Nr. 1 (pdf) - Państwowy Zakład Higieny

Nr 1 Ogólna liczba bakterii w powietrzu ROCZN. PZH 2006, 57, NR 1, 1-7 1 

ADAM KROGULSKI 

METODY OZNACZANIA OGÓLNEJ LICZBY BAKTERII 

W POWIETRZU ATMOSFERYCZNYM I WEWN¥TRZ POMIESZCZEÑ 

METHODS OF DETERMINATION OF TOTAL CONCENTRATION OF BACTERIA 

IN ATMOSPHERIC AND INDOOR AIR 

Zak³ad Higieny Komunalnej 

Pañstwowy Zak³ad Higieny 

00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24 

Kierownik: dr J. Œwi¹tczak 

Polskie normy (PN) z 1989 r. dotycz¹ce badañ ska¿enia mikrobiologicznego 

powietrza atmosferycznego w du¿ym stopniu uleg³y dezaktualizacji, natomiast 

polskich norm dotycz¹cych badania zanieczyszczeñ biologicznych w pomieszczeniach 

wewnêtrznych brak. Utrudnia to, a czasem uniemo¿liwia porównywanie 

uzyskiwanych wyników miêdzy sob¹. W pracy pokazano na przyk³adach skalê 

problemu. 

S³owa kluczowe: ogólna liczba bakterii, oznaczanie, metoda sedymentacyjna, metoda aspiracyjna 

zderzeniowa 

Key words: total number of bacteria, measurement, sedimentation method, impact respiration 

method 

WSTÊP 

W Polsce brak aktualnych norm dotycz¹cych oceny mikrobiologicznego zanieczyszczenia 

powietrza. W efekcie w badaniach stosuje siê ró¿ne metodyki. Najczêœciej nie s¹ one 

wystarczaj¹co dok³adnie opisane aby mo¿na by³o porównywaæ wyniki podane w ró¿nych 

publikacjach. Aktualne wydania norm dotycz¹cych pomiaru i oceny mikrobiologicznej czystoœci 

powietrza atmosferycznego pochodz¹ z 1989 roku [4-7]. Natomiast norm dotycz¹cych 

metodyki pomiarów wykonywanych w pomieszczeniach zamkniêtych brak. S¹ jedynie 

krajowe wytyczne projektowe [10] okreœlaj¹ce dopuszczalne stê¿enia mikroorganizmów 

w powietrzu wybranych pomieszczeñ obiektów s³u¿by zdrowia. Mimo up³ywu ponad 20 lat 

w szpitalach nie wyposa¿onych w klimatyzacjê podane w nich parametry w wiêkszoœci 

pomieszczeñ nie s¹ mo¿liwe do utrzymania (wyniki w³asne nie publikowane). 

Obecnie sens prowadzenia badañ zgodnie z cytowanymi normami jest problematyczny 

[3]. Za granic¹ nie ma powszechnie akceptowanych zaleceñ metodycznych i ogólnie przyjêtych 

wartoœci normatywnych. Istniej¹ zalecenia i propozycje organizacji narodowych, 

pozarz¹dowych i niezale¿nych grup badaczy [2].

2 A. Krogulski Nr 1 

Z powodu braku w Polsce odpowiednich aparatów pomiarowych, w czasie tworzenia 

omawianych norm, na równych prawach dopuszczono wykonywanie pomiarów metod¹ sedymentacyjn¹ 

i aspiracyjn¹ zderzeniow¹. Obecnie metoda sedymentacyjna uwa¿ana jest za 

jeden z sposobów oceny zanieczyszczenia powierzchni przez mikroorganizmy znajduj¹ce 

siê w powietrzu. 

Zgodnie z cytowanymi normami [4-7] do oznaczania ogólnej liczby bakterii w powietrzu 

nale¿y u¿ywaæ agaru od¿ywczego, (pod t¹ nazw¹ dostêpnych jest kilka pod³o¿y ró¿ni¹cych 

siê miêdzy sob¹). Obecnie na œwiecie zwykle do tego celu u¿ywa siê pod³o¿a TSA [9]. 

Opisana w wy¿ej wymienionych normach metoda aspiracyjna zak³ada zatrzymanie 

bakterii z powietrza w p³uczkach be³kotkowych. Z danych zawartych w normie PN-89/Z- 

04008/08 ³atwo obliczyæ ¿e na jedn¹ p³ytkê wysiewa siê maksymalnie mikroorganizmy 

z 1,5 l powietrza. Oznacza to, ¿e liczba kolonii na p³ytce mo¿e w wielu pomiarach wynosiæ 

zero lub kilka kolonii. Obecnie stosowane aparaty osadzaj¹ bakterie bezpoœrednio na pod- 

³o¿u hodowlanym metod¹ zderzeniow¹ (z szybkoœci¹ 100 l/min.). Choæ brak badañ porównawczych 

wiadomo, ¿e ka¿da dodatkowa operacja (u¿ycie p³uczek) powoduje zani¿enie 

wyniku koñcowego i zwiêksza rozrzut wyników uzyskanych w kolejnych powtórzeniach. 

Na wynik badania wp³ywaj¹ miêdzy innymi: rodzaj po¿ywki, sposób osadzenia bakterii 

na po¿ywce, temperatura inkubacji i liczba kolonii wyros³ych na p³ytce. 

Dok³adnoœæ wyniku zale¿y od: liczby powtórzeñ osadzania bakterii z tej samej objêtoœci 

powietrza w jednym punkcie pomiarowym i liczby kolonii na p³ytce. 

Zbyt niska liczba kolonii na p³ytkach obni¿a precyzjê uzyskanych wyników (wysoki stosunek 

odchylenia standardowego do œredniej z powtórzeñ). Zbyt wysoka liczba kolonii na 

p³ytkach mimo korekcji wyniku (uwzglêdniaj¹cej mo¿liwoœæ utworzenia jednej kolonii przez 

kilka komórek bakteryjnych) powoduje jego zani¿enie. W obu przypadkach b³êdy mog¹ 

wynosiæ ponad 100% wartoœci zmierzonej. 

Celem niniejszej pracy by³o okreœlenie zale¿noœci uzyskiwanych wyników od doboru 

pod³o¿a, liczby kolonii rosn¹cych na jednej p³ytce i metody osadzania na niej bakterii. 

MATERIA£ I METODY 

Pod³o¿a.1) TSA –Tryptone soya agar f-my Oxoid o pH 7,3 ± 0,2 w temperaturze 25°C, 

bogate w sk³adniki od¿ywcze pod³o¿e, na którym roœnie wiele gatunków mikroorganizmów. 2) Agar 

od¿ywczy ( wyci¹g miêsny, pepton proteoze f-my Difco 1%, agar f-my Difco 1,5%, Nacl 0,5%. 

3) PCA – Plate count agar (tryptone glucose yeast agar) f-my Oxoid o pH 7.0 ± 0,2. Pod³o¿e zalecane 

do u¿ytku w przemyœle mleczarskim. 

Aparatura. Aparat do kontroli mikrobiologicznej powietrza Micro Bio (Air sampler MB 

1 plus) firmy De Ville. Mikrobiologiczny próbnik powietrza MAS-100 (nowa wersja 2001 r.). Oba te 

aparaty wykorzystuj¹ metodê aspiracyjn¹ zderzeniow¹. MB 1 osadza materia³ na p³ytkach typu Rodac 

Æ 55 mm. MAS-100 na powszechnie u¿ywanych w mikrobiologii p³ytkach Æ 90 mm. Oba 

aparaty posiadaj¹ g³owice z otworami (dyszami). Powietrze przechodz¹ce przez jeden otwór trafia 

w jeden osobny punkt na po¿ywce. Do korekcji wyniku zani¿onego w wyniku trafienia dwóch lub 

wiêcej cfu (jednostek tworz¹cych kolonie) w jeden punkt wprowadza siê poprawkê wed³ug wzoru 

Fellera [1] 

P³ytki z osadzonymi bakteriami inkubowano w temperaturze 30°C. Kolonie liczono po 48 godz. 

inkubacji. 

Badania porównawcze, metod¹ zderzeniow¹ i sedymentacyjn¹ prowadzono w pokoju o wymiarach 

3,7 x 5,0 i wysokoœci 4,1m. Na godzinê przed rozpoczêciem pomiaru zamykano okno i drzwi

Nr 1 Ogólna liczba bakterii w powietrzu 

3 

(przewody wentylacji grawitacyjnej by³y zaklejone). W dwunastu punktach na wysokoœci ok. 1,3 m 

umieszczano obok siebie p³ytki z pod³o¿ami (TSA, PCA, agarem od¿ywczym) Jednoczesna ekspozycja 

wszystkich p³ytek trwa³a 30 min. Bezpoœrednio po jej zakoñczeniu na tak¹ sam¹ liczbê p³ytek 

pobierano zanieczyszczenia powietrza metod¹ zderzeniow¹ (na zmianê na p³ytkê z TSA a nastêpnie 

z PCA). Objêtoœæ zasysanego powietrza dobierano w taki sposób, aby liczba wyros³ych na p³ytkach 

kolonii bakterii by³a podobna w metodzie sedymentacyjnej i zderzeniowej. W metodzie sedymentacyjnej 

liczbê cfu (jednostek tworz¹cych kolonie) w 1 m 3 powietrza liczono korzystaj¹c z wzoru 

zamieszczonego w PN-89/Z-04111/03 [6]. Wykonano równie¿ badanie metod¹ zderzeniow¹ osadzaj¹c 

bakterie z powietrza atmosferycznego na pod³o¿ach: TSA i PCA. 

WYNIKI I ICH OMÓWIENIE 

Uzyskane wyniki pomiarów prowadzonych metod¹ sedymentacyjn¹ na pod³o¿ach: TSA, 

PCA i agarze od¿ywczym przedstawiono w tabelach I i II. 

Tabela I. Ogólna liczba bakterii w powietrzu wewnêtrznym. Metoda sedymentacyjna. Porównanie 

pod³o¿y: TSA i agaru od¿ywczego 

Total number of bacteria in indoor air. Sedimentation method. Comparison of results 

obtained on media: TSA and nutrient agar 

ÃÃÃÃÃ Ã 

Ã Ã Ã 

Ã ÃÃ 

ÃÃÃ ÃÃÃ 

Objaœnienia: ka¿da œrednia jest policzona z 12 pomiarów. Ró¿nice miêdzy pod³o¿ami s¹ istotne 

statystycznie (> 0,0002); d – odchylenie standardowe 

Tabela II. Ogólna liczba bakterii w powietrzu wewnêtrznym. Metoda sedymentacyjna. 

Porównanie pod³o¿y: TSA i PCA 

Total number of bacteria in indoor air. Sedimentation method. Comparison of results 

obtained on media: TSA and PCA 

ÃÃÃÃÃ Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

ÃÃÃ ÃÃÃ 

Objaœnienia: ka¿da wartoœæ stanowi œredni¹ z 12 pomiarów. Ró¿nice miêdzy pod³o¿ami s¹ istotne 

statystycznie (0,04) 

Na pod³o¿u TSA bogatszym od agaru od¿ywczego wyros³o ponad dwukrotnie wiêcej 

bakterii. W porównaniu z PCA ró¿nica w wynikach jest mniejsza lecz równie¿ istotna. Pod- 

³o¿e PCA jest zalecane do stosowania w obiektach przemys³u mleczarskiego. W porównaniu 

z TSA na pod³o¿u PCA czêœciej rosn¹ grzyby, co ogranicza jego przydatnoœæ w innych 

badaniach (szczególnie powietrza atmosferycznego).


Wyniki pomiarów prowadzonych na pod³o¿ach TSA i PCA, wykonywanych metod¹ aspiracyjn¹, 

w powietrzu atmosferycznym i wewnêtrznym przedstawiono w tabelach (tab. III 

i IV). 

Tabela III. Ogólna liczba bakterii w powietrzu wewnêtrznym. Metoda aspiracyjna zderzeniowa. 


Total number of bacteria in indoor air. Impact aspiratory method. Comparison of 

results obtained on media: TSA and PCA 

Ã ÃÃÃÃÃ Ã 

Ã Ã Ã 

Ã Ã Ã 

ÃÃÃ ÃÃÃ 

Ã Ã Ã 

ÃÃÃ ÃÃÃ 

Objaœnienia: ka¿da wartoœæ stanowi œredni¹ z 12 pomiarów. Ró¿nice miêdzy pod³o¿ami nie s¹ istotne 

statystycznie 

Tabela IV. Ogólna liczba bakterii w powietrzu zewnêtrznym. Metoda aspiracyjna zderzeniowa. 


Total number of bacteria in outdoor air. Impact aspiratory method. Comparison of 

results obtained on media: TSA and PCA 

ÃÃÃÃÃ Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

ÃÃÃ ÃÃÃ 

Objaœnienia: ka¿da wartoœæ stanowi œredni¹ z 12 pomiarów. Ró¿nice miêdzy pod³o¿ami s¹ istotne 

statystycznie (0,01) 

Jedynie w przypadku badania powietrza zewnêtrznego wyniki na pod³o¿u TSA by³y istotnie 

wy¿sze. 

Przeprowadzone w wzglêdnie idealnych warunkach, w du¿ym (ponad 75 m 3 ), zamkniêtym 

od kilku godzin i pozbawionym wentylacji pomieszczeniu pomiary prowadzone metod¹ 

aspiracyjn¹ i sedymentacyjn¹ daj¹ nie ró¿ni¹ce siê statystycznie wyniki (tabela V). 

W badaniach prowadzonych metod¹ sedymentacyjn¹ wyniki w znacznym stopniu zale¿¹ 

od ruchu powietrza. Aspiratory s¹ o wiele mniej od niego zale¿ne. Niektóre aspiratory posiadaj¹ 

wewnêtrzny system pomiaru przep³ywu zasysanego powietrza. 

Gwarantuje on uzyskanie prawid³owych wyników mimo intensywnego ruchu powietrza. 

Umo¿liwia to miêdzy innymi wykonywanie pomiarów w kana³ach wentylacyjnych. Dziêki 

temu w odró¿nieniu od metody sedymentacyjnej mo¿liwe jest ich u¿ycie do kontroli prawid³owego 

dzia³ania stacji uzdatniania powietrza oraz ca³ych systemów klimatyzacyjnych.


5 

Tabela V. Ogólna liczba bakterii w powietrzu wewnêtrznym. Porównanie wyników uzyskanych 

metod¹ sedymentacyjn¹ i aspiracyjn¹ zderzeniow¹ (TSA) 

Total number of bacteria in indoor air. Comparison of results obtained sedimentation 

and impact respiratory methods (TSA) 

ÃÃÃÃÃÃÃ Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

ÃÃÃ ÃÃÃ 

Objaœnienia: ka¿da wartoœæ stanowi œredni¹ z 12 pomiarów. Ró¿nice miêdzy metodami nie s¹ istotne 

statystycznie 

Przy oznaczaniu liczby bakterii w wodzie za wiarygodne uznaje siæ wyniki, gdy liczba 

kolonii na p³ytkach o Æ 90 mm wynosi od 25 do 300 [1]. Przy osadzaniu bakterii z powietrza 

i inkubacji przez 48 h w 30°C otrzymuje siê kolonie o silnie zró¿nicowanej œrednicy. 

Niektóre z kolonii zajmuj¹ obszar na którym osiadaj¹ bakterie przechodz¹ce przez kilka 

otworów g³owicy aspiratora. Inne kolonie stykaj¹ siê. Jest to prawdopodobnie przyczyn¹ ¿e 

czêsto ju¿ przekroczenie liczby 115 kolonii na p³ytce o Æ 90 mm powoduje istotne zani¿enie 

wyniku badania (tab. VI). Z analizy wyników badañ prowadzonych przez kilka lat 

w naszym laboratorium wynika ¿e, zbli¿one wyniki (w cfu/m 3 ) uzyskuje siê najczêœciej gdy 

liczba kolonii na p³ytkach mieœci siê miêdzy 20 a 70. W konkretnych badaniach górna 

granica podanego zakresu zale¿y miêdzy innymi od œrednicy kolonii bakterii. 

Tabela VI. Ogólna liczba bakterii w powietrzu wewnêtrznym. Porównanie wyników z badañ 

wykonanych w jednym pokoju równolegle, przy ró¿nej liczbie kolonii na p³ytkach 

(seria A i B) 

Total number of bacteria in indoor air. Measurements executed in same chamber 

parallelly. The results for different numbers of colony bacteriae on Petri-dishes 

(Series A and B) 

Ã ÃÃ 

ÃÃ ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã Ã ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã Ã 

Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã 





Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã 

Ã ÃÃÃ Ã ÃÃÃ 

Objaœnienia: NPL liczba kolonii po uwzglêdnieniu poprawki zwi¹zanej z mo¿liwoœci¹ zassania dwu 

lub wiêkszej liczby komórek przez jeden otwór w g³owicy aspiratora. Ró¿nice miêdzy 

pomiarami przy ró¿nej liczbie kolonii na p³ytkach s¹ istotne statystycznie (0,0001)


Wielkoœæ i szybkoœæ wzrostu kolonii zale¿y miêdzy innymi od ¿ywotnoœci osadzanych 

komórek bakterii. Ta z kolei od temperatury i wilgotnoœci powietrza oraz czasu przebywania 

w nim bakterii. Dlatego z wyj¹tkiem sytuacji gdy znamy przybli¿on¹ liczbê bakterii 

w powietrzu ( np. w przewodach klimatyzacyjnych ), dopiero osadzenie na p³ytkach bakterii 

z co najmniej dwóch ró¿nych objêtoœci powietrza gwarantuje uzyskanie wiarygodnego 

wyniku. 

WNIOSKI 

1. Wykonane równolegle w œciœle kontrolowanych warunkach (brak ruchu powietrza) 

pomiary metod¹ aspiracyjn¹ i sedymentacyjn¹ daj¹ wyniki nie ró¿ni¹ce siê istotnie. 

2. Na agarze od¿ywczym i TSA istotnie ró¿ny % osadzonych bakterii tworzy kolonie. 

3. Wp³yw czynników takich jak rodzaj po¿ywki, metoda osadzania na niej bakterii 

i liczba kolonii na p³ytce jest na tyle du¿y na ostateczny wynik pomiaru, ¿e musi byæ brany 

pod uwagê przy porównywaniu wyników badañ wykonywanych ró¿nymi metodami. 

A. Krogulski 

METODS OF DETERMINATION OF TOTAL CONCENTRATION OF BACTERIA 

IN ATMOSPHERIC AND INDOOR AIR 

Summary 

Methods of evaluation of microbiological air pollution are not standardized in Poland. As a result 

of this status miscellaneous media and various methods of sedimentation of microorganisms on/or 

these media are applied in the studies. In practice it makes difficult (or even impossible) comparison 

of results published studies and expert’s reports. To illustrate the range of the problem in the presented 

paper are shown results of measurements of total number of bacteria performed paralelly with: 

sedimentation and respiratory methods, three various media and clear different number of colony 

bacteria on Petri-dishes. Practical instructions concerned selection of measurements methods and 

interpretation of results are presented. 

PIŒMIENNICTWO 

1. Feller W.: An introduction to Probabilisty Theeory and its Aplications. John Wiley and sons, Inc., 

New York, 1950. p.175. 

2. Górny R.: Biologiczne czynniki szkodliwe: normy, zalecenia i propozycje wartoœci dopuszczalnych. 

Podstawy i Metody Oceny Œrodowiska Pracy 2004, nr 3(41) 17. 

3. Krogulski A., Podsiad³y T.: Oznaczanie ogólnej liczby grzybów w powietrzu atmosferycznym 

i wewn¹trz pomieszczeñ. Roczn. PZH 2003, 54, 393. 

4. PN-89/Z-04111/01. Ochrona czystoœci powietrza. Badania mikrobiologiczne. Postanowienia ogólne 

i zakres normy. 

5. PN-89/Z-04111/02. Ochrona czystoœci powietrza. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby 

bakterii w powietrzu atmosferycznym (imisja) przy pobieraniu próbek metod¹ aspiracyjn¹ i sedymentacyjn¹. 

6. PN-89/Z-04111/03. Ochrona czystoœci powietrza. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby 

grzybów mikroskopowych w powietrzu atmosferycznym (imisja) przy pobieraniu próbek metod¹ 

aspiracyjn¹ i sedymentacyjn¹.


7 

7. PN-89/Z-04008/08. Ochrona czystoœci powietrza. Pobieranie próbek. Pobieranie próbek powietrza 

atmosferycznego (imisja) do badañ mikrobiologicznych metod¹ aspiracyjn¹ i sedymentacyjn¹. 

8. PN-ISO 8199:2001 Jakoœæ wody – ogólne wytyczne oznaczania liczby bakterii metod¹ hodowli. 

9. Tai FC., Macher JM., Hung Y-Y.: Concentrations of airborne bacteria in 100 U. S. Office buildings. 

Proceedings: Indoor Air 2002. 

10. Wytyczne projektowania szpitali ogólnych. Biuro Projektów S³u¿by Zdrowia, Warszawa 1984. 

Otrzymano: 2005.11.10

Nr 1 Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza ROCZN. PZH 2006, 57, NR 1, 9-16 9 

BARBARA WÓJCIK-STOPCZYÑSKA 

STAN MIKROBIOLOGICZNY POWIETRZA W OBIEKCIE 

„MA£EJ GASTRONOMII” 

MICROBIOLOGICAL QUALITY OF THE AIR IN “SMALL GASTRONOMY POINT” 

Katedra Mikrobiologii i Biotechnologii Œrodowiska 

Pracownia Technologii Rolnej i Przechowalnictwa 

Akademia Rolnicza w Szczecinie 

71-434 Szczecin, ul. S³owackiego 17 

e-mail:przechow@agro.ar.szczecin.pl 

Kierownik: prof. dr hab. A. Nowak 

W pracy przedstawiono wyniki ilustruj¹ce zanieczyszczenie powietrza przez 

bakterie mezofilne tlenowe, dro¿d¿e i grzyby strzêpkowe w strefach wydzielonych 

wed³ug przeznaczenia, tj. oraz w obszarze sprzeda¿y i wydawania posi³ków, 

w czêœci konsumpcyjnej oraz na zapleczu gospodarczym. Badania wykonano 

metod¹ sedymentacyjn¹, w czterech terminach, a oznaczenia prowadzono 

w porze rannej i popo³udniowej. 

S³owa kluczowe: bakterie, pleœnie, dro¿d¿e, metoda sedymentacyjna, mikrobiologiczne 

zanieczyszczenie powietrza, Penicillium sp. Cladosporium sp. 

Key words: bacteria, yeasts, moulds, sedimentation method, microbiological contamination 

of air, Penicillium sp., Cladosporium sp. 

WSTÊP 

Badania mikroflory powietrza wewnêtrznego dotycz¹ g³ównie iloœciowej i jakoœciowej 

charakterystyki drobnoustrojów oraz okreœlenia czynników wp³ywaj¹cych na bioaerozol 

pomieszczeñ zamkniêtych [8, 10, 14]. Dla oceny rzeczywistego stanu mikrobiologicznego 

powietrza niezbêdne jest stosowanie w³aœciwych, ujednoliconych metod [5]. Zainteresowanie 

mikrobiologiczn¹ jakoœci¹ powietrza wewnêtrznego wynika z wa¿nego faktu, ¿e mikroorganizmy 

obecne w powietrzu mog¹ negatywnie oddzia³ywaæ na zdrowie i samopoczucie 

przebywaj¹cych w pomieszczeniach ludzi. Dlatego obiektem wielu badañ jest bioaerozol 

mieszkañ, szkó³, biur i urzêdów [7, 11, 13]. Zagro¿enia zdrowotne wynikaj¹ z jednej strony 

z nadmiernej iloœci drobnoustrojów w œrodowisku, a z drugiej ³¹cz¹ siê ze zjawiskiem tworzenia 

przez mikroorganizmy zwi¹zków szkodliwych. Drobnoustroje obecne w powietrzu 

mog¹ powodowaæ alergie oraz zak³ócaæ funkcje uk³adu immunologicznego, oddechowego 

i centralnego systemu nerwowego, a d³ugotrwa³y kontakt ludzi z gatunkami tworz¹cymi 

toksyny mo¿e byæ Ÿród³em groŸnych chorób [1, 3, 8].

10 B. Wójcik-Stopczyñska Nr 1 

Jakoœæ mikrobiologiczna powietrza, obok znaczenia zdrowotnego, jest tak¿e wa¿nym 

elementem higieny œrodowiska produkcyjnego, wp³ywaj¹cym na jakoœæ i trwa³oœæ artyku- 

³ów ¿ywnoœciowych [9]. Zagadnienie to dotyczy nie tylko zak³adów przemys³u spo¿ywczego, 

ale tak¿e obiektów gastronomicznych. Stan mikrobiologiczny powietrza jest w nich 

niew¹tpliwie istotnym czynnikiem kszta³tuj¹cym zarówno œrodowisko pracy personelu, jak 

te¿ warunki higieniczne przygotowania i konsumpcji posi³ków. 

W piœmiennictwie krajowym informacje dotycz¹ce bioaerozolu w zak³adach gastronomicznych 

s¹ nieliczne [2, 12]. Podjêto, wiêc badania, których celem by³a ocena zanieczyszczenia 

mikrobiologicznego powietrza w placówce gastronomicznej na przyk³adzie obiektu 

tzw. „ma³ej gastronomii”. 

MATERIA£ I METODYKA 

Badania przeprowadzono w Szczecinie, w placówce gastronomicznej o ograniczonym zakresie 

przygotowania posi³ków. W obiekcie tym serwuje siê ró¿nego rodzaju „kanapki”, sa³atki oraz posi³ki 

sporz¹dzane z pó³produktów oraz produktów gotowych, poprzez ich ogrzanie w kuchence mikrofalowej 

(zapiekanki, pizza, hamburgery). 

Materia³em badawczym by³o powietrze, którego próbki pobierano w 16 punktach pomiarowych 

wyznaczonych w trzech obszarach obiektu, tj. w czêœci „jadalnej” (6 punktów), w rozdzielni, gdzie 

prowadzona jest sprzeda¿ i wydawane s¹ posi³ki (3 punkty) oraz na zapleczu gospodarskim (7 punktów). 

Badania przeprowadzono w 4 terminach (w okresie styczeñ-kwiecieñ 2005 roku), a w ka¿dym 

terminie wykonano 2 serie badañ: 

a – w godzinach rannych (8-8 30 ), bezpoœrednio po otwarciu zak³adu 

b – w godzinach popo³udniowych (14-14 30 ) w trakcie funkcjonowania obiektu 

Ogó³em przeprowadzono 128 pomiarów. 

Badania mikroflory obecnej w ocenianym powietrzu obejmowa³y: 

– ogóln¹ liczbê bakterii mezofilnych tlenowych 

– liczbê dro¿d¿y i grzybów pleœniowych; 

– identyfikacjê grzybów pleœniowych wyodrêbnionych z próbek badanego powietrza – na podstawie 

cech makro- i mikroskopowych kolonii wyodrêbnionych grzybów, w oparciu o stosowne klucze [4]. 

W badaniach iloœci drobnoustrojów zastosowano metodê sedymentacyjn¹ Kocha [6]. 

W ka¿dym punkcie pomiarowym wystawiano 3 szalki z pod³o¿em Plate Count Agar (Oxoid) do 

oceny liczebnoœci bakterii oraz 3 szalki z pod³o¿em Sabouraud (Oxoid) do oceny iloœci dro¿d¿y 

i grzybów pleœniowych. Stosowano 20 minut ekspozycji, po czym hodowle bakteryjne inkubowano 

w temperaturze 30°C w ci¹gu 48-72h, a grzybowe w temperaturze 25°C w czasie 3-5 dni. Na podstawie 

œredniej iloœci kolonii wyros³ych na p³ytkach obliczano liczbê drobnoustrojów w 1m 3 powietrza 

i wyra¿ano j¹ w postaci jednostek tworz¹cych kolonie (jtk·m -3 ). 


W tabeli I zamieszczono wyniki ilustruj¹ce mikrobiologiczne zanieczyszczenie powietrza 

stwierdzone w wydzielonych obszarach badanego obiektu. Przedstawione dane uwzglêdniaj¹ 

zakres oraz œredni¹ dla wszystkich pomiarów wykonanych w poszczególnych punktach 

pomiarowych wyznaczonych w danej strefie. Otrzymane wyniki wskazuj¹, ¿e mikroflora 

ocenianego powietrza by³a zdominowana przez bakterie. Z danych zawartych w tabeli 

I wynika, i¿ w ogólnej iloœci drobnoustrojów bakterie stanowi³y œrednio od 84,8% (na zapleczu 

w porze rannej) do 95,5% (w strefie jadalni po po³udniu). W godzinach rannych

Nr 1 Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza 

11 

Tabela I. Zanieczyszczenie powietrza w wydzielonych obszarach przez bakterie mezofilne tlenowe, 

dro¿d¿e i grzyby pleœniowe (zakres i œrednia) 

Contamination of the air in separated places by mesophilic aerobic bacteria, yeasts and 

moulds (range and mean) 

 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã Ã Ã 

Ã 

 

Ã 

ÃÃÃ Ã 

Ã Ã 

Ã 

Ã Ã Ã 

Ã 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 


Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 


a – pomiary poranne, morning measurements 

b – pomiary popo³udniowe, afternoon measurements 

ogólna liczba bakterii mezofilnych tlenowych w powietrzu wyodrêbnionych obszarów waha³a 

siê w szerokim przedziale 30-1540 jtk·m -3 , jednak œrednia iloœæ bakterii w tych strefach 

by³a do siebie zbli¿ona i wynosi³a: 319 jtk·m -3 zapleczu, 376 jtk·m -3 w jadalni oraz 

391 jtk·m -3 w strefie rozdzielni. W godzinach popo³udniowych liczba bakterii waha³a siê od 

95 do 3397 jtk·m -3 . Stwierdzono, ¿e po po³udniu nastêpowa³ wzrost zanieczyszczenia powietrza 

przez bakterie. By³ on œrednio najwy¿szy w obrêbie jadalni (z 376 do 1156 jtk·m -3 ), 

a najni¿szy w strefie zaplecza (z 319 do 490 jtk·m -3 ). W przypadku jadalni najwy¿sza liczba 

bakterii zwi¹zana by³a zapewne ze wzrostem liczby osób korzystaj¹cych w miarê up³ywu 

dnia z us³ug placówki gastronomicznej. Ludzie (ich liczba, natê¿enie ruchu) stanowi¹ bowiem 

g³ówne Ÿród³o zanieczyszczenia powietrza przez bakterie [7]. W obszarze zaplecza, 

gdzie œrednie zanieczyszczenie przez bakterie by³o najni¿sze i najmniej zró¿nicowane (bior¹c 

pod uwagê porê dnia) przewija³y siê natomiast tylko pojedyncze osoby. W prowadzonych 

wczeœniej badaniach powietrza w sto³ówce studenckiej [12] równie¿ stwierdzono 

w porze popo³udniowej zmiany iloœci bakterii w zale¿noœci od wydzielonego funkcj¹ obszaru 

i zwi¹zanego z nim natê¿enia ruchu – wzrost liczby bakterii w jadalni, a obni¿enie 

w dzia³ach obierania i obróbki wstêpnej surowców. 

Dane zamieszczone w tabeli I wskazuj¹, ¿e wœród bakterii wystêpuj¹cych w powietrzu 

badanej placówki gastronomicznej, znacz¹cy udzia³ mia³y bakterie pigmentowe – tworzy³y 

one kolonie kremowe, ¿ó³te i pomarañczowo-czerwone o powierzchni matowej lub z po³yskiem. 

W porze rannej ich ogólna liczba wynosi³a od 21 do 711 jtk·m -3 , a w godzinach 

popo³udniowych mieœci³a siê w przedziale 74-2940 jtk·m -3 . Stwierdzono (tab. I), ¿e po otwarciu 

obiektu przeciêtny udzia³ bakterii pigmentowych w stosunku do ogólnej iloœci bakterii 

wynosi³ 52, 55 i 62% kolejno dla powietrza w rozdzielni, jadalni oraz na zapleczu. W porze 

popo³udniowej udzia³ ten wzrasta³ w powietrzu rozdzielni do 77%, a do ok. 81% w jadalni 

oraz strefie zaplecza. Badania innych autorów [6, 11] potwierdzaj¹ stosunkowo liczn¹ obecnoœæ 

bakterii pigmentowych w ogólnej florze bakteryjnej, zarówno powietrza atmosferycznego 

jak i wewnêtrznego.


Zanieczyszczenie powietrza przez bakterie w badanym obiekcie gastronomicznym by³o 

zró¿nicowane nie tylko w zale¿noœci od wydzielonego funkcj¹ obszaru oraz pory dnia. 

Znaczenie mia³ tak¿e termin badañ, na co wskazuj¹ dane zamieszczone w tabeli II. W zale¿noœci 

od tego czynnika œrednia liczba bakterii waha³a siê w porze rannej od 121 do 739 

jtk·m -3 , odpowiednio w terminie IV i III, a w porze popo³udniowej od 516 (termin II) do 

1005 jtk·m -3 (termin III). O wp³ywie terminu badañ na poziom mikrobiologicznego zanieczyszczenia 

powietrza œwiadcz¹ te¿ wyniki uzyskane przez innych autorów [7, 10, 12]. 

Tabela II. Œrednia liczba poszczególnych grup drobnoustrojów w powietrzu wydzielonych obszarów 

w zale¿noœci od terminu badañ 

Average count of estimated microorganisms groups in the air of separated places in 

dependence on determination date 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

 

Ã 

Ã Ã 

 

Ã 

Ã Ã Ã Ã Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 


Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 


Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã ÃÃ Ã Ã Ã 

*1 – jadalnia, area of consumption; 2 – rozdzielnia, area of distribution; 3 – zaplecze, area of subsidiaries 

Dane zamieszczone w tabelach I i II wskazuj¹, podobnie jak w przypadku bakterii, na 

zró¿nicowanie zanieczyszczenia ocenianego powietrza przez grzyby, w zale¿noœci od wydzielonego 

obszaru, pory dnia i terminu badañ. Liczba dro¿d¿y waha³a siê w przedziale 

0-254 jtk·m -3 (tab. I). Najwy¿sz¹ œredni¹ iloœci¹ dro¿d¿y (13 i 26 jtk·m -3 odpowiednio rano 

i po po³udniu) odznacza³o siê powietrze w obszarze zaplecza, a najni¿sz¹ – w strefie rozdzielni 

(œrednio 5 w porze rannej i 6 jtk·m -3 po po³udniu). 

Iloœæ grzybów pleœniowych mieœci³a siê w zakresie 0-138 jtk·m -3 (tab. I). Najwy¿sza 

œrednia liczba pleœni wystêpowa³a w powietrzu na zapleczu zarówno w porze rannej jak i po 

po³udniu (odpowiednio 44 i 47 jtk·m -3 ). Najmniejsze œrednie zanieczyszczenie przez pleœnie 

odnotowano w godzinach rannych w jadalni (27 jtk·m -3 ), a po po³udniu w strefie rozdzielni 

(38 jtk·m -3 ). Bior¹c pod uwagê termin przeprowadzenia badañ (tab. II) to, podobnie 

jak w przypadku bakterii, najwiêksz¹ iloœæ grzybów w powietrzu badanego obiektu odnotowano 

w terminie I i III. 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã


13 

T abela III. Rozk³ad zanieczyszczenia powietrza przez poszczególne grupy drobnoustrojów 

w wydzielonych pomieszczeniach badanego obiektu (% prób o danym poziomie zanieczyszczenia) 

Percentage participation of air samples characterized by estimated count of bacteria, 

yeasts and moulds 

Ã 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 


Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã 

ÃÃÃÃ Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã 

ÃÃÃÃÃÃÃÃÃ Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã 



Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã Ã 




a – pomiary poranne, morning measurements 

b – pomiary popo³udniowe, afternoon measurements 

nbc – nieobecne, absent 

ród³em grzybów w powietrzu pomieszczeñ jest g³ównie migracja ze œrodowiska zewnêtrznego 

(np. w wyniku otwierania okien, wentylacji, przeci¹gów, przenoszenia przez 

ludzi), a tak¿e obecnoœæ takich wewnêtrznych elementów jak œmiecie, odpadki, ewentualnie 

zagrzybienie œcian [6, 7, 8]. W strefie zaplecza badanego obiektu Ÿród³em grzybów 

mog³y byæ surowce (np. warzywa i owoce) wykorzystywane do przygotowywania posi³ków. 

Z próbek badanego powietrza wyizolowano 475 szczepów grzybów pleœniowych. By³y 

one reprezentowane przez przedstawicieli nale¿¹cych do 14 rodzajów (ryc. 1). Badania 

wykaza³y, ¿e niezale¿nie od wydzielonego obszaru oraz terminu badañ, w mikoflorze ocenianego 

powietrza najliczniej wystêpowa³y pleœnie nale¿¹ce do rodzajów Penicillium i Cladosporium. 

Dominowa³y grzyby Penicillium sp., których œredni udzia³ w stosunku do wszystkich 

wyodrêbnionych szczepów wynosi³ 55% (przy wahaniach 40,2-75,1% w zale¿noœci od 

strefy i terminu badañ). Udzia³ Cladosporium sp. mieœci³ siê w przedziale 17,6-37,2%, 

wynosz¹c przeciêtnie 26%. Pleœnie z rodzajów Botrytis, Rhizopus, Trichothecium i Alternaria 

stanowi³y œrednio 2-5% wyizolowanych szczepów, natomiast nieznacznym udzia³em 

(1% i poni¿ej) odznaczaly siê Aspergillus sp., Gliocladium sp., Geotrichum sp., Fusarium 

sp., Humicola sp., Monilia sp., Mucor sp. i Trichoderma sp. Stwierdzono, ¿e najbogatszym 

sk³adem jakoœciowym odznacza³a siê mikoflora powietrza w strefie jadalni. Na przewa¿aj¹cy 

udzia³ grzybów z rodzajów Cladosporium i Penicillium w mikroflorze powietrza zak³adów 

gastronomicznych wskazuj¹ te¿ wyniki badañ uzyskane przez Krzysztofika [6] oraz 

Wójcik-Stopczyñsk¹ i wsp. [12].


Ã 

È 

Ã 

È 

Ã 

È 

Ã 

È 

Ã 

È 

 

È 

Ã 

È 

Ryc. 1. Œredni procentowy udzia³ rodzajów grzybów pleœniowych w ogólnej iloœci szczepów wyizolowanych 

z prób badanego powietrza 

Average percentage share of moulds genus in total count of strains isolated from air samples 

(inne/others: Aspergillus, Fusarium, Geotrichum, Gliocladium, Humicola, Monilia, Mucor, 

Trichoderma) 

W ocenie stopnia mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza w badanym obiekcie, 

mo¿na pos³u¿yæ siê wymaganiami opracowanymi przez Krzysztofika [6]. Zgodnie z nimi 

iloœæ bakterii w pomieszczeniach kuchennych nie powinna przekraczaæ 2000 jtk·m -3 , 

a dro¿d¿y i pleœni 300 jtk·m -3 . Wyniki zamieszczone w tabeli III dowodz¹, ¿e w wiêkszoœci 

prób badanego powietrza (83,6%) liczba bakterii by³a ni¿sza od 1000 jtk·m -3 , a proponowany 

poziom maksymalny zosta³ przekroczony jedynie w przypadku 1,6% wszystkich przeprowadzonych 

pomiarów. Przekroczenia te odnotowano tylko w porze popo³udniowej, 

w strefie jadalni i zaplecza. Jako niskie nale¿y te¿ uznaæ zanieczyszczenie powietrza przez 

grzyby. W wiêkszoœci przeprowadzonych pomiarów (51,6%) nie stwierdzono obecnoœci 

dro¿d¿y, a w przewa¿aj¹cej czêœci pozosta³ych próbek liczba tych drobnoustrojów nie przekracza³a 

50 jtk·m -3 . Pleœnie nie wystêpowa³y w 5,5% próbek, natomiast w przypadku 92,2% 

pomiarów liczba tych drobnoustrojów by³a mniejsza ni¿ 100 jtk·m -3 . Tylko w jednej próbce 

(pobranej na zapleczu) ³¹czna liczba dro¿d¿y i pleœni by³a wy¿sza od poziomu dopuszczalnego. 

Liczba drobnoustrojów wystêpuj¹cych w powietrzu badanego obiektu gastronomicznego 

by³a znacznie ni¿sza ni¿ stwierdzona przez Bo¿ko i wsp. [2] w piêciu gastronomicznych 

zak³adach w Warszawie. W salach jadalnych tych obiektów œrednia liczba drobnoustrojów 

wynosi³a od 1550 do 12980 jtk·m -3 , a w pomieszczeniach kuchennych mieœci³a siê w zakresie 

2860-9370 jtk·m -3 . Wyniki uzyskane w tej pracy, dotycz¹ce zanieczyszczenia powietrza 

przez bakterie i dro¿d¿e, s¹ natomiast porównywalne z uzyskanymi przez Wójcik-Stopczyñsk¹ 

i wsp. [12] w sto³ówce studenckiej, w której œrednia liczba bakterii i dro¿d¿y, 

w zale¿noœci od miejsca i pory dnia, mieœci³a siê w zakresie odpowiednio 250-1050 oraz 

6-48 jtk·m -3 . Powietrze w sto³ówce, odró¿nieniu od rezultatów niniejszych badañ, charakteryzowa³o 

siê jednak wy¿szym zanieczyszczeniem przez grzyby pleœniowe – ich iloœæ 

w 20% próbek powietrza przekracza³a proponowany poziom maksymalny, tj. 300 jtk·m -3 .


15 

PODSUMOWANIE 

W próbkach powietrza pobranego w ocenianym obiekcie gastronomicznym ogólna liczba 

bakterii mezofilnych tlenowych mieœci³a siê w przedziale 30-3397, dro¿d¿y 0-254, 

a grzybów pleœniowych 0-138 jtk·m -3 . Liczba drobnoustrojów w ocenianym powietrzu by³a 

zró¿nicowana w zale¿noœci od miejsca pomiaru, pory dnia i terminu badañ. Œrednie zanieczyszczenie 

przez bakterie by³o najwy¿sze w strefie jadalni a najni¿sze na zapleczu, natomiast 

najwiêcej grzybów odnotowano na zapleczu, a najmniej w obszarze rozdzielni, tj. 

w strefie sprzeda¿y i wydawania posi³ków. Liczba bakterii, dro¿d¿y i pleœni w powietrzu 

wszystkich wydzielonych obszarów by³a wy¿sza po po³udniu ni¿ w godzinach rannych. 

Stopieñ zanieczyszczenia ocenianego powietrza na tle wymagañ podawanych przez 

Krzysztofika [6], nale¿y uznaæ za stosunkowo niski – tylko w pojedynczych przypadkach 

liczba bakterii i grzybów przekracza³a poziom dopuszczalny – odpowiednio 2000 

i 300 jtk·m -3 . 

Wœród bakterii mezofilnych tlenowych przewa¿a³y bakterie tworz¹ce kolonie pigmentowe, 

natomiast flora grzybowa by³a reprezentowana g³ównie przez pleœnie z rodzajów Penicillium 

oraz Cladosporium. 

B. Wójcik-Stopczyñska 

MICROBIOLOGICAL QUALITY OF THE AIR IN “SMALL GASTRONOMY POINT” 

Summary 

The aim of this work was the estimation of microbial contamination of the air in “small gastronomy 

point”. The study included three places, which have been separated on the ground of their function: 

1. area of subsidiaries, 2. area of distribution (sale and serving meal), 3. area of consumption. 

The total numbers of aerobic mesophilic bacteria, yeasts and moulds were determined by sedimentation 

method. Taxonomy units of fungal aerosol were also estimated. The samples of air were collected 

in 16 investigation points in the morning (8-8.30) and in the afternoon (14-14.30). Four series of 

measurements were carried out and in general 128 of air samples were tested. The results showed 

that numbers of bacteria, yeasts and moulds were variable and received respectively 30-3397, 0-254 

and 0-138 cfu·m -3 . Microbial contamination of air changed depending on area character (the highest 

average count of bacteria occurred in the air of consumption area and fungi in subsidiaries area), 

time of a day (contamination of the air increased in the afternoon) and determination date. Only in 

single samples the numbers of bacteria and fungi were higher than recommended level. Pigmentary 

bacteria had high participation in total count of bacteria and filamentous fungi were represented 

mostly by Penicillium sp. and Cladosporium sp. 


1. Barabasz W, Jaœkowska M.: Aspekty zdrowotno-toksykologiczne wystêpowania grzybów pleœniowych 

w budynkach mieszkalnych i inwentarskich. Materia³y II Konferencji Naukowej „Rozk³ad 

i Korozja Materia³ów Technicznych, £ódŸ, 2001, 98-104. 

2. Bo¿ko L., Cypryk-Ossowsa K., Krzysztofik B.: Mikrobiologia powietrza zak³adów gastronomicznych 

i powietrza atmosferycznego miasta Warszawy. Acta Microbiologica Polonica, 1961, 10(3), 

307-322.


3. Dole¿al M.: Grzyby pleœniowe w budownictwie a zdrowotnoœæ pomieszczeñ. Biuletyn Informacyjny: 

U¿ytkowanie, Konstrukcje, Remonty, 1989, 1-2, 62-67. 

4. Fassatiova O.: Grzyby mikroskopowe w mikrobiologii technicznej. PZWL, Warszawa 1983. 

5. Krogulski A., Podsiad³y T.: Oznaczanie ogólnej liczby grzybów w powietrzu atmosferycznym 

i wewn¹trz pomieszczeñ. Roczn. PZH, 2003, 54(4), 393-398. 

6. Krzysztofik B.: Mikrobiologia powietrza. Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 

1992. 

7. Lis D.O., Pastuszka J.S., Górny R.L.: Wystêpowanie aerozolu bakteryjnego i grzybowego 

w mieszkaniach, biurach i œrodowisku zewnêtrznym Górnego Œl¹ska. Roczniki PZH, 1997, 48(1), 

59-68. 

8. Piontek M.: Wystêpowanie grzybów pleœniowych w budownictwie mieszkaniowym. Zeszyty 

Naukowe Politechniki Zielonogórskiej. In¿ynieria Œrodowiska. 1998, 116(7), 139-146. 

9. Panfil-Kuncewicz H., Kuncewicz A., Ziemba M., Rosiñski P.: Ska¿enie mikro-biologiczne powietrza 

w zak³adach mleczarskich. Przem. Spo¿., 1999, 11, 50-52. 

10. Piotrowska M., ¯akowska Z., Gliœciñska A., Koz³owska B.: Rola mikroflory powietrza zewnêtrznego 

i jej wp³yw na sk³ad iloœciowy i jakoœciowy bioaerozolu grzybowego pomieszczeñ zamkniêtych. 

Materia³y II Konferencji Naukowej „Rozk³ad i Korozja Materia³ów Technicznych, 

£ódŸ 2001, 113-119. 

11. Stobiñska H., Skrzycka A.: Bioaerozol sal wyk³adowych i laboratoryjnych. Materia³y II Konferencji 

Naukowej „Rozk³ad i Korozja Materia³ów Technicznych, £ódŸ 2001, 119-125. 

12. Wójcik-Stopczyñska B., Falkowski J., Jakubowska B.: Mikroflora powietrza w sto³ówce studenckiej. 

Roczniki PZH, 2003, 54(3), 321-328. 

13. Wójcik-Stopczyñska B., Falkowski J., Jakubowska B.: Stan mikrobiologiczny powietrza w ró¿nych 

pomieszczeniach u¿ytkowych budynku szko³y wy¿szej. Zeszyty Problemowe Postêpów 

Nauk Rolniczych, Zeszyt 492: Biologiczne metody oceny stanu œrodowiska przyrodniczego. 

Warszawa 2003, 419-425. 

14. Zyska B.: Mikologia powietrza wewnêtrznego budynków. W: Problemy jakoœci powietrza wewnêtrznego 

w Polsce’99. Red. T. Jêdrzejewska-Œcibak, J. Sowa, Politechnika Warszawska, Warszawa 

2000, 305-322. 


Nr 1 Opornoœæ bakterii na œrodki dezynfekcyjne ROCZN. PZH 2006, 57, NR 1, 17-21 17 

AGNIESZKA WISZNIEWSKA, JOANNA SZTEYN 

BADANIE OPORNOŒCI BAKTERII WYIZOLOWANYCH Z URZ¥DZEÑ 

UDOJOWYCH NA ŒRODKI DEZYNFEKCYJNE 

RESISTANCE OF BACTERIA ISOLATED FROM MILKING EQUIPEMENT 

TO DISINFECTANTS 

Katedra Weterynaryjnej Ochrony Zdrowia Publicznego 

Wydzia³ Medycyny Weterynaryjnej 

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski 

10-718 Olsztyn, ul Oczapowskiego 14 

Kierownik: prof. dr hab. J. Uradziñski 

W pracy przeœledzono wra¿liwoœæ bakterii termo- i psychrofilnych wyizolowanych 

z urz¹dzeñ udojowych w gospodarstwach produkuj¹cych mleko na œrodki 

dezynfekcyjne. Badania wykaza³y wystêpowanie szczepów opornych na substancje 

czynne zawarte w preparatach u¿ytych w doœwiadczeniu. 

S³owa kluczowe: œrodki dezynfekcyjne, bakterie termofilne, bakterie psychjrofilne, wra¿liwoœæ 

bakterii 

Key words: disinfectants, thermotrophic bacteria, psychrotrophic bacteria, bacteria sensitivity 

WSTÊP 

O jakoœci zdrowotnej ¿ywnoœci, w tym tak¿e mleka, decyduje wiele czynników. Jednym 

z nich jest jakoœæ mikrobiologiczna. Zachowanie re¿imu sanitarnego w gospodarstwie produkuj¹cym 

mleko, systematycznie i w³aœciwie przeprowadzany proces mycia i dezynfekcji 

urz¹dzeñ udojowych zabezpiecza wymiê krowy przed zaka¿eniem bakteryjnym, przed³u¿a 

sprawnoœæ sprzêtu mechanicznego oraz ma zasadniczy wp³yw na jakoœæ pozyskiwanego 

surowca. Czynnoœæ ta powinna byæ podstawowym obowi¹zkiem dojarza. Aby uzyskaæ optymalny 

efekt, zabiegi higieniczne powinny byæ przeprowadzane w odpowiedniej kolejnoœci 

i z u¿yciem przeznaczonych do tego celu œrodków myj¹co-dezynfekcyjnych [7, 15]. Wybieraj¹c 

œrodek odka¿aj¹cy nale¿y zwróciæ uwagê na substancjê czynn¹, która powinna 

eliminowaæ z urz¹dzeñ bakterie patogenne, mog¹ce spowodowaæ zagro¿enie dla zdrowia 

ludzi, a tak¿e maksymalnie redukowaæ liczbê drobnoustrojów saprofitycznych tak, aby sprzêt 

doj¹cy nie stanowi³ Ÿród³a kontaminacji mleka. Nieprawid³owo dobrany lub niew³aœciwie 

stosowany œrodek mo¿e powodowaæ dwojakiego rodzaju zagro¿enia: 1) pozosta³oœci substancji 

chemicznych u¿ywanych w gospodarstwie [9, 16] oraz 2) pojawianie siê opornych 

szczepów bakterii, w tym tak¿e drobnoustrojów patogennych [6].

18 A. Wiszniewska, J. Szteyn Nr 1 

Dla przetwórstwa mleka, a zw³aszcza procesów termicznych, które maj¹ gwarantowaæ 

wyprodukowanie bezpiecznego pod wzglêdem mikrobiologicznym wyrobu, istotny jest sk³ad 

gatunkowy mikroflory mleka. Wymóg ch³odzenia mleka i powszechne stosowanie ch³odziarek 

spowodowa³o zachwianie równowagi miêdzy drobnoustrojami termofilnymi a psychrofilnymi 

obecnymi w mleku surowym, które cechuj¹ siê ró¿nym wp³ywem na jakoœæ 

uzyskiwanego produktu mlecznego. 

Celem przeprowadzonych badañ by³o okreœlenie wra¿liwoœci szczepów bakterii psychrofilnych 

i termofilnych wyizolowanych z urz¹dzeñ udojowych na powszechnie stosowane 

œrodki dezynfekcyjne: Chlorinol, Atos i L-Naftol. 


Przedmiotem badañ by³y szczepy bakteryjne wyizolowane z urz¹dzeñ udojowych w gospodarstwach 

indywidualnych. Trzykrotnie w odstêpach 1 miesi¹ca, pobierano wacikami wymazy ze zbiorników 

na mleko surowe i kubków strzykowych dojarek. Po przewiezieniu do laboratorium waciki 

umieszczano w p³ynie do rozcieñczeñ (1% woda peptonowa) i starannie wytrz¹sano. Tak przygotowane 

próbki posiewano na 2 p³ytki z pod³o¿em do oznaczania ogólnej liczby drobnoustrojów w celu 

izolacji bakterii termofilnych i psychrofilnych. Inkubacjê przeprowadzano zgodnie z PN-93 A-86 

034/06. 

W wyniku przeprowadzonych badañ wyizolowano ogó³em 68 szczepów bakterii: 49 szczepów 

psychrofilnych i 19 szczepów termofilnych, które nastêpnie przechowywano na skosach agarowych. 

Wyizolowane szczepy bakteryjnie poddane zosta³y nastêpnie badaniu na opornoœæ wobec œrodków 

dezynfekcyjnych stosowanych w gospodarstwach produkuj¹cych mleko: Chlorinol (Inco-veritas 

– Polska, substancja czynna – podchloryn sodu, metakrzemian sodu, polifosforan sodu), Atos 

(Compex – Polska, substancja czynna – podchloryn sodu) oraz L-Naftol (substancja czynna – 

l-naftol). W tym celu, ze skosu agarowego pobierano ez¹ niewielk¹ iloœæ materia³u i posiewano na 

bulion od¿ywczy. Probówkê nastêpnie inkubowano w temperaturze 37°C przez 24 h. Po inkubacji 

0,1 ml hodowli przeniesiono do probówek zawieraj¹cych po 5 ml przygotowanego roztworu roboczego 

œrodka dezynfekcyjnego. Odpowiednie stê¿enie œrodka odka¿aj¹cego uzyskano stosuj¹c siê 

do zaleceñ producenta. Nastêpnie roztwór rozlewany by³ z zachowaniem warunków ja³owych do 

probówek (po 5 ml). Roztwory przygotowywane by³y bezpoœrednio przed badaniem. Próbkê kontroln¹ 

stanowi³a zawiesina hodowli bulionowej badanego szczepu bakterii w 5 ml ja³owego roztworu 

soli fizjologicznej. 

Inoculowane próbki z roztworami roboczymi badanych œrodków dezynfekcyjnych oraz próbki 

kontrolne inkubowano w ³aŸni wodnej w temperaturze 20°C przez 20 min, a nastêpnie posiewano 

1ml zawiesiny na p³ytki Petriego metod¹ zalewow¹ wykorzystuj¹c jako pod³o¿e od¿ywcze agar mleczny. 

P³ytki inkubowano w cieplarce w temperaturze 37°C przez 24 h. Po inkubacji sprawdzano wzrost 

bakterii na p³ytce. Badanie wykonano trzykrotnie. Obecnoœæ kolonii bakteryjnych na p³ytkach we 

wszystkich trzech powtórzeniach badania uznawano za wynik dodatni opornoœci danego szczepu na 

badany œrodek dezynfekcyjny (przy dodatniej próbie kontrolnej), szczepy wykazuj¹ce brak wzrostu 

w jednym b¹dŸ dwóch powtórzeniach badania uwa¿ane by³y za wra¿liwe. 


Wyniki badañ wykaza³y, ¿e wiêkszoœæ wyizolowanych bakterii psychrofilnych cechowa- 

³a wra¿liwoœæ na badane preparaty dezynfekcyjne (tab. I). Najwiêksz¹ skutecznoœci¹ wykaza³ 

siê L-Naftol, na który wra¿liwych by³o 94% badanych psychrotrofów. Skutecznoœæ preparatu 

Atos i Chlorinol to odpowiednio 90% i 84%. Bakterie termofilne charakteryzowa³y

Nr 1 Opornoœæ bakterii na œrodki dezynfekcyjne 

19 

siê wiêksz¹ opornoœci¹ na badane preparaty (tab. II). W przypadku tych drobnoustrojów 

najwy¿sz¹ skutecznoœci¹ wykaza³ siê Chlorinol- 47% wra¿liwych szczepów, nastêpnie 

L-Naftol – 42% i Atos – 25% wra¿liwych szczepów bakterii termofilnych. 

Tabela I. Wra¿liwoœæ szczepów bakterii psychrofilnych na robocze stê¿enia œrodków odka¿aj¹cych 

Sensitivity of the psychotropic bacteria on the concentration of disinfectants 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã Ã 

ÈÃ 

Ã 

Ã 

ÈÃ 

Ã 

Ã 




Tabela II. Wra¿liwoœæ szczepów bakterii termofilnych na robocze stê¿enia œrodków odka¿aj¹cych 

Sensitivity of the thermotrophic bacteria on the concentration of disinfectants 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã Ã 

ÈÃ 

Ã 

Ã 

ÈÃ 

Ã 

Ã 




Badanie szczepów bakterii psychro- i termofilnych wyizolowanych z powierzchni urz¹dzeñ 

kontaktuj¹cych siê z surowcem mlecznym w gospodarstwach produkcyjnych wykaza- 

³y, ¿e znajduj¹ siê na nich szczepy bakterii oporne na powszechnie u¿ywane œrodki odka¿aj¹ce. 

Wyniki koresponduj¹ z pracami wykonywanymi przez innych badaczy [1, 3, 8, 12]. 

Prze¿ywalnoœæ bakterii w procesie mycia i dezynfekcji mo¿e byæ wyt³umaczona w ró¿ny 

sposób. Drobnoustroje mog¹ tworzyæ na mytych powierzchniach biofilm, który zabezpiecza 

czêœæ komórek przed dostêpem substancji chemicznej [4, 5]. Czêœæ drobnoustrojów 

wykazuje natomiast dziedziczn¹ b¹dŸ nabyt¹ opornoœæ na stosowane œrodki odka¿aj¹ce. 

Dziedziczna (pierwotna) opornoœæ jest cech¹ naturaln¹ i charakterystyczn¹ dla wiêkszoœci 

ÈÃ 

ÈÃ

20 A. Wiszniewska, J. Szteyn Nr 1 

szczepów danego gatunku. Jest ona zwi¹zana z genem chromosomalnym. Opornoœæ nabyta 

zwykle jest wynikiem mutacji genów na chromosomie lub nabyciem przez wra¿liwy wczeœniej 

drobnoustrój genów opornoœci [14]. 

W badaniach w³asnych zauwa¿ono ró¿nicê we wra¿liwoœci bakterii psychrofilnych i termofilnych 

na te same substancje chemiczne. Zaskakuj¹cy jest fakt, ¿e o ile bakterie psychrofilne 

wykazywa³y zbli¿on¹ wra¿liwoœæ zarówno na Chlorinol jak i na Atos (preparaty 

zawieraj¹ce t¹ sam¹ substancjê czynn¹ – podchloryn sodu), to bakterie termofilne by³y 

znacz¹co mniej wra¿liwe na drugi preparat. 

Dzia³anie bakteriobójcze preparatu, przed wprowadzeniem na rynek, okreœla siê na organizmach 

testowych (Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Staphylococus aureus 

i Enteroccocus hirae), których wra¿liwoœæ na substancje czynne najczêœciej jest ró¿na od 

wra¿liwoœci szczepów „dzikich”, wystêpuj¹cych w œrodowisku. Dlatego te¿, aby zapewniæ 

wysok¹ jakoœæ mikrobiologiczn¹ surowca, powinny byæ wykonywane badania okreœlaj¹ce 

skutecznoœæ dzia³ania œrodków dezynfekcyjnych w gospodarstwie. Sk³ad flory bakteryjnej 

i jej wra¿liwoœci na stosowane œrodki do dezynfekcji urz¹dzeñ udojowych mo¿e wp³yn¹æ 

na jakoœæ skupowanego mleka i uzyskiwanych z niego przetworów, tym bardziej, ¿e obecnoœæ 

zarówno jednych jak i drugich szczepów drobnoustrojów niesie za sob¹ inne zagro¿enia 

dla jakoœci produktów mlecznych. G³ównym efektem obecnoœci w mleku psychrotrofów 

jest rozk³ad bia³ek i je³czenie t³uszczów przez ciep³osta³e enzymy lipo- i proteolityczne 

wytwarzane przez te bakterie, co skutkuje obni¿eniem jakoœci produktu i krótsz¹ jego trwa- 

³oœci¹. Bakterie termofilne poprzez swoj¹ opornoœæ na temperaturê, mog¹ przetrwaæ proces 

pasteryzacji mleka i tym samym wp³ywaæ na obni¿enie jakoœci mikrobiologicznej uzyskanego 

produktu spo¿ywczego [2, 10, 11]. Nie bez znaczenia jest równie¿ mo¿liwoœæ uzyskania 

opornoœci na stosowane substancje dezynfekcyjne przez drobnoustroje patogenne, takie 

jak Listeria monocytogenes czy Escherichia coli [6]. 

Wystêpowanie szczepów opornych na coraz to nowe œrodki myj¹ce i dezynfekuj¹ce jest 

wyzwaniem dla producentów i przetwórców ¿ywnoœci na ca³ym œwiecie 

WNIOSKI 

1. Zdolnoœæ nabywania przez bakterie opornoœci na œrodki dezynfekuj¹ce zmusza nas do 

tworzenia coraz to nowych i doskonalszych preparatów, a tak¿e do rozwa¿nego ich stosowania. 

Nieumiejêtne stosowanie substancji przeciwbakteryjnych przyspiesza ten proces. 

2. Badane grupy drobnoustrojów termofilnych i psychrofilnych cechowa³y siê ró¿n¹ 

wra¿liwoœci¹ na stosowane w praktyce substancje dezynfekcyjne. 

3. Procent szczepów termofilnych wykazuj¹cych opornoœæ na stosowane œrodki dezynfekcyjne 

by³ znacznie wy¿szy ( od 43 do 27) ni¿ bakterii psychrofilnych (od 6 do 16).

Nr 1 Opornoœæ bakterii na œrodki dezynfekcyjne 

21 

A. Wiszniewska, J. Szteyn 

RESISTANCE OF BACTERIA ISOLATED FROM MILKING EQUIPEMENT 

TO DISINFECTANTS 

Summary 

The purpose of the study was a comparison of the sensitivity to three disinfectants of psychotropic 

and termotropic bacteria isolated from milking equipment. The study shows that psychotropic 

bacteria was more resistant on disinfectants used in experiments than termotropic. Bacteria’s capability 

to acquire a resistant to disinfectants cause to search the new and more advance substances. 

Incorrect use of the antibacterial chemicals could accelerate this process. 

PISMIENNICTWO 

1. Bore E., Iangsrud S.: Characterization of micro-organisms isolated from dairy industry after 

cleaning and fogging disinfection with alkyl amine and peracetic acid. J. Appl. Microbiol. 2005, 

98, 96-105. 

2. Burbianka M, Pliszka A., Murzyñska H.: Mikrobiologia ¿ywnoœci. Pañstwowy Zak³ad Wydawnictw 

Lekarskich, Warszawa 1983. 

3. Costa E.O., Gardna C.R., Pires M.F., Coutinho S.D., Castilho W., Teixeira C.M.: Sourvey of 

bovine mycotic mastitis in dairy heros In the state of Sao-Paulo, Brazil. Mycopathologia 1993, 

124, 13-17. 

4. Evans D.J., Allison D.G., Bron M.R.W. and Gilbert P.: Effect of growth-rate on resistance of 

Gram-negative biofilms to cetrimide. J. Antymicrobial Chemotherapy 1990, 26, 473-478. 

5. Gilbert P., Allison D.G. and McBain A.J.: Biofilms in vitro and in vivo: dp singular mechanisms 

imply cross-resistance? J. Appl. Microbiol. 2002, 92, 98S-110S. 

6. Holah J.T., Taylor J.H., Dawson D.J., Hall K.E.: Biocide use In the ford industry and the disinfecant 

resistance of persistent strains of Listeria monocytogenes and Escherichia coli. J. Appl. 

Microbiol. 2002, 92 (111S-120S). 

7. Kot M. 1999. Konserwacja urz¹dzeñ udojowych. Ogólnopolski Informator Mleczarski 35, nr 10 

(18). 

8. Krakowski H., Tietze M., Majewski T., Ró¿añski P.: Survey of yeast mastitis in dairy heroes of 

small-type farms in the Lublin Region, Poland. Mycopathologia 2001, 150 (5-7). 

9. Miko³ajczyk A., Szteyn J.: Problemy mycia i dezynfekcji urz¹dzeñ udojowych. Przegl. Hod. 1997, 

12 (9-11). 

10. Molska I.: Zarys mikrobiologii mleczarskiej. Pañstwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leœne. Warszawa 

1988. 

11. Müller G.: Podstawy mikrobiologii ¿ywnoœci. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Warszawa 

1983. 

12. Petersen K.M., Westall S., Jespersen L.: Microbial succession of Debaryomyces hansenii strains 

during the production of Danish surfaced-ripened cheeses. J. Dairy Science 2002, 85 (478-486). 

13. PN – 93 A – 86 034/06. 

14. Sêktas M.: Bariery molekularne w wymianie genów pomiêdzy bakteriami. Post. Mikrobiol. 2004, 

43, 4 (345-359). 

15. Twardoñ J., Dejneka G.J., Dziêcio³ M.: Urz¹dzenia udojowe jako potencjalne Ÿród³o zaka¿eñ 

wymienia. ¯ycie Wet. 2001, 76, Nr 9 (480-483). 

16. Wieczorek J., Smoczyñski S.: Czêstoœæ wystêpowania substancji hamuj¹cych w mleku z rejonu 

Olsztyna oraz czu³oœæ testów mikrobiologicznych na obecnoœæ detergentów. Medycyna Wet. 1992, 

48 (129-131). 


Nr 1 Ochratoksyna A we krwi i mleku ROCZN. matki PZH, 2006 57, NR 1, 23-30 23 

JACEK POSTUPOLSKI, KAZIMIERZ KAR£OWSKI, PAWE£ KUBIK 1 

OCHRATOXIN A IN MATERNAL AND FOETAL BLOOD 

AND IN MATERNAL MILK 

OCHRATOKSYNA A W SUROWICY KRWI MATKI I P£ODU 

ORAZ MLEKU MATKI 

National Institute of Hygiene 

Department of Food and Consumer Articles Research 

00-791 Warsaw, 24 Chocimska, Poland 

e-mail: jpostupolski@pzh.gov.pl 

Head: Assoc. Prof. K. Kar³owski 

1 Mother and Child Institute 

01-211 Warsaw, 17A Kasprzaka, Poland 

Ochratoxin A (OA) levels were measured in blood serum of mothers foetuses 

and in mothers’ milk. The mean concentration of OA in maternal serum was 

1.14 ng/ml and in umbilical cord blood serum it was 1.96 ng/ml. The mean ratio 

of OA concentrations in maternal and foetal blood serum was 1.96. In maternal 

milk OA was found in 5 out of 13 studied samples. The mean intake of OA with 

mother’s milk was not exceeding the tolerable daily intake for adults, nevertheless 

it was near 60% of TDI. The OA concentration ratio in maternal blood 

serum versus that in milk was 0.0058 on average. These results confirm the correlation 

between OA concentration maternal and foetal blood serum, and between 

OA concentration in maternal serum and milk. 

Key words: ochratoxin A, determination, HPLC, blood serum, maternal milk 

S³owa kluczowe: ochratoksyna A, oznaczanie, HPLC, surowica krwi, mleko matki 

INTRODUCTION 

Ochratoxin (OA) is a compound belonging to mycotoxins – large group of secondary 

metabolites of moulds. They can cause the acute intoxication and frequently exhibit mutagenic, 

carcinogenic, teratogenic and estrogenic properties. In temperate and cold climate 

OA is produced by Penicillium verrucosum, and warm or tropical climate also by certain 

Aspergillus species [18]. 

Ochratoxin A is a substance with broad spectrum of harmful effects including nephrotoxicity. 

OA is believed to be a factor causing urinary tract neoplasms in humans and so called 

Balkan Endemic Nephropathy (BEN) [21]. Reports from Near East and France suggest that 

OA can be the cause of chronic interstitial nephritis [5, 23, 29]. OA exerts also teratogenic 

effects [1], as well as immunotoxic [28], and possibly neurotoxic action [17].

24 J. Postupolski, K. Kar³owski, P. Kubik Nr 1 

In 1993 the International Agency for Research onCancer (IARC) classified OA as a compound 

potentially carcinogenic for human (group 2B) [12]. In 1991 and 1995 the Joint 

Expert Committee for Food Additives FAO/WHO (JECFA) evaluated the toxicity action of 

OA for humans and established Provisional Tolerable Weekly Intake (PTWI) as 100 ng/kg 

b.w./week [13]. 

The Canadian authorities suggest accepting of the permissible daily intake as 1.2-5.7 ng, 

OA/kg b.w. A similar value has been postulated by the Nordic Committee of Food Toxicology 

which proposed the highest Tolerable Daily Intake (TDI) of 5 ng OA/b.w. The EU 

Scientific Committee for Food (SCF) established the TDI value below 5 ng OA/kg b.w. [7, 

15]. 

OA was detected in human milk also in some countries [2, 9, 11, 14, 16, 19, 20, 27, 31]. 

This shows that toxin is ingested with food can pass into human milk. OA transfer across the 

placental barrier was demonstrated also by Zimmerli and Dick [31]. Thus the harmful effects 

of OA may endanger not only the mother but also the foetuses and the breast fed 

infants [26, 30]. 

MATERIALS AND METHODS 

The material was obtained from women according to the principles of the Good Clinical Practice. 

The consent for carrying out these studies was obtained from the Committee for Supervision of 

Human Experiments at the Mother and Child Institute. 

Samples of milk, maternal blood and umbilical cord blood were obtained between October 1998 

and April 1999. Samples blood, umbilical cord blood and human milk were obtained from 30 women 

in labour – healthy patients of the Mother and Child Institute. Maternal venous blood was taken 

in 5 ml aliquots into dry test tubes immediately before labour. No blood samples were taken from 

patients receiving large volumes of infusion fluids. For the assessment of foetal exposure 5 ml samples 

of blood were taken from the umbilical cord into dry tubes immediately after cord cutting. The 

samples were centrifuged for 10 minutes at 2500 g and the obtained serum was frozen at -18°C until 

performing of the determinations. 

Milk samples were taken from the same patients from whom blood samples had been taken previously. 

Milk was obtained on 3-4 days after labour; the samples were frozen and kept at -18°C until 

determinations. 

Immunoaffinity columns (IAC) OchraTest, Vicam, USA, and OchraPrep, Rhone-Poulenc Diagnostic, 

UK were used. The ochratoxin A standard was obtained from Sigma, USA. The solvents 

used for chromatography was of purity for HPLC, the remaining solvents were pure for analysis. The 

water used was purified by reverse osmosis and demineralisation. 

Ochratoxin A determination 

For the determination of ochratoxin A in human milk and blood serum Zimmerli and Dick method 

was used in own modification [31]. 

10 ml of a solution composed of 80% H 3 PO 4 33.7 ml, NaCl 118 g in 1 1 of water, pH 1.6 was 

added to 5 ml of milk or serum. The sample with the solution was mixed on vortex for 1 minute and 

centrifuged for 10 minutes at 2500 g. Then 5 ml of chloroform was added and the sample was mixed 

on vortex for 1 minute and centrifuged for 10 minutes at 2500 g. The extraction was repeated four 

times. The cumulated chloroform phases were dryed in rotary evaporator at 40°C and the residue 

was transferred quantitatively with 6 ml CHCl 3 into a tube with stopper. Ochratoxin was re-extracted 

three times with 5 ml portions of 1% NaHCO 3 solution and was load onto IAC column. 

The pulled extracts were passed through IAC column at flow rate of 1-2 drops/s. The column was 

washed with 10 ml of a PBS-0.01% Tween 20 solution and then with 10 ml of water at flow 1-2

Nr 1 Ochratoksyna A we krwi i mleku matki 

25 

drops/s and then several ml of air was passed though the column. Ochratoxin A was eluted with 3 ml 

of methanol of HPLC purity at flow rate 0.5 drop/s. Methanol eluate was evaporated in water bath at 

40°C under nitrogen stream, the dry residues was dissolved in 50 ml of the mobile phase and loaded 

into the chromatograph. 

HPLC condition 

The HPLC set Waters, USA, with Waters 474 scanning fluorescence detector was used. The column 

was RP C18 Nova Pak C 18, 4.6 x 250 mm, Waters. The column was thermostated in 50°C. 

Behind the column a connecting three-piece was installed for ammonia solution passing to increase 

fluorescence (Waters M501 HPLC pump with high pressure noise filter, Waters). 

Conditions in detail: mobile phase: methanol – 9% acetic acid (18-7), mobile phase flow rate 

1 ml/min, column temperature 50°C; detector Ex wavelength l = 390 nm; Em wavelength l = 

440 nm, 20% ammonia solution flow rate 0.2 ml/min, injection volume 20 ml. 

The obtained positive results were confirmed by the formation ochratoxin A methyl ester. The 

same conditions of determination were used as for OA [31]. 

RESULTS AND DISCUSSION 

Analytical parameters of the method 

The method used was tested for its analytical characteristics determining the recovery, 

relative standard deviation (RSD), and the limits of detection and determination. Two types 

columns with monoclonal antibodies OchraTest, Vicam, and OchraPrep, Rhone-Poulenc 

Diagnostic were compared. The analytical parameters for OA determination in milk are 

presented in Table I. 

Table I. Analytical parameters of methods 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

1 OchraTest, Vicam 

2 OchraPrep Rhone-Poulenc Diagnostic 

Ã 

ÈÃ 

Ã 

ÈÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃ 



ÃÃ Ã Ã Ã Ã Ã Ã 

The results of the determinations were compared using Student’s t test at P>0.05 confidence 

level. No statistically significant differences were found between the results of the 

determinate using Vicam or Rhone-Poulenc Diagnostic columns. 

The modification included simplified extract purification through elimination of the liquid-liquid 

extraction phase. The analytical parameters obtained (e.g. for human milk, 5 ml 

sample, limit of detection was 0.005 ng/ml, RSD 11-16%, mean recovery 85%) were similar 

to those described in the original method (0.005-0.01 ng/ml, RSD recovery 85% respectively). 

An advantage of the modification was shortening of analysis time, reduced work expenditure 

and amount of organic chlorine solvent harmful for the environment, used for extraction.


Determination of mycotoxins in food and biological materials is regarded as difficult, 

and the methods used are often costly laborious. The problems are increased when additional 

difficulty appears, e.g. limited availability of biological material for tests which precludes 

the possibility of performing of a great number of determinations, as is often occurring 

in tests of material derived from human beings. 

Ochratoxin A in maternal and umbilical cord serum and 

in mater milk 

In the studies blood and umbilical cord blood samples were obtained parallelly from the 

same patients. The mean OA concentration in blood serum from 30 patients was 1.14 ng/ml, 

median 1.00 ng/ml. The mean concentration in umbilical cord blood serum (28 samples) 

was 1.96 ng/ml, median 1.83 ng/ml OA concentration ratio in maternal blood serum to that 

in umbilical cord blood serum was 1.96 on average, with 0.6-4.0 range. The obtained results 

are presented after correction for recovery. The obtained numerical value was accepted for 

the values of concentrations between limit of detection and limit of determination for further 

calculations. A statistically significant difference was found between the mean OA concentration 

in maternal blood serum and umbilical cord serum (Student’s t test > 0.05). These 

results are presented in Table II. 

Milk samples were obtained from 13 patients. Ochratoxin A was found in five. The mean 

ratio of OA concentration in maternal blood serum to that in milk was 0.0058. 

In the literature as yet only one study has been found on OA concentrations in maternal 

and foetal blood serum. The value of this ratio is the same as in the study of Zimmerli and 

Dick [31] (2.0±0.2) but the scatter of the values was much broader (1.96±0,96). The ratio 

calculated for OA was similar to that calculated for phenylalanine levels in maternal blood 

and umbilical cord blood which ranged from 1.2 to 1.9 [25]. The higher OA content in 

foetal blood could be explained as due to its active transport across – the placenta, perhaps 

this was OA consequence of similar chemical structures of OA and phenylalanine [4]. 

The foetus receives all nutrients and other alimentary component through the placenta, 

which is also a barrier protecting against the penetration of harmful substances. Chemical 

compounds of low molar mass, as well as those with lipophilic character, can pass however, 

through the placental barrier. Certain components, e.g calcium, can be actively transported 

across the placenta. The infantile organism is particularly sensitive to xenobiotics, especially 

in the first 5 months of life, mainly due to insufficiently adequate functions of the kidneys 

and hepatic metabolism system. In infants glomerular filtration is about 1/3 lower in relation 

to adults. In the liver alcohol dehydrogenase is not yet fully developed, the levels of 

dehydroxylation and oxidation are also lower. That means that TDI or values obtained in 

adults in toxicological studies could not be applicable to infants [22]. 

In the literature only Breitholtz-Emanuelsson et al. [2] report the value of milk/blood 

ochratoxin A ratio as being below 0.1, that is below 0.05 if the ratio of concentrations in 

whole blood and serum being 2, is considered. This value is similar to that obtained in the 

presently reported study. 

In animal experiments on rats and rabbits OA was found to pass to milk [3, 8]. Giving OA 

10-250 ng/kg b.w. to rats the milk/plasma ratio was 0.2-0.5, and it was higher than in rabbits. 

The mechanism of OA transfer to milk is not known. Passive diffusion of free, nonionized 

OA is possible. In the case of that mechanism the transport would depend on pH of 

the plasma and milk. The differences in milk/blood ratios could be due to interspecies varia-


27 

Table II. Ochratoxin A contents in maternal and foetal serum blood and in maternal milk 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

































Ã Ã Ã Ã Ã Ã


bility of proteins in plasma and milk. Literature data on the correlation between blood OA 

levels and its penetration into milk are scant and the problem of OA presence in milk in 

relation to lactation time should also be clarified. No data are available on OA elimination 

with milk after repeated administration of small doses. 

Ochratoxin A presence in blood is a generally accepted evidence of the exposure to it. 

The presently reported values are similar to those reported from other European countries 

[6]. 

The possibility of daily OA intake estimation based on its blood level, biological availability 

and clearance is very important. Two possibilities are available for estimation based 

on OA clear value. Hagelberg et al. found it to be 0.033 ml/min. In humans this clearance 

was determined experimentally and its value was 0.048 ml/min. It is worth stressing, however, 

that this result was obtained in the experiment on one volunteer. OA bioavailability in 

humans is not known, and in the calculations the value determined in rats, that is 50% has 

been accepted [10]. 

The daily intake of OA estimated on the basis of blood OA level is 1.53 ng/kg b.w. 

(according to the coefficient calculated in [10]) or 2.2 ng/kg b.w. (according to the coefficient 

of Schlatter [24]). It should be stressed that the values of daily intake calculated on the 

bas of serum OA concentration are not exceeding TDI value. The maximal OA value (3.42 

ng/ml) corresponded to OA concentration in diet, which was dependent on the method of 

determinate being 4.5 ng/kg b.w. daily or 6.7 ng/kg b.w. daily. These values are similar to 

those established by the Nordic Committee. 

In view of the ubiquity of ochratoxin A, its very broad spectrum of harmful activities and 

long half-time in food products, as well as the sensitivity of the organism, the problem of 

exposure of the foetus as well as infant to this toxin should be regard as serious. Mothers 

milk should not contain any noxious substances in view of the impossibility of establishing 

of a control over human milk, the only known in practice, method for OA intake reduction 

is limitation of its presence in food through adherence to good manufacturing practice (GMP) 

and the application of the hazard analysis critical control points (HACCP) on all stages of 

food product. Particularly important would be systematic monitoring of raw materials and 

food products that are the main source of ochratoxin in diet, especially cereals and their 

products. 

J. Postupolski, K. Kar³owski, P. Kubik 

OCHRATOKSYNA A W SUROWICY KRWI MATKI I P£ODU ORAZ W MLEKU MATKI 

Streszczenie 

Zbadano zawartoœæ ochratoksyny A (OA) w surowicy krwi matki, p³odu i w mleku. Œrednie stê¿enie 

w surowicy krwi matki wynosi³o 1,14 ng/ml, a w krwi pêpowinowej 1,96 ng/ml. Stosunek stê¿eñ 

OA w surowicy krwi matki i krwi pêpowinowej wynosi œrednio 1,96. W mleku matki wykryto OA 

w 5 na 13 zbadanych próbek. Œrednie wartoœci dziennego pobrania OA z mlekiem matki nie przekraczaj¹ 

tolerowanego dziennego pobrania ustalonego dla osób doros³ych, niemniej osi¹gaj¹ one wartoœæ 

oko³o 60% TDI. Stwierdzono, ¿e stosunek stê¿eñ OA w surowicy krwi matki do mleka wynosi 

œrednio 0,0058. Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ istnienie korelacji miêdzy stê¿eniem ochratoksyny A 

w surowicy krwi matki i surowicy krwi p³odu, a tak¿e miêdzy stê¿eniem ochratoksyny A w surowicy 

krwi i mlekiem matki.


29 

REFERENCES 

1. Belmadani A., Tramu G., Betbeder A. M., and Creppy E. E.: Subchronic effects of ochratoxin A 

on young adult rat brain and partial prevention by aspartame, a sweetener. Hum Exp Toxicol, 

1998, 17, 380-386. 

2. Breitholtz-Emanuelsson A., Olsen M., Oskarsson A., Palminger I., and Hult K.: Ochratoxin A in 

cow’s milk and in human milk with corresponding human blood samples. J AOAC Int, 1993, 76, 

842-846. 

3. Breitholtz-Emanuelsson A., Palminger-Hallen I., Wohlin P. O., Oskarsson A., Hult K.: and Olsen 

M.,: Transfer of ochratoxin A from lactating rats to their offspring: a short-term study. Nat Toxins, 

1993, 1, 347-352. 

4. Cha S. H., Sekine, T., Kusuhara H., Yu E., Kim J. Y., Kim D. K., Sugiyama Y., Kanai Y., and 

Endou, H.: Molecular cloning and characterization of multispecific organic anion transporter 

4 expressed in the placenta. J Biol Chem, 2000, 275, 4507-4512. 

5. Creppy E. E., Betbeder A. M., Gharbi A., Counord J., Castegnaro M., Bartsch H., Moncharmont 

P., Fouillte B., Chambon P., and Dirheimer G.: Human ochratoxicosis in France. IARC Sci Publ, 

1991, 145-151. 

6. European Commission. Assessment of dietary intake of ochratoxin A by the population of EU 

Member States. Reports on tasks for scientific cooperation, EUR 17523 EN, 1997. 

7. European Commission. Opinion of the Scientific Committee on Food on Ochratoxin A (expressed 

on 17 September 1998); 1998. 

8. Ferrufino-Guardia E. V., Tangni E. K., Larondelle Y., and Ponchaut S.: Transfer of ochratoxin A 

during lactation: exposure of suckling via the milk of rabbit does fed a naturally-contaminated 

feed. Food Addit Contam, 2000, 17, 167-175. 

9. Gareis M., Martlbauer E., Bauer J., and Gedek B.: Determination of ochratoxin A in human 

milk. Z Lebensm Unters Forsch, 1988, 186, 114-117. 

10. Hagelberg S., Hult K., and Fuchs R.: Toxicokinetics of ochratoxin A in several species and its 

plasma- binding properties. J Appl Toxicol, 1989, 9, 91-96. 

11. Hassan A.M., Sheashaa A.H, Abdel Fattah F. M, Alla Z. Ibrahim, Osama. A Gaber, Mohamed A. 

Sobh.: Study of ochratoxin A as an environmental risk that causes renal injury in breast-fed 

Egyptian infants, Pediatric Nephrology, 2006, 21, 102-105 

12. IARC. Ochratoxin A. IARC Monogr Eval Carcinog Risks Hum, 1993, 56, 489-521. 

13. JECFA. Evaluation of certain food additives and contaminants. World Health Organ Tech Rep 

Ser, 1995, 859, 1-54. 

14. Kovacs F., Sandor G., Vanyi A., Domany S., and Zomborszky-Kovacs M.: Detection of ochratoxin 

A in human blood and colostrum. Acta Vet Hung, 1995, 43, 393-400. 

15. Kuiper-Goodman T.: Risk assessment of ochratoxin A residues in food. IARC Sci Publ, 1991, 

307-320. 

16. Miraglia M., de Dominicis A., Brera C., Corneli S., Cava E., Menghetti E., and Miraglia E.: 

Ochratoxin A levels in human milk and related food samples: an exposure assessment. Nat Toxins, 

1995, 3, 436-444. 

17. Monnet-Tschudi F., Sorg O., Honegger P., Zurich M. G., Huggett A. C., and Schilter B.: Effects 

of the naturally occurring food mycotoxin ochratoxin A on brain cells in culture. Neurotoxicology 

1997, 18, 831-839. 

18. Moss M. O.: Mode of formation of ochratoxin A. Food Addit Contam, 1996, 13 Suppl, 5-9. 

19. Navas S.A., Sabino M., Rodriguez-Amaya D.B.: Aflatoxin M1 and ochratoxin A in a human milk 

bank in the city of Sao Paulo, Brazil. Food Addit Contam, 2005, 22, 457-62 

20. Postupolski J. and Kar³owski K.: Contamination of human milk with ochratoxin A. Proceedings 

of 23 Mycotoxin Workshop (Germany, Detmold), 1998, 251-253.


21. Radic B., Fuchs R., Peraica M., and Lucic A.: Ochratoxin A in human sera in the area with 

endemic nephropathy in Croatia. Toxicol Lett, 1997, 91, 105-109. 

22. Renwick A. G.: Toxicokinetics in infants and children in relation to the ADI and TDI. Food Addit 

Contam, 1998, 15 Suppl, 17-35. 

23. Schilter B, Marin-Kuan M, Delatour T, Nestler S, Mantle P, Cavin C.: Ochratoxin A: potential 

epigenetic mechanisms of toxicity and carcinogenicity. Food Addit Contam. 2005;22 Suppl 1:88- 

93. 

24. Schlatter C., Studer-Rohr J., and Rasonyi T.: Carcinogenicity and kinetic aspects of ochratoxin 

A., Food Addit Contam, 1996, 13 Suppl, 43-44. 

25. Schoonheyt W. E., Clarke J. T., Hanley W. B., Johnson J. M., and Lehotay D. C.: Feto-maternal 

plasma phenylalanine concentration gradient from 19 weeks gestation to term. Clin Chim Acta, 

1994, 225, 165-169. 

26. Scott PM.: Biomarkers of human exposure to ochratoxin A. Food Addit Contam. 2005;22 Suppl 

1:99-107. 

27. Skaug M. A., Stormer F. C., and Saugstad O. D.: Ochratoxin A: a naturally occurring mycotoxin 

found in human milk samples from Norway. Acta Paediatr, 1998, 87, 1275-1278. 

28. Thuvander A., Funseth E., Breitholtz-Emanuelsson A., Hallen I. P., and Oskarsson A.: Effects of 

ochratoxin A on the rat immune system after perinatal exposure. Nat Toxins, 1996, 4, 141-147. 

29. Wafa E. W., Yahya R. S., Sobh M. A., Eraky I., el Baz M., el Gayar H. A., Betbeder A. M., and 

Creppy E. E.: Human ochratoxicosis and nephropathy in Egypt: a preliminary study. Hum Exp 

Toxicol, 1998, 17, 124-129. 

30. Walker R, Larsen J.C.: Ochratoxin A: previous risk assessments and issues arising. Food Addit 

Contam. 2005, 22 Suppl 1:6-9. 

31. Zimmerli B. and Dick R.: Determination of ochratoxin A at the ppt level in human blood, serum, 

milk and some foodstuffs by high-performance liquid chromatography with enhanced fluorescence 

detection and immunoaffinity column cleanup: methodology and Swiss data. J Chromatogr 

B: Biomed Appl, 1995, 666, 85-99. 

Received: 2005.10.12

Nr 1 Oznaczanie chloramfenikolu w tkankach ROCZN. zwierz¹t PZH 2006, 57, NR 1, 31-38 31 

LECH RODZIEWICZ, IWONA ZAWADZKA 

OZNACZANIE POZOSTA£OŒCI CHLORAMFENIKOLU W TKANKACH 

ZWIERZ¥T METOD¥ LC-MS/MS 

DETERMINATION OF CHLORAMPHENICOL RESIDUES IN ANIMAL TISSUES 

BY LC-MS/MS METHOD 

Pracownia Badañ Chemicznych Œrodków Spo¿ywczych 

Zak³ad Higieny Weterynaryjnej 

15-959 Bia³ystok, ul. Zwyciêstwa 26a 

e-mail: rodziewicz @wiw.bianet.com.pl 

Kierownik: dr L. Rodziewicz 

W pracy przedstawiono metodê potwierdzaj¹c¹ oznaczania chloramfenikolu 

w tkance miêœniowej zwierz¹t przy zastosowaniu techniki LC-MS/MS spe³niaj¹cej 

zalecenia Decyzji Komisji nr 2003/181/WE i nr 2002/657/WE. 

S³owa kluczowe: chloramfenikol, pozosta³oœci, tkanka miêœniowa, LC-MS/MS 

Key words: chloramphenicol, residues, muscle, LC-MS/MS 

WSTÊP 

Chloramfenikol (CAP) jest jednym z najstarszych antybiotyków wytwarzanym zarówno 

na drodze biosyntezy jak równie¿ syntezy chemicznej. Jest to zwi¹zek Ÿle rozpuszczalny 

w wodzie, dobrze wch³aniany z przewodu pokarmowego, przenika do p³ynu mózgowordzeniowego, 

przez barierê ³o¿yska i do mleka. Najwy¿sze stê¿enie stwierdza siê w wêz³ach 

ch³onnych, najni¿sze w mózgu. CAP wykazuje szeroki zakres dzia³ania bakteriostatycznego. 

Hamuje wzrost bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych i du¿ych wirusów. Mechanizm 

jego dzia³ania polega na hamowaniu syntezy bia³ka w komórce bakterii. Z uwagi 

na wysok¹ toksycznoœæ chloramfenikol zosta³ zakwalifikowany do substancji z grupy A. 

Oznacza to, ¿e zosta³ skreœlony z Rejestru Œrodków Farmaceutycznych i Materia³ów Medycznych 

stosowanych wy³¹cznie u zwierz¹t. Jest zabroniony do stosowania jako œrodek 

w leczeniu zwierz¹t, z których produkty przeznaczone s¹ do spo¿ycia. Okreœlono minimalne 

wymagania wartoœci granicznej wydajnoœci metod analitycznych MRPL (ang. minimum 

required performance limit) stosowanych do oznaczania CAP w produktach pochodzenia 

zwierzêcego. MPRL jest to najmniejsza zawartoœæ analitu jaka powinna byæ wykryta, 

zidentyfikowana i potwierdzona przez metodê analityczn¹. Wg decyzji Komisji nr 2003/ 

181/WE wynosi ono 0,3 mg/kg dla miêsa, jaj, mleka, owoców morza (krewetki, kraby) 

i miodu [3]. Wœród metod instrumentalnych uk³ady GC-ECD, LC–UV oraz LC-DAD nie

32 L. Rodziewicz, I. Zawadzka Nr 1 

spe³niaj¹ powy¿szego warunku, gdy¿ granice wykrywalnoœci podawane przez ró¿nych autorów 

s¹ wy¿sze ni¿ wymagany MPRL [6, 10]. Zgodnie z wymaganiami zawartymi w Decyzji 

Komisji nr 2002/657/WE metody potwierdzaj¹ce stosowane dla grupy A musz¹ przekazywaæ 

informacje na temat struktury chemicznej analitu [4]. Warunek ten spe³niaj¹ metody, 

w których s¹ stosowane uk³ady GC-MS oraz LC-MS. 

Porównuj¹c obie techniki stosowane do oznaczania CAP stwierdzono, ¿e metody oparte 

o stosowaniu uk³adu LC-MS s¹ prostsze ni¿ GC-MS. W przypadku stosowania uk³adu 

LC-MS do oznaczania CAP próbkê mo¿na analizowaæ bez uprzedniego przeprowadzenia 

jej w pochodn¹. Równie¿ kolumny stosowane w LC znacznie lepiej toleruj¹ zanieczyszczenia 

ni¿ kolumny kapilarne w GC, których efektywnoœæ gwa³townie spada pod wp³ywem 

zanieczyszczeñ. Ponadto metody jonizacji stosowane w LC-MS s¹ przyczyn¹ braku wiêkszej 

fragmentacji zwi¹zków. Dlatego te¿ uk³ady LC-MS okaza³y siê najbardziej efektywne 

do identyfikacji i oznaczania iloœciowego CAP w produktach pochodzenia zwierzêcego na 

poziomie dziesiêtnych czêœci mg/kg [6, 7, 8]. Procedura przygotowania próbek do MS jest 

podobna jak do LC. Polega ona na ekstrakcji wstêpnej czyli izolacji CAP z badanego materia³u, 

oczyszczaniu i zatê¿aniu otrzymanego ekstraktu. Ró¿nice pomiêdzy metodami dotycz¹ 

rozpuszczalnika stosowanego do ekstrakcji (octan etylu, acetonitryl, metanol) lub 

buforu (fosforanowy, octanowy) do ekstrakcji, sposobu oczyszczania ekstraktu (kolumienki 

C 18, ¿el krzemionkowy, tlenek glinu) oraz stosowanego uk³adu do detekcji LC-MS lub 

LC-MS/MS [1, 5]. Uk³ad LC-MS czyli sprzê¿enie chromatografu cieczowego z spektrometrem 

masowym stosowano do identyfikacji oraz oznaczania iloœciowego CAP w miêœniach 

ryb [14] i owocach morza [12], zaœ LC-MS/MS czyli sprzê¿enie chromatografu cieczowego 

z tandemow¹ spektrometri¹ mas w miêœniach zwierz¹t [6, 7, 9, 14, 15] oraz owocach 

morza [7, 9, 10, 13]. 

Celem pracy by³o opracowanie w oparciu o dane z piœmiennictwa oraz doœwiadczenia 

w³asne prostej metody identyfikacji oraz iloœciowego oznaczania CAP w tkance miêœniowej 

zwierz¹t przy zastosowaniu techniki LC- MS/MS, która spe³nia³aby zalecenia decyzji 

Komisji nr 2003/181/WE i nr 2002/657/WE 

MATERIA£ I METODYKA 

Wyposa¿enie pomiarowe 

Chromatograf cieczowy firmy Agilent 1100, spektrometr masowy API 3000 LC-MS/MS System, 

waga analityczna o dok³adnoœci ± 0,1 mg, waga laboratoryjna elektroniczna o dok³adnoœci ± 0,01 g, 

pipeta automatyczna 1,0-10 ml, pipety elektroniczne 50-300 ml, 50-1000 ml, system oczyszczania 

wody Millipore, homogenizator laboratoryjny umo¿liwiaj¹cy homogenizacjê tkanki, wirówka laboratoryjna, 

blok grzejny, wytrz¹sarka laboratoryjna, butla zawieraj¹ca sprê¿ony czysty azot oraz typowe 

szk³o laboratoryjne tj. pipety, kolby miarowe i probówki. 

Odczynniki i roztwory 

1. Woda, przynajmniej o trzecim stopniu czystoœci, zgodnie z norm¹ PN-ISO 3696:1999, 2. acetonitryl 

do HPLC, 3. octan etylu cz.d., 4. heksan cz.d.a., 5. siarczan sodu cz.d.a., 6. standard wewnêtrzny 

chloramfenikol – D5 (98% czystoœci) (CAP-D5), 7. substancja wzorcowa CAP, certyfikowany 

materia³ odniesienia CRMs 445 prod. Institute for Reference Materiales and Measurrements 

(IRMM). 

Przygotowanie próbki do analizy 

Materia³ do badañ stanowi³y próbki tkanki miêœniowej pochodz¹cej od byd³a, trzody, drobiu 

i ryb. Do czasu analizy próbki przechowywano w temperaturze poni¿ej -18°C. Przed rozpoczêciem

Nr 1 Oznaczanie chloramfenikolu w tkankach zwierz¹t 

33 

badania próbkê miêœni o masie 300-500 g doprowadzano do temperatury pokojowej. Z próbki miêœni 

usuwano zewnêtrzny t³uszcz i czêœci niejadalne. Próbkê laboratoryjn¹ rozdrabniano przy u¿yciu 

maszynki do mielenia miêsa i dok³adnie wymieszano. 

Do probówek wirówkowych o pojemnoœci 100 ml odwa¿ano po 3 g tkanki miêœniowej. Nastêpnie 

dodawano 0,15 ml standardu wewnêtrznego CAP-D5 o stê¿eniu 3,0 ng/ml, 3,0 g siarczanu sodu 

i 6,0 ml octanu etylu, homogenizowano przy obrotach ok. 5000/min przez 1 min. Nastêpnie próbki 

wirowano przez 10 min przy szybkoœci ok. 3000 obr/min. Pobierano 4,0 ml uzyskanego ekstraktu 

(co odpowiada 2 g miêœni) i odparowywano do sucha na bloku grzejnym w temp. 45-50°C w strumieniu 

azotu. Such¹ pozosta³oœæ rozpuszczano w 1,0 ml acetonitrylu dodawano 2,0 ml heksanu, 

dok³adnie mieszano i pozostawiano do rozdzia³u faz. Œci¹gano warstwê heksanow¹ i powtarzano 

oczyszczanie kolejn¹ porcj¹ heksanu. Warstwê heksanow¹ odrzucano. Doln¹ warstwê odparowywano 

do sucha na bloku grzejnym w temp. 45-50°C w strumieniu azotu. Odparowane ekstrakty roz- 

puszczano w 1,0 ml fazy ruchomej acetonitryl do HPLC-woda 50:50 (V + V2 ). 1 

Analiza LC-ESI-MS/MS 

Do wstêpnego rozdzia³u CAP stosowano analityczn¹ kolumnê chromatograficzn¹ Luna C18 

o wymiarach 150 x 2 mm, wielkoœæ ziarna 3 µm firmy Phenomenex oraz dodatkowo prekolumnê 

o tym samym wype³nieniu. Fazê ruchom¹ stanowi³ acetonitryl A/woda B o przep³ywie przez kolumnê 

200 ml/min. Rozdzia³ prowadzono w uk³adzie gradientowym w temp 40°C wed³ug nastêpuj¹cego 

programu: czas 0,0-11min A 20%, 11-11,5 min A 100 % i 11,5-22,0 min A 20%. Objêtoœæ dozowanego 

ekstraktu na kolumnê wynosi³a 10 ml. 

Do identyfikacji i oznaczania iloœciowego CAP w miêœniach zwierz¹t stosowano uk³ad ESI-MS/ 

MS-CID. Zasada dzia³ania tego uk³adu polega na wybraniu jonu molekularnego (macierzystego) 

w pierwszym spektrometrze metod¹ rozpylania w polu elektrycznym (ang. electrospray ionisation – ESI). 

W przypadku CAP jest [M-H] - o m/z 321 ( 35 Cl ), który jest poddawany dalszej wtórnej fragmentacji 

w drugim spektrometrze przez kolizjê (ang. collisiom induced dissociation – CID) daj¹c trzy 

podstawowe jony potomne czyli fragmentacyjne [M-H-(HCOCl)] - o m/z 257, [M-H-(NH 2 COCHCl 2 )] - 

m/z 194 oraz [O 2 N-C 6 H 4 -CHOH] - m/z 152. 

Spe³nia to wymagania decyzji Komisji nr 2002/657/WE, która dla potwierdzenia wymaga, co 

najmniej czterech punków identyfikacyjnych. Cztery punkty mo¿na uzyskaæ je¿eli, jeden jon macierzysty 

daje dwa jony potomne w pierwszej generacji. W naszym przypadku jeden jon macierzysty 

daje cztery jony potomne. Rozdzielenie wi¹zki jonów wed³ug wartoœci stosunku m/z prowadzono 

z zastosowaniem analizatora kwadrupolowego. Analizê próbek prowadzono w obecnoœci IS d 5 – 

CAP. Uk³ad pracowa³ w trybie jonów ujemnych. Identyfikacje i oznaczanie iloœciowe CAP prowadzono 

w systemie monitorowania wybranych reakcji tworzenia jonów metastabilnych MRM – równowa¿nik 

SRM (ang. metastable reaction monitoring ). W tabeli I przedstawiono przejœcia m/z CAP 

i CAP-d5 wykorzystywane w analizie jakoœciowej i iloœciowej. 

W celu uzyskania wykresu kalibracyjnego mierzono odpowiedzi spektrometru mas na ró¿ne iloœci 

CAP m/z 321®152 wzglêdem odpowiedzi na sta³¹ iloœæ IS m/z 326®157. Stosunek tych dwóch 

Tabela I. Monitorowanie przejœæ MRM dla CAP i standardu wewnêtrznego CAP-d5 

MRM transitions monitored for CAP and internal standard CAP-d5 

Ã ÃÃÃ Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃ 

ÃÃÃ 

ÃÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã 

ÃÃ Ã 

ÃÃ 

ÃÃ ÃÃÃ Ã ÃÃÃ

Ã 


odpowiedzi wykreœla krzyw¹ wzorcow¹ wzglêdem iloœci CAP. Sporz¹dzono krzyw¹ wzorcow¹ 

o stê¿eniach CAP 0,2; 0,4; 0,6; 1,0; 2,0 ng/ml i CAP-D5 0,6 ng/ml co odpowiada poziomowi wzmocnienia 

w próbce 0,1; 0,2; 0,3; 0,5; 1,0 mg/kg. Zawartoœæ CAP w próbce obliczano z krzywej wzorcowej. 


Opracowana metoda zosta³a zwalidowana zgodnie z zaleceniami zawartymi w decyzji 

Komisji nr 2002/657/WE [4]. Wyznaczono nastêpuj¹ce parametry walidacji metody jak: 

specyficznoœæ, liniowoœæ, powtarzalnoœæ, odtwarzalnoœæ i poprawnoœæ (odzysk). 

Specyficznoœæ metody zbadano przy u¿yciu próbek czystych wzorców chemicznych CAP, 

œlepych odczynnikowych (odczynniki stosowane w procesie analitycznym), matryc tkanek 

miêœniowych, matryc wzbogaconych pochodz¹cych od byd³a, trzody, drobiu, ryb oraz materia³u 

certyfikowanego CRMs 445. Wykazano, ¿e stosunek sygna³u do szum dla ka¿dego 

przejœcia jonu CAP o m/z 323 ® 257, 323 ® 194, 323 ® 152 i standardu wewnêtrznego 

CAP-d5 o m/z 326 ®157 wynosi ³ 3:1. Nie stwierdzono wp³ywu matrycy na wielkoœæ 

sygna³u do szumu. Stwierdzono, ¿e opracowana metoda jest specyficzna dla oznaczanego 

CAP. 

Okreœlono liniowoœæ krzywej wzorcowej wykorzystuj¹c przejœcia dla jonów CAP o m/z 

321®152 i standardu wewnêtrznego CAP-D5 o m/z 326®157. Przyjêto, ¿e zakres roboczy 

metody pokrywa siê z zakresem liniowym, który wynosi 0,1=1,0 mg/kg. 

Na rycinie 1 przedstawiono typowe chromatogramy CAP i CAP-d5 próbki miêœni trzody 

wzmocnionej na poziomie 0,3 mg/kg. 

Tabela II. Statystyczna charakterystyka metody oznaczania CAP w tkance miêœniowej zwierz¹t 

Statistical characteristics of the method for CAP determination in meat tissue 

ÃÃ Ã Ã Ã Ã Ã 

Ã Ã 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã Ã 

ÃÈÃ 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã Ã 



ÃÃÈÃ Ã Ã Ã Ã Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã Ã 

ÃÈÃ 

Ã ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 




Ã Ã Ã Ã Ã


35 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ryc. 1. Chromatogram LC-ESI-MS/MS z ekstraktu miêœni byd³a, tryb pracy MRM, wzmocnienie 

matrycy CAP 0,3 ng/g 

LC-ESI-MS/MS chromatograms of bovine muscle extract, MRM mode, spiked matrix CAP 

0,3 ng/g


W celu okreœlenia powtarzalnoœci, odtwarzalnoœci, poprawnoœci próbki miêœni byd³a, 

trzody, drobiu oraz ryb wzbogacono CAP na poziomie 0,15, 0,3 i 0,45 mg/kg. Nie zaobserwowano 

zale¿noœci pomiêdzy gatunkami zwierz¹t, od których pobrano próbki, 

a odzyskami CAP. W tabeli II przedstawiono uzyskane parametry statystyczne oznaczania 

CAP w tkance miêœniowej ró¿nych gatunków zwierz¹t przy wzbogaceniu na poziomie 

0,3 mg/kg. 

Decyzja Komisji nr 2002/657/EC wprowadza do walidacji metod dwa nowe parametry 

limit decyzyjny wartoœci granicznej (CCa) oraz zdolnoœci wykrywania (CCb). Limit decyzyjny 

jest to stê¿enie analitu w próbce przy i powy¿ej którego wynik analizy uznawany jest 

za niezgodny z prawdopodobieñstwem 1-a. B³¹d a jest to prawdopodobieñstwo uznania 

próbki za fa³szywie dodatni¹ i dla CAP (grupa A) wynosi 1%. Zdolnoœæ wykrycia jest to 

najni¿sze stê¿enie analitu, które mo¿e byæ wykryte, zidentyfikowane i oznaczone w próbce 

z prawdopodobieñstwem 1-b. B³¹d b to jest prawdopodobieñstwo uznania za fa³szywie 

ujemn¹ próbkê i dla CAP wynosi 5%. Oba parametry s³u¿¹ do jednoznacznej interpretacji 

wyników analiz pozosta³oœci chemicznych w ¿ywnoœci pochodzenia zwierzêcego. Parametry 

te zosta³y wyznaczone na podstawie krzywej kalibracji zgodnie z PN-ISO 11843-2 [11]. 

Przedstawione w tabeli II wartoœci CCa i CCb rozstrzygaj¹ ze znanym prawdopodobieñstwem 

czy w próbce znajduje siê czy nie oznaczany CAP, lub czy jego wartoœæ przekracza 

wartoœæ graniczn¹. Dla metody potwierdzaj¹cej oznaczania CAP w tkance miêœniowej 

przy zastosowaniu uk³adu LC-MS/MS wyniki s¹ zgodne, je¿eli s¹ poni¿ej wartoœci CCa 

wyznaczonej dla poszczególnych matryc. Przy zastosowaniu powy¿szego uk³adu do metod 

przesiewowych wyniki s¹ zgodne jeœli zawarte s¹ poni¿ej wartoœci CCb. Wyniki powy¿ej 

CCb wymagaj¹ potwierdzenia. 

WNIOSKI 

Przedstawiona metoda oznaczania jakoœciowego i iloœciowego CAP w tkance miêœniowej 

zwierz¹t przy zastosowaniu uk³adu LC-MS-MS spe³nia wymagania decyzji Komisji 

nr 2003/181/WE i nr 2002/657/WE. 

L. Rodziewicz, I. Zawadzka 

DETERMINATION OF CHLORAMPHENICOL RESIDUES IN ANIMAL 

TISSUES BY LC-MS/MS METHOD 

Summary 

A liquid chromatographic method with mass spectrometric determination and identification 

(LC-MS/MS) for the determination of chloramphenicol (CAP) in tissues of animal origin was presented. 

Homogenized samples were extracted with ethyl acetate and evaporated to dryness followed 

by a clean-up using the liquid-liquid distribution between acetonitryle and hexane. Chloramphenicol 

was determined by LC-MS-ESI-MS in negative mode. There was used Phenomenex column with the 

mixture of acetonitrile-water as a mobile phase. The method was validated according to the criteria 

of Decision Commission No 2002/657/EC. Samples were fortified at CAP levels between 0.1 and 

0.45 ng/g with 5d-CAP as internal standard. Recoveries for the level 0.3 ng/g were in the range 

76.3-100.3%. Limit of decision (CCa) was between 0.137-0.205 ng/g. Limit of quantification (LOQ) 

– 0.1 ng/g.


37 


1. Balizs G., Hewitt A.: Determination of veterinary drug residues by liquid chromatography and 

tandem mass spectrometer. Anal. Chim. Acta 2003, 492, 105-131. 

2. Bogusz M., Hassan H., Al-Enazi E.: Rapid determination of chloramphenicol and its glucuronide 

in food products by liquid chromatography- electrospray negative ionization tandem mass spectrometry. 

J. Chromatogr. B. 2004, 807, 343-356. 

3. Decyzja Komisji z dnia 13 marca 2003r. 2003/181/WE zmieniaj¹ca decyzjê 2002/657/WE 

w odniesieniu do ustalenia minimalnych wymaganych wartoœci granicznych wydajnoœci (MPRL) 

dla niektórych pozosta³oœci w ¿ywnoœci pochodzenia zwierzêcego. 

4. Decyzja Komisji z dnia 14 sierpnia 2002 r. 2002/657/WE wykonuj¹ca dyrektywê Rady 96/23 

dotycz¹c¹ wyników metod analitycznych i ich interpretacji. 

5. Fedeniuk R., Shand P.: Theory and methodology of antibiotic extraction from biomatrices. 

J. Chromatogr. A. 1998, 812, 3-15, 

6. Gantverg A., Shishani I., Hoffman M.: Determination of chloramphenicol in animal tissues and 

urine liquid chromatography – tandem mass spectrometry versus gas chromatography – mass 

spectrometry. Anal. Chim. Acta 2003, 483, 125-135. 

7. Impens S., Reybroeck W., Vercammen J.: Screening and confirmation of chloramphenicol in shrimp 

tissue using ELISA in combination with GC-MS 2 and LC-MS 2 . Anal. Chim. Acta 2003, 483, 

153-163. 

8. Johnstone R., Rose M.: Spektrometria mas. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2001. 

9. Mottier P., Parisod V., Gremaud E.: Determination of the antibiotic chloramphenicol in meat and 

seafood products by liquid chromatography – electrospray ionization tandem mass spectrometry. 

J. Chromatogr. A. 2003, 994, 75-84. 

10. Neuhaus B., Hurlbut J., Hammack W.: LC/MS/MS Analysis of chloramphenicol in shrimp. LIB 

2002, 18, 1-13. 

11. PN-ISO 11843-2: Zdolnoœæ wykrywania – Czêœæ 2: Metrologia w przypadku kalibracji liniowej. 

PKN, lipiec 2003, 19, 1-13. 

12. Ramos M., Munoz P., Aranda A.: Determination of chloramphenicol residues in shrimps by 

liquid chromatography- mass spectrometry. J. Chromatogr. B. 2003, 791, 31-38. 

13. Storey J., Pfenning A., Turnipseed Sherri.: Determination of chloramphenicol residues in shrimp 

and crab tissues by electrospray triple quadrupole LC/MS/MS. LIB 2003, 19, 1-13. 

14. Takino M., Daishima S., Nakahara T.: Determination of chloramphenicol residues in fish meats 

by liquid chromatografy – atmospheric pressure photoionization mass spectrometry. J. Chromatogr. 

A. 2003, 1011, 67-75. 

15. Tunipseed S., Roybal J., Pfenning A.: Use of ion-trap liquid chromatography-mass spectrometry 

to screen and confirm drug residues in aquacultured products. Anal. Chim. Acta 2003, 483, 

373-386. 


Nr 1 Azotany (V) w wodzie do picia ROCZN. PZH 2006, 57, NR 1, 39-48 39 

ROBERT SZCZERBIÑSKI 1 , JAN KARCZEWSKI, JOANNA FI£ON 

AZOTANY (V) W WODZIE DO PICIA JAKO CZYNNIK RYZYKA 

ZDROWOTNEGO LUDNOŒCI WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO 

NITRATES (V) IN DRINKING WATER AS FACTOR OF A HEALTH RISK 

FOR PEOPLE IN PODLASKIE VOIVODSHIP 

Zak³ad Higieny i Epidemiologii Akademii Medycznej w Bia³ymstoku 

Kierownik: prof. dr hab. n. med. J. K. Karczewski 

15-222 Bia³ystok, ul. Mickiewicza 2c 

e-mail: higiena@amb.edu.pl 

1 Powiatowa Stacja Sanitarmo-Epidemiologiczna w Sokó³ce 

Dyrektor: dr n. med. R. Szczerbiñski 

W pracy dokonano oceny zagro¿enia zdrowia oraz oszacowano ryzyko wynikaj¹ce 

z obecnoœci azotanów (V) w wodzie do picia spo¿ywanej przez ludnoœæ 

województwa podlaskiego. 

S³owa kluczowe: azotany (V), woda do picia, ocena ryzyka 

Key words: nitrates (V), drinking water, risk assessment 

WSTÊP 

Azotany (V) i azotany (III) powszechnie wystêpuj¹ w œrodowisku cz³owieka: wodzie, 

glebie i ¿ywnoœci, co jest konsekwencj¹ naturalnego obiegu azotu, zanieczyszczeñ antropogenicznych 

oraz stosowania ich w przetwórstwie spo¿ywczym. Szkodliwoœæ azotanów (V) 

wynika z mo¿liwoœci redukcji do azotanów (III), które stanowi¹ bezpoœrednie zagro¿enie 

dla zdrowia, powoduj¹c methemoglobinemiê [1, 4, 6], niedokrwistoœæ [6, 7] oraz w wyniku 

zachodz¹cych procesów egzogennych i endogennych mog¹ staæ siê Ÿród³em rakotwórczych 

nitrozoamin [8, 18]. Nadmierne spo¿ywanie azotanów (V) i azotanów (III) mo¿e 

powodowaæ unieczynnienie witaminy A [12], obni¿enie wartoœci od¿ywczej poprzez upoœledzenie 

wykorzystania niektórych sk³adników pokarmowych: t³uszczy, bia³ek [1, 15, 17], 

witamin z grupy B [15, 19]. G³ównym Ÿród³em pobrania azotanów (V) przez cz³owieka s¹ 

warzywa i woda. W wodzie azotany (V) s¹ nietrwa³e i ulegaj¹ przemianom do amoniaku 

i azotanów (III). Równie¿ w przewodzie pokarmowym, przy udziale mikroflory i soków 

¿o³¹dkowych o pH poni¿ej 4 azotany (V) ulegaj¹ redukcji do azotanów (III) [9, 16]. 

Azotany (V) i azotany (III) s¹ naturalnie wystêpuj¹cymi w wodzie jonami, które powstaj¹ 

w wyniku przemian azotu. W warunkach naturalnych ich stê¿enie w wodach po-

40 R. Szczerbiñski, J. Karczewski, J. Fi³on Nr 1 

wierzchniowych wynosi zwykle kilka miligramów na dm 3 . W wodach podziemnych zaobserwowano 

wzrost poziomu azotanów (V), co wynika z intensyfikacji rolnictwa, ich stê¿enie 

mo¿e siêgaæ do kilkuset miligramów na dm 3 [20]. Azotany (V) w wodach stanowi¹ 

ostatni etap degradacji biochemicznej zwi¹zków organicznych. 

Celem pracy by³a ocena zagro¿enia zdrowotnego oraz oszacowanie ryzyka wynikaj¹cego 

z obecnoœci azotanów (V) w wodzie do picia spo¿ywanej przez ludnoœæ województwa 

podlaskiego. 


Materia³ do badañ 

Materia³ do badañ stanowi³y próbki wody pobrane w 14 powiatach województwa podlaskiego 

w ramach prowadzonego monitoringu jakoœci wody przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi w latach 

2001-2003. Pobór próbek wody odbywa³ siê na przestrzeni ca³ego roku w poszczególnych latach 

i obejmowa³ 335 wodoci¹gów zaopatruj¹cych ludnoœæ w wodê do picia. Punkty poboru próbek wody 

zlokalizowane by³y w: 

– ujêciach wód, 

– miejscu podawania do sieci, 

– sieci rozdzielczej, 

– miejscu czerpania wody. 

Próbki wody w latach 2001-2002 by³y pobierane z czêstotliwoœci¹ okreœlon¹ w wytycznych dla 

stacji sanitarno-epidemiologicznych opracowanych przez Pañstwowy Zak³ad Higieny w Warszawie 

[11], natomiast w 2003 r. z czêstotliwoœci¹ okreœlon¹ w Rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia [14]. 

Dane dotycz¹ce iloœci obs³ugiwanej ludnoœci oraz miejscowoœci obs³ugiwanych przez dany wodoci¹g 

uzyskano od administratorów wodoci¹gów. Dla ka¿dego wodoci¹gu obliczono œrednie stê¿enie 

azotanów w wodzie przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi w oparciu o wyniki uzyskane z punktów 

poboru wody w latach 2001-2003. 

Stê¿enie azotanów (V) w próbkach wody oznaczano w laboratoriach powiatowych i wojewódzkim 

Stacji Sanitarno-Epidemiologiczxnych zgodnie z PN-82/C–04576/08 [13]. 

Szacowanie ryzyka zdrowotnego 

Do oceny ryzyka zdrowotnego wykorzystano: zalecenia Komisji Kodeksu ¯ywnoœciowego FAO/ 

WHO [3], metodykê przyjêt¹ przez Ludwickiego i in. [10]: 

– technikê szacowania ryzyka zdrowotnego jakie niesie ze sob¹ spo¿ycie wody, stosowan¹ we 

W³oszech, przedstawion¹ przez E. Cadum (Regionalna Agencja Ochrony Œrodowiska, – Region 

Piemont) w ramach Projektu Phare 2002–Pl./2002/IB/EN/2002 [2]. 

Ocenê zagro¿enia azotanami pobieranymi z wod¹ do picia przez populacjê generaln¹ województwa 

podlaskiego dokonano porównuj¹c Akceptowane Dzienne Pobranie ADI (Acceptable Daily Intake) 

z wartoœci¹ Oszacowanego Dziennego Pobrania EDI (Estimated Daily Intake) i Teoretycznie 

Najwy¿szego Dziennego Pobrania TMDI (Theoretical Maximum Daily Intake). 

ADI – iloœæ substancji chemicznej jak¹ doros³y cz³owiek mo¿e przyjmowaæ codziennie w ci¹gu 

ca³ego ¿ycia, prawdopodobnie bez uszczerbku dla zdrowia, zgodnie z aktualnym stanem wiedzy. 

Wartoœæ ADI dla azotanów ustalona zosta³a w 1974 roku przez Komitet Ekspertów FAO/WHO 

[5] i wynosi 5 mg NaNO 3 /kg m.c./dzieñ (w przeliczeniu na jon NO 3 3,65 mg/kg m.c/dzieñ). Bior¹c 

pod uwagê, ¿e azotany w wodzie do picia, obok ¿ywnoœci, stanowi¹ szlak nara¿enia na drodze po- 

karmowej przyjêto za Cadum [2] wartoœæ ADI pobieranych azotanów z wod¹ do picia jako 10% 

ca³kowitej wartoœci ADI pobieranej drog¹ pokarmow¹ (0,365 mg NO- /kg m.c/dzieñ). 

3 

Oszacowane Dzienne Pobranie (EDI) okreœlono na podstawie œrednich poziomów azotanów 

w wodzie przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi w latach 2001–2003 w województwie podlaskim 

i przeciêtnego spo¿ycia wody przez populacjê generaln¹ – 2 dm3 /osobê/dzieñ.

Nr 1 Azotany (V) w wodzie do picia 

41 

EDI obliczono ze wzoru: 

EDI = F x R 

gdzie: 

F – dzienne spo¿ycie wody; 

R – œredni poziom zawartoœci azotanów w wodzie przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi stwierdzany 

w monitoringu wody w latach 2001-2003. 

TMDI – najwy¿sze teoretycznie mo¿liwe dzienne pobranie danej substancji chemicznej przy za- 

³o¿eniu, ¿e woda zawiera j¹ na najwy¿szym dopuszczalnym poziomie. 

TMDI wyliczano na podstawie normatywu higienicznego dla azotanów w wodzie do picia okreœlonego 

w Rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia [14], które wynosi 50 mg NO 3 /dm 3 i przeciêtnego 

spo¿ycia wody przez populacjê generaln¹ – 2dm 3 /osobê/dzieñ. 

TMDI obliczono ze wzoru: 

TMDI = F x M 

gdzie: 

F – dzienne spo¿ycie wody; 

M – normatyw higieniczny dla azotanów w wodzie przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi. 

Ryzyko szacowano wyznaczaj¹c margines bezpieczeñstwa pomiêdzy ADI i EDI wyra¿ony liczb¹, 

która okreœla ile razy musia³oby wzrosn¹æ œrednie dzienne pobranie azotanów, aby osi¹gnê³o ono 

wartoœæ ADI, czyli wartoœæ powy¿ej której pobranie azotanów nie mo¿e byæ uznane za bezpieczne, 

wg wzoru: Margines bezpieczeñstwa = ADI/EDI 

Na podstawie obliczonego marginesu bezpieczeñstwa dla wodoci¹gów przyjêto nastêpuj¹ce zakresy: 

< 1– poni¿ej marginesu bezpieczeñstwa 

1-10 – niski margines bezpieczeñstwa 

10-20 – œredni margines bezpieczeñstwa 

20-30 – wysoki margines bezpieczeñstwa 

> 30 – bardzo wysoki margines bezpieczeñstwa. 

Obliczenia statystyczne 

Analizê statystyczn¹ uzyskanych wyników dokonano nieparametrycznym testem zgodnoœci Chi 2 . 

Za poziom istotnoœci w obliczeniach przyjêto p £ 0,05. Obliczenia wykonano za pomoc¹ programu 

komputerowego STATISTICA 6.0 Edition. 


Zbiorcze wyniki badañ pobierania azotanów (V) z wody do picia przez ludnoœæ województwa 

podlaskiego przedstawiono w tabeli I. 

Na podstawie przeprowadzonych badañ stwierdzono, ¿e w województwie podlaskim 

2,86% ludnoœci pobiera³o azotany (V) z wody picia dostarczanej przez wodoci¹gi powy¿ej 

ADI przypadaj¹cego na wodê do picia, przy czym ludnoœæ miejska stanowi³a 1,79%, 

a ludnoœæ wiejska 4,86% (ró¿nice istotne statystycznie p £ 0,05). 

W oparciu o koncepcjê dawki progowej, przy d³ugotrwa³ym nara¿eniu na stwierdzone 

poziomy azotanów (V) w spo¿ywanej wodzie, co przy ocenie ryzyka znajduje siê poni¿ej 

progu bezpieczeñstwa, u w/w odsetka ludnoœci województwa podlaskiego mog¹ wyst¹piæ 

negatywne skutki zdrowotne. Problem ten wymaga dalszych badañ. Najwy¿szy odsetek 

mieszkañców województwa podlaskiego – 69,97%, w tym 78,86% ludnoœci miejskiej 

i 53,3% ludnoœci wiejskiej, pobiera³o azotany z wody do picia w zakresie marginesu bez-


Tabela I. Odsetek ludnoœci województwa podlaskiego w poszczególnych zakresach marginesu 

The presence of Podlaskie Voivodship in the respective ranges of safety margin for 

Ã Ã 

Ã 

ÃÃ ÃÃÃ 


Ã Ã 

Ã ÃÃ 

Ã ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

Ã ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 


Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

 

Ã 

ÃÃ Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã 

 

Ã Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ Ã 

Ã 

Ã 

 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã 

Ã 

 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã 

ÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃÃ 

ÃÃÃ 

ÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã Ã 

Ã Ã 

ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃ 

ÃÃÃ 

* – ujêto ludnoœæ korzystaj¹c¹ z wodoci¹gów w których stwierdzono stê¿enie azotanów(V) poni¿ej 

granicy oznaczalnoœci (pgo); 

a – p £ 0,05 – ró¿nice istotne statystycznie pobierania azotanów (V) z wody do picia miêdzy ludnoœci¹ 

miejsk¹ i wiejsk¹ w poszczególnych zakresach marginesu bezpieczeñstwa; 

b – p £ 0,05 – ró¿nice istotne statystycznie pobierania azotanów (V) z wody do picia przez ludnoœæ 

miejsk¹ i wiejska miêdzy poszczególnymi zakresami marginesu bezpieczeñstwa; 

pieczeñstwa 1-10 (ró¿nice istotne statystycznie). Natomiast u 14,85% ludnoœci województwa, 

w tym 14,23% ludnoœci miejskiej i 16,01% ludnoœci wiejskiej, pobranie azotanów (V) 

musia³oby wiêcej ni¿ 30-krotnie wzrosn¹æ, aby osi¹gn¹æ wartoœæ ADI, czyli wartoœæ powy- 

¿ej której pobranie azotanów (V) mo¿e byæ uznane za niebezpieczne. Poni¿ej marginesu


43 

bezpieczeñstwa dla pobieranych azotanów (V) z wody do picia dostarczanej przez wodoci¹gi. 

nitrates (V) taken in with drinking water supplied by waterworks. 

Ã Ã 

ÃÃÃ ÃÃÃ Ã Ã 


Ã 

Ã 

Ã 

Ã ÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã Ã 

Ã ÃÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã ÃÃ 

Ã Ã 

Ã Ã 

Ã 


Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã 

ÃÃÃÃ 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã Ã 

Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã 

Ã Ã 

ÃÃ 

Ã Ã 

Ã Ã Ã 

Ã Ã 

Ã Ã Ã 

ÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã Ã Ã 


Ã Ã Ã Ã 

Ã Ã 



Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã Ã 

Ã 

Ã Ã 

Ã 

Ã Ã Ã 

Ã Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã Ã Ã 

ÃÃ 

ÃÃÃ 

Ã Ã Ã 

Ã Ã 

c – p £ 0,05 – ró¿nice istotne statystycznie pobierania azotanów (V) z wody do picia przez ludnoœæ 

miejsk¹ w poszczególnych zakresach marginesu bezpieczeñstwa miêdzy poszczególnymi powiatami; 

NS – ró¿nice nieistotne statystycznie miêdzy badanymi powiatami; 

NB – nie badano ró¿nic statystycznych miêdzy powiatami. 

bezpieczeñstwa azotany (V) z wody do picia pobierali mieszkañcy 10 powiatów (augustowski, 

bia³ostocki, grajewski, hajnowski, kolneñski, ³om¿yñski, sejneñski, siemiatycki, 

sokólski, wysokomazowiecki), przy czym najwy¿szy odsetek ludnoœci stwierdzono w powiecie 

grajewskim 10,97%, augustowskim 10,77% i sejneñskim 10,43% (ró¿nice nieistot-


ne statystycznie miêdzy powiatem augustowskim/ grajewskim, augustowskim/sejneñskim, 

kolneñskim/sokólskim, sejneñskim/grajewskim, hajnowskim/siemiatyckim; ró¿nice istotne 

statystycznie pomiêdzy pozosta³ymi powiatami). Wœród ludnoœci miejskiej pobranie azotanów 

(V) z wody do picia poni¿ej marginesu bezpieczeñstwa mia³o miejsce w 5 powiatach 

(augustowski, bia³ostocki, grajewski hajnowski, ³om¿yñski), przy czym najwy¿szy odsetek 

ludnoœci miejskiej dotyczy³ powiatu augustowskiego – 9,46% (ró¿nice istotne statystycznie). 

Natomiast spoœród ludnoœci wiejskiej pobieranie azotanów z wody do picia poni¿ej 

marginesu bezpieczeñstwa stwierdzono w 10 powiatach (augustowski, bia³ostocki, grajewski, 

hajnowski, kolneñski, ³om¿yñski, sejneñski, siemiatycki, sokólski, wysokomazowiecki), 

przy czym najwy¿szy odsetek ludnoœci wiejskiej dotyczy³ powiatu grajewskiego – 22,46% 

(ró¿nice nieistotne statystycznie miêdzy powiatem hajnowskim/wysokomazowieckim, natomiast 

pomiêdzy pozosta³ymi badanymi powiatami ró¿nice istotne statystycznie). W powiecie 

bielskim, monieckim, suwalskim, zambrowskim nie stwierdzono pobrania azotanów 

(V) z wody do picia poni¿ej marginesu bezpieczeñstwa. 

Najwy¿szy odsetek ludnoœci ogó³em pobieraj¹cej azotany z wody do picia stwierdzono 

w zakresie marginesu bezpieczeñstwa 1-10 w 11 powiatach (augustowski, bia³ostocki, grajewski, 

hajnowski, kolneñski, ³om¿yñski, moniecki, sejneñski, siemiatycki, wysokomazowiecki, 

zambrowski – ró¿nice nieistotne statystycznie miêdzy powiatem grajewskim / monieckim, 

natomiast pomiêdzy pozosta³ymi badanymi powiatami ró¿nice istotne statystycznie), 

przy czym wœród ludnoœci miejskiej w 10 powiatach (augustowski, bia³ostocki, grajewski, 

hajnowski, kolneñski, ³om¿yñski, moniecki, sejneñski, siemiatycki, zambrowski – 

ró¿nice istotne statystycznie) a wœród ludnoœci wiejskiej w 9 powiatach (bia³ostocki, grajewski, 

hajnowski, ³om¿yñski, moniecki, siemiatycki, sokólski, wysokomazowiecki, zambrowski 

– ró¿nice istotne statystycznie). Natomiast najwy¿szy odsetek ludnoœci dla marginesu 

bezpieczeñstwa >30 stwierdzono w powiecie bielskim i suwalskim, wynosz¹cy œrednio 

ogó³em: 100% i 94,96%, (w obu powiatach ludnoœæ miejska stanowi³a 100%, a ludnoœæ 

wiejska 100% i 83,09%). 

Zwraca uwagê zró¿nicowanie odsetka ludnoœci korzystaj¹cych z wody pitnej w miastach 

i na wsi. Ró¿nice te przedstawiaj¹ ryciny 1 i 2, gdzie wziêto pod uwagê parametry poni¿ej 

marginesu bezpieczeñstwa, czyli t¹ grupê ujêæ wody, dla których zagro¿enie zdrowia jest 

najwiêksze. 

Jak wynika z przedstawionych rycin gorsz¹ jakoœæ wody stwierdzono w przypadku wodoci¹gów 

wiejskich. Analiza geomorfologiczna wskazuje na zró¿nicowanie jakoœci wody 

pod wzglêdem stê¿enia azotanów (V) w zale¿noœci od tego, czy dany powiat znajduje siê na 

wododziale (Pojezierze Suwalskie, Wysoczyzny Bia³ostocka i Bielska), czy te¿ w zlewni 

rzek p³yn¹cych przez województwo podlaskie (dolina Narwi). 

Podstawowym celem oceny ryzyka jest dostarczenie informacji niezbêdnych do prowadzenia 

procesu zarz¹dzania ryzykiem. Oszacowane ryzyko zdrowotne nara¿enia ludnoœci 

województwa na azotany (V) w wodzie do picia dostarczanej przez wodoci¹gi stanowi 

Ÿród³o danych dla administracji rz¹dowej na szczeblu województwa oraz administracji samorz¹dowej 

do podejmowania dzia³añ zmierzaj¹cych do wyeliminowania lub obni¿enia 

ryzyka do wielkoœci akceptowanej oraz informowanie spo³eczeñstwa o istocie zagro¿enia. 

Przedstawiona w niniejszej pracy charakterystyka ryzyka zdrowotnego wykaza³a, ¿e ludnoœæ 

województwa podlaskiego nara¿ona jest na azotany (V) z wody do picia dostarczanej 

przez wodoci¹gi powy¿ej ADI, w zwi¹zku z czym celowe jest kontynuowanie badañ oraz


45 

Ã 

ÃÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

Ryc. 1. Odsetek ludnoœci miejskiej pobieraj¹cej azotany (V) z wody do picia poni¿ej marginesu 

bezpieczeñstwa w rozbiciu na powiaty 

The percentage of urban population taking in nitrates (V) with drinking water below the 

safety margin – distribution in poviats 

poszerzenie ich o wszystkie istniej¹ce Ÿród³a nara¿enia. Bior¹c pod uwagê, ¿e czêœæ ludnoœci 

województwa podlaskiego, g³ównie ludnoœci wiejskiej, zaopatrywana jest w wodê ze 

studni przydomowych o poziomach azotanów (V) znacznie wy¿szych ni¿ w wodzie wodoci¹gowej, 

nale¿a³oby to uwzglêdniæ przy planowaniu badañ. Oszacowane w niniejszej pracy 

ryzyko zdrowotne nara¿enia ludnoœci województwa podlaskiego na azotany (V) w wodzie 

do picia dostarczanej przez wodoci¹gi okreœla istnienie lub brak potencjalnego zagro- 

¿enia dla zdrowia, natomiast nie okreœla faktycznie wystêpowania choroby. W zwi¹zku 

z powy¿szym celowym jest dokonanie analizy epidemiologicznej wystêpowania chorób 

w wyniku nara¿enia na azotany (V) wœród ludnoœci zamieszkuj¹cej obszary województwa 

podlaskiego, na których stwierdzono potencjalne zagro¿enie dla zdrowia, ze szczególnym 

uwzglêdnieniem wystêpowania nowotworów. 

ÈÃ


Ã 

Ã 

Ã 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

ÈÃ 

Ryc. 2. Odsetek ludnoœci wiejskiej pobieraj¹cej azotany (V) z wody do picia poni¿ej marginesu 

bezpieczeñstwa w rozbiciu na powiaty 

The percentage of rural population taking in nitrates (V) with drinking water below the 

safety margin – distribution in poviats 

WNIOSKI 

1. Zagro¿enie azotanami z wody pitnej, mierzone marginesem bezpieczeñstwa, pochodz¹cej 

z wodoci¹gów na terenie województwa podlaskiego jest ma³e (2,86% œrednio, 

w tym 1,79% ludnoœæ miejska i 4,86% ludnoœæ wiejska). 

2. Najwy¿szy odsetek ludnoœci w województwie podlaskim (69,97%) eksponowanej na 

azotany (V) dostarczanej przez wodoci¹gi stwierdzono w zakresie marginesu bezpieczeñstwa 

od 1 do 10, przy czym ludnoœæ miejska stanowi³a 78,86%, a ludnoœæ wiejska 53,3%. 

3. Wydaje siê celowe kontynuowanie badañ œrodowiskowego nara¿enia na azotany (V) 

ludnoœci województwa podlaskiego poprzez skorelowanie ryzyka przedstawionego przy 

pomocy marginesu bezpieczeñstwa z epidemiologi¹ nowotworów.


47 

R . Szczerbiñski, J. Karczewski, J. Fi³on 

NITRATES (V) IN DRINKING WATER AS FACTOR OF A HEALTH RISK 

FOR PEOPLE IN PODLASKIE VOIVODSHIP 

Summary 

The aim of this article was to evaluate of a health danger and to estimate the risk due to the 

presence of nitrates (V) in drinking water used by people in Podlaskie Voivodship. 

For research I used water specimens taken in 14 poviats (smaller administration districts) in 

Podlaskie Voivodship as part of drinking water quality monitoring in the years 2001-2003. 

Evaluation of danger of nitrates (V) taken in with drinking water by the population of Podlaskie 

Voivodship was carried out by comparing ADI (Acceptable Daily Intake) with value of EDI (Evaluated 

Daily Intake) and TMDI (Theoretical Maximum Daily Intake)Risk was estimated by calculating 

safety margin between ADI and EDI. 

On the basis of the obtained results it was stated that on the territory of Podlaskie Voivodship 

1.79% of urban population and 4.86% of rural population, was taking in nitrates (V) with water 

supplied by waterworks in doses below the safety margin. Nitrates (V) from drinking water in doses 

below the safety margin were taken in by population of 10 poviats, with the highest percentage of the 

population noted in the poviats of: Grajewo (10.97%), Augustów (10.77%) and Sejny (10.43%). 

Among the urban population the highest percentage noted in the Poviat of Augustów (9.46%), and 

among the rural population – in the Poviat of Grajewo (22.46%). The highest percentage of the 

population (69.97%) in Podlaskie Voivodship consumed nitrates (V) with drinking water supplied 

by waterworks in the range of the safety margin from l to 10, including 78.86% of urban population 

and 53.3% of rural population. 

It seems useful to continue the environmental research on the exposure of Podlaskie Voivodship 

inhabitants to nitrates by correlating the risk expressed by the safety margin with cancer epidemiology. 


1. Bilczuk L.: Wp³yw przed³u¿onego podawania azotanu sodowego na niektóre wskaŸniki biochemiczne 

u zwierz¹t doœwiadczalnych. Bromat. Chem. Toksykol. 1980, 13, 1, 41-47 (11). 

2. Cadum E.: Ocena ryzyka: Reakcja na dawkê.(materia³ niepublikowany, przedstawiony na szkoleniu 

pracowników Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej w ramach Projektu Phare 2002-Pl. /2002/IB/ 

EN/2002–Monitoring jakoœci wody przeznaczonej do spo¿ycia). 

3. Codex Alimentarius Commission FAO/ WHO. Progress report by WHO on prediction of dietary 

intake of pesticides. FAO/WHO CXPR 94/4, Geneva 1994. 

4. Duchoñ B., Hady S.: Trzy przypadki methemoglobinemii w przebiegu zatrucia azotynami. Roczn. 

PZH 1992, 43, 3-4, 267-272. 

5. Evaluation of certain food additives. Twenty third report of the Joint FAO/WHO Expert Committee 

on Food Additives. Techn. Rep. Ser.: 648, WHO, Geneva 1980. 

6. Gasiñski J.: Wp³yw azotanów zawartych w wodzie studziennej na uk³ad czerwono-krwinkowy 

krwi obwodowej u dzieci. Ped. Pol. 1971, 46, 51-56. 

7. Gilzer M., Wojty³o S., Sukiennik I., Maniowska A., Ruta R., Turska-Karbowska G., Bihl I., ¯ukowski 

W.: Próba oceny wp³ywu jakoœci wody do picia na stan zdrowia doros³ych mieszkañców w rejonie 

pól irygowanych miasta Wroc³aw Cz.I. Geneza problemu i metodyka badañ. Roczn. PZH 

1984, 35, 2, 173-180. 

8. Kafel S.: Czy N-nitrozozwi¹zki wystêpuj¹ce w ¿ywnoœci s¹ rakotwórcze dla ludzi? ¯ywienie 

Cz³owieka i Metabolizm 1984, 11, 4, 305-312.


9. Kryteria Zdrowotne Œrodowiska. Azotany, azotyny i zwi¹zki N-nitrozowe. T³umaczenie Kar³owski 

K., PZWL Warszawa 1986. 

10. Ludwicki J.K., Czaja K., Struciñski P.: Próba oceny ryzyka zdrowotnego w warunkach œrodowiskowego 

nara¿enia na chlorowane wêglowodory aromatyczne. Roczn. PZH 1996, 47, 1, 32-39. 

11. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spo³ecznej – Departament Inspekcji Sanitarnej, Pañstwowy Zak³ad 

Higieny – Zak³ad Higieny Komunalnej. Wytyczne dla stacji sanitarno-epidemiologicznych 

dotycz¹ce kontroli sanitarnej zaopatrzenia ludnoœci w wodê do picia i na potrzeby gospodarcze 

Warszawa 1977. 

12. Philips W.E.J.: Effect of dictary nitrite on the liver storage of witamina A in the rat. Can. 

J. Biochem. 1966, 44, 1, 1-8. 

13. PN-82/C-04576/08 Woda i œcieki. Badania zawartoœci zwi¹zków azotu. Oznaczanie azotu azotanowego 

metod¹ kalorymetryczn¹ z salicylanem sodowym. 

14. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagañ dotycz¹cych 

jakoœci wody przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi.(Dz.U. nr 203, poz. 1718). 

15. Saint-Blanquet G., de.: Aspects toxicologiques et nutritionnels does nitrates es des nitrites. Ann. 

Nutr. Alim. 1980, 34, 827-834. 

16. Szponar L., Kierzkowska E., Ruciñska E.: Azotany i azotyny w œlinie. Roczn. PZH 1986, 37, 2, 

141-145. 

17. Szponar L., Kierzkowska E.: Azotany i azotyny w œrodowisku oraz ich wp³yw na zdrowie cz³owieka. 

Post.Hig. Med. Doœ. 1990, 44, 4-6, 327-350. 

18. Szponar L., Kierzkowska E.: Wp³yw na stan zdrowia azotanów i azotynów zawartych w ¿ywnoœci. 

¯ywienie Cz³owieka i Metabolizm. 1982, 9, 3-4, 103-110. 

19. Traczyk I.: Azotany i azotyny – wystêpowanie i wp³yw na organizm cz³owieka. ¯ywnoœæ, ¯ywienie, 

Prawo a Zdrowie 2000, 1, 81-89. 

20. Wytyczne WHO dotycz¹ce jakoœci wody do picia. Wydanie II, Tom 1; Polskie Zrzeszenie In¿ynierów 

i Techników Sanitarnych. T³umaczenie Chwaliñski M., Chwaliñski T, 66. 


Nr 1 Zwi¹zki azotu w wodach studziennych ROCZN. PZH 2006, 57, NR 1, 49-56 49 

JOLANTA RACZUK 

ZWI¥ZKI AZOTU W WODACH STUDZIENNYCH 

GMINY SOKO£ÓW PODLASKI 

NITROGEN COMPOUNDS IN THE WELL WATER 

OF SOKO£ÓW PODLASKI DISTRICT 

Wydzia³ Rolniczy 

Instytut Biologii 

Katedra Ekologii i Ochrony Œrodowiska 

Akademia Podlaska 

08-110 Siedlce, ul. B. Prusa 12 

Kierownik: dr hab. L. Kufel 

W wodach pochodz¹cych z dwudziestu jeden studni kopanych i wierconych 

oznaczono stê¿enia azotanów (V) i azotanów (III) oraz jonu amonowego. Stwierdzono, 

¿e pod wzglêdem stê¿enia zwi¹zków azotu wody pochodz¹ce z 58% badanych 

studni nie odpowiadaj¹ polskim normom. 

S³owa kluczowe: azotany (V) i (III), woda studzienna, parametry fizyko-chemiczne 

Key words: nitrates, nitrites, the well water, physical and chemical parameters 

WSTÊP 

W Polsce mieszkañcy ma³ych miast i wsi, korzystaj¹ g³ównie z wody podziemnej, 

a w szczególnoœci z wody o nieznanych parametrach biologicznych i fizyko-chemicznych 

pochodz¹cej z p³ytkich studni kopanych. Na z³y stan jakoœci zwyk³ych wód podziemnych 

zwraca uwagê wielu autorów publikacji [1, 2, 6, 7, 10] podkreœlaj¹c, i¿ stwarza ona liczne 

zagro¿enia dla zdrowia ludzi i zwierz¹t. Im g³êbiej po³o¿one s¹ warstwy wodonoœne tym 

woda ma wiêksz¹ wartoœæ konsumpcyjn¹. 

Celem niniejszej pracy by³o poznanie zawartoœci zwi¹zków azotu w wodach studni kopanych 

i wierconych gminy Soko³ów Podlaski. Przedstawione wyniki s¹ fragmentem badañ 

prowadzonych od kilku lat nad jakoœci¹ wód studziennych Polski Wschodniej. 


Badania prowadzono w 2002 roku na terenie gminy Soko³ów Podlaski, po³o¿onej we wschodniej 

czêœci woj. mazowieckiego. Gmina Soko³ów Podlaski zlokalizowana jest na terenie Zielonych P³uc 

Polski oraz Nadbu¿añskiego Parku Krajobrazowego utworzonego w dolinie rzeki Bug. G³êbokoœæ

50 J. Raczuk Nr 1 

badanych studni waha³a siê od 2,4 m do 56 m. Monitoringiem objêto studnie kopane – nr 1, 3, 4, 

7-15, 18, 19, 21) o g³êbokoœci 2,5-14,0 m oraz studnie wiercone – nr 2, 5, 6, 16, 17, 20) o g³êbokoœci 

36-56 m. Wœród badanych studni znajdowa³y siê ujêcia po³o¿one na terenie o zwartej zabudowie 

(studnie nr 1, 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11,12, 15, 16,) jak i po³o¿one na terenie lasu (studnie nr 20, 21) lub 

otoczone kompleksem leœnym (studnie nr 4, 3, 14, 17, 18, 19). 

W próbkach wody pobieranych czterokrotnie: w lutym, kwietniu, czerwcu i listopadzie 2002 

roku oznaczono nastêpuj¹ce parametry fizyko-chemiczne [4]: stê¿enie azotanów (V) – spektrofotometrycznie, 

stosuj¹c kwas fenolodusulfonowy, stê¿enie azotanów (III) – spektrofotometrycznie 

z u¿yciem kwasu sulfanilowego, stê¿enie jonu amonowego-spektrofotometrycznie metod¹ indofenolow¹, 

stê¿enie fosforanów – spektrofotometrycznie z molibdenianem amonu i chlorkiem cynawym, 

twardoœæ ogóln¹ i stê¿enie wapnia – metod¹ wersenianow¹, stosuj¹c czerñ eriochromow¹ oraz 

mureksyd, chlorki – metod¹ argentometryczn¹ wg Mohra z azotanem srebra, przewodnoœæ elektrolityczn¹ 

(EC 25 ) mierzono konduktometrem, odczyn (pH) – pH-metrem. 

Aby ustaliæ zale¿noœci miêdzy badanymi wskaŸnikami fizyczno-chemicznymi, obliczono wspó³czynniki 

korelacji liniowej (r) Persona wykorzystuj¹c program komputerowy Statistica. Jakoœæ wód 

studziennych oceniono, opieraj¹c siê na obowi¹zuj¹cych przepisach zawartych w rozporz¹dzeniach 

Ministra Zdrowia [8] i Ministra Œrodowiska [9]. 

WYNIKI 

Otrzymane wyniki wskazuj¹, ¿e wœród zwi¹zków azotu w badanych wodach studziennych 

dominuj¹ azotany (V), których œrednie stê¿enie waha³o siê od 3,9 do 162,0 mg•dm-3 (tab. I). W trakcie badañ najwiêksze stê¿enie azotanów stwierdzono w wodach studni nr 21 

w Wyrêbie oraz w studni nr 7 w Czerwonce. W wodach pochodz¹cych z dziewiêciu studni 

- -3 stê¿enie azotanów przekroczy³o normê dopuszczaln¹ – 50 mg NO ·dm [8]. W okresie 

3 

monitoringu zawartoœæ azotanów w wodach pitnych ulega³a du¿ym wahaniom. Stê¿enie 

azotanów (III) w badanych wodach kszta³towa³o siê œrednio od 0,03 do 0,68 mg NO- 2•dm- 3 

. Najwiêksze zmiany stê¿enia azotanów (III) odnotowano w wodach studni nr 3 w Kraso- 

wie oraz w wodach studni nr 7 w Czerwonce. Przekroczenie normy (0,5 mg NO 2 

- •dm -3 ) 

wyst¹pi³o w wodach omawianych studni w czerwcu oraz paŸdzierniku 2002 roku. 

Jony amonowe w badanych wodach studziennych charakteryzowa³y siê du¿¹ dynamik¹. 

Najwiêksze œrednie stê¿enie jonu amonowego w iloœci 2,60 mg NH 4 ·dm -3 odnotowano w 

wodach studni nr 18 i 19 w Koloni Zielona, gdzie w trakcie badañ wielokrotnie przekroczy- 

³y dopuszczaln¹ zawartoœæ wynosz¹c¹ 1,5 mg NH 4 •dm -3 . Obydwie studnie by³y studniami 

kopanymi o g³êbokoœci 7-8 m, usytuowanymi w pobli¿u zabudowañ inwentarskich i wybie- 

gu dla zwierz¹t. 

3- W trakcie prowadzenia monitoringu wód studziennych stê¿enie jonów PO wynosi³o 

4 

œrednio od 0,3 do 14,8 mg·dm-3 (tabela I). Minimalne stê¿enie fosforanów stwierdzono 

w wodach 17 badanych ujêæ, zaœ w pozosta³ych czterech ujêciach wartoœæ ta kszta³towa³a 

3- -3 siê powy¿ej 7,0 mg PO dm . Stê¿enie jonów chlorkowych w analizowanych wodach stu- 

4 

dziennych by³o zró¿nicowane i wynosi³o œrednio 6-156 mg Cl - ·dm -3 . W ¿adnym z badanych 

ujêæ w trakcie badañ nie zosta³a przekroczona dopuszczalna norma wynosz¹ca 250 mg 

Cl - ·dm -3 . Bior¹c pod uwagê skalê twardoœci badane wody zaliczono do znacznie i bardzo 

twardych. Najwiêksza twardoœci¹ charakteryzowa³y siê wody studni nr 3, 11, 15, 16, 20 

i 21, w których w trakcie prowadzonego monitoringu zawartoœæ CaCO 3 kszta³towa³a siê 

powy¿ej dopuszczalnej normy wynosz¹cej 500 mg CaCO 3 •dm -3 . Twardoœæ wody zale¿y 

g³ównie od zawartoœci jonów wapnia i magnezu. Stê¿enie jonów wapnia w badanych wo-

Zwi¹zki azotu w wodach studziennych 

Nr 1 51 

Tabela I. WskaŸniki fizyczno-chemiczne wód studziennych 

Physico-chemical parameters of well waters 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã


cd. tabeli I. 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã

Nr 1 Zwi¹zki azotu w wodach studziennych 

53 

dach kszta³towa³o siê œrednio od 77 do 244 mg Ca ·dm -3 , a jonów magnezu od 17,75 do 

55,25 mg Mg ·dm -3 (tabela I). 

Przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa œwiadcz¹ca o stopniu mineralizacji tych wód przekroczy³a 

wartoœæ dopuszczaln¹ wynosz¹c¹ 2500 mS ·cm -1 w wodach studni nr 3 (tabela I). 

Odczyn badanych wód zmienia³ siê œrednio od pH 6,8 do 7,3 i w ¿adnym przypadku nie 

przekroczy³ dopuszczalnego zakresu dla wód pitnych pH 6,5-9,5 . 

DYSKUSJA 

Badania wybranych wskaŸników fizyko-chemicznych wód studziennych prowadzone na 

terenie gminy Soko³ów Podlaski pozwoli³y na ocenê ich stanu czystoœci i przydatnoœci do 

spo¿ycia. Bior¹c pod uwagê œrednie roczne stê¿enie azotanów (V) w wodzie stwierdzono, 

¿e przekroczy³o ono wartoœæ dopuszczaln¹ w przypadku 43% badanych studni. 

Wysokie stê¿enie azotanów (V) w badanych wodach zwi¹zane by³o ze z³¹ lokalizacj¹ 

oraz g³êbokoœci¹ tych studni. Studnie te nie posiada³y strefy ochronnej, która powinna wynosiæ 

8-20 metrów, a tak¿e w wiêkszoœci przypadków znajdowa³y siê na obszarze o zwartej 

zabudowie mieszkalno-inwentarskiej pozbawionej struktury sanitarnej. W pobli¿u badanych 

ujêæ wody znajdowa³y siê sk³adowiska nawozów organicznych, budynki inwentarskie, 

wybiegi dla zwierz¹t oraz szamba. Wysokie przekroczenia normy dopuszczalnej azotanów 

(V), w trakcie ca³ego okresu badañ, stwierdzono równie¿ w wodach studni nr 21 

zlokalizowanej w gospodarstwie po³o¿onym w lesie. Studnia ta by³a odkryta, a w bliskim 

jej s¹siedztwie znajdowa³ siê budynek inwentarski oraz pryzma z obornikiem. Z badañ 

Ostrowskiej i P³odzik [6] wynika, ¿e stan techniczny studni oraz sposób zagospodarowania 

w obrêbie zagrody wywiera istotny wp³yw na jakoœæ wody pitnej. Wysokie stê¿enie azotanów 

(V) i (III) oraz amoniaku, wskazuje na trwa³e zanieczyszczenie wód studziennych. 

P³ytkie wody podziemne s¹ nara¿one na zanieczyszczenia przez dop³yw zwi¹zków azotu 

zarówno z gospodarstw jak te¿ z pobliskich pól uprawnych. Jony amonowe w wodzie podziemnej 

mog¹ pochodziæ z redukcji azotanów (III) i azotanów (V) jak równie¿ z biochemicznego 

rozk³adu zwi¹zków organicznych zawieraj¹cych azot. Wysokie stê¿enia jonu 

amonowego w wodach podziemnych s¹ spowodowane dop³ywem œwie¿ych zanieczyszczeñ, 

których Ÿród³em mog¹ byæ nieszczelne szamba oraz budynki inwentarskie. Bior¹c 

pod uwagê obowi¹zuj¹c¹ normê, stwierdzono, ¿e 10% badanych wód studziennych charakteryzowa³o 

siê ponadnormatywnym stê¿eniem jonu amonowego. Stwierdzone w trakcie badañ 

wysokie stê¿enie azotanów (V) w wodach studziennych, nawet czterokrotnie przekraczaj¹ce 

dopuszczaln¹ normê, wskazuje jak powa¿ne zagro¿enia dla jakoœci wód maj¹ wymienione 

powy¿ej Ÿród³a zanieczyszczeñ. 

Badania wielu autorów [3, 5, 11] wskazuj¹ na wystêpowanie niekorzystnych objawów u 

ludzi i zwierz¹t nara¿onych na spo¿ycie azotanów (V) i azotanów (III). W przewodzie pokarmowym 

azotany (V) redukowane s¹ przez bakterie denitryfikacyjne do azotanów (III). 

Toksyczne dzia³anie azotanów (III) wi¹¿e siê z ich w³aœciwoœciami utleniaj¹cymi, efektem 

których jest utlenianie hemoglobiny do methemoglobiny oraz utlenianie witaminy A. Rozpad 

witaminy A zachodzi jeszcze przed adsorpcj¹ w przewodzie pokarmowym. Niedobór 

witaminy A poci¹ga za sob¹ zaburzenia syntezy bia³ka, budowy struktur komórkowych, 

podwy¿szenie stê¿enia kwasu moczowego we krwi oraz wzrost aktywnoœci arginazy nerkowej 

[11]. W methemoglobinemopatiach zachodzi zwiêkszone utlenianie Fe 2+ do Fe 3+ , co


powoduje zak³ócenie w przenoszeniu tlenu. U dzieci methemoglobinemia objawia siê b³êkitnym 

odcieniem naczyñ krwionoœnych, st¹d te¿ nazywa siê j¹ „ chorob¹ b³êkitnych dzieci” 

lub sinic¹. Azotany (III) s¹ szczególnie niebezpieczne dla niemowl¹t do szóstego miesi¹ca 

¿ycia, ze wzglêdu na obecnoœæ we krwi tzw. hemoglobiny p³odowej, bardziej podatnej 

na utlenienie oraz nie zawieraj¹cej enzymu: reduktazy methemoglobiny, która jest zdolna 

do odblokowania hemoglobiny. Azotany (III) powoduj¹ równie¿ wzrost ciœnienia krwi 

i nieprawid³ow¹ pracê miêœnia sercowego na skutek niedotlenienia, dzia³aj¹ te¿ mutagennie 

i rakotwórczo, gdy¿ s¹ prekursorami nitrozoamin [5, 11]. W przewodzie pokarmowym 

w obecnoœci amin 2-rzêdowych mog¹ powstawaæ nitrozoaminy, bêd¹ce zwi¹zkami rakotwórczymi. 

Rak ¿o³¹dka wystêpuje szczególnie czêsto wœród ludnoœci wiejskiej i zachorowalnoœæ 

koreluje z bardzo wysok¹ zawartoœci¹ azotanów (III) i azotanów (V) [3,11]. 

Otrzymane wyniki wskazuj¹, ¿e wysokim stê¿eniom zwi¹zków azotowych w wodach na 

ogó³ towarzyszy zwiêkszone stê¿enie fosforanów. W Polsce obowi¹zuj¹ca norma dla wód 

3- 3 pitnych wynosi 5 mg P O , co w przeliczeniu wynosi 3,3 mg PO dm . Bior¹c to pod 

2 5 4 

uwagê, stwierdzono, ¿e w 33% wód studziennych norma ta zosta³a przekroczona. Nadmiar 

fosforanów mo¿e byæ tak¿e niebezpieczny dla zdrowia ludzi i zwierz¹t, gdy¿ zwi¹zki te 

mog¹ buforowaæ kwasy ¿o³¹dkowe, a tak¿e wyp³ukiwaæ wapñ z koœci oraz os³abiaæ wch³anianie 

magnezu, cynku i ¿elaza. Jak wynika z przeprowadzonych badañ 33% wód studziennych 

to wody o ponadnormatywnej zawartoœci CaCO 3 . Kationami decyduj¹cymi o stopniu 

Tabela II. Wspó³czynniki korelacji miêdzy badanymi wskaŸnikami 

Coefficient of correlation between indexes studied 

ÃÃ Ã Ã Ã Ã 

 

ÃÃÃ Ã Ã Ã 

 

Ã 

ÃÃ Ã Ã Ã 

 


Ã 

ÃÃ Ã Ã Ã 

Ã 

 


 

ÃÃ Ã 

Ã Ã Ã 

Ã 

ÃÃ Ã Ã Ã 

 

ÃÃ 

Ã Ã Ã Ã 

 

ÃÃ 

Ã Ã Ã Ã 

 

ÃÃ Ã Ã Ã 


 


 



N – liczebnoœæ, number 

r – wspó³czynnik korelacji, coefficient of correlation 

p – poziom istotnoœci, significance level

Nr 1 Zwi¹zki azotu w wodach studziennych 

55 

twardoœci wody s¹ g³ównie wapñ i magnez. Wapñ nie jest normowany w przepisach polskich, 

natomiast zawartoœæ magnezu powinna mieœciæ siê w przedziale 30-125 mg·dm -3 . 

W wodzie pochodz¹cej z 86% studni stwierdzono niedobór tego pierwiastka. Magnez jest 

pierwiastkiem niezbêdnym do prawid³owej pracy serca oraz uk³adu nerwowego. Stê¿enie 

badanych wskaŸników na ogó³ wykazywa³o znaczne wahania w czasie. Najwiêksz¹ zmiennoœci¹ 

stê¿eñ charakteryzowa³y siê g³ównie zwi¹zki azotu, jednak¿e nie mo¿na ustaliæ wyraŸnej 

prawid³owoœci w dynamice sk³adu jonowego badanych wód studziennych. W niniejszych 

badaniach nie stwierdzono wyraŸnej zale¿noœci pomiêdzy stê¿eniem jonów a por¹ 

roku, co stwierdzaj¹ niektórzy autorzy [2, 7]. Analiza statystyczna wykaza³a istotne korelacje 

pomiêdzy takimi wskaŸnikami jak: azotany (V), fosforany oraz przewodnoœci¹ elektrolityczn¹, 

co wskazuje, ¿e mog¹ one pochodziæ z tych samych Ÿróde³ zanieczyszczeñ, jakimi 

by³y budynki inwentarskie oraz wybiegi dla zwierz¹t, nieszczelne szamba. Ujemna korelacja 

pomiêdzy zawartoœci¹ azotanów (V), przewodnoœci¹ elektrolityczn¹ oraz g³êbokoœci¹ 

studni wskazuje, ¿e wody z p³ytkich studni nara¿one s¹ na zwiêkszony dop³yw zanieczyszczeñ 

(tabela II). Na stopieñ mineralizacji badanych wód (E 25 ) wp³ynê³o g³ównie stê¿enie 

CaCO 3 oraz stê¿enie chlorków, o czym œwiadcz¹ wysokie wspó³czynniki korelacji pomiêdzy 

tymi wskaŸnikami. 

Bior¹c pod uwagê obowi¹zuj¹ce przepisy [9] oraz œrednie roczne wartoœci badanych 

wskaŸników stwierdzono, ¿e monitorowane wody w wiêkszoœci kwalifikowa³y siê do klasy 

IV (48% wód o jakoœci niezadowalaj¹cej) i klasy V (24% wód z³ej jakoœci). Wody o jakoœci 

zadowalaj¹cej – klasa III stanowi³y 19%, a wody dobrej jakoœci – klasa II tylko 9%. Na tak¹ 

klasyfikacjê badanych wód podziemnych wp³ynê³y g³ównie zwi¹zki azotu, a w szczególnoœci 

azotany (III) i azotany (V). 

WNIOSKI 

1. Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e zawartoœæ zwi¹zków azotu w 58% badanych wód studziennych 

nie odpowiada obowi¹zuj¹cym normom. G³ównym zwi¹zkiem stanowi¹cym zanieczyszczenie 

wody do picia s¹ azotany (V). 

2. Wœród badanych wód przewa¿aj¹ wody o niezadowalaj¹cej i z³ej jakoœci, które nie 

powinny byæ wykorzystywane do picia, zw³aszcza przez dzieci i kobiety w ci¹¿y. 

3. Spoœród 21 monitorowanych wód studziennych tylko w dwóch wszystkie badane wskaŸniki, 

z wyj¹tkiem magnezu, przez ca³y okres badañ spe³nia³y zalecane normy. 

4. Z uwagi na wystêpowanie w badanych wodach studziennych ponadnormatywnych 

stê¿eñ sk³adników nieobojêtnych dla zdrowia cz³owieka oraz ich du¿¹ dynamikê, uwa¿a siê 

za wskazane prowadzenie monitoringu jakoœci wód studziennych kilkakrotnie w ci¹gu roku. 

J. Raczuk 

NITROGEN COMPOUNDS IN WELL WATER OF THE SOKO£ÓW PODLASKI DISTRICT 

Summary 

In the year 2002 the quality of well waters was monitored in the area of Soko³ów Podlaski district. 

Water samples collected four times per year from twenty once dug and drilled wells were examined 

- - + 3- - for : NO , NO2 , NH4 , PO4 , Cl , pH, total hardness and electrolytic conductivity. These studies 

3


showed that 58% out of all the analyzed water wells did not meet the requirements of standards 

related to nitrogen compounds content. During the whole period of the studies only 2 wells among 

21 investigated met all the required standards as far as the examined parameters. These were the 

drilled wells of relevant localization and well enough isolated from all the sources of pollution. 


1. Burchard J.: Stan i antropogeniczne zmiany wód gruntowych w œrodkowej Polsce. [W:] Stan 

i antropogeniczne zmiany jakoœci wód w Polsce, red. J. Burchard, U£, £ódŸ 2000, 226-238. 

2. Czerwiñski Z., Pracz J.: Dynamic of soluble salt ions in water of the open and drilled wells in the 

area of £omianki commune. Pol. Ecol. Stud.1987,13(3-4), 403-407. 

3. Gulis G., Czompolyova M., Cerhan .J.R.: An ecologic study of nitrate in municipal drinking 

water and cancer incidence in Trnava district, Slovakia. Environ. Res. Sec.A 2002, 88,.182-187. 

4. Hermanowicz W., Do¿añska W., Dojlido J., Koziorowski B., Zerber J.: Fizyczno-chemiczne badanie 

wody i œcieków. Arkady, Warszawa 1999. 

5. Malberg J., Savage E., Osteryoung J.: Nitrates in drinking water and early onset of hyportension. 

Environ. Pollution 1978, 5,155-160. 

6. Ostrowska E.B., P³odzik M.A.: Wp³yw otoczenia zagrody wiejskiej na jakoœæ wody w studniach 

przydomowych. Wiad. Inst.. Melior. U¿yt.. Zielon. 1999, 20 (1), 19-27. 

7. Pokojska U., Dopiera³a W.: Dynamika sk³adu chemicznego wody z wybranych studni gminy 

Koœcielec. [W:] Stan i antropogeniczne zmiany jakoœci wód w Polsce, red. J. Burchard, U£, 

£ódŸ 2000, 239-242. 

8. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie warunków, jakim powinna 

odpowiadaæ woda do picia i na potrzeby gospodarcze. Dz. U. z 2002 r, nr 203, poz.1718. 

9. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 11 lutego 2004r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania 

stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz 

sposobu interpretacji stanu tych wód. Dz. U. 2004 r. nr 32, poz. 284. 

10. Szczykowska J., Wierzbicki T.: Badania nad zawartoœci¹ zwi¹zków azotu w studziennych wodach 

podpowierzchniowych. Przeg. Komunal. 1998, 10. 34-37. 

11. Traczyk J.: Azotany i azotyny – wystêpowanie i wp³yw na zdrowie cz³owieka. W: Wspó³czesne 

pogl¹dy w nauce: ¿ywnoœæ, ¿ywienie, prawo a zdrowie. Zak³. Hig. ¯ywn. ¯yw. Warszawa 2000, 

79-89. 


Nr 1 Zawartoœæ pierwiastków œladowych w ROCZN. warzywach PZH 2006, 57, NR 1, 57-64 57 

ANNA CZECH, EL¯BIETA RUSINEK, DARIUSZ BARTOSZEK 

ZAWARTOŒÆ PIERWIASTKÓW ŒLADOWYCH W WYBRANYCH 

WARZYWACH Z REJONU LUBELSZCZYZNY 

THE TRACE ELEMENTS CONTENT IN THE SELECTED VEGETABLES 

FROM THE LUBLIN AREA 

Katedra Biochemii i Toksykologii 

Akademia Rolnicza 

20-934 Lublin, ul. Akademicka 13 

Kierownik: prof. dr hab. J. Truchliñski 

Metod¹ absorpcyjnej spektrofotometrii atomowej (ASA) oznaczono zawartoœæ 

miedzi, cynku, manganu i ¿elaza w próbkach œwie¿ych warzyw (rzodkiewki, 

sa³aty, szczypioru, szpinaku, szczawiu) z rejonu Lubelszczyzny. Zawartoœæ badanych 

pierwiastków w próbkach analizowanych warzyw mo¿na uznaæ za niskie, 

nie stanowi¹ce zagro¿enia dla zdrowia cz³owieka. 

S³owa kluczowe: miedŸ, cynk, mangan, ¿elazo, warzywa, zawartoœæ, ASA 

Key words: copper, zinc, manganese, iron, vegetables, contents, ASA 

WSTÊP 

Dla organizmu cz³owieka niezbêdnych jest oko³o 15 sk³adników mineralnych, bêd¹cych 

wa¿nymi elementami struktur fizjologicznych i bior¹cych udzia³ w ró¿nych procesach metabolizmu. 

Biopierwiastki maj¹ wp³yw na fizyczn¹ i chemiczn¹ integralnoœæ komórek i tkanek 

przez zachowanie odpowiednich potencja³ów bioelektrycznych, jak te¿ s¹ nieodzowne 

do produkcji hormonów i enzymów. Choæ nie spe³niaj¹ funkcji energetycznych, okazuj¹ siê 

niezbêdne do ¿ycia. Sk³adniki mineralne powinny byæ dostarczone wraz z po¿ywieniem 

w odpowiednich iloœciach i proporcjach. Zarówno ich nadmiar jak i niedobór w diecie mo¿e 

spowodowaæ zaburzenia procesów metabolicznych [1, 6, 7, 8, 10]. Warzywa jako pe³nowartoœciowe 

produkty ¿ywnoœciowe s¹ wa¿nym elementem diety cz³owieka, a przede wszystkim 

Ÿród³em sk³adników mineralnych. Zawartoœæ biopierwiastków w warzywach jest uzale¿nione 

od wielu czynników m.in. w³aœciwoœci odmianowych roœlin, czasu wegetacji, warunków 

œrodowiskowych, miejsca pozyskania itp. W dostêpnym piœmiennictwie nie ma wiele 

informacji na temat zawartoœci pierwiastków œladowych w warzywach z rejonu wschodniej 

Polski. Dlatego celowe by³o oznaczenie, zawartoœci pierwiastków œladowych (miedŸ, cynk, 

mangan i ¿elazo) w wybranych gatunkach warzyw na LubelszczyŸnie w zale¿noœci od miejsca 

pozyskania (ogródki dzia³kowe w centrum Lublina, ogródki dzia³kowe poza Lublinem, 

supermarket, targowisko).

58 A. Czech, E. Rusinek, D. Bartoszek Nr 1 


Oznaczono zawartoœæ wybranych pierwiastków œladowych w œwie¿ych warzywach: rzodkiewce, 

sa³acie, szczypiorze, szpinaku i szczawiu. Warzywa zebrano w maju 2004 roku w stanie pe³nej dojrza³oœci 

konsumpcyjnej. Analizowane próbki warzyw pochodzi³y z obszarów potencjalnie nie nara- 

¿onych na zanieczyszczenia przemys³owe, z dala od tras szybkiego ruchu (ogródki dzia³kowe poza 

miastem – usytuowane 20 km od centrum Lublina, supermarket – warzywa pozyskane ze szklarni) 

oraz z terenów potencjalnie zanieczyszczonych z uwagi na blisk¹ odleg³oœæ od szosy (ogródki dzia³kowe 

w centrum Lublina – 100 m od trasy szybkiego ruchu, targowisko – uprawy gruntowe przy 

trasie wylotowej z Lublina). Przeanalizowano 100 próbek, po 5 dla ka¿dego badanego warzywa. 

Oznaczenia wykonano w dwukrotnym powtórzeniu. 

Pobrane do oznaczeñ próbki warzyw przygotowano i mineralizowano metod¹ such¹ 

w temperaturze 450°C, a nastêpnie roztwarzano w 6N kwasie solnym. W otrzymanym mineralizacie 

oznaczono zawartoœæ miedzi, cynku, manganu i ¿elaza metod¹ atomowej spektrofotometrii absorpcyjnej 

ASA. Uzyskane dane liczbowe poddano analizie statystycznej testem analizy wariancji jednoczynnikowej 

ANOVA, przyjmuj¹c poziom istotnoœci 0,05. 


MiedŸ, cynk, mangan i ¿elazo uznawane s¹ jako jedne z najwa¿niejszych pierwiastków 

œladowych niezbêdnych do prawid³owego rozwoju i funkcjonowania organizmu cz³owieka. 

W ostatnich latach obserwuje siê jednak w produktach spo¿ywczych pochodzenia roœlinnego 

niskie zawartoœci tych pierwiastków [11]. Dopuszczalny poziom badanych pierwiastków 

œladowych, w warzywach do chwili obecnej nie zosta³ okreœlony wraz z wejœciem 

w ¿ycie nowego Rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia [9]. 

W tabeli I przedstawiono zawartoœæ miedzi i cynku w wybranych warzywach z rejonu 

Lubelszczyzny. W warzywach pochodz¹cych z ogródków dzia³kowych w centrum Lublina 

najwiêksz¹ zawartoœæ miedzi zanotowano w szczypiorze (1,07 mg kg -1 œ.m), zaœ najmniejsz¹ 

w rzodkiewce (0,23 mg kg -1 œ.m). W sa³acie, szpinaku i szczawiu iloœci tego biopierwiastka 

kszta³towa³y siê na zbli¿onym poziomie (0,66±0,02 mg kg -1 œ.m). Nieco odmienne rezultaty 

uzyskano w warzywach pochodz¹cych z ogródków dzia³kowych poza Lublinem. Œrednia 

zawartoœæ miedzi w warzywach z tego rejonu waha³a siê w granicach od 0,31 mg kg -1 œ.m. 

(dla sa³aty) do 0,78 mg kg -1 œ.m. (dla szczawiu). Najwy¿sz¹ zawartoœæ miedzi w warzywach 

pochodz¹cych z supermarketu oraz targowiska odnotowano w szczawiu i szpinaku, natomiast 

ni¿sz¹ o oko³o 66±3,5% w rzodkiewce (Tab. I). W przypadku cynku najwy¿sz¹ zawartoœæ 

stwierdzono w szpinaku i rzodkiewce, warzywach pochodz¹cych z ogródków dzia³kowych 

w centrum Lublina, natomiast ni¿sz¹ o oko³o 41±3,5% w sa³acie. Œrednia zawartoœæ 

cynku w rzodkiewce, szczypiorze, szpinaku oraz szczawiu pozyskanych z ogródków 

dzia³kowych poza Lublinem kszta³towa³a siê na zbli¿onym poziomie (2,33±0,18 mg 

kg -1 œ.m.) i by³a o oko³o 50% wy¿sza w porównaniu z sa³at¹. Natomiast w warzywach 

z supermarketu najwy¿sz¹ zawartoœci¹ cynku charakteryzowa³ siê szczaw oraz szczypior; 

by³a ona o oko³o 39% wy¿sza od pozosta³ych. Œrednia zawartoœæ cynku w rzodkiewce, 

sa³acie i szczypiorze z targowiska kszta³towa³a siê na zbli¿onym poziomie (2,77±0,20 mg 

kg -1 œ.m.) i by³a o oko³o 16% wy¿sza w porównaniu do szpinaku oraz o oko³o 18% ni¿sza 

w stosunku do szczawiu. 

Wyniki uzyskane przez Kowalsk¹-Py³ka i wsp. [5] dotycz¹ce zawartoœci miedzi i cynku 

w sa³acie i szczypiorze by³y zbli¿one do uzyskanych w prezentowanej pracy i kszta³towa³y

Nr 1 Zawartoœæ pierwiastków œladowych w warzywach 

59 

Tabela I. Zawartoœæ miedzi i cynku w wybranych warzywach (mg kg -1 œwie¿ej masy) 

Copper and zinc contents in the selected vegetables (mg kg -1 of fresh mass) 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

î – wartoœæ œrednia (mean value) 

ÃÃ Ã ÃÃ 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ


siê odpowiednio: w sa³acie 0,57 mg kg -1 i 2,29 mg kg -1 œ.m, a w szczypiorze 0,67 mg kg -1 

i 2,52 mg kg -1 œ.m. Podobne tendencje zaobserwowano w badaniach Kocjana i wsp. [4]. 

Natomiast w badaniach Lipiñskiej i wsp. [7] zawartoœæ miedzi w sa³acie z siedleckich ogródków 

dzia³kowych by³a ni¿sza (0,281 mg kg -1 œ.m.), a cynku (œrednio 3,62 mg kg -1 œm ) a¿ 

3-krotnie wy¿sza w porównaniu do prezentowanych wyników. W badaniach warzyw pochodz¹cych 

z ogródków dzia³kowych na terenie województwa gdañskiego i elbl¹skiego 

wykonanych przez Falandysza i wsp. [2, 3] zawartoœæ miedzi w szczypioru, sa³acie i rzodkiewce 

by³a ni¿sza, a cynku wy¿sza od wyników uzyskanych w badaniach w³asnych. 

W tabeli II przedstawiono wyniki oznaczania zawartoœci manganu i ¿elaza w wybranych 

warzywach z rejonu Lubelszczyzny. Najwyzsz¹ zawartoœæ manganu w próbkach warzyw 

pochodz¹cych z ogródków dzia³kowych w centrum Lublina stwierdzono w szpinaku 

(8,46 mg kg -1 œ.m.), natomiast znacznie ni¿sz¹ o oko³o 95% w rzodkiewce. W pozosta³ych 

warzywach zawartoœæ tego pierwiastka kszta³towa³a siê na poziomie 3,51±0,87 mg kg -1 œ.m. 

Œrednia zawartoœæ manganu w rzodkiewce i sa³acie z terenów dzia³kowych poza miastem 

by³a zbli¿ona i wynosi³a 0,89±0,07 mg kg -1 œ.m, by³a ona wy¿sza o ok.65% od zawartoœci 

tego pierwiastka w szpinaku, natomiast ni¿sza odpowiednio o ok. 66% i 84,8% w stosunku 

do szczypioru i szczawiu. W szpinaku i rzodkiewce pochodz¹cych z supermarketu zawartoœæ 

manganu kszta³towa³a siê na poziomie 1,24±0,22 mg kg -1 œ.m., natomiast by³a znacznie 

wy¿sza w szczypiorze, szczawiu i sa³acie odpowiednio o ok. 74%, 168% i a¿ o 240%. 

Œrednia zawartoœæ manganu w szczawiu i szczypiorze z targowiska kszta³towa³a siê na poziomie 

2,20±0,02 mg kg -1 œ.m. i by³a ona znacznie wy¿sza w stosunku do sa³aty, rzodkiewki 

i szpinaku, odpowiednio o ok. 21%, 111% i 323% (Tab. II). 

Zawartoœæ ¿elaza w sa³acie, szczypiorze i szpinaku zebranych na terenach ogródków 

dzia³kowych w centrum Lublina kszta³towa³a siê na zbli¿onym poziomie (4,67±0,55 mg 

kg -1 œ.m.) i by³a oko³o 64% wy¿sza od iloœci tego pierwiastka w rzodkiewce i ni¿sza o ok. 

61% od szczawiu (Tab. 2). Œrednia zawartoœæ tego biopierwiastka w warzywach z ogródków 

dzia³kowych poza Lublinem waha³a siê œrednio w granicach od 5,22 mg kg -1 œ.m (dla 

sa³aty i szczypioru) do 11,18 mg kg -1 œ.m (dla szczawiu). W próbkach warzyw pochodz¹cych 

z supermarketu najwy¿szy œredni poziom ¿elaza stwierdzono w szczawiu (19,02 mg 

kg -1 œ.m.), natomiast ni¿szy o 70% dla szczypioru. W warzywach pozyskanych na targowisku 

najni¿sz¹ zawartoœæ tego pierwiastka zanotowano w szczypiorze i sa³acie ok. 5,59± 

0,05 mg kg -1 œ.m. i by³a ona znacznie ni¿sza w stosunku do szpinaku i szczawiu, odpowiednio 

o ok. 61% i 70% (Tab. 2). 

Uzyskane w prezentowanej pracy wyniki zawartoœci manganu w sa³acie i szczypiorze s¹ 

oko³o 2-krotnie wy¿sze, a ¿elaza oko³o 2-krotnie ni¿sze w porównaniu do badañ Falandysza 

i wsp. [2]. Natomiast zawartoœæ manganu w rzodkiewce jest zbli¿ona do zawartoœci 

stwierdzanych przez Falandysza i wsp. [3], natomiast zawartoœæ ¿elaza w rzodkiewce jest 

2-krotnie ni¿sza. 

Nie bior¹c pod uwagê miejsca pozyskania warzyw mo¿na stwierdziæ, ¿e badane warzywa 

by³y najwiêkszym Ÿród³em ¿elaza, natomiast kumulowa³y nieznaczne iloœci miedzi 

(Ryc. 1). Szczaw oraz szpinak cechowa³ siê wy¿sz¹ zawartoœci¹ miedzi i ¿elaza w porównaniu 

do pozosta³ych warzyw. Œrednia zawartoœæ cynku, nie bior¹c pod uwagê miejsca pozyskania, 

we wszystkich badanych warzywach kszta³towa³a siê na zbli¿onym poziomie 

(2,50±0,4 mg kg -1 œ.m). Najmniejsz¹ zawartoœci¹ manganu i miedzi cechowa³a siê rzodkiewka 

w porównaniu do pozosta³ych warzyw (Ryc. 1).


61 

Tabela II. Zawartoœæ manganu i ¿elaza w wybranych warzywach (mg kg -1 œwie¿ejmasy) 

Manganese and iron content in the selected vegetables (mg kg -1 of fresh mass) 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

î – wartoœæ œrednia (mean value) 

ÃÃ Ã ÃÃ 

Ã Ã 

ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ryc. 1. Œrednia zawartoœæ wybranych pierwiastków œladowych w badanych warzywach (mg kg-1 œwie¿ej masy) 

The average content of some trace elements in the tested vegetables (mg kg-1 Ã 

of fresh mass) 

Warzywa zakupione w supermarkecie charakteryzowa³y siê wy¿szym poziomem miedzi, 

cynku i ¿elaza ni¿ warzywa z obszarów potencjalnie zanieczyszczonych (ogródki dzia³kowe 

w centrum Lublina, targowisko), a tak¿e w porównaniu do warzyw z ogródków dzia³kowych 

poza Lublinem. Mog³o byæ to spowodowane u¿ywaniem podczas uprawy nawozów 

mineralnych bêd¹cych bogatym Ÿród³em biopierwiastków (Ryc. 2). W warzywach uprawianych 

na terenie ogródków dzia³kowych po³o¿onych w centrum Lublina stwierdzono naj- 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ryc. 2. Œrednia zawartoœæ wybranych pierwiastków œladowych w warzywach w zale¿noœci od 

miejsca pozyskania (mg kg -1 œwie¿ej masy) 

The average content of some trace elements in vegetables in depending on place of collecting 

(mg kg -1 of fresh mass) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ÃÃÃÃ ÃÃÃ


63 

wy¿szy poziom manganu w porównaniu do pozosta³ych rejonów. Najmniejsze iloœci tego 

metalu wystêpowa³y w warzywach zakupionych na targowisku (Ryc. 2). 

Uzyskane wyniki pozwalaj¹ przypuszczaæ, ¿e ró¿nice w zawartoœci badanych pierwiastków 

w warzywach pochodz¹cych z ró¿nych stanowisk, mog¹ wynikaæ z odmiennych warunków 

klimatycznych, glebowych lub stopnia nara¿enia na zanieczyszczenia przemys³owe 

i komunikacyjne na danym terenie. 

WNIOSKI 

1. Warzywa zakupione w supermarkecie charakteryzowa³y siê wy¿szym poziomem miedzi, 

cynku i ¿elaza w porównaniu do warzyw pochodz¹cych z ogródków dzia³kowych 

w centrum i poza Lublinem oraz z targowiska. 

2. Badane warzywa (rzodkiewka, sa³ata, szczypior, szpinak, szczaw) by³y bogatym Ÿród³em 

¿elaza, natomiast zawiera³y nieznaczne iloœci miedzi. 

3. Zawartoœæ miedzi, cynku, manganu i ¿elaza w próbkach analizowanych warzyw mo¿na 

uznaæ za niskie, nie stanowi¹ce zagro¿enia dla zdrowia cz³owieka. 

A. Czech, E. Rusinek, D. Bartoszek 

THE TRACE ELEMENTS CONTENT IN THE SELECTED VEGETABLES COMING 

FROM THE LUBLIN AREA 

Summary 

The ASA method was used to determine the content of copper, zinc, manganese and iron in the 

selected vegetables (lettuce, radish, spinach, chives, sorrel) obtained from the following allotments: 

Lublin centre, the city surrounding and from the marketplace and the supermarket. The vegetables 

bought at the supermarket were characterized higher concentration of copper and zinc in comparison 

with the vegetables coming from the allotments in the Lublin centre, the city surrounding and also 

from the marketplace. All the tested vegetables were rich in iron, however accumulated insignificant 

amount of copper. The trace elements content in the tested vegetables were not significant and were 

not harmful to people’s health. 


1. Buloñski R., Kot A.: Oznaczanie zawartoœci magnezu w produktach spo¿ywczych. Roczn. PZH 

1986, 37, 211-216. 

2. Falandysz J., Kotecka W., Bona H.: Zawartoœæ manganu, miedzi, cynku i ¿elaza w warzywach 

liœciastych na terenie woj. gdañskiego. Bromat. Chem. Toksykol. 1993, 26, 101-103. 

3. Falandysz J., Kotecka W., Bona H.: Zawartoœæ manganu, miedzi, cynku i ¿elaza w jadalnych 

bulwach, korzeniach i k³¹czach, owocach i nasionach warzyw na terenie woj. gdañskiego i elbl¹skiego. 

Bromat. Chem. Toksykol. 1993, 26, 97-99. 

4. Kocjan R., Kot A., Ptasiñski H.: Zawartoœæ chromu, cynku, miedzi, niklu, kadmu i o³owiu 

w warzywach i owocach z terenów Stalowej Woli. Roczn. PZH 2002, 15, 31-38. 

5. Kowalska-Py³ka H., Kot A., Wierciñski J., Kursa K., Wa³kuska G., Cybulski W.: Zawartoœæ o³owiu, 

kadmu, miedzi i cynku w warzywach, owocach agrestu oraz glebie ogrodów dzia³kowych 

Lublina. Roczn. PZH 1995, 46, 3-12. 

6. Koz³owski H.: Metale w biologii, medycynie i œrodowisku. Wiad. Chem.1994, 48, 24-35.


7. Lipiñska J., Oprz¹dek K.: Ocena zawartoœci metali w warzywach z siedleckich ogrodów dzia³kowych. 

Roczn. PZH 1996, 47, 211-216. 

8. Pierwiastki œladowe i ich diagnostyczne znaczenie. Aura 1999, 7-8, 34-35. 

9. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003r. w sprawie maksymalnych poziomów 

zanieczyszczeñ chemicznych i biologicznych, które mog¹ znajdowaæ siê w ¿ywnoœci, sk³adnikach 

¿ywnoœci, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagaj¹cych w przetwarzaniu 

albo na powierzchni ¿ywnoœci Dz. U. z 2003, nr 37 poz. 326. 

10. Rychlik E.: Zawartoœæ sk³adników mineralnych w dietach m³odzie¿y. Miêdzynarodowa Konferencja 

Naukowa „Fizjologiczne uwarunkowania postêpowania dietetycznego”. Cz. I, Warszawa, 

listopad 2004, 382-387. 

11. Sienkiewicz-Cholewa U., Wróbel S.: Rola miedzi w kszta³towaniu wielkoœci i jakoœci plonów 

roœlin uprawnych. Post. Nauk Roln. 2004, 5, 39-56. 


Nr 1 ¯ywienie dzieci wiejskichROCZN. 

PZH 2006, 57, NR 1, 65-71 

65 

BARBARA RACZYÑSKA 1 , AGNIESZKA MICHALSKA 1 , JAN CZECZELEWSKI 2 , 

GRZEGORZ RACZYÑSKI 2 

THE EFFECT OF SOCIO-ECONOMIC AND DEMOGRAPHIC 

DETERMINANTS ON THE PATTERN OF CONSUMPTION 

OF RURAL ADOLESCENTS 

WP£YW SOCJO-EKONOMICZNYCH I DEMOGRAFICZNYCH 

UWARUNKOWAÑ NA SPOSÓB ¯YWIENIA DZIECI WIEJSKICH 

Zamiejscowy Wydzia³ Wychowania Fizycznego w Bia³ej Podlaskiej 

AWF J. Pi³sudskiego w Warszawie 

21-500 Bia³a Podlaska, ul. Akademicka 2 

1 Zak³ad Anatomii i Fizjologii 

Kierownik: dr hab. prof. AWF B. Raczyñska 

2 Zak³ad Higieny i Promocji Zdrowia 

Kierownik: prof. dr. hab. G. Raczyñski 

The effect of age, sex, number of children in the family, standard of living 

and father’s education on the pattern of consumption of rural adolescents were 

determined with the use of cluster analysis. Standard of living and the father’s 

education exerted a significant effect on the pattern of consumption 

Key words: adolescents, pattern of consumption, determinants 

S³owa kluczowe: dzieci, sposób ¿ywienia, uwarunkowania 

INTRODUCTION 

A high unemployment rate in Poland in the period of structural transformation of the 

country (ca. 20% on average) affects especially the inhabitants of its poorly urbanized regions 

[1]. One of such areas is the central-eastern region – a typical rural one, in which the 

rural inhabitants constitute 71% of total population. Disadvantageous economic situation 

has been prevailing there until recently, i.e. till Poland’s accession to the European Union. 

Apart from economic conditions, one of the major causes of unsatisfactory standard of 

living is the social status of the population which results from a lack of adequate education 

(7% of the population have higher education) and numerous families (41.4% of families 

have four or more children). The factors mentioned may exert a decisive effect on the con- 

The study was supported by grant No 4P05D 02314 from the National Scientific Research Committee 

in Poland.

66 B. Raczyñska i in. Nr 1 

sumption patterns of children [5, 6, 8, 12]. This paper presents results of preliminary analyses 

obtained within a wider research program entitled „Development, physical capacity, 

health state and dietary habits of children and adolescents from the eastern regions of Poland”. 

The aim of the study was to determine the effect of selected socio-economic and demographic 

determinants (the number of children in the family, father’s education, standard of 

living, sex and age) on the patterns of consumption in children aged 10-15 occupying rural 

areas of the central-eastern Poland. 

MATERIAL AND METHODS 

Cross-sectional study included 1112 children (548 girls and 564 boys), pupils of rural 

schools, whose parents and class tutors gave their consent for the experiment, was carried 

out. Data on the socio-economic status and dietary habits of children was collected by means 

of a diagnostic survey. The standard of living was evaluated subjectively taking into 

account opinions of children who assessed it as good, average or poor. Dietary habits of the 

children were determined based on a single 24-hour dietary recall [9]. The intakes of energy, 

selected minerals (Ca, P, Mg, Zn, Fe) and vitamins (A, E, C, B 1 , B 2 , B 6 , PP) were calculated 

with computer software based on Polish dietary tables [3]. The results obtained in this 

study were compared with recommended dietary allowances (RDA) [13]. While assessing 

individual intakes of food components, their levels £ 2/3 RDA were accepted as indicative 

of the risk of their deficiency. The effect of socio-economic and demographic determinants 

on the patterns of consumption in the children was determined with the use of a cluster 

analysis. At the final stage of cluster selection, the degree of meeting the recommended 

dietary allowances for energy, protein, fat, phosphorus as well as vitamins B 1 and C, i.e. 

variables whose selection provided the minimal differentiation within clusters and the maximal 

one – between them, was also taken into account. Finally, the examined children were 

classified into five homogenous clusters (I, n=196, II, n=99, III, n=330, IV, n=251, V, n=236) 

each of who corresponded to a specified consumption pattern. The results were analysed 

statistically with STATISTICA package [7]. Quantitative data was compared between groups 

formed as a result of a cluster analysis with an analysis of variance using the RIR 

Tukey’s test for unequal sample sizes. Differences between quality traits were analysed with 

the Chi 2 test. The differences were considered statistically significant at p£0.05. 

RESULTS 

Energy and nutrient intakes 

The highest intake compared to demand was observed in cluster I, especially for energy 

(136%), protein (199%), phosphorus (180%), iron (130%), vitamins E (153%) and B 1 

(141%), Insufficient intakes were demonstrated in the case of calcium (66%), zinc (76%) 

and vitamin C (80%). The lowest intake as compared to RDA was observed in cluster V and 

referred to energy (66%), protein (85%), calcium (33%), phosphorus (77%), iron (65%), 

magnesium (57%), zinc (39%) as well as vitamins A and E (70%), C (32%), B 1 (50%), B 2 

(45%), B 6 and PP (38%). Cluster IV was characterised by a low intake of energy (77%), 

calcium (36%), magnesium (68%), zinc (46%) as well as vitamins A and B 1 (80%), B 2 , B 6

Nr 1 ¯ywienie dzieci wiejskich 

67 

and PP (60%). In cluster III, dietary habits were the closest to meet the recommended dietary 

allowances, however unsatisfactory levels to meet the RDA were recorded for calcium 

(56%), zinc (65%), and vitamins C (56%), B 2 (78%), B 6 and PP (67%). 

In considering the intakes of individual nutrients, it was demonstrated that cluster V was 

characterised by the highest per cent of children whose diets met less than 2/3 of the RDA in 

respect of most nutrients consumed (Table I). This applied to 80-95% of children in the case 

of intakes of calcium, magnesium, vitamin C and B-complex vitamins analysed, and to 

40-70% of children in the case of intakes of phosphorus, iron, vitamins A and E. In addition, 

protein intake of every fourth child from that cluster was demonstrated to be lower than 

2/3 of the RDA. In cluster IV, 70-90% of children failed to meet the RDA for calcium, zinc, 

vitamins B 2 and B 6 , whereas 40-60% of children – for vitamins A, E, C and PP. Deficiencies 

of iron, phosphorus and vitamin B 1 were reported for 20-30% of children. 

In the other clusters, the intake of dietary components at a level lower than 2/3 of the 

RDA was not that often as in clusters IV and V. Nevertheless, a number of diets (especially 

in cluster III) were still characterised by deficiencies of calcium, zinc, vitamin C and PP. 

Table I. The intake of selected nutrients £2/3 of RDA [13] 

Spo¿ycie wybranych sk³adników od¿ywczych £2/3 normy [13] 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃÃÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃÃÃÃ 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃÃÃ 

Ã 


Ã 

ÃÃÃÃÃÃÃÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã Ã 

Ã ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ 

ÃÃ Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ 

Ã ÃÃ Ã ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ 

Ã ÃÃ ÃÃ Ã ÃÃ ÃÃ ÃÃ 




ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ ÃÃ 


ÃÃ ÃÃ ÃÃ Ã ÃÃ ÃÃ ÃÃ 


ÃÃ ÃÃ ÃÃ Ã ÃÃ ÃÃ ÃÃ 




a ) number of children, b ) percentage of children with the intake of individual nutrients £2/3 of RDA 

liczba badanych, b ) odsetek badanych spo¿ywaj¹cych dany sk³adnik poni¿ej £2/3 normy 

Determinants of energy and nutrients intakes 

Standard of living and father’s education were demonstrated to exert a significant effect 

on the dietary habits of the children examined (Table II). In clusters IV and V characterised 

by the lowest intakes of energy and nutrients, the highest per cent of children declared their


p£0.05, *** p£0.001 (Chi 2 test) 

Table II. Relationship between of the pattern of consumption in studied adolescents and selected dempgraphic and socio-economic determinants 

Wspó³zale¿noœæ pomiêdzy sposobem ¿ywienia badanych dzieci a ybranymi czynnikami demograficznymi i spo³eczno–ekonomicznymi 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

È 

Ã 

 

Ã 

È 

Ã 

 

Ã 

È 

Ã 

 

Ã 

È 

Ã 

 

Ã 

È 

Ã 

 

Ã 

È 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

Ã 

 

Ã 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

 

Ã 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

Ã


69 

standard of living as average or poor (25.5% and 27.5%, respectively). In those clusters, 

also the per cent of children whose fathers had higher education was lower than in the other 

clusters. The effect of the number of children in the family on the pattern of consumption 

was also observed; still it was not statistically significant. The number of families with more 

than three children was the highest in clusters IV and V. Taking into account sex of the 

children analysed, in cluster I characterised by the highest intakes of energy and nutrients 

there was observed a slightly higher per cent of boys than girls. In that cluster, as well as in 

clusters II and III, younger children were found to prevail over the older ones. 

DISCUSSION 

The application of the cluster analysis enabled the identification of five consumption 

patterns typical of the children analysed and determination of relationships between dietary 

habits of the children and socio-economic status of their families. It was demonstrated that 

children from clusters IV and V were more prone to the effects of irrational nutrition. Those 

clusters were characterised by the highest per cent of children from numerous families with 

average, or even poor, standard of living and fathers with lower education. This situation is 

especially alarming since as much as 44% of the children examined were classified to those 

clusters. The results obtained confirm earlier investigations which demonstrated that consumption 

patterns of children and adolescents appeared to be affected to the highest extent 

by father’s education, to a lesser extent – by the number of children in the family, and 

unaffected by the age and sex of children (Table II) [2, 8,10, 11]. In contrast, dietary habits 

in clusters I and II with most of children originating from families with one or two children 

and with better living standards, were characterised by lower deficiencies of individual 

food components. It should be emphasized, however, that also in this case consumption 

patterns of children failed to meet recommendations due to excessive intake of energy and 

protein, which consequently may lead to obesity and development of diet-dependent diseases 

[4]. It should be pointed out that those clusters were also characterized by a higher 

number of fathers with higher education, which in this case may indicate that higher education 

is not always accompanied by nutritional knowledge. 

In conclusion, in the nearest future poor economic situation prevailing in this region as 

well as inadequate education of parents are bound to affect the physical development of 

adolescents in such an important stage of their lives. 

B. Raczyñska, A. Michalska, J. Czeczelewski, G. Raczyñski 

THE EFFECT OF SOCIO-ECONOMIC AND DEMOGRAPHIC DETERMINANTS 

ON THE PATTERN OF CONSUMPTION OF RURAL ADOLESCENTS 

Summary 

The aim of this study was to determine the effect of selected socio–economic and demographic 

determinants (the number of children in the family, father’s education, standard of living, sex and 

age) on the pattern of consumption in adolescents occupying rural areas of the central–eastern Poland. 

The study included 564 boys and 548 girls 10-15-years-old. Data on the socio-economic status 

and dietary habits were collected by means of a diagnostic survey. Dietary habits were determined


based on a single 24-hour recall. Results obtained were compared with the RDA for Polish people. 

The effect of socio-economic and demographic determinants on the pattern of consumption were 

determined with the use of cluster analysis. The adolescents examined were classified into five homogenous 

clusters each of which corresponded to a specific pattern of consumption. It was demonstrated 

that standard of living and the father’s education exerted a significant effect on the pattern of 

consumption in adolescents examined. This effect was hot indicated for the number of children in 

the family, age and sex. 

B. Raczyñska, A. Michalska, J. Czeczelewski, G. Raczyñski 

WP£YW SOCJO-EKONOMICZNYCH I DEMOGRAFICZNYCH UWARUNKOWAÑ 

NA SPOSÓB ¯YWIENIA DZIECI WIEJSKICH 

Streszczenie 

Celem pracy by³o zbadanie wp³ywu wybranych uwarunkowañ socjo-ekonomicznych i demograficznych 

(liczba dzieci w rodzinie, wykszta³cenie ojca, warunki materialne, p³eæ i wiek) na sposób 

¿ywienia dzieci wiejskich w wieku 10-15 lat zamieszkuj¹cych œrodkowo-wschodnie tereny kraju. 

Informacje na temat danych socjo-ekonomicznych i sposobu ¿ywienia zbierano za pomoc¹ sonda¿u 

diagnostycznego. Sposób ¿ywienia oceniono na podstawie jednorazowego wywiadu o spo¿yciu 

z ostatnich 24 godzin poprzedzaj¹cych badanie, a otrzymane wyniki porównano z normami dla ludnoœci 

polskiej. Wp³yw socjo-ekonomicznych i demograficznych uwarunkowañ na sposób ¿ywienia 

oceniono przy zastosowaniu analizy skupieñ. Badanych zakwalifikowano do piêciu jednorodnych 

skupieñ, z których ka¿de odpowiada³o okreœlonemu modelowi ¿ywienia. Wykazano, ¿e warunki 

materialne i wykszta³cenie ojca wywiera³y istotny wp³yw na sposób ¿ywienia badanych dzieci. Natomiast 

liczba dzieci w rodzinie, wiek i p³eæ wp³ywu takiego nie wywiera³y. 

REFERENCES 

1. Central Statistical Office. Statistical Yearbook of the Republic of Poland. ZWS Warsaw 2003. 

2. D’ Avanzo B., La Vecchia C., Braga C., Franceschi S., Negri E., Parpinel M.: Nutrient intake 

according to education, smokig and alcochol in Italian Women. Nutr. Cancer. 1997, 28, 46-51. 

3. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tables of nutritive values of food products. 

I¯¯, Warszawa 1998. 

4. Mc Pherson R., Spiller G.A.: Effects of dietary fatty acids and cholesterol on cardiovascular risk 

factor in man. In: Spiller G.A. ed. Handbook of Lipids in Human Nutrition. New York: CRC 

Press, 1996: 41-48. 

5. Pelto G.H, Urgello J., Allen L.H, Martinez H., Meneses L., Capacchione C., Backstrand J.: 

Household size food intake and antropometric status of school age children in highland Mexican 

area. Soc. Sci. Med. 1991, 33, 1135-1140. 

6. Spyckerelle Y, Herbert B, Deschamps JP.: Dietary behaviour of an adolescent French male population. 

J. Hum. Nutr. Diet 1992, 5, 161-170. 

7. Statistica for Windows, Vol 3 (Statistics II), Tulusa OK: Statsoft Inc, 1997. 

8. Sweeting H, Anderson A, West P. Socio–demographic correlates of dietary habits in mid to late 

adolescence. Eur. J. Clin. Nutr, 1994, 48, 736-748. 

9. Thompson F.E., Byers T.: Dietary assessment resource manual. J. Nutr. (Suppl.) 1994, 124, 2245- 

2317. 

10. Waœkiewicz A, Sygnowska E, Szczeœniewska D.: Impact of educational level on the dietary pattern 

in randomly selected population groups over 10-years of observation. Pol-Monica Studies. 

¯yw. Cz³ow. Metab, 2000, 27, 219-237.


71 

11. Windham C.T., Wyse B.W., Hansen R.G., Hurst R.L.: Nutrient density of diets in the USDA 

Nationwide Food Consumption Survey, 1997-78: I. Impact of socioeconomic status on dietary 

density. J. Am. Diet. Assoc. 1983, 82, 28-34. 

12. Worsley A., Worsley A.J., Mc Connon S., Silva P.A.: Reported food consumption and dietary 

habits of New Zeland adolescents. J. Pediatr. Child. Health. 1993, 29, 209-214. 

13. Ziemlañski Œ. (ed.): Recommended dietary allowances. Physiological Basis. PZWL, Warszawa 

2001. 

Received: 2005.09.21

Nr 1 Wartoœæ energetyczna œniadañ dzieci ROCZN. i m³odzie¿y PZH 2006, 57, NR 1, 73-79 73 

EDYTA SULIGA 

CZÊSTOŒÆ SPO¯YCIA I WARTOŒÆ ENERGETYCZNA ŒNIADAÑ 

WŒRÓD DZIECI I M£ODZIE¯Y W WIEKU SZKOLNYM 

THE CONSUMPTION FREQUENCY AND THE CALORIC VALUE 

OF BREAKFASTS AMONG THE SCHOOL CHILDREN AND TEENAGERS 

Zak³ad Antropologii Pedagogiki 

Akademia Œwiêtokrzyska 

25-029 Kielce, ul. Krakowska 11 

Kierownik: prof. dr hab. A. Jopkiewicz 

Dokonano oceny zwyczajowej czêstoœci spo¿ycia pierwszych i drugich œniadañ 

wœród dzieci i m³odzie¿y ze œrodowiska wiejskiego, a tak¿e porównano wartoœæ 

energetyczn¹ œniadañ oraz posi³ków spo¿ywanych w czasie pobytu w szkole 

wœród m³odzie¿y miejskiej i wiejskiej. 

S³owa kluczowe: spo¿ycie œniadania, dzieci szkolne, m³odzie¿, wartoœæ kaloryczna, wartoœæ 

od¿ywcza 

Key words: breakfast consumption, school children, teenagers, caloric value, nutritional 

value 

WSTÊP 

Zgodnie z zasadami prawid³owego ¿ywienia ca³odzienne racje pokarmowe cz³owieka 

powinny byæ tak rozdzielone na poszczególne posi³ki, aby ka¿dy z nich by³ zrównowa¿ony 

zarówno pod wzglêdem iloœci energii, jak i sk³adników pokarmowych. W przypadku dzieci 

i m³odzie¿y szczególnie wa¿ne jest rozpoczynanie nauki w szkole po spo¿yciu œniadania. 

Jest to pierwszy posi³ek po wielogodzinnej przerwie nocnej, po której stê¿enie glukozy we 

krwi jest bardzo niskie, co mo¿e niekorzystnie wp³ywaæ na samopoczucie i procesy poznawcze 

dziecka [9, 12]. Opuszczanie œniadañ lub spo¿ywanie œniadañ Ÿle zbilansowanych 

wi¹¿e siê zwykle z szeregiem innych nieprawid³owoœci w diecie, a b³êdy te trudno jest 

zrekompensowaæ przez pozosta³e, spo¿ywane w ci¹gu dnia posi³ki [7, 13]. 

Pobyt wiêkszoœci uczniów w szkole (poza domem) wynosi co najmniej 5-6 godz., 

a w przypadku starszej m³odzie¿y nawet 8-10 godz. Zgodnie z zaleceniami ¿ywieniowymi 

dzieci w wieku szkolnym powinny spo¿ywaæ 4-5 posi³ków w ci¹gu dnia z przeciêtn¹ czêstotliwoœci¹ 

nie wiêksz¹ ni¿ co 4 godziny. Wszyscy uczniowie powinni wiêc spo¿ywaæ 

kolejny posi³ek w czasie pobytu w szkole [14]. 

Celem pracy by³a analiza zwyczajowej czêstoœci spo¿ycia pierwszych i drugich œniadañ 

wœród dzieci i m³odzie¿y ze œrodowiska wiejskiego, a tak¿e porównanie wartoœci energe-

74 E. Suliga Nr 1 

tycznej œniadañ oraz posi³ków spo¿ywanych w czasie pobytu w szkole wœród m³odzie¿y 

miejskiej i wiejskiej. 


Badania prowadzono w latach 2002-2004. Uczestniczy³o w nich ³¹cznie 3598 uczniów, 1853 

dziewczêta i 1745 ch³opców w wieku 7-19 lat. Badani wywodzili siê z losowo wybranych szkó³ ze 

œrodkowo-wschodniej i po³udniowej Polski: 2257 ze szkó³ podstawowych (7-12 lat), 727 z gimnazjów 

(13-15 lat) i 614 ze szkó³ ponadgimnazjalnych (16-19 lat). Wœród 3198 osób wywodz¹cych siê 

ze œrodowiska wiejskiego zbadano przy pomocy kwestionariusza ankiety zwyczajow¹ czêstoœæ spo- 

¿ycia pierwszych i drugich œniadañ. Badani udzielali odpowiedzi na pytania: jak czêsto w ci¹gu 

tygodnia jadasz pierwsze/drugie œniadanie? Wybierano jedn¹ z 5 mo¿liwych odpowiedzi: zawsze 

(7 razy w tygodniu), czêsto (5-6 razy w tyg.), czasem (3-4 razy w tyg.), rzadko (1-2 razy w tyg.), 

wcale. Zebrano równie¿ informacje dotycz¹ce spo¿ycia obiadu w szkole oraz czasu, jaki badani 

spêdzali zazwyczaj w szkole (poza domem). 

Ocenê iloœci energii przyjmowanej z po¿ywieniem na œniadanie oraz w trakcie pobytu w szkole 

przeprowadzono wœród kolejnych 400 uczniów, w dwóch grupach wiekowych: 10,5 i 13,5 lat. Po³owa 

badanych w ka¿dej grupie wieku i p³ci wywodzi³a siê ze œrodowiska miejskiego – z Kielc 

i po³owa z wiejskiego – z woj. œwiêtokrzyskiego. Zastosowano metodê wywiadu o spo¿yciu z ostatnich 

24 godzin poprzedzaj¹cych badanie. Analizê iloœci energii przeprowadzono przy pomocy programu 

komputerowego Dieta 2.0. Zgodnie z zaleceniami ¿ywieniowymi przy spo¿ywaniu 4-5 posi³ków 

dziennie pierwsze œniadanie powinno stanowiæ co najmniej 20%, zaœ drugie œniadanie – 10% 

ca³odziennej racji pokarmowej, natomiast obiad – 30-40% [15]. Posi³ki o wartoœci energetycznej 

mniejszej ni¿ zalecana uznano w analizie wyników za nieadekwatne. W ocenie iloœci energii pochodz¹cej 

z produktów spo¿ywanych w czasie pobytu w szkole uwzglêdniono zarówno drugie œniadania, 

jak i wszelkiego rodzaju przek¹ski, napoje oraz obiady, jeœli spo¿ywane by³y w szkole. 

Do statystycznego opracowania wyników badañ zastosowano test nieparametryczny c 2 oraz test 

t-Studenta. Przyjêto poziomy istotnoœci p£0,05; p£0,01; p£0,001. 

WYNIKI 

Pierwsze œniadanie spo¿ywa³o zawsze 56,47% ogó³u badanych, zaœ drugie œniadanie 

46,69% (tab. I). Pierwsze œniadanie czêœciej jadali ch³opcy ni¿ dziewczêta, jednak zale¿noœæ 

istotn¹ statystycznie pomiêdzy p³ci¹ a czêstoœci¹ spo¿ycia pierwszych œniadañ (p£0,01) 

stwierdzono tylko wœród uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych. Nie odnotowano natomiast 

ró¿nic w zale¿noœci od p³ci odnosz¹cych siê do czêstoœci spo¿ycia drugich œniadañ w ¿adnej 

z rozpatrywanych grup wiekowych. Wraz z wiekiem zmniejsza³a siê wyraŸnie liczba 

dziewcz¹t spo¿ywaj¹cych pierwsze œniadania czêsto, wiêkszy by³ natomiast odsetek uczennic, 

które nie jada³y ich wcale. Zale¿noœæ istotn¹ statystycznie stwierdzono tylko porównuj¹c 

dziewczêta najm³odsze (7-12 lat) i najstarsze (16-19 lat) (p£0,01). Odsetek ch³opców, 

którzy wcale nie jadali pierwszych œniadañ praktycznie nie zmienia³ siê w kolejnych grupach 

wiekowych; zwiêksza³ siê zaœ odsetek tych, którzy spo¿ywali je zawsze i zmniejsza³ 

siê procent jedz¹cych pierwsze œniadania czêsto. Zale¿noœci istotne statystycznie odnotowano 

porównuj¹c uczniów szkó³ podstawowych z gimnazjalistami (p£0,05) oraz uczniów 

szkó³ podstawowych i ponad gimnazjalnych (p£0,001). Odwrotny kierunek zmian stwierdzono 

analizuj¹c zmiany czêstoœci spo¿ycia drugich œniadañ w kolejnych grupach wiekowych. 

Najwiêksz¹ czêstoœæ ich spo¿ycia zanotowano wœród uczennic i uczniów szkó³ pod-

Nr 1 Wartoœæ energetyczna œniadañ dzieci i m³odzie¿y 

75 

Tabela I. Zwyczajowa czêstoœæ spo¿ycia pierwszych i drugich œniadañ wœród dzieci i m³odzie¿y 

ze œrodowiska wiejskiego (%) 

Breakfast and lunch customary frequency consumption among the children and teenagers 

from the rural environment (%) 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

 

 

 

 

Ã 

Ã 

Ã Ã Ã Ã 

















stawowych. W przypadku gimnazjalistów mniejszy by³ odsetek spo¿ywaj¹cych je zawsze, 

zwiêkszy³a siê zaœ liczba dziewcz¹t, które wcale nie jada³y drugich œniadañ (p£0,001). Wœród 

uczennic szkó³ ponad gimnazjalnych tendencja ta pog³êbi³a siê jeszcze w porównaniu 

z uczennicami gimnazjum (p£0,05). Podobny kierunek zmian zanotowano u ch³opców, jednak 

w ich przypadku ró¿nicê istotn¹ statystycznie stwierdzono jedynie pomiêdzy uczniami 

szkó³ podstawowych i ponad gimnazjalnych (p£0,001). 

Wœród 400 uczniów, u których dokonano oceny sposobu ¿ywienia metod¹ wywiadu 

o spo¿yciu z ostatnich 24 godzin, pierwszego œniadania nie spo¿y³o 6,0% dziewcz¹t i 5,0% 

ch³opców ogó³em; 5,0% badanych w œrodowisku miejskim i 6,0% w wiejskim (tab. II). 

Œniadanie nieadekwatne pod wzglêdem iloœci energii spo¿y³o 50,0% dziewcz¹t i 37,5% 

ch³opców; 47,0% badanych w mieœcie i 40,5% na wsi; w tym œniadanie o wartoœci energetycznej 

poni¿ej 10% w stosunku do ca³odziennej racji pokarmowej spo¿y³o 7,5% dziewcz¹t 

i 6,5% ch³opców; 6,5% w mieœcie i 7,5% na wsi. ¯adnego produktu ani posi³ku 

w czasie pobytu w szkole nie spo¿y³o w dniu poprzedzaj¹cym badanie 17,0% dziewcz¹t 

i 24,0% ch³opców; 27,5% badanych w mieœcie i 13,5% na wsi. Posi³ek w szkole o wartoœci 

energetycznej mniejszej ni¿ 10% spo¿y³o 10,5% dziewcz¹t i 13,5% ch³opców; 12,5% badanych 

w mieœcie i 11,5% na wsi. Jak za³o¿ono wczeœniej pierwsze i drugie œniadanie powinny 

stanowiæ ³¹cznie nie mniej ni¿ 30% ca³odziennej racji pokarmowej. Mniejsz¹ ni¿ 

30% iloœæ energii spo¿y³o w dniu poprzedzaj¹cym badanie 29,5% dziewcz¹t i 30,0% ch³op-


Tabela II. Liczebnoœæ uczniów spo¿ywaj¹cych posi³ki o wartoœci energetycznej ni¿szej ni¿ 

zalecana 

The number of students consuming the meals of the lower caloric value than recommended 

ÃÃÃ 

Ã 

Ã Ã ÃÃÃ 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ 

ÃÃ 

Ã ÃÈÃ ÈÃ Ã ÃÈÃ ÃÈÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 


Tabela III. Wartoœæ energetyczna œniadañ i posi³ków spo¿ywanych w czasie pobytu w szkole 

The caloric value of breakfasts and lunches consumed during the students« stay at 

school 

Ã Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã ÈÃ Ã 

Ã 

Ã ÈÃ 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃ Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

* ró¿nica 

ców; 34,0% badanych w mieœcie i 25,5% na wsi. Obiad w szkole spo¿y³o 12,5% uczniów 

w œrodowisku miejskim, w tym 3,0% tylko drugie danie i 9,5% pe³ny obiad; w œrodowisku 

wiejskim obiad spo¿y³o 7,0% uczniów, 3,5% tylko zupê, 3,5% tylko drugie danie. 

Pierwsze œniadanie dostarcza³o badanym œrednio 22,64% energii; 21,00% w przypadku 

dziewcz¹t, 24,29% wœród ch³opców; 21,79% w œrodowisku miejskim i 23,50% w wiejskim. 

Nie zanotowano istotnych ró¿nic w iloœci kalorii spo¿ywanych przez uczniów z pierwszym 

œniadaniem, w zale¿noœci od miejsca zamieszkania, natomiast w przypadku posi³ków 

spo¿ywanych w czasie pobytu w szkole stwierdzono, ¿e ch³opcy ze œrodowiska wiejskiego 

w wieku 10,5 lat przyjmowali istotnie mniejsz¹ iloœæ energii (p£0,05) w porównaniu z rówieœnikami 

z miasta (tab. III).


77 

DYSKUSJA 

Analizuj¹c zwyczajow¹ czêstoœæ spo¿ywania œniadañ odnotowano nietypow¹ w porównaniu 

z wynikami innych autorów [2, 5, 10] wiêksz¹ czêstotliwoœæ spo¿ycia pierwszych 

œniadañ wœród najstarszych uczniów. Zgodna z wynikami innych badañ by³a natomiast 

mniejsza czêstoœæ spo¿ycia drugich œniadañ w starszych grupach wiekowych [2, 4]. Wiêksza 

czêstoœæ spo¿ycia pierwszych œniadañ w odniesieniu do zmniejszaj¹cej siê jednoczeœnie 

czêstoœci spo¿ycia drugich œniadañ wœród starszych uczniów mo¿e oznaczaæ przechodzenie 

wœród pewnego odsetka badanych ze spo¿ywania wiêkszej liczby posi³ków (4-5), 

charakterystycznego dla m³odszych dzieci, do spo¿ywania 3 posi³ków dziennie – typowego 

dla wielu osób doros³ych. Jest tak¿e mo¿liwe, ¿e m³odsi uczniowie, którzy przebywaj¹ 

w szkole (poza domem) znacznie krócej ni¿ starsi, zaspokajaj¹ w tym czasie g³ód jednym 

tylko posi³kiem, tj. pierwszym lub drugim œniadaniem, natomiast uczniowie starsi maj¹c na 

uwadze koniecznoœæ d³u¿szego pobytu w szkole spo¿ywaj¹ pierwsze œniadania bardziej 

regularnie. Istnieje równie¿ ewentualnoœæ, ¿e m³odsze dzieci bardziej krytycznie w porównaniu 

ze starszymi potraktowa³y kategoriê „zawsze”. Jeœli bowiem przeanalizujemy kategorie 

„zawsze” oraz „czêsto” ³¹cznie, okazuje siê, i¿ odsetek osób w tych grupach jest 

w zasadzie sta³y i niezale¿nie od wieku wynosi œrednio 77-80%. Odsetek ten jest nieco 

ni¿szy ni¿ w badaniach m³odzie¿y szwedzkiej, gdzie œniadania jada³o co najmniej 5 razy w 

tygodniu 90% badanych [9]. W porównaniu z badaniami Hamu³ki i in. [2], gdzie pierwszego 

œniadania, nie jada³o nigdy ponad 14% dziewcz¹t i 8% ch³opców, zaœ drugiego – 17% 

ogó³u badanych, odsetek osób, które zadeklarowa³y, ¿e wcale nie spo¿ywaj¹ pierwszych 

lub drugich œniadañ by³ w niniejszych badaniach wyraŸnie mniejszy. 

W grupie 400 osób, u których przeprowadzono analizê iloœciow¹ pierwszych œniadañ, 

¿adnego produktu ani napoju w dniu poprzedzaj¹cym badanie nie spo¿y³o 5,5% osób. Œniadanie 

nieadekwatne pod wzglêdem iloœci energii spo¿y³o 43,75% uczniów ³¹cznie, w tym 

7,0% spo¿y³o produkty lub tylko napoje o wartoœci energetycznej mniejszej ni¿ 10% 

w stosunku do ca³odziennej racji pokarmowej. Odsetek œniadañ o zbyt niskiej wartoœci 

energetycznej by³ mniejszy ni¿ wœród dzieci hiszpañskich, gdzie œniadania dostarcza³y œrednio 

15,6% zalecanego dziennego spo¿ycia energii, a posi³ki o wartoœci energetycznej mniejszej 

ni¿ 25% spo¿y³o 88% badanych [7]. 

¯adnego produktu ani posi³ku w szkole nie spo¿y³o 20,5% badanych ³¹cznie i jest to 

zgodne z wartoœciami, które podaj¹ Gajewska i Ignar-Golinowska [1] na podstawie danych 

ogólnopolskich. Zjawisko to wystêpowa³o czêœciej wœród ch³opców ni¿ dziewcz¹t i czêœciej 

w mieœcie ni¿ na wsi. Posi³ek w szkole o wartoœci energetycznej mniejszej ni¿ 10% 

ca³odziennej racji pokarmowej spo¿y³o ³¹cznie 12% badanych, wiêcej ch³opców ni¿ dziewcz¹t 

i z podobn¹ czêstoœci¹ w mieœcie jak i na wsi. Bior¹c pod uwagê pierwsze œniadania 

oraz posi³ki i produkty spo¿ywane w czasie pobytu w szkole ³¹cznie stwierdzono, ¿e iloœæ 

energii mniejsz¹ ni¿ 30% spo¿y³o ogó³em 29,75% badanych niezale¿nie od p³ci, wiêkszy 

odsetek uczniów w mieœcie ni¿ na wsi. Wed³ug Hamu³ki i in. [2] czêstotliwoœæ spo¿ywania 

œniadañ oraz asortyment spo¿ywanych produktów jest istotnie skorelowany z aktywnoœci¹ 

zawodow¹ matek. Dzieci matek nie pracuj¹cych zawodowo czêœciej spo¿ywa³y poranny 

posi³ek i czêœciej mia³y przygotowane drugie œniadanie do szko³y. Jest wiêc prawdopodobne, 

¿e w przypadku objêtych badaniami uczniów wiejskich odsetek matek nie pracuj¹cych 

zawodowo by³ wiêkszy ni¿ w œrodowisku miejskim.


Obiad w szkole zjad³o 9,75% ogó³u badanych, wiêkszy odsetek w mieœcie ni¿ na wsi. 

W mieœcie wiêkszy procent stanowi³y tak¿e pe³ne obiady, natomiast w œrodowisku wiejskim, 

w ¿adnej z objêtych badaniem szkó³ uczniowie nie mieli mo¿liwoœci zjedzenia obiadu 

dwudaniowego. 

Wartoœæ energetyczna pierwszych œniadañ by³a wœród badanych zbli¿ona do wartoœci 

energetycznej œniadañ dzieci warszawskich [2]. Procentowy udzia³ energii pochodz¹cej 

z pierwszych œniadañ by³ tu jednak wy¿szy. Nieco wiêksza by³a wœród badanych wartoœæ 

energetyczna produktów spo¿ywanych na drugie œniadanie, co wynika³o prawdopodobnie 

z faktu, ¿e w niniejszych badaniach uwzglêdniono tak¿e obiady, jeœli by³y jedzone w trakcie 

pobytu w szkole. Niekiedy bowiem spo¿ywane by³y bardzo wczeœnie, tj. ju¿ oko³o godz. 

11.00-11.30. W zwi¹zku z tym niektóre dzieci spo¿ywaj¹ce obiady w szkole nie przynosi³y 

ju¿ ze sob¹ drugiego œniadania. 

WNIOSKI 

1. Pierwsze œniadanie spo¿ywa³o zawsze 53-66%, a co najmniej 5 razy w tygodniu – 

77-80% dzieci i m³odzie¿y ze œrodowiska wiejskiego. Wœród uczniów szkó³ ponad gimnazjalnych 

œniadanie spo¿ywali istotnie czêœciej ch³opcy ni¿ dziewczêta. 

2. Zwyczajowa czêstoœæ spo¿ycia drugich œniadañ w œrodowisku wiejskim obni¿a³a siê 

wraz z wiekiem. Zawsze spo¿ywa³o je ponad 52% uczniów szkó³ podstawowych i jedynie 

31,9% uczniów szkó³ ponad gimnazjalnych. P³eæ nie ró¿nicowa³a w istotny sposób czêstoœci 

spo¿ycia drugich œniadañ. 

3. Nie stwierdzono istotnych ró¿nic wartoœci energetycznej pierwszych œniadañ w zale¿noœci 

od miejsca zamieszkania badanych. Œniadania o wartoœci mniejszej ni¿ 20% w stosunku 

do ca³odziennej racji pokarmowej spo¿y³o 43,75% uczniów. Nieadekwatne œniadania 

czêœciej spo¿ywa³y dziewczêta ni¿ ch³opcy, a tak¿e czêœciej uczniowie w œrodowisku 

miejskim ni¿ wiejskim. 

4. ¯adnego produktu ani posi³ku w szkole nie spo¿y³o w dniu poprzedzaj¹cym badanie 

ponad 20% uczniów, a najwiêkszy odsetek w tej grupie stanowili ch³opcy ze œrodowiska 

miejskiego. Jednak w wieku 10,5 lat ch³opcy wiejscy przyjmowali w czasie pobytu w szkole 

istotnie mniejsz¹ iloœæ energii z pokarmem w porównaniu z rówieœnikami z miasta. Posi³ki 

i produkty o wartoœci energetycznej mniejszej ni¿ 10% ca³odziennej racji pokarmowej 

spo¿y³o w szkole 12% badanych niezale¿nie od miejsca zamieszkania. W grupie tej wiêkszy 

odsetek stanowili ch³opcy ni¿ dziewczêta. 

E. Suliga 

THE CONSUMPTION FREQUENCY AND THE CALORIC VALUE OF BREAKFASTS 

AMONG THE SCHOOL CHILDREN AND TEENAGERS 

Summary 

The aim of this study was to make a customary frequency analysis of breakfast and lunch consumption 

among the children and teenagers from the rural environment, and a comparison of the 

caloric value of breakfasts and other meals eaten by the rural and urban teenagers during their stay at 

school.


79 

Breakfast was consumed by 52.8% to 65.85% of the tested from the rural environment. Among 

the upper secondary school students, the boys consumed their breakfast more often than the girls. 

A customary frequency lunch consumption in the rural population has lowered with age. It was 

always consumed by over 52% of the primary school students and only 31.9% of the lower secondary 

school students. The breakfasts of the caloric value lower than 20% in comparison with daily food 

rations were eaten by 43.74% of the students, and the tested from the urban area in this group made 

a higher percentage. Any vital differences in the breakfast caloric values depending on the place of 

living were not observed. More than 20% of the students in total had consumed neither a product nor 

a meal at school the day before the test was carried out. A higher percentage in this group made the 

boys from the urban area, but the rural boys at the age of 10.5 accepted a considerably smaller 

amount of energy from the food as compared with their peers from the city. 


1. Gajewska M., Ignar-Golinowska B.: Ocena ¿ywienia uczniów w Polsce na podstawie danych 

Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych za rok 2001. Roczn. PZH 2003, 2, 183-196. 

2. Hamu³ka J., Gronowska-Senger A., Tomala G.: Czêstotliwoœæ i wartoœæ energetyczna œniadañ 

spo¿ywanych przez m³odzie¿ szkó³ ponadpodstawowych. Roczn. PZH 2002, 1, 81-87. 

3. Hamu³ka J., Gronowska-Senger A., Witkowska K.: Czêstotliwoœæ spo¿ywania i wartoœæ energetyczna 

œniadañ uczniów wybranych szkó³ podstawowych w Warszawie. Roczn. PZH 2000, 51, 

279-290. 

4. Ignar-Golinowska B.: Œniadania w szkole. Wyd. Instytutu Danone, Warszawa 1997. 

5. Komosiñska K., Woynarowska B., Mazur J.: Zachowania zdrowotne zwi¹zane z ¿ywieniem u 

m³odzie¿y szkolnej w Polsce w latach 1990-1998. ¯yw. Cz³ow. Metab., 2001, 1, 17-30. 

6. Nicklas T.A., Reger C., Myers L., O’Neil C.: Breakfast consumption with and without vitaminmineral 

supplement use favorably impacts daily nutrient intake of ninth-grade sudents. J. Adolesc. 

Health, 2000, 27, 314-321. 

7. Ortega R.M., Requejo A.M., Redondo R., López-Sobaler A.M., Andrés P., Ortega A., Quintas E., 

Izquierdo M.: Breakfast habits of different groups of Spanish schoolchildren. J. Hum. Nutr. 

Diet., 1996, 9, 33-41. 

8. Pollitt E., Mathews R.: Breakfast and cognition: an integrative summary. Am. J. Clin. Nutr., 

1998, 67 suppl., 804-813. 

9. Post-Skagegård M., Samuelson G., Karlström, Mohsen R., Berghund L., Bratteby L-E.: Changes 

in food habits in healthy Swedish adolescents during the transition from adolescence to adulthood. 

Eur. J. Clin. Nutr., 2002, 6, 532-538. 

10. Siega-Riz A.M., Popkin B.M., Carson T.: Trends in breakfast consumption for children in the 

United States from 1965 to 1991. Am. J. Clin. Nutr., 1998, 67 suppl., 748-756. 

11. Simeon D.T., Grantham-McGregor S.: Effects of missing breakfast on the cognitive functions of 

school children of differing nutritional status. Am. J. Clin. Nutr., 1989, 49, 646-653. 

12. Sjöberg A., Hallberg L., Höglund D., Hulthén L.: Meal pattern, food choice, nutrient intake and 

lifestyle factors in The Göteborg Adolescence Study. Eur. J. Clin. Nutr., 2003, 57, 1569-1578. 

13. Szponar L., Turlejska H., Wolnicka K.: Obiady szkolne. I¯¯, Warszawa 1999. 

14. Ziemlañski Œ.: Podstawy prawid³owego ¿ywienia cz³owieka. Zalecenia ¿ywieniowe dla ludnoœci 

w Polsce. Wyd. Instytutu Danone, Warszawa 1998. 


Nr 1 Ocena aparatów mammograficznych ROCZN. w Polsce PZH, 2006, 57 NR 1, 81-90 81 

MARCIN BEKAS, KRZYSZTOF A. PACHOCKI, ZDZIS£AW RÓ¯YCKI, KAMIL WIEPRZOWSKI, 

EWA FABISZEWSKA 1 

OCENA APARATÓW MAMMOGRAFICZNYCH W POLSCE 

POD K¥TEM SPE£NIENIA WYMAGAÑ AKTUALNYCH PRZEPISÓW 

OCHRONY RADIOLOGICZNEJ 

EVALUATION OF MAMMOGRAPHIC UNITS IN POLAND IN THE VIEW 

OF CURRENT REQUIREMENTS OF RADIATION PROTECTION 

REGULATIONS 

Zak³ad Ochrony Radiologicznej i Radiobiologii, Pañstwowy Zak³ad Higieny 

00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24 

Kierownik Zak³adu: dr K. A. Pachocki 

e-mail: mbekas@pzh.gov.pl. 

1 Zak³ad Fizyki Medycznej 

Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Sk³odowskiej-Curie 

02-781 Warszawa, ul. Roentgena 5 

Kierownik Zak³adu: dr W. Bulski 

Analizowano wiek, rozmieszczenie oraz wyposa¿enie aparatów mammograficznych 

wykorzystywanych w placówkach s³u¿by zdrowia na terenie kraju. 

Informacje uzyskano za poœrednictwem ankiet przeprowadzonych we wspó³pracy 

z wojewódzkimi stacjami sanitarno-epidemiologicznymi. Otrzymane z ankiet 

informacje pozwoli³y oceniæ jaka czêœæ u¿ytkowanych aparatów nie spe³nia aktualnych 

wymogów eksploatacyjnych b¹dŸ konstrukcyjnych, a przez to stanowi¹cych 

potencjalne zagro¿enie dla pacjentek. 

S³owa kluczowe: rentgenodiagnostyka, mammografia, kontrola jakoœci 

Key words: diagnostic radiology, mammography, quality control 

WSTÊP 

Celem badania mammograficznego jest wychwycenie jak najwczeœniejszych zmian strukturalnych 

w tkance sutka (jeszcze nie wykrytych innymi metodami) lub weryfikacja podejrzewanych 

zmian wykrytych np. metod¹ palpacyjn¹. Ka¿de badanie rentgenowskie, w tym 

tak¿e zdjêcia sutków, nios¹ okreœlone ryzyko wywo³ania nowotworu u osoby badanej (jako 

skutku napromieniowania). Wiarygodny wynik badania diagnostycznego i obni¿enie do 

minimum ryzyka zwi¹zanego z nara¿eniem pacjentek na promieniowanie jonizuj¹ce (wartoœci 

dawki promieniowania) daæ mo¿e jedynie nowoczesna aparatura spe³niaj¹ca okreœlone 

wymogi. Okresowe zbieranie danych o stosowanych w Polsce mammografach mia³o na 

celu stworzenie bazy danych do wielop³aszczyznowych analiz.

82 M. Bekas i in. Nr 1 


Zak³ad Ochrony Radiologicznej i Radiobiologii Pañstwowego Zak³adu Higieny ju¿ czterokrotnie: 

w latach 1994, 1995, 1997 oraz 2003, za poœrednictwem ankiet rozsy³anych do 49 oddzia³ów/ 

sejkcji ochrony radiologicznej wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych (OOR/S WSSE) 1 

we wszystkich dawnych województwach, przeprowadzi³ zbieranie danych dotycz¹cych rentgenowskich 

aparatów mammograficznych. Niektóre z danych, o które pytano w ankiecie wykracza³y poza 

podstawowy zakres informacji znajduj¹cych siê w ewidencji OOR/S WSSE. Dlatego pracownicy 

OOR/S rozsy³ali ankietê do poszczególnych pracowni mammograficznych lub wype³niali j¹ na podstawie 

informacji uzyskiwanych telefonicznie albo podczas przeprowadzania rutynowych kontroli. 

Zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ w latach 1986-2002, jak i obecn¹ ustaw¹ Prawo atomowe, stosowanie 

aparatury rentgenowskiej do celów medycznych wymaga uzyskania zezwolenia w³aœciwego terenowo 

pañstwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego (za wyj¹tkiem jednostek s³u¿by zdrowia 

podleg³ych MON i MSWiA, dla których zezwolenia wydaje w³asna s³u¿ba sanitarna tych resortów) 

[10]. Niezale¿nie od tego, w ramach obowi¹zku sprawowania nadzoru, OOR/S WSSE okresowo 

przeprowadzaj¹ w ka¿dej pracowni rentgenowskiej kontrolê warunków pracy. Dziêki temu w ewidencji 

prowadzonej przez OOR/S WSSE znajduj¹ siê, w miarê dok³adne i aktualne, dane o wszystkich 

aparatach rentgenowskich u¿ytkowanych na danym terenie nadzorowanym przez w³aœciw¹ terenowo 

WSSE, w tym tak¿e dane odnosz¹ce siê do aparatów mammograficznych. 

Ka¿da ankieta przeprowadzana w kolejnych latach zawiera³a wype³nione formularze z danymi 

zebranymi podczas poprzedniego ankietowania. W ten sposób dane by³y weryfikowane zgodnie ze 

stanem aktualnym oraz uzupe³niane o dane dotycz¹ce nowych aparatów. Wiarygodnoœæ zgromadzonych 

danych wydaje siê byæ bardzo wysoka i ³atwa do weryfikacji. Ze wzglêdu na dynamizm zachodz¹cych 

zmian oczywisty jest fakt, i¿ dane zbierane w ankiecie odzwierciedlaj¹ stan w okreœlonym 

momencie. Dane zgromadzone w wyniku przeprowadzenia w/w ankiet wykorzystano tak¿e w opracowaniach 

[1, 7, 8, 9]. 

WYNIKI BADAÑ I ICH OMÓWIENIE 

Na podstawie danych z ankiety przeprowadzonej w roku 1995 oraz przy za³o¿eniu, i¿ 

pierwsze zainstalowane aparaty by³y aparatami nowymi i u¿ywanymi a¿ do fizycznego zu- 

¿ycia, mo¿na wnioskowaæ, i¿ pocz¹tek badañ mammograficznych w Polsce mia³ miejsce 

w roku 1965 (Ryc. 1). W latach nastêpnych przyrost liczby mammografów by³ bardzo powolny 

– do oko³o 20 aparatów w roku 1980 i oko³o 60 aparatów w roku 1985. 

Szybki przyrost liczby mammografów nast¹pi³ dopiero po 1985 r., a w szczególnoœci po 

roku 1990: od ok. 130 aparatów – do 554 w roku 2002 zlokalizowanych w 508 pracowniach 

(Tab. I). Ogólny wzrost liczby mammografów od roku 1995 do 2002 wyniós³ 3,3 razy. 

Najwiêkszy – w województwie œwiêtokrzyskim i opolskim (odpowiednio 12-sto i 9-cio krotny) 

oraz w województwie mazowieckim (5-cio krotny). W najmniejszym stopniu zmieni³a 

siê liczba aparatów w województwie ³ódzkim (ok. 1,7 krotny). Z danych na rok 2002 wynika, 

¿e najwiêcej aparatów znajduje siê w województwie mazowieckim (100), œl¹skim (75), 

wielkopolskim (50) i dolnoœl¹skim (49). Relatywnie wy¿sz¹ pozycjê w latach 1995 i 1997 

utraci³o województwo ³ódzkie (obecnie 28 aparatów). Przyrost liczby mammografów dokonywa³ 

siê przede wszystkim na drodze zakupów aparatów nowych, ale tak¿e drog¹ zakupów 

aparatów u¿ywanych pochodz¹cych g³ównie z Niemiec. 

1 Obecnie: Dzia³y/Sekcje Higieny Radiacyjnej.

Nr 1 Ocena aparatów mammograficznych w Polsce 

83 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ryc. 1. Liczba mammografów instalowanych w Polsce w latach 1965-2002 

The number of mammography units installed in Poland in the years 1965-2002 

Tabela I. Liczba mammografów w poszczególnych województwach w latach 1995, 1997 i 2002. 

Number of mammography units in particular voivodeships in years 1995, 1997 and 2002 

ÃÃÃÃ 

Ã Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃÃÃ 


Ã 

ÈÃ 


















 

(1) Dane po uwzglêdnieniu nowego podzia³u administracyjnego kraju


W roku 1995 a¿ 31,2% aparatów stanowi³y ju¿ wówczas przestarza³e mammografy wyprodukowane 

przez firmê TuR w dawnym NRD (Tab. II). W 2002 r. aparaty te stanowi³y 

ju¿ tylko 3,1%. Zmniejszy³ siê tak¿e udzia³ aparatów firmy Soredex (Finlandia) z 7,6% do 

2,3%. Poda¿ aparatów mammograficznych do 2002 roku opanowana by³a g³ównie przez 

takie firmy jak Lorad (USA), Philips (Holandia), GE Medical Systems (USA), Siemens 

(Niemcy) i nieistniej¹c¹ ju¿ firmê Elscint (Izrael) oraz Bennett (USA). £¹czny udzia³ tych 

firm w roku 2002 wynosi³ 74% aparatów. WyraŸnie od roku 1995 rós³ udzia³ fiñsko-niemieckiej 

firmy Instrumentarium – zakup 28 szt. aparatów serii Alpha i fiñskiej firmy Planmed 

– zakup 27 szt. aparatów serii Sophia. Stosunkowo niewiele jest aparatów firm w³oskich 

i japoñskich. U¿ytkowane s¹ tak¿e 4 mammografy typu „Mamo” wyprodukowane 

przez Zak³ad Doœwiadczalny Aparatury J¹drowej Instytutu Problemów J¹drowych w Œwierku 

(modyfikacja aparatu serii „Flat” w³oskiej firmy Metaltronica). 

Tabela II. Producenci mammografów u¿ytkowanych w Polsce w latach 1995, 1997 i 2002 

Manufactures of mammography units employed in Poland in years 1995, 1997 and 

2002 

Ã 

ÃÃÃÃÃÃ 

Ã Ã Ã 

Ã ÈÃ Ã ÈÃ Ã ÈÃ 



ÃÃÃ Ã Ã Ã Ã Ã Ã 










ÃÃÃ Ã Ã Ã Ã Ã Ã 



Wœród 554 aparatów u¿ytkowanych w roku 2002 dla 25 (4,5%) nie uda³o siê okreœliæ 

roku produkcji. W pozosta³ej grupie 529 aparatów – 232 aparaty (42 %) by³y w wieku do 

5 lat (Ryc. 2). W wieku do 10 lat by³o 415 (75%) aparatów. Wœród 114 (21%) aparatów 

starszych, wyprodukowanych przed rokiem 1991, w przedziale wieku 10-15 lat by³o 69 

(12,5%) aparatów, a w przedziale 15-20 lat 33 aparaty (6%). W wieku 20-27 lat by³o 10 

aparatów (1,8%), a dwa aparaty mia³y nawet 34 lata. Wœród najstarszych dominowa³y ró¿-


85 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ã 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ÃÃ 

Ryc. 2. Rozk³ad wieku aparatów mammograficznych u¿ywanych w Polsce w 2002 roku 

Years of age distribution of mammography units employed in Poland in year 2002 

ne modele aparatów mammoDiagnost firmy Philips, znajdowa³y siê te¿ 3 aparaty firmy 

TuR, a najstarszymi by³y 2 egzemplarze Senographe francuskiej firmy Thomson (obecnie 

GE – USA). Prawdopodobnie 25 aparatów, dla których wieku nie uda³o siê okreœliæ, nale- 

¿a³oby zaliczyæ tak¿e do grupy aparatów starszych, czyli grupa aparatów w wieku powy¿ej 

10 lat liczy³aby 139 sztuk (25%). 

Warto podkreœliæ, ¿e G³ówny Inspektor Sanitarny w 1995 r. upowa¿ni³ Zak³ad Ochrony 

Radiologicznej i Radiobiologii Pañstwowego Zak³adu Higieny w Warszawie do wydawania 

opinii (œwiadectw) dla aparatów rentgenowskich pod k¹tem spe³niania przez nie 

wymogów ochrony radiologicznej (higieny radiacyjnej). Potem obligatoryjny wymóg posiadania 

takich opinii wprowadzono kolejno do rozporz¹dzeñ Rady Ministrów z dnia 

29 listopada 1995 r. i 3 grudnia 2002 r. [4, 5]. Podczas nowelizacji rozporz¹dzenia z dnia 

3 grudnia 2002 r. wymóg ten usuniêto [6]. W praktyce jednak opinie te s¹ nadal wydawane 

przez PZH i jako jeden z dokumentów wymagane przez pañstwowych wojewódzkich inspektorów 

sanitarnych przy wydawaniu zezwoleñ na uruchamianie i stosowanie aparatury 

rentgenowskiej. Œwiadectwa z zakresu higieny radiacyjnej wydawane od 1995 r. przez PZH, 

nawet w oparciu o obowi¹zuj¹ce wówczas ma³o precyzyjne w tym zakresie przepisy, stanowi³y 

ju¿ pewn¹ zaporê dla instalowania u¿ywanych aparatów o przestarza³ej konstrukcji 

bêd¹cych na rynku wtórnym lub aparatów nowych o zbyt uproszczonej konstrukcji. 

Jak wspomniano, do niedawna krajowe przepisy nie okreœla³y szczegó³owych wymogów 

technicznych dla mammograficznych aparatów rentgenowskich w odniesieniu do ich konstrukcji 

i stanu technicznego w czasie eksploatacji. Dopiero wejœcie w ¿ycie rozporz¹dzenia 

Ministra Zdrowia z dnia 24 grudnia 2002 r. w sprawie warunków bezpiecznego stosowania 

promieniowania jonizuj¹cego w celach medycznych zmieni³o stan istniej¹cy, bowiem 

w rozporz¹dzeniu tym okreœlono szereg wymagañ technicznych dla aparatów mammograficznych 

oraz wymagañ dotycz¹cych wyposa¿enia pracowni mammograficznych [2]. 

Ponadto zobowi¹zano zak³ady opieki zdrowotnej do wprowadzenia systemu zarz¹dzania


jakoœci¹ œwiadczonych us³ug diagnostycznych i leczniczych i okreœlono zasady wykonywania 

okresowych testów kontroli parametrów aparatury i procesów obrazowania. Wymogi 

te w pe³nym zakresie zaczn¹ obowi¹zywaæ wprawdzie dopiero od 1 stycznia 2006 r., tym 

niemniej znaczna czêœæ z nich ju¿ jest obowi¹zuj¹ca. 

Tak¿e w rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia z dnia 11 wrzeœnia 2003 r. okreœlono minimalne 

wymagania dla wyposa¿enia pracowni mammograficznej oraz minimalne wymagania 

techniczne dla aparatów mammograficznych [3]. Zgodnie z tymi przepisami „niedozwolone 

jest stosowanie w diagnostyce medycznej aparatów mammograficznych: 

– bez generatora wysokiego napiêcia z przemian¹ czêstotliwoœci i bez stolika z ruchom¹ 

kratk¹ przeciwrozproszeniow¹; 

– które przy zastosowaniu odleg³oœci ognisko lampy – detektor co najmniej: 

– 60 cm s¹ wyposa¿one w lampy rentgenowskie o wymiarach du¿ego ogniska wiêkszych 

ni¿ 0,3 mm x 0,3 mm, 

– 70 cm s¹ wyposa¿one w lampy rentgenowskie o wymiarach du¿ego ogniska wiêkszych 

ni¿ 0,4 mm x 0,4 mm”. 

Nowoczesny aparat mammograficzny powinien spe³niaæ nastêpuj¹ce wymagania techniczne, 

które s¹ okreœlone w Raporcie Radiation Protection Nr 91 Komisji Europejskiej [9]: 

– têtnienia wysokiego napiêcia poni¿ej ±5% (wymóg zapewnia generator HF z przemian¹ 

czêstotliwoœci), 

– zakres wysokich napiêæ przynajmniej w granicach 25-31 kV, z regulacj¹ co ±1 kV 

i dok³adnoœci¹ nastawu ±0,5 kV, 

– automatyczna kontrola ekspozycji (AEC), 

– minimalna odleg³oœæ od ogniska lampy do filmu (FFD) – 60 cm, 

– moc dawki w odleg³oœci ognisko-detektor (FFD) – przynajmniej 7,5 mGy/s, 

– maksymalna si³a kompresji piersi w zakresie 130-200 N (13 - 20 kG). 

Ponadto aparat mammograficzny powinien posiadaæ: 

– lampê rentgenowsk¹ z dwoma ogniskami o bokach nie wiêkszych ni¿ 0,1 mm i 0,3 mm, 

– lampê rtg z wiruj¹c¹ anod¹ molibdenow¹ oraz z filtrem molibdenowym i rodowym, 

– ruchom¹ kratkê przeciwrozproszeniow¹ oraz kasety o dwóch formatach (du¿e i ma³e), 

– mo¿liwoœæ zapisu na filmie danych pacjentki i warunków badania, 

– wyœwietlacz cyfrowy parametrów badania. 

Wejœcie w ¿ycie wy¿ej wymienionych rozporz¹dzeñ spowodowa³o, ¿e od 12 paŸdziernika 

2003 r. nie wolno ju¿ instalowaæ aparatów nie spe³niaj¹cych okreœlonych wymagañ technicznych. 

Dla aparatów u¿ytkowanych w dniu wejœcia w ¿ycie ww. rozporz¹dzeñ okres 

vacatio legis trwa³ do koñca 2004 roku, z mo¿liwoœci¹ udzielenia odstêpstwa od wymaganych 

przepisów przez pañstwowych wojewódzkich inspektorów sanitarnych jeszcze do koñca 

2005 r. 

Warto podkreœliæ, i¿ dla 77 (14%) aparatów (spoœród 554) by³a ju¿ prowadzona codzienna 

kontrola jakoœci (dotycz¹ca pracy ciemni) a okresowa kontrola dla 289 (52%) aparatów 

(Tab. III). Zgodnie z § 16 ust. 1 pkt 4 rozporz¹dzenia z dnia 11 wrzeœnia 2003 r. mammograficzna 

pracownia rentgenowska od 1 stycznia 2005 r. powinna byæ wyposa¿ona w „aparaturê 

i sprzêt do procesu obrazowania w zakresie przewidzianym w programie zarz¹dzania 

jakoœci¹ do wykonywania testów wewnêtrznej kontroli parametrów technicznych” [3]. Minimum 

takiego wyposa¿enia stanowi fantom sutka, termometr, sensytometr i densytometr. 

Wœród ankietowanych pracowni dla 174 (34%) aparatów nie posiadano ¿adnego sprzêtu do


87 

Tabela III. Czêstotliwoœæ wykonywania testów kontroli jakoœci w pracowniach mammograficznych 

w 2002 r. 

Frequency of performing quality control tests in mammography laboratories in year 

2002 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã Ã ÈÃ 

Ã Ã Ã Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã ÃÃ Ã Ã 

Ã ÃÃ Ã Ã 

Ã Ã Ã 

kontroli obrazowania (dla 101 aparatów nie uzyskano odpowiedzi). Sprzêt, przewa¿nie fantomy 

akredytacyjne firmy RMI, posiada³o 279 (55%) aparatów. 

Jak ju¿ wspomniano, wyniki ostatniej ankiety z roku 2002 wykaza³y, ¿e 25% aparatów 

ma powy¿ej 10 lat. Nowatorski postêp w konstrukcji aparatów mammograficznych jest 

bardzo szybki. Ogromna wiêkszoœæ aparatów wyprodukowanych przed rokiem 1990 nie 

spe³nia aktualnie stawianych wymogów. Niektóre z tych aparatów mog¹ byæ ju¿ wyposa¿one 

w odpowiednie lampy rentgenowskie (z wymaganymi wymiarami ogniska i z odpowiednim 

materia³em katody), posiadaæ odpowiedni¹ filtracjê wi¹zki promieniowania, a tak¿e 

automatyczn¹ kontrolê ekspozycji (AEC). Ale na ogó³ jednak nie maj¹ one generatorów 

z przemian¹ czêstotliwoœci (HF). Ponadto, wprowadzona obligatoryjna kontrola parametrów 

technicznych aparatów rtg (jakoœci obrazowania) w ramach systemu zarz¹dzania jakoœci¹, 

prawdopodobnie tak¿e wyka¿e, i¿ wiêkszoœæ ze starszych aparatów ze wzglêdu na 

przestarza³¹ konstrukcjê, brak odpowiedniego wyposa¿enia lub techniczne zu¿ycie nie spe³nia 

odpowiednich kryteriów obrazowania. Dlatego liczyæ siê trzeba z tym, ¿e oko³o 1/4 aparatów 

mammograficznych u¿ytkowanych w 2002 r. wymaga³a wymiany na aparaty nowszej 

generacji. 

W Tabeli IV pokazano rozmieszczenie mammografów w zale¿noœci od rodzaju placówki 

s³u¿by zdrowia. Najwiêcej aparatów mammograficznych w 2002 r. znajdowa³o siê 

w szpitalach i przychodniach (55,2%) oraz w niepublicznych ZOZ-ach (12,8%). W tych 

placówkach by³a najwiêksza liczba aparatów starszych. Spoœród pozosta³ych placówek stosunkowo 

du¿o aparatów by³o w prywatnych centrach medycznych (11,4%) i w gabinetach 

prywatnych (7%). Na podstawie opinii wydawanych przez Zak³ad Ochrony Radiologicznej 

i Radiobiologii PZH wiadomo, ¿e du¿a czêœæ tych aparatów zosta³a nabyta na rynku wtórnym 

i ¿e w tej grupie wiêcej jest procentowo aparatów starszych. Z kolei 7,6% aparatów 

znajduje siê w oœrodkach onkologicznych. Badania wykonywane w tych placówkach wzbudzaj¹ 

najwiêksze zaufanie, gdy¿ w wiêkszoœci tych oœrodków wdra¿ana jest kontrola parametrów 

technicznych aparatury i kontrola procesu obrazowania. 

Nale¿y podkreœliæ, i¿ w rentgenodiagnostyce, z wyj¹tkiem stomatologii, zgodnie z rozporz¹dzeniem 

Ministra Zdrowia z dnia 24 grudnia 2002 r., od 1 stycznia 2005 r. stosowaæ 

mo¿na wy³¹cznie automatyczne wywo³ywanie i utrwalanie b³on rentgenowskich [2]. Natomiast 

zgodnie z rozporz¹dzeniem z dnia 11 wrzeœnia 2003 r. pracownia mammograficzna


Tabela IV. Rozmieszczenie mammografów w zale¿noœci od rodzaju placówki s³u¿by zdrowia 

Distribution of mammography units in regard to the type of health service institution 

Ã 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã ÈÃ 

Ã ÃÃÃ Ã Ã 

Ã 

Ã 

ÃÃ 

ÃÃÃ 

ÃÃ 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã 

Ã ÃÃ Ã Ã 

Ã ÃÃ Ã Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã Ã Ã Ã 

Ã Ã Ã 

powinna byæ wyposa¿ona w automatyczn¹ wywo³ywarkê przeznaczon¹ fabrycznie do obróbki 

rentgenowskich b³on mammograficznych [4]. Tymczasem w 2002 r. w 418 pracowniach 

z 508, które udzieli³y odpowiedzi tylko 295 (58% wszystkich pracowni) by³o wyposa¿onych 

w automatyczne wywo³ywarki przeznaczone wy³¹cznie do wywo³ywania b³on 

mammograficznych. W 10 pracowniach (2%) b³ony wywo³ywano rêcznie. W pozosta³ych 

40% pracowni wywo³ywarki obs³ugiwa³y pracowniê mammograficzn¹ i ogólnodiagnostyczn¹, 

przy czym w 14 pracowniach nie by³o wywo³ywarek z opcj¹ do b³on mammograficznych 

(tab. V). 

Tabela V. Sposoby wywo³ywania b³on rentgenowskich w pracowniach mammograficznych 

i ich procentowy udzia³ 

The methods of developing X-ray films in mammographics laboratories and their 

percentage distribution 

Ã ÃÃÃ 

Ã 

Ã ÈÃ 

Ã ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã Ã 

Ã ÃÃÃÃ 

ÃÃÃ Ã ÃÃ 

ÃÃÃÃ 

Ã Ã 

Ã ÃÃ ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃ 

ÃÃÃÃÃÃ 

Ã Ã 


Ã ÃÃ Ã Ã 

Ã Ã Ã


89 

Watro zwróciæ uwagê, i¿ zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Zdrowia z dnia 11 wrzeœnia 

2003r. pracownie mammograficzne powinny byæ wyposa¿one w negatoskop przeznaczony 

do przegl¹dania zdjêæ mammograficznych [3]. Taki negatoskop powinien mieæ luminancjê 

w œrodku powierzchni ekranu w granicach 3000 - 6000 cd/m 2 , z odchyleniem przy 

krawêdziach nie wiêkszym ni¿ ±30%. Przy czym oœwietlenie pomieszczenia pomierzone na 

powierzchni wygaszonego negatoskopu nie powinno byæ wiêksze ni¿ 50 lux. 

WNIOSKI 

1. Wprowadzony zosta³ prawny obowi¹zek wdro¿enia w ka¿dej pracowni mammograficznej 

systemu kontroli zarz¹dzania jakoœci¹, co obligatoryjnie wymusza stosowanie aparatury 

rentgenowskiej, sprzêtu i materia³ów o wysokiej jakoœci oraz wykonywanie kontroli 

parametrów technicznych aparatów rentgenowskich. Dzia³anie tego systemu stwarza podstawy 

do zmniejszenia nara¿enia pacjentek na promieniowanie rentgenowskie przy jednoczesnym 

uzyskiwaniu wysokiej jakoœci obrazu radiologicznego. Znaczna czêœæ pracowni 

posiada ju¿ warunki do optymalizacji nara¿enia pacjentek. 

2. Spoœród 554 aparatów mammograficznych u¿ytkowanych w roku 2002 w Polsce, w 508 

pracowniach, nale¿a³oby wycofaæ ze stosowania oko³o 135 aparatów (25%) nie spe³niaj¹cych 

aktualnych wymogów konstrukcyjnych lub eksploatacyjnych. 

3. W 2002 r. najwiêcej aparatów mammograficznych znajdowa³o siê w szpitalach i przychodniach 

(306 aparatów). Na drugim miejscu uplasowa³y siê NZOZ-y (173 aparaty), w których 

dynamika przyrostu liczby nowych aparatów jest najwiêksza. 

4. W 2002 r. dostêpnoœæ badañ mammograficznych by³a najwiêksza w województwie 

mazowieckim (15,5 tys. pacjentek przypadaj¹cych na jeden aparat), zaœ najmniejsza w województwie 

podlaskim (36,6 tys. pacjentek na jeden aparat) przy œredniej krajowej wynosz¹cej 

21,3 tys. pacjentek na jeden aparat. 

5. Liczba aparatów mammograficznych i ich rozk³ad na obszarze Polski nie osi¹gnê³y 

jeszcze stanu optymalnego dla zapewnienia dostêpnoœci do badañ z tego zakresu. Dlatego 

wycofywanie starych aparatów powinno nastêpowaæ na drodze ich wymiany na aparaty 

nowe. 

M. Bekas, K. Pachocki, Z. Ró¿ycki, K. Wieprzowski, E. Fabiszewska 

EVALUATION OF MAMMOGRAPHIC UNITS IN POLAND IN THE VIEW OF CURRENT 

REQUIREMENTS OF RADIATION PROTECTION REGULATIONS 

Summary 

The aim of mammography examination is to discover as soon as possible any structural changes 

in a breast tissue. Every X-ray examination exposure the patient to the radiation as it takes place in 

mamnography images might be a cause of cancer. 

In this publication the dynamics growth of mammnography units number in Poland in years 

1995,1997 and 2002 has been analyzed. 

The distribution of mammography units in Poland has been examined. The places of mammography 

units exploitation in regard to the type of health service institution has been determined. In this 

publication the manufacturers and the age of mammography units as a prerequisite to determine 

whether the specified mammography unit complies with the actual requirements in radiation protec-


tion regulations have been taken into consideration. The mammography laboratory equipment for 

providing quality control and the method of developing X-ray films has been also analyzed. 

It has been ascertained that about 25 % of mammography units do not comply with current technical 

requirements and they should be withdrawn from exploitation. However, it should be pointed 

out that there were only 554 mammography units in Poland at the end of year 2002. Their unequal 

distribution do not provide satisfactory availability to examinations for patients. As a result of this, 

the principal method of withdrawing them from exploitation should be replacing the time-worn the 

X-ray apparatuses with the new ones. 


1. Fabiszewska E., Bulski W., Pachocki K.: Infrastruktura mammografii w Polsce oraz wielkoœci 

dawek podawanych pacjentkom. Pol J Radiol Suppl 2004, 69(1), 144-145. 

2. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 grudnia 2002 r. w sprawie warunków bezpiecznego 

stosowania promieniowania jonizuj¹cego w celach medycznych oraz sposobu wykonywania 

kontroli wewnêtrznej nad przestrzeganiem tych warunków. Dz. U. z 2002 r., Nr 241, poz. 2098. 

3. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 wrzeœnia 2003 r. w sprawie szczegó³owych warunków 

bezpiecznej pracy z aparatami rentgenowskimi o energii promieniowania do 300 keV stosowanymi 

w celach medycznych. Dz. U. z 2003 r., Nr 173, poz. 1681. 

4. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 29 listopada 1995 r. w sprawie warunków wydawania 

zezwoleñ na dzia³alnoœæ zwi¹zan¹ z wykorzystaniem energii atomowej. Dz. U. z 1995 r., Nr 3/ 

96, poz. 16. 

5. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z 3 grudnia 2002 r. w sprawie dokumentów wymaganych przy 

sk³adaniu wniosku o wydanie zezwolenia na wykonywanie dzia³alnoœci zwi¹zane z nara¿eniem 

na dzia³anie promieniowania jonizuj¹cego albo przy zg³oszeniu wykonywania tej dzia³alnoœci. 

Dz. U. z 2002 r., Nr 220, poz. 1850. 

6. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2004 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie 

dokumentów wymaganych przy sk³adaniu wniosku o wydanie zezwolenia na wykonywanie 

dzia³alnoœci zwi¹zane z nara¿eniem na dzia³anie promieniowania jonizuj¹cego albo przy zg³oszeniu 

wykonywania tej dzia³alnoœci. Dz. U. z 2004 r., Nr 98, poz. 981. 

7. To³wiñski J.(red.): Mammografy w Polsce w 2002 roku. Ignis, Warszawa 2003. 

8. To³wiñski J., Fabiszewska E., Pachocki K.: Stan i ocena techniczna mammografów w Polsce. 

Polski Przegl¹d Radiologii 1997, 62(1), 38-41. 

9. To³wiñski J., Pruszyñski A., Fabiszewska E.: Rozmieszczenie i stan techniczny mammografów 

w Polsce w latach 1963-1997. Ignis, Warszawa 1998. 

10. Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe. Dz. U. Nr 161 z 2004 r., poz. 1689 ze zm.

Nr. 1 (pdf) - Państwowy Zakład Higieny

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?