokalnych. 

W toku dyskusji posłowie pytali o rozwiązania podatkowe obowiązujące w innych 

krajach, zwłaszcza w państwach Unii Europejskiej oraz o aktualny stan aktów prawnych 

obowiązujących w naszym kraju, a regulujących opłaty za wieczyste użytkowanie 

terenów, na których znajdują się obiekty sportowe. Wnioskowali do ministra sportu 

i turystyki o umieszczenie w nowo przygotowywanej „Ustawie o sporcie” przepisów 

regulujących rozwiązania podatkowe dotyczące kultury fizycznej i sportu. Przyjmując 

informacje na ten temat Komisja podjęła decyzję o monitorowaniu rozwiązań podatkowych 

w zakresie sportu. 

Uczestniczący w posiedzeniu Komisji prezes Polskiego Związku Piłki Nożnej 

Grzegorz Lato przedstawił informację o zasadach i trybie wydawania licencji 

uprawniających do uczestnictwa w rozgrywkach eskstraklasy oraz I ligi w sezonie 

2009/2010, tak aby jego informacje i wyjaśnienia nie naruszały podjętych przez PZPN 

zobowiązań do zachowania poufności oraz praw i interesów osób trzecich i samego 

PZPN. Zaznaczył także, że dokumentacje licencyjne stanowią dokumenty wewnętrzne 

prywatnego stowarzyszenia, jakim jest PZPN, i z tego względu nie mogą zostać przedstawione 

Komisji. Ponadto część dokumentacji znajduje się w gestii organów państwa, 

które prowadzą postępowania w sprawie udzielania licencji. W bardzo ożywionej, 

a miejscami emocjonującej, dyskusji posłowie podnosili kwestie dotyczące terminów 

rozpoczynania rozgrywek ekstraklasy i I ligi oraz umów sponsoringu klubów. Posłowie 

pytali, czy wszystkie prawa licencyjne są jednakowe dla wszystkich klubów oraz jakie 

są poręczenia środków finansowych gwarantowanych prze Ekstraklasę S.A. 

Sekretarz stanu w Ministerstwie Sportu i Turystyki Adam Giersz, podkreślił, że 

zgodnie z zasadami demokracji obowiązującymi w naszym kraju związki sportowe mają 

pełną autonomię działalności i żadne zapisy prawne nie mogą jej ograniczać. Minister 

sportu i turystyki nie może ingerować w takie wewnętrzne sprawy Polskiego Związku 

Piłki Nożnej, jak określenie składu oraz terminu rozpoczęcia rozgrywek. 

Wobec bardzo dużej liczby zapytań poselskich i braku czasu na odpowiedzi na nie, 

postanowuiono, że na jednym z najbliższych posiedzeń Komisja Kultury Fizycznej 

i Sportu powróci do omawiania tej tematyki. 

Na posiedzeniu w dniu 14 lipca Komisja przeanalizowała rządowy projekt ustawy 

o zmianie ustawy budżetowej państwa na 2009 r. Adam Giersz wskazał, że w ustawie 

budżetowej na rok 2009 na realizację zadań Ministerstwa Sportu i Turystyki ujęto środki 

finansowe w części 25 – Kultura fizyczna i sport, w wysokości 312 030 tys. zł oraz

194 W parlamencie o sporcie 

Kolejny kwartał prac sejmowej Komisji Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki 195 

w części 40 – Turystyka, w wysokości 49 275 tys. zł. Zgodnie z ustaleniami podjętymi 

na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 27 stycznia br. minister finansów poinformował 

o konieczności wygenerowania oszczędności w tych wydatkach w wysokości 10% 

kwoty ujętej w ustawie budżetowej, tj. ogółem dla obu części – 36 131 tys. zł. W części 

25 – Kultura fizyczna i sport ograniczono wydatki o kwotę 31 203 tys. zł do łącznej 

wysokości 280 827 tys. zł, natomiast w części 40 – Turystyka o kwotę 4 928 tys. zł 

do łącznej wysokości 44 347 tys. zł. W związku z potrzebą zgłoszenia dodatkowych 

oszczędności wydatków w częściach, których dysponentem jest minister sportu i turystyki, 

na podstawie stanu realizacji zadań w 2009 r. ze środków obu części budżetowych 

minister sportu i turystyki zgłosił propozycję wprowadzenia dodatkowych oszczędności 

na łączną kwotę 10 839 tys zł: Kultura fizyczna i sport na kwotę 10 529 tys. zł, a w części 

40 – Turystyka na kwotę 310 tys. zł. Wysokość dodatkowych oszczędności stanowi 

łącznie dla obu wyżej wymienionych części budżetowych 3% planu wydatków ujętych 

w ustawie budżetowej na 2009 r. Z uwagi na zaawansowany stan realizacji wydatków 

budżetowych w części 40 – Turystyka dodatkowe oszczędności w zakresie turystyki 

wprowadzono jedynie do wysokości 0,6% w stosunku do ustawy budżetowej, natomiast 

w części 25 – Kultura fizyczna i sport – 3,4%. 

W projekcie planu wydatków po planowanej zmianie ustawy budżetowej na 2009 r. 

ujęte zostaną następujące środki finansowe na realizację zadań Ministerstwa Sportu i Turystyki 

w części 25 – Kultura fizyczna i sport, w wysokości 270 298 tys. zł, a w części 

40 – Turystyka, w wysokości 44 037 tys. zł. 

W części 25 – Kultura fizyczna i sport zmniejszeniem nie zostały objęte zadania: 

realizacja programu wieloletniego „Przygotowanie i wykonanie przedsięwzięć EURO 

2012”, kontynuacja budowy i rozbudowy kompleksów sportowych w ramach Programu 

„Moje Boisko – Orlik 2012”, program walki z dopingiem w sporcie – realizacja zwiększonej 

liczby badań kontrolnych, zalecanych przez Światową Agencję Antydopingową, 

a także utrzymanie akredytacji przez WADA Zakładu Badań Antydopingowych Instytutu 

Sportu. 

Po dyskusji Komisja pozytywnie zaopiniowała rządowy projekt ustawy o zmianie 

ustawy budżetowej państwa na rok 2009. 

Po przerwie wakacyjnej Komisja zapoznała się z raportem Najwyższej Izby Kontroli 

z kontroli równoległej „Przygotowanie Polski i Ukrainy do organizacji Finałowego 

Turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012”. Raport przedstawił 

dyrektor Departamentu Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego NIK – Grzegorz 

Buczyński, który wskazał, że celem kontroli była ocena realizacji, koordynacji, nadzorowania 

i finansowania zadań związanych z przygotowaniem Polski i Ukrainy do 

organizacji EURO 2012, realizowanych przez właściwe organy administracji publicznej 

oraz inne jednostki działające na zlecenie tych organów, w tym w szczególności: działań 

organizacyjnych podjętych przez Radę Ministrów i właściwych ministrów oraz miast-gospodarzy 

EURO 2012, budowy lub modernizacji stadionów oraz infrastruktury lotniczej, 

drogowej, kolejowej, hotelowej i komunikacji w miastach-gospodarzach EURO 2012 

oraz opracowanie projektów dotyczących bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz 

zabezpieczenia medycznego, a także promocji Polski i Ukrainy oraz miast gospodarzy 

EURO 2012. 

Do najważniejszych wyznaczników ogólnej oceny skontrolowanej działalności w kontroli 

równoległej zaliczono m.in.: tworzenie warunków umożliwiających organizację 

EURO 2012, opracowanie odpowiednich przepisów prawnych i właściwych programów 

oraz zapewnienie środków finansowych na zadania związane z przygotowaniami obu 

krajów oraz zapewnienie właściwego monitorowania i nadzoru nad realizacją zadań 

związanych z EURO 2012. 

Do najważniejszych nieprawidłowości zaliczono nieustanowienie przez Radę Ministrów 

całościowego programu przygotowań do EURO 2012, obejmującego wszystkie 

obszary przygotowań wynikające z oferty Polski i Ukrainy oraz umowy organizacyjnej 

w sprawie EURO 2012 oraz koszty i źródła ich pokrycia. Stwierdzono również brak 

uzgodnionych planów wykorzystania budowanych stadionów w Warszawie i Gdańsku 

po zakończeniu Mistrzostw Europy w 2012 roku. Wiąże się to z problemem zapewnienia 

pokrycia kosztów utrzymania tych obiektów po zakończeniu imprezy. W sumie NIK pozytywnie 

oceniła realizację zadań związanych z przygotowaniami Polski do organizacji 

EURO 2012 pomimo stwierdzonych nieprawidłowości. 

Ustosunkowując się do raportu NIK minister sportu i turystyki – Mirosław Drzewiecki 

podkreślił, że w skontrolowanym okresie w Polsce przyjęte zostały podstawowe 

akty prawne oraz system informowania Sejmu RP, Rządu RP oraz UEFA w sprawie 

zaawansowania przygotowań. W toku dyskusji posłowie pytali o działalność systemu 

sprawozdawczości z wykonywania zadań dotyczących EURO 2012 oraz o sposób funkcjonowania 

Komitetu Organizacyjnego Mistrzostw Europy. Wskazywali na konieczność 

dalszej analizy aktów prawnych związanych z przygotowaniami Polski do EURO 2012 

oraz weryfikacji programów dotyczących rozbudowy infrastruktury lotniskowej, kolejowej, 

drogowej i hotelowej przygotowywanej w Polsce. Komisja przyjęła informację 

na powyższy temat. 

Na posiedzeniu 9 września Komisja dyskutowała nad projektem ustawy o sporcie 

przygotowanym przez Ministerstwo Sportu i Turystyki. 

Krzysztof Majer

196 Partyzanci lekkoatletyki 

197 

S 


port i okolice 

Partyzanci lekkoatletyki 

„Olimpijczycy, atleci, zdobywcy światowych rekordów… 

zwycięzcy dziesięciobojów, szybkobiegacze u mety…” 

Bardzo późnym wieczorem 22.08. wracałem z Berlina do Zielonej Góry, jadąc piękną 

autostradą Berlin-Warszawa. Przyszedł mi na pamięć wiersz Władysława Broniewskiego, 

z którego pochodzi motto. Choć pisany był przed 75 laty i jego treść, na szczęście, nie 

ma związku z czasem, w którym żyjemy, to jednak wiąże się miejscem rozgrywania 

tegorocznych Mistrzostw Świata w lekkoatletyce. To przecież na tym samym stadionie, 

bardzo teraz powiększonym i przebudowanym, pewien pan z wąsikiem nie chciał podać 

ręki J. Owensowi. Dobrze, że to odeszło w przeszłość i nawet granicy w Świecku już nie 

ma. Właśnie w Świecku, gdy zjechałem z autostrady, wróciła do głowy współczesność 

sportu i lekkoatletyki. 

Od początku moich zainteresowań sportem jestem przysięgłym „partyzantem” (od 

parte – strona, a więc stronnikiem) lekkoatletyki. Uważam się też za ucznia Jana Mulaka, 

a on wbijał mi do głowy paradygmat: lekkoatletyka jest sportem indywidualnym, 

uprawianym zespołowo, a więc najbardziej odpowiada polskiemu charakterowi 

narodowemu. 

W sierpniu 2009 roku wszyscy partyzanci lekkoatletyki mieli chwile prawdziwej 

satysfakcji. Polscy lekkoatleci swoimi wynikami i postawą wręcz zmusili media do 

zwrócenia na siebie uwagi. Dostąpili też zaszczytu spożycia wykwintnego śniadania 

z premierem i zostali odznaczeni przez prezydenta Rzeczypospolitej. 

Co do tego, że lekkoatletyka jest królową sportu, jej partyzanci nigdy nie mieli żadnej 

wątpliwości. Czy to jest jednak mniemanie powszechne? Polskie przysłowie mówi: 

„Łaska pańska na pstrym koniu jeździ”. Budowany w Warszawie Stadion Narodowy, 

mający być istnym cackiem architektonicznym, nie będzie miał bieżni i innych urządzeń 

lekkoatletycznych. 

Oznacza to, że lekkoatletyka nie przystaje do nowoczesności, nie stanowi (chyba 

że w wymiarze najwyższym, właśnie jak mistrzostwa świata czy Złota Liga) takiego 

widowiska, jakie dostarcza (gawiedzi, excusez le mot) piłka nożna. Dlatego spychana 

jest na peryferie sportu. W Warszawie nie zanosi się, aby ten zwyczaj się odmienił. 

Z lekkoatletyki nie da się zrobić rozgrywek ligowych, które znajdą sponsorów, i ich 

oglądanie zakupi np. koncern ITI. Czego nie ma w TV, nie istnieje. Więc też lekkoatletyka 

uprawia coraz mniej młodych partyzantów. Niewielkie to pocieszenie, że problem 

dotyczy też wielu innych krajów europejskich. Anglikom, Francuzom, a nawet Norwegom 

i Duńczykom, bardzo ciemnieje skóra, gdy uprawiają biegi lekkoatletyczne. Dobrze to 

było widać na stadionie olimpijskim w Berlinie. 

Staram się spojrzeć na wydarzenie w Berlinie chłodno i „strategicznie”, „po mulakowsku”. 

Przed Mistrzostwami moje prywatne szacunki wskazywały na 7-8 szans finałowych, 

z tego 5 medali. Były one bardziej optymistyczne niż przewidywania kierownictwa PZLA. 

Rzeczywistość przerosła oczekiwania nas wszystkich. Po raz pierwszy od wielu lat nasi 

czołowi zawodnicy osiągnęli najwyższą sprawność w głównych zawodach! Warto, sądzę, 

byłoby dokonać głębszej analizy tego sukcesu. Nie szukać błędów, wskazać nasze 

silne strony i wysnuć uogólniające wnioski, tak w przedmiocie metodyki treningu, 

jak i organizacji przygotowań. Przecież to od lekkoatletyki biorą początek prawie 

wszystkie metody treningu we współczesnym sporcie. Sukcesy lekkoatletów w Berlinie 

mogą stać się początkiem odwracania złych tendencji i także wpłynąć pozytywnie 

na szkolenie w innych dyscyplinach. Lekkoatletyka przecież zawsze była w czołówce 

intelektualnej sportu. Noblesse oblige... 

Nasi wybitni zawodnicy to głównie przedstawiciele konkurencji technicznych. A lekkoatletyka 

to przede wszystkim biegi, które są wstępem do sportu i podstawą usportowienia. 

To bardzo dobrze, że jest dużo uczestników maratonów, półmaratonów i innych 

biegów. Ale nie przekłada się to na poziom wyników uzyskiwanych na bieżni. 

Gdy rozmawiałem o problemach biegów z przyjacielem, trenerem lekkoatletyki, ten 

zauważył ze smutkiem – trudno teraz znaleźć masochistę (?!), który podejmie treningi 

biegów średnio- i długodystansowych, a także zechce się ścigać z biegaczami Kenii i Etiopii. 

Oto głównym problem polskiej lekkoatletyki, problem strategiczny. Przypomnę, 

że rekord Polski w biegu na 5000 m należy do Bronisława Malinowskiego i liczy sobie 

już ponad 30 lat! Niechęć do biegania to także niechęć do sportu w ogóle. 

Na moim osiedlu wybudowano niedawno piękny obiekt, „orlikowski”. Dwa boiska 

tartanowe do gier, bieżnie lekkoatletyczne ze skocznią... W ciągu wiosny, lata i początku 

jesieni zauważyłem tam tylko jedną lekcję lekkoatletyczną! A gimnazjum i liceum 

w pobliżu, o 50 metrów. Lekcja była w dodatku bardzo uboga, jeżeli chodzi o zasób 

stosowanych ćwiczeń. Gdzie się podziały te nasze polskie roztruchtania, zabawy biegowe 

małe i duże, pędzle płotkowe, „szelestówki” i „drużbiakówki”? To także wielki problem 

lekkoatletyki, tej na wstępnym i młodzieżowym etapie uprawiania. Może właśnie ubóstwo 

środków treningowych, bylejakość ćwiczeń, odpychają od królowej sportu i nie 

przysparzają jej partyzantów? 

Myśląc o przyszłych sukcesach naszych lekkoatletów, musimy znaleźć sposoby na 

rozbieganie dzieci i młodzieży, na „ulekkoatletycznienie”. Wiem z własnego doświadczenia 

trenerskiego o problemach rozbiegania i wspomnianego „ulekkoatletycznienia”. 

Przecież od wielu lat nie robię nic innego, tylko uczę biegania pływaków. 

Myślę, że koledzy-lekkoatleci znajdą, a nawet muszą znaleźć, inne, lepsze i skuteczniejsze 

sposoby rozbiegania niż te z pięcioboju. 

A Ośrodek Przygotowań Olimpijskich w Spale proponuję nazwać imieniem 

Jana Mulaka.

198 Pracusie i cwaniacy 

199 

Barbarzyńca w pałacu 

nauki 


Pracusie i cwaniacy 

„Bo więcej waży jedna celna strofa 

niż ciężar wielu pracowitych stronic”. 

Czesław Miłosz 

Praca pozornie kojarzy nam się jednoznacznie pozytywnie. Człowiek pracowity jest 

kimś godnym szacunku i naśladowania. Nie tak dawno właśnie muskularny i zlany potem 

robotnik był przedstawicielem klasy przodującej i stanowił symbol potęgi robotniczochłopskiego 

państwa. Wystarczy jeszcze dziś przespacerować się po warszawskiej MDM 

i uważnie pooglądać fasady budynków – jakie zdobią je rzeźby. Inteligencja, która przy 

pracy potem nie spływała, była zaś podejrzana. W oficjalnej ideologii w ogóle nie miała 

– jak robotnicy czy chłopi – statusu klasy społecznej; była jedynie warstwą. 

Mówiło się jednak niekiedy o kawale porządnej, solidnej, nikomu do niczego niepotrzebnej 

pracy. To powiedzenie rodziło zaś cień wątpliwości co do jednoznacznej oceny 

pracy samej w sobie. Znacznie dosadniej, już bez owijania w bawełnę, sens owego powiedzenia 

oddawało szeroko krążące w społeczeństwie rosyjskie porzekadło, że „duraka 

rabota lubit, a durak rabotu”; w tym przypadku pracę kojarzono z durniem! A wyszło 

owo porzekadło – dodajmy – z „ojczyzny proletariatu”! Było odzwierciedleniem tkwiącego 

gdzieś u podstaw naszej świadomości przeświadczenia, że praca, zwłaszcza fizyczna, 

jest przekleństwem „gorszych”, zaś możliwość próżnowania – przywilejem „lepszych”. 

Tak śpiewał o tym śmieciarz Doolittle, ojciec Elizy z „My Fair Lady”: 

Pan Bozia dał nam ręce jak z żelaza, 

by każdy z nas mógł nimi robić coś 

Pan Bozia dał nam ręce jak z żelaza, 

lecz starczy jeden szczęścia łut, 

jeden mały szczęścia łut, 

by pracował za nas inny ktoś! 

Również nasi Skaldowie śpiewali: „nie mam chęci do roboty, będę dyrektorem”, 

a bracia Golcowie – „to nieprawda, że w człowieku robotnicza płynie krew”. Były to 

jednak zaledwie drobne, w istocie niedostrzegalne rysy na kulcie pracy. Tacy, którzy 

radzili sobie nie spływając fizycznie potem, byli zaś podejrzani. Łatwo było im przylepić 

etykietkę np. „krwiopijcy”, a to mogło już być groźne. Do dziś słowo „cwaniak” do 

chwalebnych określeń bynajmniej nie należy. A właściwie – przepraszam! – dlaczego? 

Zaglądnijmy do „Słownika języka polskiego”. Pod hasłem „cwaniak” znajdujemy tam 

następujący opis: 

cwaniak (...) posp. «człowiek przebiegły, chytry, radzący sobie 

w każdej sytuacji, nawet czyimś kosztem; spryciarz» 

Hm... Przebiegłość i chytrość polega na trafnym przewidywaniu rozwoju sytuacji 

i przygotowywaniu się do niej zawczasu tak, aby odnieść jak największe korzyści. W radzeniu 

sobie w każdej sytuacji też nic złego nie ma. Naganne jest, co prawda, jeśli czyni 

się to czyimś kosztem. Ale w definicji sformułowanie to zostało poprzedzone słowem 

„nawet”. Czyli – cwaniak nie musi bynajmniej wykorzystywać innych! A gdyby usunąć 

słowa „nawet czyimś kosztem”, to byłaby ona przecież jak najbardziej dodatnia! 

Cwaniak wzbudza zawiść, bo dążąc do swoich celów – ba, niekiedy je nawet osiągając! 

– nie poci się. W swoim środowisku sprawia więc wrażenie, że nie pracuje. Ot, 

próżniak! W rzeczywistości nierzadko pracuje ciężej od innych, tylko innymi komórkami. 

Nie tymi wolno- czy szybko kurczliwymi, ale tymi szarymi. Niestety, pracy tej nie 

dostrzegają nawet te osoby, które powinny to widzieć wyraźnie. Czasami prowadzi to 

do zabawnych sytuacji. Na przełomie XIX i XX wieku amerykański uczony Thorstein 

Veblen napisał dzieło pt. „The leisured 1 class”. Mianem tym określił te klasy, które nie 

pracowały na swoje utrzymanie, głównie kler i arystokrację. To, że ich przedstawiciele 

nie musieli osobiście orać, siać i młócić zboża, nie oznaczało bynajmniej, że próżnowali: 

głównie oni stworzyli wszak naukę, sztukę, filozofię i parę innych podobnych 

drobiazgów. 

W polskim przekładzie dzieło to nosi tytuł... „Teoria klasy próżniaczej”! 2 Nawet 

z perspektywy czasu tłumacz nie dostrzegł, że praca inna niż ręczna jest też wykorzystywaniem 

czasu, a nie próżnowaniem, czyli marnowaniem tegoż. Niemniej w polskiej 

socjologii owo koślawe od urodzenia pojęcie „klasa próżniacza” żyje i ma się dobrze. 

W rezultacie mamy do czynienia z pewnym przedziwnym rozwarstwieniem. Gdy 

idzie o deklaracje, pracę cenimy i oceniamy wysoko. Ale w głębi duszy myślimy po 

cichutku, że owa praca nie jest bynajmniej najbardziej wydajnym sposobem na życie. 

Bezlitosnym sprawdzianem każdej teorii jest życie, a tu jak na dłoni widać, że najlepiej 

mają się nie pracusie, lecz cwaniacy. 

Niestety, w naszym słowniku nie ma niezwykle ważnego rozróżnienia spryciarzy, 

którzy radzą sobie nie czyniąc krzywdy innym – ba, nierzadko holując ich za sobą! 3 – 

1Angielskie słowo „leisure” oznacza wolny czas, wypoczynek, brak pośpiechu; próżnować – to 

po angielsku „to loaf”. 

2Aczkolwiek trzeba dodać, że tłumaczenie owo powstało w czasach, gdy przewodnią siłą narodu 

była śp. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, która nie kochała wszak ani kleru, ani arystokracji. 

3A ponieważ, jak niegdyś powiedział Mark Twain, każdy dobry uczynek powinien zostać ukarany, 

więc na ogół słono za to płacą!

200 Barbarzyńca w pałacu nauki 

Pracusie i cwaniacy 

201 

oraz takich, którzy bez mrugnięcia okiem „kasują” przyjaciół po wykorzystaniu niczym 

tramwajowy bilet. Obie te kategorie określa się tym samym słowem: cwaniak. 

Na zajmowanie się tymi drugimi szkoda czasu, zajmijmy się jedynie tymi pierwszymi 

i przejdźmy na teren nauki. Ponieważ Barbarzyńcy nie mają zwyczaju owijać w bawełnę 

swoich myśli, więc otwarcie oświadczam: Głoszę chwałę uczciwych, naukowych 

cwaniaków! Bo pracować na zasadzie tępego heblowania drewnianej nauki może każdy. 

Poci się przy tym, co wyraźnie widać, słychać i czuć. Z czasem dochodzi więc do 

akademickich godności, bo przecież „solidnie sobie na nie zapracował”! Solidnie nie 

zawsze znaczy jednak „rozsądnie”. O tym właśnie mówi przytoczony w motcie fragment 

„Traktatu poetyckiego” Czesława Miłosza. Naukowa „księgowość”, tkwiąca w sążnistych 

tabelkach, średnich statystycznych i odchyleniach standardowych nie posuwa nauki ani 

o milimetr do przodu. Natomiast zapisane na skrawku karteczki równanie „E = mc 2 ” 

powoduje przełom w postrzeganiu świata! To jest właśnie owa „celna strofa” z wiersza 

Miłosza. 

Niestety, iście proletariacki kult pracy fizycznej w nauce obowiązuje nadal, nawet 

w dydaktyce. Najlepsza praca magisterska, jaką kiedykolwiek miałem przyjemność 

prowadzić, liczyła sobie 18 stron (razem z piśmiennictwem!). Było to dawno, bo dziś 

jej Autorka nie zostałaby dopuszczona do egzaminu promocyjnego, gdyż praca owa nie 

spełniałaby obowiązujących aktualnie... norm objętości. Obecnie kandydat na licencjata 

musi napisać co najmniej 70, a na magistra – co najmniej 90 stron. 

Wróćmy jednak do nauki i do zasady, że najbardziej bezlitosnym sprawdzianem 

teorii jest praktyka. Prac naukowych mamy mnóstwo, boć przecie obowiązuje w naszym 

środowisku zasada „publish or perish”. Na całym świecie uczeni pracowicie 

piszą więc i publikują. Problem w tym, że na pierwszy rzut oka nie sposób ocenić, co 

z tego jest ziarnem, a co plewami. Jak niegdyś powiedział Hugo Steinhaus, „dzięki 

rozpowszechnieniu oświaty można dziś czytać, pisać i publikować, nie przestając być 

analfabetą.” Innymi słowy, jeśli ktoś pisze i publikuje, nie oznacza to bynajmniej, że 

jest erudytą. Świadczy o tym właśnie praktyka. W dziedzinie antropomotoryki, mimo 

wielu ton naukowych publikacji, jakie powstały na całym świecie, nasza wiedza niewiele 

posunęła się naprzód od czasów Nikołaja Bernsztejna. Ba, jeszcze dziś wiele 

NOWEGO moglibyśmy dla siebie ODKRYĆ uważnie czytając Jego pozornie zakurzone 

dzieła! Niestety, polska antropomotoryka ma na to szans coraz mniej. Młode pokolenie 

uczonych znakomicie włada angielskim, ale nie potrafi czytać tekstów pisanych 

grażdanką. Na ponury skandal zakrawa zaś to, że ANI JEDNO dzieło Bernsztejna nie 

zostało nigdy przetłumaczone na język polski! I nikt nie wyciąga wniosków z tego, że 

Rosjanie DZIŚ wydają dzieła, które Nikołaj Aleksandrowicz napisał trzy ćwierćwiecza 

temu, a które nigdy nie zostały opublikowane! Obawiam się, że już niedługo srogo się 

to zemści na polskiej nauce! Wracając jednak do nauki światowej, nadal powszechnie 

premiowani są w niej przede wszystkim autorzy „wielu pracowitych stronic”, nie zaś 

twórcy „jednej celnej strofy”. Ba, ci drudzy są podejrzani, bo praca umysłowa – a o taką 

przede wszystkim powinno chodzić w nauce! – jest niemierzalna, a jej materialne dowody 

mają bardzo niewielką objętość. Tu nasuwa się na myśl przypadek Melchiora 

Wańkowicza, dla którego najbardziej opłacalnym – w sensie materialnym – dziełem 

było hasło „Cukier krzepi!”. 

Wszystko to budzi jeszcze jedną, niewesołą refleksję. W kraju nad Wisłą kierunek 

rozwoju nauki nie zawsze wytyczają cwaniacy, niełatwo więc cwaniakiem być. Młody 

uczony, mający zadatki na cwaniaka, początkowo tłucze głową w mur i usiłuje pracować 

rozumem, ale widząc bezskuteczność swoich poczynań – poddaje się. Przestaje robić to, 

co należy, a zaczyna robić to, co się opłaca. Wykorzystując swoje walory intelektualne 

w dziedzinie innej niż czysta nauka może szybko osiągnąć poważne sukcesy. Bywa, że 

wtedy rodzi się w nim poczucie wyższości i przeświadczenie o tym, że skoro on swoje 

odcierpiał, to teraz może – ba, ze względów „pedagogicznych” nawet powinien – dać 

w d... innym. Nierzadko, wspinając się po plecach tych innych, formalnie awansuje, 

ale moralnie spada do kategorii złych, podłych cwaniaków, którymi, jak wspomniałem 

wcześniej, zajmować się nie będziemy. Zauważmy tylko, że nasz system zarządzania 

nauką sprzyja takim procesom! 

Podsumowując, nie twierdzę, że nie jest potrzebna praca „fizyczna”, nawet „tępe 

heblowanie drewnianej nauki”. Pod jednym wszelako warunkiem: że po pracusiach 

przyjdą cwaniacy, którzy będą wiedzieli, co z takim doświadczalnym urobkiem począć 

dalej. Bo „fedrowanie faktów” może co najwyżej spulchnić grunt, na którym bujnie 

mógłby wyrosnąć zasiew nowych odkryć; te wymagają jednak przede wszystkim nienamacalnego, 

niemierzalnego, intelektualnego wysiłku cwaniaków. Obecnie mamy zaś 

w nauce mnóstwo zaoranych pól, tylko plonów jakoś nie widać. Może wreszcie czas 

wyciągnąć z tego jakieś wnioski? Może – nie ujmując niczego naukowym pracusiom – 

warto wreszcie docenić również naukowych cwaniaków? 

Wracając zaś do motta, by móc stworzyć celną strofę, trzeba wyjątkowo sprawnego 

operowania myślą i słowem (co zresztą w tym przypadku na jedno wychodzi). Dlatego 

uważam, że należy pilnie powołać stały komitet zajmujący się nazewnictwem w naukach 

o kulturze fizycznej!

202 Summary 

203 

S ummary 

Śliwowski R., Lasek M., Wieczorek A.: 

The efficiency of activities of german and 

spanish football teams in a final match of 

the European Championship 2008. 

The Panfil and Bocella’s method of observing 

the players’ activities (positively 

viewed as accurate and reliable and approved 

by the Department of Training of 

The Polish Football Association) was applied 

to observe the final match of the European 

Championship 2008. The Assessment 

of a player was made on the basis 

of the methods and kinds of movement 

chosen by him as well as on the objective 

of his play. The selected defensive and offensive 

actions were also taken into consideration 

( classified by the experts as the 

most decisive to the result of the game). 

The Analysis of the obtained factors of 

activity as well as the factors of the efficiency 

of individual defensive and offensive 

actions within the chosen formations 

made the characteristics of the play system 

of the two teams possible. The differences 

in play, which influenced the final result of 

the match, were also described. 

Bergier J., Buraczewski T., Soroka A.: 

The differences between female and male 

players in efficiency of completing the selected 

technical elements in football . 

The article is based upon the observation 

of all 15 matches played during the VI European 

Championship of women in England 

in 2005 and 27 meetings played during the 

World Championship in South Korea and 

Japan in 2002. The research was done on 

the basis of the recording of football matches 

earlier made on DVD discs from TV. The 

specially prepared observation sheets were 

used. The differences between the average 

values of factors referring to the accuracy 


of hits and passes and selected technical elements 

were assessed with the help of the 

Program Statistica . The vital differences 

were noticed in the accuracy of passes and 

in the majority of technical elements. In 

each case they were favourable for the male 

players. There were no vital differences 

between female and male players in the accuracy 

of hitting the goal posts. The exception 

was the accuracy of hits made with the 

outside part of the leg. 

Kruszewski A., Jagiełło W., Kucharska 

E.: The characteristics of technical and 

tactical activities of female wrestlers taking 

part in Olympic Competition in Beijing. 

The video recording of women’s wrest- 

ling fights during the Olympic competition 

in Beijing was analysed. The material included 

78 fights in 4 weight categories (up 

till 48 kilos, 55 kilos, 63 kilos and 72 kilos.) 

Altogether 66 competitors from 28 countries 

took part in the event. 

The method of a secondary direct analysis 

was applied in the research, which allowed 

to stop or move backwards the examined 

material in any moment. Thanks to the proper 

placing of the camera it was possible to 

verify the assessment of technical activities 

of the players as well as the duration of the 

fight as the scoreboard was seen. Different 

factors such as a weight category, the nationality 

of the players, the duration of the 

fight, the techniques applied, the number of 

points obtained in the given rounds for the 

technical actions were taken into conside- 

ration. The analysis of the technical and 

tactical activities concerning the Olympic 

Competition in Beijing shows the demands 

of contemporary women’s wrestling and 

indicates how to plan the training to meets 

those demands. 

Czajkowski Z.: The applying of technical 

and tactical abilities in fencing fights. 

In the first part of the article the author 

devotes a lot of place to the role of an element 

of surprise, indicating, that it could 

be used only in the case of the proper combination 

of different conditions and factors 

such as: distance, fast movements, a proper 

body position, the movement of the we- 

apon, concentration etc. Various abilities, 

psychological processes and fencers’ skills 

play an enormous role in the ability to catch 

the opportunity of a positive surprise and 

in consequence to obtain a hit. The preparatory 

activities which help to act properly 

and efficiently are described in the second 

part of the text. 

In practice a trainer often concentrates 

only on technical elements, but forgets about 

preparation – in other words he teaches how 

to make some actions (he teaches sensory 

and motor habits in fencing technique),but 

not how to apply them (tactics). Preparatory 

activities must be exercised indivi- 

dually, in pairs and first of all in training 

fights. 

Blecharz J.: The selected psychological 

aspects of sports trauma. 

According to the author a trauma in sport 

is not only a medical and ethical problem. 

A trauma for many players equals not only 

the loss of health, but also the loss of prestige, 

friendship, a social status and financial 

sources. Severe and numerous traumas can 

influence the functioning and behaviour of 

players negatively and permanently. Negative 

feelings present in their psycho as well 

as pain connected with uncured disorders 

lessen the efficiency of their performance 

and are a source of additional stress. This 

is why the Author discusses such psychological 

phenomena as factors causing traumas, 

psychological reactions to trauma, the 

most popular mistakes made by the people 

supporting an injured player, the influence 

of the trauma perception on the process of 

recovering, the secondary consequences of 

physical traumas. He also gives psychological 

recommendations to the people who 

surround the injured player. 

Światowiec A. and al.: A sudden cardiac 

death (SCD) in the population of performance 

sportsmen. 

The Authors write that the structure of 

sudden cardiac deaths among young sportsmen 

can be characterised by the absolute 

dominance of HCM hypertrophic cardiomyopathy 

(36% of all registered examinations 

). If we add to this so called left ventricular 

hypertrophy (8% of recognised 

cases), which in its majority could also be 

classified as HCM, the most vital thing in 

the process of preventing the tragedy would 

be to make difference between a heart of 

a sportsman (physiological hypertrophy) and 

a pathological one (pathological hypertro- 

phy). The second reason for the sudden 

death in the population of sportsmen are the 

inborn disorders of coronary arteries. In the 

group of players of more than 35 years a 

sudden death is most often caused by the 

arteriosclerosis. 

The other problems discussed in the article 

are the diagnostics of a sportsman’s 

heart, the bases of diagnostics in sports car- 

diology and the role of the electrocardiogram 

at rest in diagnosing and preventing a sudden 

cardiac death of performance sports 

men. The research shows that adding elec- 

trocardiogram at rest to the screening exa- 

minations may be insufficient and echocardiograms 

can also be necessary. It is strongly 

recommended to include a Holter examination, 

a 24 hour ECG, and a test of endurance 

EKG. 

Dziubiński Z.: Olympicism and modern 

times. 

According to the Author olympicism came 

into existence in modern society and its 

whole history is deeply connected with it. 

Various phenomena and processes present in 

contemporary societies were also observed 

in sport. What is more, in sport they were

204 Summary 

205 

even more powerful and outstanding. The 

Author aware of the problem tries to show 

sport transformations caused by the outside 

factors. The titles of the successive parts of 

the article illustrate his views: Money and 

Human Degradation; a Community or a new 

Tribe?; Extreme Rationality; Anomie and 

Deviation; Sports Imperialism; What Sport 

next?; The Future of the Sport is gone; An 

Idea of Sports Return to the Lost Past; an 

Attempt to overcome the Past and the Pre- 

sent. 

In conclusion the author states that sport 

including the Olympic Movement cannot be 

called a special enclave of good and nobleness, 

and is not a paradise on earth separated 

by a wall from the life of modern societies 

as various phenomena characterising modern 

times have a strong influence on it. 

Lenartowicz M.: The factors causing dif- 

ficulties in achieving a sports and professional 

success. 

A method of a written interview and a 

survey was used to do a research described 

in the article. To analyse the result the interviews 

with 272 competitors, 160 men (58, 

8%) and 112 women (41,2%), the members 

of national teams in 13 sport discipline and 

53 trainers (3 women) were taken into consideration. 

The competitors described the 

lack of success, the risk of losing health and 

injustice of an instructor as the most discouraging 

factors; on the other hand the 

trainers talked about the lack of stability in 

their job and a risk of losing it in the case 

of failure, the need of professional training 

and insufficient preparation of players at the 

early stage of their career. Generally both 

groups competitors and trainers viewed po- 

sitively the efforts of their sports associations 

made to plan and organise training 

and competitions. The suggested changes 

in majority were connected with a request 

to be granted more money (scholarships, 

awards and bonuses for the success) and to 

organise more meetings and competitions 

also international ones. The improvement 

of medical and psychological care was also 

recommended. 

Mikocka B.: The old prints in the collections 

of the Museum of Sports and Tourism 

in Warsaw. 

In the collection of books of the Museum, 

among 17 000 volumes there are 13 old 

prints published between 16 th to 18 th century. 

The books edited before 1800 are the 

most valuable. Some of them are the only 

copies in Poland, the others, are the first editions 

or are considered to be the first handbooks 

in the given discipline of sport. The 

Author describes them carefully, adding that 

the more detailed information can be found 

in the publication The Oldest Books in the 

Collection of the Museum of Sports and 

Tourism, a catalogue published in April 2009 

on the occasion of the 50 th anniversary of 

the Museum. 

P eзюмe 

Сливовски Р., Ласек М., Вечорек А.: 

Эффективность действий футболистов 

Германии и Испании в финальном матче 

Чемпионата Европы в 2008 г. 

При наблюдении за финальным матчем 

Чемпионата Европы 2008 использовался 

метод наблюдения за действиями игроков, 

позитивно апробированный Отделом Польского 

Футбольного Союза, с точки зрения 

добросовестности и четкости. Оценка игрока 

производилась с учетом вида и способа 

реализации двигательных действий, а 

также с учётом цели игры. Принимались во 

внимание оборонительные и наступательные 

действия (те, которые, по оценке экспертов 

наиболее существенно влияют на 

ход игры). Анализ полученных показателей 

активности и эффективности индивидуаль- 

ных наступательных и оборонительных 

действий в рамках отдельных формаций 

позволила охарактеризовать систему игру 

обоих команд, которая повлияла на конечный 

результат матча. 

Бергер E., Бурачевски Т., Сорока А.: 

Дифференцирование эффективности исполнения 

избранных технических элементов 

в мужском и женском футболе. 

Материалом для статьи явилось наблюдение 

15 (всех) встреч, сыгранных во время 

VI Чемпионата Европы по футболу среди 

женщин в Англии в 2005 году и 27 матчей 

сыгранных во время мужского Чемпионата 

Мира по футболу в 2002 году в Южной 

Корее и Японии. Наблюдение производилось 

на основании просмотра футбольных 

матчей, ранее записанных на дисках DVD 

с телевизионных трансляций. В записи ис- 

пользовался авторский наблюдательный 

лист. С применением программы Statistica 

дана оценка разнице между средними ве- 


личинами показателей точности передач 

и ударов, а также отдельных технических 

элементов. Существенная разница проявилась 

в меткости передач и в большинстве 

технических элементах. В каждом случае 

разница была в пользу мужских команд. 

Существенная разница не проявилась ме- 

жду обеими группами (за исключением 

ударов, производимых с внешних подач) 

в точности ударов по воротам. 

Крушевски А., Ягелло В., Кухарска Е.: 

Характеристика тактико-технических 

действий женщин-борцов на олимпийс- 

ком турнире в Пекине. 

Была проанализирована видеозапись 

женских борцовских поединков, проведенных 

во время олимпийского турнира в 

Пекине. 78 поединков в четырех весовых 

категориях (до 48 кг, до 55 кг, до 63 кг и до 

72 кг). Всего стартовало 66 спортсменок из 

28 государств. 

В работе использован метод непосред- 

ственного вторичного анализа, позволяю- 

щий в любой момент останавливать и во- 

звращать обратно записанный анализи- 

руемый материал. Соответствующая ус- 

тановка камеры позволила верифициро- 

вать оценки технических действий и времени 

ведения поединка по табло. При анализе 

обращалось внимание на: весовую ка- 

тегорию, национальность спортсменок, 

длительность поединка, использование 

техники, количество очков добытых в отдельных 

раундах за технический приём. Проведенный 

анализ техническо-тактических 

действий на олимпийском турнире в Пекине, 

позволяет делать выводы для характеристики 

требований современной жен- 

ской борьбы и направить процесс тренировок 

в пользу реализации этих требований.

206 Peзюмe 

Peзюмe 

207 

Чайковски З.: Использование техни- 

ческого и тактического искусства в фех- 

товальных поединках (2). 

В первой части статьи Автор уделяет 

много места роли внезапности, говоря, 

что она может быть использована только 

в случае проявления соответствующей со- 

вокупности разных условий и факторов, 

таких как: дистанция, скорость движений, 

взаимоположение и движение оружия, состояние 

сосредоточенности и т.д. Большую 

роль в умении поймать удачный момент для 

внезапности – а, следовательно, нанести 

точный удар – играют различные способности, 

психические процессы и искусство 

фехтовальщика. В другой части Автор пишет 

о подготовительных действиях, служ- 

ащих для облегчения применения и эффективности 

надлежащих действий. На 

практике часто бывает так, что тренер обучает 

только характерным действиям, минуя 

подготовительные действия – то есть учит 

выполнять некоторые действия (навыки 

двигательно-чувствительной техники фехтовальщика), 

но не их применение (тактика). 

Подготовительные действия следует 

тренировать на индивидуальных занятиях, 

в парных тренировках и – прежде всего – 

в тренировочных поединках. 

Блехаж Я.: Психологические аспекты 

физических травм спортсмена. 

Спортивная травма – по мнению Автора 

– это не только медицинская и этическая 

проблема. Для многих спортсменов 

травма это не только потеря здоровья, но 

также признания, дружбы, общественного 

положения, средств существования. Тяжёлые 

и многократные травмы могут вызвать 

прочное и негативное явление на функционирование 

и поведение спортсмена. Возникающие 

в его психике негативные чувства, 

а часто также болевые ощущения, связанные 

с непреходящей обидой, уменьшают 

эффективность действий и являются источником 

дополнительного стресса. В свя- 

зи с этим Автор задумывается над такими 

психологическими проблемами, как,: факторы, 

способствующие травмам, психическая 

реакция на травму, ошибки, наиболее 

часто совершаемые лицами, оказывающими 

помощь травмированному спортсмену, 

влияние перцепции травмы на ход лечен- 

ия, вторичная последовательность физиче- 

ских травм. Автор также приводит психологические 

рекомендации для лиц, контактирующих 

со спортсменом, получившим 

травму. 

Святовец А. и др.: Смерть от внезапной 

остановки сердца в популяции спортсменов 

профессионального спорта. 

Авторы пишут, что структура внезапной 

остановки сердца среди молодых спортсменов, 

характеризуется абсолютной доминированием 

гипертрофической кардиомиопатии 

(36% всех посмертно подтвержденных 

диагнозов). Если добавим к этому так называемую 

гипертрофию мышц левого желудка 

(8,0% диагнозов), являющуюся, быть 

может, большей частью также гипертрофической 

кардиомиопатией (HCM - hypertrophic 

cardiomyopathy), то суть предотвращения 

трагедии будет состоять в различении 

физиологической гипертрофии («спортивное 

сердце») от патологической. Другой 

по частоте причиной смерти от внезапной 

остановки сердца в популяции спортсменов 

являются врожденные аномалии коронарных 

артерий. В группе старших спортсменов 

(> 35 лет) самой частой причиной 

смерти в результате внезапной остановки 

сердца является склероз коронарных артерий. 

Следующий вопрос, затрагиваемый в 

статье, это диагностика «спортивного сердца», 

основы заключений в спортивной 

кардиологии и роль электрокардиограммы 

покоя в диагностике и предупреждении 

смерти в результате внезапной остановки 

сердца у профессиональных спортсменов. 

Авторы при этом указывают, что увеличе- 

ние выборочных исследований спортсменов 

электрокардиограммой покоя ЭКГ, может 

быть недостаточным и, возможно требуется 

присоединение эхокардиографии. 

Пишут, что исследователи рекомендуют 

включить в выборочные исследования 24- 

-часовой мониторинг ЭКГ методом Холтера 

и нагрузочные ЭКГ-тесты. 

Дзюбиньски З.: Олимпизм и современность. 

По мнению Автора, олимпизм зародился 

в современном обществе, и вся его история 

связана с этим обществом. Так как в современных 

обществах проявлялись разнородные 

явления и процессы, так и в спорте они 

имело место, а часто давали о себе знать с 

особой силой. Обрисовывая проблему подобным 

образом, автор пытается показать 

имеющие место внутри спорта преобразования, 

вызванные внешними факторами. 

Ход его рассуждений виден из заголовков 

следующих частей статьи: Деньги и деградация 

человека, Общность или новое 

племя? Крайняя рациональность, Аномия 

и девиация, Спортивный империализм, Какой 

спорт после современности? Будущее 

спорта уже было, Идея возврата спорта к 

утраченному прошлому, Попытка преодоления 

прошлого и настоящего. 

Подводя итоги, автор утверждает, что 

спорт, включая олимпийское движение, не 

является своеобразным анклавом добра 

и благородства, не есть раем на земле, огражденным 

стеной от жизни современных 

обществ. Так как он обречен на проникновение 

разнородных явлений. 

Ленартович M.: Факторы, затрудняющие 

достижение спортивного и профессионального 

успеха. 

В исследованиях, описанных в статье, 

применялся письменный метод в сочетании 

с использованием анкеты. В анализе 

их результатов учитывались интервью с 

272 спортсменами, 160 мужчинами (58,8%) 

и 112 женщинами (41,2%), членами национальных 

сборных в 13 дисциплинах, а также 

с 53 тренерами (3 женщины). К наиболее 

отталкивающим факторам спортсмены 

причислили отсутствие успехов, риск потери 

здоровья и несправедливость тренеров, 

а тренеры, в свою очередь, обратили 

внимание на: чувство низкой стабилизации 

работы и риск ее потери в случае отсутствия 

спортивных успехов, необходимость 

профессионального совершенствования и 

слабую подготовку спортсменов на ранних 

этапах карьеры. Равно как спортсмены, так 

и тренеры скорее позитивно оценивали ра- 

боту своих спортивных союзов в сфере 

планирования и организации обучения и 

соревнований. Заявленные пожелания изменений, 

прежде всего, касались большего 

количества денег, передаваемых исследуемым 

(стипендия, награды и премии за успехи), 

а также увеличение количества сборов 

и соревнований (в том числе зарубежных). 

Заявлено также об улучшении медицинского 

и психологического обслуживания. 

Микоцка В.: Первопечатные книги в 

собраниях Библиотеки Музея Спорта и Ту- 

ризма в Варшаве. 

В собрании книг Библиотеки Музея 

Спорта и Туризма среди 17 000 томов 

находится 13 первопечатных книг периода 

с XVI до XVIII века. Книги, изданные 

до 1800 года, являются наистарейшими и 

наиценнейшими. Некоторые из них являются 

единственными экземплярами, су- 

ществующими в Польше, представляют 

собой первое издание сочинения или бы- 

ли признаны первыми учебниками о данной 

дисциплине спорта. Автор уделяет 

им особое внимание, добавляя, что более 

подробную информацию можно найти в 

публикации Наистарейшие книги в собраниях 

библиотеки Музея Спорта и Туризма. 

Каталог, изданной в апреле 2009 

года, по случаю юбилея 50-летнего ее существования.

208 209 

Informacja dla autorów 

Prace przeznaczone do publikacji w „Sporcie Wyczynowym” powinny odpowiadać 

następującym wymaganiom: 

1. Oryginalne, nigdzie nie publikowane, artykuły należy przesyłać w postaci 

elektronicznej (np. dyskietki, CD-R, e-mail), zapisane w powszechnie 

używanych edytorach. 

2. Do pracy należy dołączyć streszczenie (nie więcej niż 1 strona maszynopisu), 

omawiające jej założenia tematyczne i cele, materiał, zastosowane 

metody badań oraz wyniki i wnioski. 

3. Ryciny i tabele nie mogą być wklejane w tekście, należy je załączać 

oddzielnie, podobnie jak podpisy rycin. W tekście należy zaznaczyć 

miejsce, w którym powinien być umieszczony materiał ilustracyjny. 

4. Cytowane piśmiennictwo należy podawać na końcu artykułu w układzie 

alfabetycznym, wymieniając kolejno: nazwiska i inicjały imion każdego 

autora, pełne brzmienie tytułu, miejsce i rok wydania, nazwę wydawnictwa 

lub tytuł czasopisma, w którym opublikowano cytowany artykuł oraz 

rok, numer, numer strony. W przypadku piśmiennictwa obcojęzycznego 

należy podawać pisownię oryginału i pełny tytuł czasopisma. 

5. Objętość nadsyłanych prac nie powinna – w zasadzie – przekraczać 

10-15 stron maszynopisu. 

6. Autorzy debiutujący na łamach „Sportu Wyczynowego” dołączają krótkie 

CV – wykształcenie, zawód, miejsce pracy, dane kontaktowe. 

7. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania uzasadnionych skrótów, 

poprawiania usterek językowych, korygowania mianownictwa itp. 

8. Autor otrzymuje honorarium oraz bezpłatnie jeden egzemplarz numeru, 

w którym wydrukowano jego pracę. 

9. Prace wydrukowane w danym numerze „Sportu Wyczynowego” są dostępne, 

w wersji pełnej lub w postaci streszczenia, na stronie internetowej 

redakcji: www.cos.pl/sw 

10. Prac nie zamówionych redakcja nie zwraca. 

11. Prace nie zakwalifikowane do druku mogą być odesłane Autorowi na jego 

żądanie. 

W następnym numerze… 

A posteriori 


Jubileusz 90-lecia Polskiego Komitetu Olimpijskiego 

Historia sportu 

Rotkiewicz M., Hądzelek K.: Geneza i powstanie Polskiego Komitetu Igrzysk Olimpijskich w 1919 roku 

Polacy – członkowie Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego – biogramy 

Album 90 lat na olimpijskim szlaku – polscy medaliści olimpijscy 

90 lat Polskiego Komitetu Olimpijskiego oczami kolekcjonera (A. Szalewicz) 


W poszukiwaniu dróg optymalizacji treningu 

Kielak D.: Zasada indywidualizacji treningu w praktyce gier zespołowych – opinie, uwagi, propozycje 

Bora P.: Wielkości obciążeń i rodzaje środków w treningu siłowym skoczka w dal (charakterystyka wybranego 

makrocyklu) 

Soroka A.: Cechy antropometryczne piłkarzy a dystans przebyty podczas meczu 

Sadowski G.: Ocena poziomu narciarstwa biegowego na podstawie analizy wyników zimowych igrzysk 

olimpijskich (1924-2006) 

Socha S.: Zimowe Igrzyska Olimpijskie Vancouver 2010 – prognoza wyników w biegach narciarskich i biathlonie 


Zatoń M.: Zmiany wydolności fizycznej chłopców w wieku 16-18 lat pod wpływem jazdy na desce snowboardowej 

Trening siłowy dla młodych sportowców (W. Kraemer, „Strength Training for Young Athletes”) – M. Naczk 

Trening długodystansowy dla młodych biegaczy 


Bręczewski K., Gronek P.: Rola i znaczenie uwagi w przygotowaniu psychicznym zawodnika. System AMBER 


Widuchowski W.: Diagnostyka i leczenie uszkodzeń więzadła krzyżowego przedniego u sportowców 


Sahaj T.: Psychologiczne, genetyczne i społeczne znaczenie dopingu w sporcie 

Sport i polityka 

Kuczma K.: Oriundi i inni 


Rozmowa z prof. Józefem Lipcem, przewodniczącym Polskiej Akademii Olimpijskiej 


USOC International Altitude Training Symposium, Colorado Springs, USA, 21-23.10.2009 

XV Kongres Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Sportowego, Warszawa 19-21.11.2009 

Rozmaitości 

Czy genetyka wyznacza granice osiągnięć sportowych? – komentarz do publikacji V. Klissourasa i F. Pigossiego 

w „The Journal of Sports Medicine and Physical Fitness” 


Postępy psychologii sportu (Thelma S. Horn, „Advances In Sport Psychology”) – M. Mikołajczyk 


„Chirurgia Kolana, Artroskopia, Traumatologia Sportowa” 

Sport, kultura, sztuka 

Pierre de Coubertin i sztuka – Wystawa w Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 

Filatelistyka sportowa 

Babut M.: Filatelistyka olimpijska 

Encyklopedia nauk o sporcie i medycynie sportowej 

Propiocepcja, trening propioceptywny 

Sport i okolice 

Trenerskie paradygmaty i dylematy – A. Dominiak 

Barbarzyńca w pałacu nauki 

Opowieść o sprzedawcy parasolek – W. Petryński

Contents 

Содержание 

210 211 

A posteriori ...................................................................... 1 

Topic of the month 

Education and additional training of sports specia 

lists ...................................................................................... 6 

Theory of training 

Śliwowski R., Lasek M., Wieczorek A.: The efficiency 

of activities of german and spanish football 

teams in a final match of European Championship 

2008 ................................................................................... 11 

Bergier J., Buraczewski T., Soroka A.: The differences 

between female and male players in efficiency 

of completing the selected technical elements in 

football .............................................................................. 25 

Kruszewski A., Jagiełlo W., Kucharska E.: The 

characteristics of technical and tactical activities of 

female wrestlers taking part in olympic competition 

in Beijing ........................................................................... 35 

Czajkowski Z.: The applying of technical and tactical 

abilities in fencing fights ........................................... 42 

Methodics 

Mikulski T.: Tapering in multi sports – triathlon ............. 49 

Children and youth sport 

Feeding young players – M. Steczkowska ....................... 57 

Biomechanics of sport 

Żebrowska K.: Vibration training in sport ...................... 65 

Psychology of Sport 

Blecharz J.: The selected psychological aspects of 

sports trauma .................................................................... 77 

Sport Medicine 

Światowiec A. and al.: A sudden cardiac death (SCD) 

in the population of performance sportsmen .................... 89 

Sociology of Sport 

Dziubiński Z.: Olympicism and modern times ............... 105 

The History of Sport 

Eugeniusz Lokajski, ps.Brok – The 65th Anniversary 

of Warsaw Uprising – E. Pac-Pomarnacka ................... 119 

Sports Law 

Tv rights and sport. Legal aspects – R. Piechota ........... 126 

Interviews 

The acceleration of swimming – the limits of technological 

support – an interview with the Assistant 

Professor Ryszard Karpiński, the Head of the Faculty 

of Swimming and Water Sports at the Academy 

of Physical Education in Katowice. ................................ 131 

Congresses, conferences 

ECSS Congress “Nature, Nurture and Culture”, Oslo 

25th-27th A posteriori ................................................... 1 Historia sportu 


Pac-Pomarnacka E.: Eugeniusz Lokajski 

Kształcenie i dokształcanie specjalistów 

sportu ............................................................... 6 


Śliwowski R., Lasek M., Wieczorek A.: 

Skuteczność działań piłkarzy Niemiec 

i Hiszpanii w meczu finałowym o mistrzostwo 

Europy w 2008 r. .................................. 11 

Bergier J., Buraczewski T., Soroka A.: 

Zróżnicowanie efektywności wykonania 

wybranych elementów technicznych w grze 

w piłkę nożną kobiet i mężczyzn ...................... 25 

Kruszewski A., Jagiełło W., Kucharska 

E.: Charakterystyka działań technicznotaktycznych 

zapaśniczek w turnieju olimpijskim 

w Pekinie ........................................... 35 

Czajkowski Z.: Stosowanie umiejętności 

technicznych i taktycznych w walkach szermierczych 

(2) .................................................. 42 

Porady metodyczne 

Mikulski T.: Tapering w sporcie wielopodmiotowym 

– triathlon ............................... 49 


Żywienie młodych sportowców – M. Steczkowska 

........................................................... 57 

Biomechanika sportu 

Żebrowska K.: Trening wibracyjny w 

– sportowiec, powstaniec ............................. 119 

Prawo sportowe 

Telewizja, prawo i sport – R. Piechota ........ 126 


Przyspieszenie w pływaniu – granice technologicznego 

wsparcia – rozmowa z doc. 

dr Ryszardem Karpińskim, kierownikiem 

Zakładu Pływania Akademii Wychowania 

Fizycznego w Katowicach ........................... 131 


Nauka o sporcie – natura, wychowanie, 

kultura, XIV Kongres Europejskiego Towarzystwa 

Nauk o Sporcie (ECSS), Oslo 

25-27.06.2009 – M. Naczk, A. Zembroń- 

-Łacny .......................................................... 136 

Rozmaitości 

Lenartowicz M.: Czynniki utrudniające 

osiągnięcie sukcesu sportowego i zawodowego 

– opinie zawodników i trenerów kadr 

narodowych w olimpijskich dyscyplinach 

sportu ........................................................... 151 

Mikocka B.: Starodruki w zbiorach Biblioteki 

Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 

........................................................... 159 


Fizjologia wysiłków fizycznych dzieci – 

Апостериори ................................................................... 1 

Тема месяца 

Обучение и повышение квалификации спортивных 

специалистов ...................................................................... 6 

Теория тренировок 

Сливовски Р., Ласек М., Вечорек А.: Эффективность 

действий футболистов Германии и Испании 

в финальном матче Чемпионата Европы в 2008 г. ......... 11 

Бергер E., Бурачевски Т., Сорока А.: Дифференцирование 

эффективности исполнения избранных 

технических элементов в мужском и женском 

футболе ............................................................................ 25 

Крушевски А., Ягелло В., Кухарска Е.: Характеристика 

тактико-технических действий женщин-борцов 

на олимпийском турнире в Пекине ............. 35 

Чайковски З.: Использование технического и тактического 

искусства в фехтовальных поединках (2) ....... 42 

Методические советы 

Микулски Т.: «Таперинг» в трятльоне ......................... 49 

Детский и молодёжный спорт 

Питание молодых спортсменов – М. Стечковска ....... 57 

Биомеханика спорта 

Жебровска К.: Вибрационные тренировки в спорте ..... 65 

Психология спорта 

Блехаж Я.: Некоторые психологические аспекты 

травм спортсмена ........................................................... 77 

Спортивная медицина 

Святовец А. и др.: Внезапная смерть от остановки 

сердца в популяции спортсменов профессионального 

спорта ............................................................. 89 

Спортивная социология 

Дзюбиньски З.: Олимпизм и современность .............. 105 

История спорта 

Евгениуш Локайски, псевдоним БРОК – 65. годовщина 

Варшавского Восстания – Е. Пац-Помарнацка ... 119 

Спортивное право 

sporcie ............................................................ 65 B. Woynarowska ......................................... 173 


Sposoby zapobiegania urazom dolnego 

Blecharz J.: Psychologiczne aspekty ura- odcinka kręgosłupa oraz metody rehabilizu 

fizycznego sportowca ................................. 77 tacji – W. Widuchowski .............................. 183 



Światowiec A. i in.: Nagły zgon sercowy „Clinics in Sports Medicine” ....................... 186 

w populacji sportowców wyczynowych .......... 89 W parlamencie o sporcie 


Kolejny kwartał prac sejmowej Komisji 

Dziubiński Z.: Olimpizm i nowoczesność ... 105 Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki – 

K. Majer ...................................................... 192 

Sport i okolice 

www.cos.pl/sw 

Partyzanci lekkoatletyki – A. Dominiak ..... 196 

Barbarzyńca w pałacu nauki 

e-mail: sw@warsza wa.cos.pl 

Pracusie i cwaniacy – W. Petryński ........... 198 

„Sport Wyczynowy” kwartalnik teoretyczno-metodyczny, punktowany – Index Copernicus, 

MNiSW, wydawany ze środków Ministerstwa Sportu i Turystyki. Adres redakcji: Centralny 

Ośrodek Sportu, 00-449 Warszawa, ul. Łazienkowska 6a, tel./fax 022-52-98-903, tel. 022-52-98-904. 

Redaguje zespół: Dorota Halicka-Ambroziak, Andrzej Pac-Pomarnacki (red. naczelny), Jerzy Tkaczyk 

(sekretarz red.), Zenon Ważny, Jan Wierucki (red. tech.). Warunki prenumeraty: cena w roku 

2009 – 60 zł. Należność można wpłacać na konto: Centralny Ośrodek Sportu Warszawa, Pekao SA, 

nr 71 1240 6247 1111 0000 4979 6867 z dopiskiem „Sport Wyczynowy” lub bezpośrednio w redakcji. 

Druk: (550 egz.) Drukarnia GLO-BE, Jachranka 94A, 05-140 Serock, tel. 022-768-18-00 

June 2009 – A. Zembroń-Łacny, M. Naczk ...... 136 

Miscellanea 

Lenartowicz M. : The factors causing difficulties 

in achieving a sports and professional success. The 

opinions of the competitors and the trainers of the 

national teams in olympic sports disciplines .................. 151 

Mikocka B.: The old prints in the collections of The 

Museum of Sports and Tourism in Warsaw ..................... 159 

New Books 

Children’s Exercise Physiology, T. W. Rowland – 

B. Woynarowska ............................................................ 173 

Low Back Disorders, S. McGill – W. Widuchowski ..... 183 

Overview of magazines 

“Clinics of Sports Medicine” .......................................... 186 

In Parliament about sport ......................................... 192 

Sport and its neighbourhood 

Athletics – A. Dominiak ................................................. 196 

Barbarian in the palace of science 

Workaholics and foxes – W. Petryński ........................... 198 

Телевидение, право и спорт – Р. Пехота ....................... 126 

Интервью, дискуссии 

Ускорение плавания – границы технологической 

по-ддержки – беседа с доц. Ричардом Карпиньский, 

руководителем Комплекса Плавания и Водного 

Спорта Академии Физического Воспитания 

в Катовице ...................................................................... 131 

Конгрессы, конференции 

ECSS Kongres “Nature, nurture and culture”, Осло 

25-27.06.2009 – А. Зембронь-Лацны, М. Начк ......... 136 

Разное 

Ленартович M.: Факторы, затрудняющие достижение 

спортивного и профессионального успеха. 

Мнение спортсменов и тренеров национальных 

сботных в олимпийских спортивных дисциплинах ...... 151 

Микоцка В.: Первопечатные книги в собраниях 

Библиотеки Музея Спорта и Туризма в Варшаве ........ 159 

Новые книги 

Физиология детских физических нагрузок (Children’s 

Exercise Physiology, T. W. Rowland) – Б. Войнаровска 

........................................................................ 173 

Способы предотвращения травм нижней части 

позвоничника и методы реабилитации – (Low back 

disorders, S. McGill) – В. Видуховски ............................ 183 

Обзор периодической печати 

„Clinics of Sport Medicine” ............................................ 186 

О спорте в парламенте ............................................ 192 

Спорт и окрестности 

Легкая атлетика – А. Доминяк ................................... 196 

Варвар в храме науки 

Труженики и ловкачи – В. Петриньски ....................... 198

Sport Wyczynowy nr 3 - 2009 (5151kB) - Centralny Ośrodek Sportu

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?