Młodźina – identita a rěč. Ideje, naprawy

a 

r 

a 

je 

młodźina 

– identita a rěč 

idideje naprawy ar 

naprawy ideje arg 

iaargumenty napra 

ideje ideje napraw 

naprawy ideje ide 

naprawy naprawy 

ideje argumenty na 

gumenty naprawy 

naprawy naprawy 

ideje argumenty na 

naprawy ideje idej 

enty 

ideje ideje naprawy argumenty ide 

naprawy ideje argumenty ideje na 

ideje argumenty naprawy ideje naprawy 

rawy ideje ideje argumenty ideje naprw 

wy argumenty argumenty ideje napraw 

wy ideje argumenty ideje napraw

Domowina – Rěčny centrum WITAJ

MłoDźInA – IDenTITA A Rěč 

Ideje, naprawy a argumenty

awtor: Leoš Šatava 

1. nakład 

© Domowina – Zwjazk Łužiskich Serbow z.t., 

Rěčny centrum WITAJ 

Budyšin 2006 

Spěchowane wot Załožby za serbski lud, 

kotraž dóstawa lětnje přiražki Zwjazka, 

Swobodneho stata Sakskeje a Kraja Braniborskeje. 

Redakcija: Božena Pawlikec 

Wuhotowanje: Simona Ćěslina 

Fota: panthermedia.net/Sarah Stabenow: str. 6, str. 7 

Lilli Röth: str. 17, Kathy Loh: str. 42, Richard Matheis: str. 48, 

Philippe Ramakers: str. 49; dpa: str. 10, 43; 

Leoš Šatava: str. 7, 15, 22, 33, 45; RCW: str. 29, 40; 

M. Bulank: str. 7, 12, 15, 17, 18, 20, 25, 27, 39, 50, 51, 52, 57 

Ćišć: Serbska ćišćernja Budyšin 

Skazanske čisło: P-0/15-06-1

Wobsah 

Předsłowo 6 

Narod a narodne wědomje dźensa 8 

Kubłanje w zwisku z narodnym wědomjom 12 

Etniskorěčna situacija pola młodostnych 16 

Poćah/nastajenje k rěči 26 

Ideje, naprawy, strategije, argumenty 30 

Wutwar a skrućenje identity/poćaha k rěči 46 

Na zakónčenje 58 

Zapis literatury 59 

5

6 

Předsłowo 

Situacija na polu etniskeho wědomja Serbow kaž tež jich poćaha k serbskej 

maćeršćinje stej chětro problematiskej. We wulkim dźělu serbskeho rěčneho 

teritorija (wosebje w Delnjej Łužicy a hornjołužiskich ewangelskich kónčinach) 

je narodna a rěčna asimilacija hižo chětro pokročiła. Tež w hišće relatiwnje 

zachowanym rěčnym „jadrje“ sewjerozapadnje Budyšina so w přiběracej měrje 

zjawy etniskorěčneje erozije jewja. Wosebje aktualna je tematika w zwisku 

z dźěćimi a młodostnymi. Je dźě jasne, zo bjez narodnje wuwědomjeneje a 

swójsku rěč aktiwnje rěčaceje młodźiny žana etniska skupina njemóže swoju 

eksistencu wjesć za horicont, kiž je zdaleniši hač něšto lětdźesatkow. Hłowny 

zaměr předležaceho teksta tuž je, poskićić někotre namjety za naprawy 

a strategije, kiž móhli w tutym zwisku wužitne być.

narod a narodne wědomje dźensa 

8 

narod a etniskosć 

Jedyn z wažnych tradicionelnych kulturnych modelow je narod (lud, etnikum). 

Tute zapřijeće pomjenuje zhromadnosć ludźi z wosebitej rěču, kulturu a wědomjom. 

Dźensniša podoba naroda zrodźi so w Europje w 19. lětstotku a hraješe 

z tutoho časa w towaršnostno-politiskim wuwiću nimoměry wuznamnu rólu. 

Najebać někotrych hypotezow wo zesłabjenju róle naroda a jeho woteběracym 

wuznamje w dźensnišej towaršnosći stej narodnosć (etniskosć) a z njej zwjazane 

etniske wědomje za wulki dźěl ludnosće přeco hišće chětro wažnej. 

W 60tych/70tych lětach 20. lětstotka 

započa so pola etniskich mjeńšin we 

wjacorych krajach (zapadneje) Europy, 

kaž we Wulkej Britaniskej (Walizojo), 

Španiskej (Baskojo, Katalanojo) abo 

Francoskej (Bretonojo) žołma „etniskeho 

wožiwjenja“. Tež francosce rěčacy 

Kanadźenjo w prowincy Québec abo 

čorni Afroameričenjo su mócne aktiwity 

započeli. Wot 70tych/80tych lět 

sem pak so wožiwjenje etniskich hibanjow 

tež we wuchodoeuropskich krajach 

a w Sowjetskim zwjazku jewješe. 

Wosebity kapitl su nacionalistiske 

(krawne) konflikty 90tych lět – wosebje 

w bywšej Juhosło wjanskej a ZSSR. Tule 

buchu narodne ideale husto znjewužiwane. 

Jeli pak bychmy ideju a rólu naroda 

pawšalnje wotpokazali, njebyštej 

poprawom znowanatwar samostatnych 

Baltiskich krajow abo samo zjednoćenje 

Němskeje do prašenja přišłoj.

Wuwiće zańdźenych lětdźesatkow jasnje pokazuje, zo etniska, kulturna a rěčna 

wšelakorosć ludźi njeje ničo zastarske, njewažne abo přežiwjene. Nawopak: 

Runje w dźensnišim dale a bóle so globalizowacym swěće so tuta wšelakorosć 

a pisanosć wysoko připóznawa jako namrěwstwo čłowjestwa, z wěstej hyperbolu 

samo jako dźěl „ekologije“. Psychologojo wobkrućeja tež wažnosć pytanja identity 

w „małych swětach“, kotrež zamóža wěsty schow před „wulkim, globalnym 

swětom“ stworić. Runje w tutym zwisku móže etnisko-rěčne polo jara wuznamne 

być. Prawa małych ludow a jich rěčow jewja so mjeztym w mnohich mjezynarodnych 

zrěčenjach a konwencijach; wone so tež w zwisku z powšitkownymi 

čłowječimi prawami wobhladuja. Němska je mjez druhim přiwzała: 

• Wobłukowe zrěčenje za škit narodnych mjeńšin (płaći wot 1.2.1998) 

• Europsku chartu za regionalne abo mjeńšinowe rěče (płaći wot 1.1.1999) 

Hranicy etniskosće 

W jednym staće móža wězo wjacore narody žiwe być. Tola w zapadnej Europje 

stej statna a etniska přisłušnosć wušo zwjazanej hač w srjedźo- a wuchodoeuropskich 

krajach, hdźež su etniske mjezy zapřijeća „narod“ dotal poměrnje krute – 

to rěka, su wjazane na rěč a kulturu. Tutón rozdźěl so wotbłyšćuje tež w zapadoeuropskich 

rěčach. Słowo „narod“ (němsce Nation, jendźelsce nation) so husto 

skerje na statnu (staćansku, byrgarsku) přisłušnosć poćahuje. W srjedźnej a 

wuchodnej Europje pak so słowo „narod“ wo wjele wuraznišo z etniskej komponentu 

wjaza. 

Na kóždeho staćana Francoskeje hlada 

so oficielnje jako na „Francoza“, wšojedne, 

hač so wón jako Bretona čuje, 

abo hač jako maćernu rěč na přikład 

baskišćinu wužiwa. Nawopak so na 

přikład čłon madźarskeje mjeńšiny w 

Słowakskej jako „Madźar, kiž je staćan 

Słowakskeje“, deklaruje. 

9

10 

We łužiskej praksy so zetkawamy tež z měšenjom wobeju mjenowaneju formow. 

Běžna a dospołnje legitimna je tohorunja runina „dwójneje identity“ – to rěka 

pozhubjenje wótreje hranicy mjez „serbskim“ a „němskim“. „Narodnu identitu“ 

kóždy čłowjek we wšelakej měrje začuwa. Wona je potajkim jara indiwidualna 

a móže tež w běhu časa, w zwisku z konkretnej situaciju abo dalšimi faktorami 

wariěrować. Serbske narodne a rěčne hibanje twarješe w zasadźe na to, zo mjez 

narodnej identitu a statnej přisłušnosću dźěli. 

etniskorěčna rewitalizacija 

Na mnohich městnach swěta so w zańdźenymaj dwěmaj abo třoch lětdźesatkach 

poradźi, zwoprawdźić tak mjenowanu „etniskorěčnu rewitalizaciju“ – to rěka 

wožiwjenje/wozrodźenje so asimilowacych, pozdaću hižo k zahinjenju zasudźenych 

mjeńšinowych ludow, jich kultury a rěče. Prašenje tuž hižo njerěka, hač 

je zadźerženje asimilacije a rěčneje změny na dobro mjeńšinoweje rěče scyła 

móžne, ale wone rěka: Chce wěsty lud/mjeńšina swoju rěč zachować abo wozrodźić? 

Jeli haj, što měło so činić? Wo tym, hač budu prócowanja wo etniskorěčne 

přetraće wuspěšne abo nic, rozsudźitej wosebje zajim a wola ludźi, kotrychž to 

nastupa. Zakonske a druhe postajenja (kotrež su tež chětro wažne) dźě njemóža 

skutkować, jeli falujetej zajim a hibićiwosć potrjechenych. Tohodla stej při próco - 

wanjach na tutym polu tež cyłkowny zapal a wuprudźowanje optimizma nimoměry 

wažnej. 

Norwegscy Samojo, 

tež Lapojo mjenowani, 

w narodnej drasće.

Wuspěšna etniskorěčna rewitalizacija 

zwoprawdźi so w zašłych lětdźesatkach 

pola mnohich europskich ludow a jich 

rěčow (Baskojo a Katalanojo w Španiskej, 

Walizojo a Gaelojo we Wulkej 

Britaniskej, Samojo/Lapojo w Norwegskej 

a druhich skandinawiskich krajach 

…). Na druhich kontinentach 

móžemy wobkedźbować wuspěchi pola 

někotrych indianskich rěčow a tež w 

zwisku z maoršćinu w Nowoseelandskej, 

z rěčemi awstral skich domoródnych, 

z polyne zišćinu na kupach Hawaii 

abo pola někotrych ludow w Ruskej. 

Z J I M A n J e 

Narod a narodne (etniske) wědomje stej tež w modernej 

towaršnosći wažnej socialnej a kulturnej zjawaj. 

Dźensniši čas je mjeńšinowej problematice (tež na polu 

prawa) wuraznje přichileny. 

Etniskorěčna rewitalizacija móže so poradźić, jeli wobsteja 

zajim, wola a zapal mjez ludźimi, kotrychž to nastupa. 

Etniska identita móže skutkować tež w dwójnej/měšanej 

podobje a formje. 

11

Kubłanje w zwisku z narodnym wědomjom 

12 

Potrjeba informowanosće 

Powšitkownje płaći: Jeli maja etniskorěčne rewitalizaciske prócowanja wuspěšne 

być, njemóža so jenož na rěčnu runinu wobmjezować. Tole płaći wězo tež 

za Serbow. W zwisku z dźěćimi a młodźinu jewi so dźeń a wjetša trěbnosć, 

zo wobjednawa so etniska a rěčna problematika w serbskich (kaž tež druhich) 

pěstowarnjach a šulach. Nastupajo tajke kubłanje njeje dotal poprawom krutych 

planow; w lěpšim padźe je tuta naležnosć aktiwiće wučerja přewostajena. 

Rozestajenje ze wšelakorymi – dotal zdźěla tabuizowanymi – etniskimi/rěčnymi 

temami měło so do šulskich (a na přiměrjene wašnje hižo předšulskich) 

planow zapřijeć. 

Wone měło zapřijeć (mj. dr.) slědowace wopřijeća a tematiske runiny: 

• narod a stat; 

• staćanske wědomje; 

• etniske wědomje (wótčinstwo, nacionalizm, patriotizm) – 

jeho lěpšiny a strachi; 

• regionalne wědomje; 

• wólba, nałožowanje a prestiž (maćerneje) rěče; poćah/lubosć k rěči;

• zakonske postajenja a mjezynarodne zrěčenja nastupajo 

prawa etniskich mjeńšin; 

• situaciju a narodne/rěčne/kulturne aktiwity druhich etniskorěčnych mjeńšin; 

• wosebite situacije, problemy, lěpšiny a ćeže w žiwjenju přisłušnikow mjeńšin; 

jich rozrisanje. 

Mjenowane temy měli so ze šulerjemi wšelakich typow rjadownjow – z dźěćimi 

serbskich swójbow a z dźěćimi, kotrež su projekt WITAJ přešli – na (skupinje 

a starobje) přiměrjene wašnje wobjednawać a diskutować. Nimo teorije měło 

so tež na praksu dźiwać. Njeje poprawom zrozumliwe, zo mnozy młodostni za 

cyły šulski čas nadrobniše a systematiske rozestajenje z tutej tematiku w šuli 

njedožiwja. 

Šulerjo we Łužicy měli so tuž w šulskej wučbje po planje wjesć k horjeka mjenowanym 

temam. Tajke kubłanje njeby jenož w zwisku z natwarom a spěchowanjom 

serbskeho (resp. serbskemu wobswětej přichileneho) wědomja jara wažne było, 

ale tež na polu praktiskeje dwurěčnosće/dwukulturnosće kaž tež powšitkowneho 

staćanskeho zdźěłowanja w duchu tole rancy, wjacekulturnosće a wotwobaranja 

ksenofobnych (t.r. wšemu cuzemu njepřećelskich) idejow. 

Šulerjam měli so mjez druhim zaměrnje 

kwalitne informacije wo problematice, 

situaciji kaž tež wuspěšnych 

hibanjach druhich narodnych mjeńšin 

posrědkować. Zdobom měli so kontakty 

z tajkimi ludami (nic jenož w 

němskorěčnym a słowjanskim kulturnym 

wobłuku) wuwiwać. Wosebje 

wosobinski kontakt z čłonami druhich 

małych ludow a zeznajomjenje z jich 

problemami stej chětro wažnej. 

13

14 

Docpěć „šěru conu“ 

Nastupajo serbsku identitu, kulturne wosebitosće a wužiwanje serbšćiny resp. 

pozitiwne nastajenje k serbskosći wobsteji w šěrokim polu mjez entu ziastami 

a njezajimowanymi/wotpokazowacymi wočiwidna rezerwa. Njedawne sociolinguistiske 

slědźenja we Łužicy1 su pokazali skerje přerěz ny abo relatiwnje 

snadny zajim mnohich serbskich młodostnych za serb skosć w swojim žiwjenju. 

Tajke něšto wšak njeje serbska wosebitosć. 

Pola mnohich mjeńšinowych ludow so zetkawamy z podobnej situaciju rěčnje/ 

etnisce njerozsudźeneho wulkeho dźěla dźěći a młodostnych – t.mj. „šěreje 

cony“. Kelkož móžno młodostnych za „serbske“ aspekty žiwjenja zdobyć – tole 

měł być jedyn ze zaměrow programa etniskorěčneje rewitalizacije we Łužicy. 

Zwěsćenja z Waliziskeje rěča wo 

něhdźe 20% młodostnych, kotřiž su 

orientowani na wužiwanje walizišćiny. 

20% rěči radšo jendźelsce a 60% 

je „rěčnje njerozsudźenych“. 2 

etniskosć njerěka separacija 

W zwisku z naprawami, iniciatiwami a aktiwitami na tutym polu je trjeba, zo so 

njetrjebawše strachi wotwobaraja. Při kubłanju k narodnemu wědomju, lubosći 

k maćernej rěči a hordosći na swójski etniski pochad njeńdźe (a njesmě hić!) wo 

izolaciju, wotmjezowanje, wuzamknjenje a natwar kumštnych murjow w zmysle 

(faktiskeho abo dušineho) ghetta abo bojowniskeho nacionalizma. 

Koeksistenca a měšenje ludow a jich kulturow je prawdźepodobnje puć, po 

kotrymž budźe w přichodźe wulki dźěl čłowjestwa kročić. Z tym so pola něko trych 

1 ŠATAVA 1997, 1998a, 1998b, 1999, 2002a, 2002b, 2002c, 2005. 

2 GRUFFUDD 1997: 222.

ludow tež róla kulturneje plurality kaž tež dwójneje (abo wjacoreje) identity 

zesylni. W tutym zwisku pak ma so skedźbnić na wuznam (kultur nych) konturow 

a hranicow, to rěka orientaciskich distancnych linijow, kiž su za narodnu 

eksistencu njeparujomne. Wěste (imaginarne) wotmjezo wa nje je dźě trěbne 

za přetraće kóždeje zhromadnosće. Jurij Koch w tutym zwisku pisa: „Trjebamy 

hranicy a zakaz jich přestupjenja, dyrbjało-li dźěło na bjezmjezowym swěće 

zmysł měć.“ 3 Jeli pak so někajki lud tajkeho sebjewotmjezowanja dospołnje 

wzda, po tom hrozy strach, zo so wón (jelizo so dospołnje njezhubi) w najlěpšim 

pa dźe přeměni na „hobby-skupinu“ za rěč a tradicije, podobnu kulturnym abo 

sportowym towarstwam. Tutón puć kročić je drje legitimne. Za zachowanje 

swojeje narodneje wosebitosće pak změje to zasadne konsekwency. 

3 KOCH 1991: 44. 


W serbskich/WITAJ-pěstowarnjach 

a šulach měła so tematika etnisko- 

sće, dwurěčnosće a mjeńšinoweje 

problematiki dźěćom a młodźinje zaměrnje 

rozkłasć a z nimi diskutować. 

Narodna a rěčna sebjeidentifikacija 

njerěka izolacija wot druhich ludow, 

jich rěčow a kulturow; wěste kul- 

turne hranicy pak su za přetraće 

njeparujomne. 

Je móžne, dotal rěčnje a etnisce 

„njerozsudźeny“ dźěl dźěći a młodostnych 

za „serbske“ žiwjenske 

aspekty zdobyć. 

15

etniskorěčna situacija pola młodostnych 

16 

Nastupajo etniske wědomje, wužiwanje serbšćiny a poćah k njej pola dźěći 

a młodostnych we Łužicy je situacija chětro komplikowana. Tule dyrbimy wězo 

rozeznawać mjez wšelakimi regionami: 

• dotal přewažnje abo znajmjeńša wuraznje serbsce rěčacy „katolski“ region, 

w kotrymž je serbšćina tež za mnohe dźěći a młodostnych maćerna rěč 

Sociolinguistiske naprašowanja a slědźenja w šulach tuteje kónčiny kaž tež 

w Serbskim gymnaziju w Budyšinje 4 pak pokazuja, zo so tež tule situacija 

wuwiwa skerje do směra wosłabjenja wuznama serbskeje identity a wužiwanja 

serbšćiny w žiwjenju młodych Serbow. Tole nastupa wosebje dźěći z narodnje/ 

rěčnje měšanych swójbow, kotrychž ličba přiběra. 

• region, w kotrymž je posrědkowanje serbšćiny dźěćom jako maćeršćina před 

něhdźe 50 lětami do wulkeje měry přestało (ewangelske kónčiny Hornjeje 

łužicy, Slepo a wokolina, Wojerowski region, Delnja łužica) 

W mnohich swójbach najstarša generacija hišće serbsce móže abo znajmjeńša 

rozumi. Wědomje serbskeho pochada je husto hišće žiwe (tež hdyž je nastajenje 

k „serbskosći“ druhdy komplikowane). 

• swójby ryzy němskeho pochada abo hižo přez generacije połnje asimilowane 

Tule ma so rozeznawać mjez sympatizantami, kiž so za serbske wobličo 

Łužicy zajimuja (ewentuelnje tež aktiwnje); „neutralnymi“; negatiwnje 

nastajenymi. 

etniske (sebje)wědomje 

Pola wulkeho dźěla serbskich młodostnych zetkawamy so z komplikowanym etniskim 

wědomjom, kiž so drjebi abo łama do dwójneje serbsko-němskeje identity. 

Hač je „serbski“ abo „němski“ aspekt sylniši, je chětro indiwidualne. To je wob - 

wliwowane wot subjektiwnych elementow kaž tež přez objektiwne wobstejno sće 

4 Hlej přisp. 1/.

(swójbny pochad, městno přebywanja, staroba …). Što jako swoju identitu 

deklaruja, w tym njejsu tući šulerjo jednotni. Jenož mjeńši dźěl (něhdźe třećina) 

z nich so cyle wuraznje abo jeničce jako Serb/Serbowka deklaruje. Serbsku 

identitu cyłkownje drje w přerězku wo něšto bóle hač němsku identitu začuwaja. 

Tutón fakt pak njezadźěwa tomu, zo so zdobom do wulkeje měry tež ze zapřijećom 

„Němc“ identifikuja. Narodne wědomje maja husto skerje z tradicije hač 

z wědomeho přeswědčenja. W tutym zwisku (tež přirunujo ze staršiskej generaciju) 

5 móžemy wo wosłabjenju etniskeho sebjewotmjezowanja a wo husto 

skerje snadnej měrje jich (aktiwneje) „serbskosće“ rěčeć. 

„... poprawom jen 

k Němcam słuša, někak, mo 

w Němskej bydlimo, my jich kulturu 

znajemo a tak, ale na jednym boku ... 

pon někak wěrni Serbja ... my smo ... myslimo, 

zo smy Serbja ... my k tomu stejimo, spytamo 

rěčeć ... my prajimo, bóle nó haj, hdyž 

so nas něchtón praša, haj pon poprawom prajimo 

... Němc, ale ... najhusćišo pon šće k 

tomu prajimo poprawom Serb, tak zo to 

pon, haj, widźa ... něšto wosebite.“ 

5 ŠATAVA 1998b. 

informatorka (*1981), december 1997 

„... poprawom jen 

k Němcam słuša, někak, mo 

w Němskej bydlimo, my jich kulturu 

znajemo a tak, ale na jednym boku ... 

pon někak wěrni Serbja ... my smo ... myslimo, 

zo smy Serbja ... my k tomu stejimo, spytamo 

rěčeć ... my prajimo, bóle nó haj, hdyž 

so nas něchtón praša, haj pon poprawom prajimo 

... Němc, ale ... najhusćišo pon šće k 

tomu prajimo poprawom Serb, tak zo to 

pon, haj, widźa ... něšto wosebite.“ 

informatorka (*1981), december 1997 

17

18 

Tak mjenowani B-šulerjo na serbskich šulach pak wuraznišo začuwaja „němsku 

identitu“; wěsty dźěl z nich (zwjetša, hdyž su znajmjeńša zdźěla serbskeho pochada) 

je tež přez serbske wědomje wobwliwowany. 

Nastupajo serbske etniske wědomje zetkawamy so tuž tež w „serbskim ka tol skim 

jadrje“ skerje ze swójbnej/wjesnej zwučenosću hač z wědomej serb skej identitu. 

Móžemy skerje wo awtomatizmje rěčeć, kiž móže so spěšnje na dobro němskeho 

wědomja a němčiny přeměnić, jeli so žiwjenske wumě njenja změnja (na př. přećehnjenje 

z přewažnje serbskeje wsy do němskeje wokoliny). „Serbskosć“ hraje 

w tajkich padach skerje jenož hišće jako swójb na kulturna tradicija rólu. 

W tutym zwisku dyrbi so wězo čućiwje mjez šulerjemi ryzy serbskeho, měšaneho 

a němskeho pochada rozeznawać. Diferencować měło so tež w zwisku ze

splahomaj. Zwěsćenja rěča wo pozitiwnišim nastajenju k serbšći nje a serbskej 

kulturje pola holcow. 

Zda so tež, zo jewi so w času dorosćowanja (wot něhdźe 12 lět, najmarkant nišo 

pak wokoło 15 lět) pola serbskich młodostnych wěsta přirodna „kriza (etniskeje) 

identity“. Nochcedźa być hinaši hač druzy a husto so rozsudźa radšo za němske 

elementy. Mnozy imitěruja němskich młodostnych kaž tež globalne (angloameriske) 

młodźinske kulturne zadźerženje. Z tym ze syl nja so wot serbšćiny so wotsalowace 

nastajenje, kotruž druhdy „njewu žitnu“, „wostudłu“, mało „cool“ abo 

„fajn“ mjenuja. Tutón staw móže so po zdźišo – něhdźe w starobje 20 lět abo tež 

pozdźišo – přez rjad faktorow (cyłkowna wyša wuzrawjenosć, serbski partner a 

druhe) – zaso na dobro serbšćiny přeměnić. 

„... to je runje 

tutón čas mjez 14 a 20 ... 

„... to je runje 

tutón čas mjez 14 a 20 ... 

zo maš ty ... to serbske tež syte 

... ty maš to syte, te serbske słyšeć 

a to chceš ty poprawom won ... 

to němske ma něšto ... wabi ... po 20 

so jen ... najhusćišo wurajtwał 

jo ...“ informatorka (* 1974), apryl 1996 

zo maš ty ... to serbske tež syte 

... ty maš to syte, te serbske słyšeć 

a to chceš ty poprawom won ... 

to němske ma něšto ... wabi ... po 20 

so jen ... najhusćišo wurajtwał 

jo ...“ informatorka (* 1974), apryl 1996 

„... na tej młodźinje 

jen to widźi, zo ... to najwažniše je 

cool być ... k tomu tež słuša, zo jen ... 

prawe klamoty ma, zo jen prawu hudźbu 

poska a pon tež, zo jen němsce powěda ...“ 

„... na tej młodźinje 

jen to widźi, zo ... to najwažniše je 

cool być ... k tomu tež słuša, zo jen ... 

prawe klamoty ma, zo jen prawu hudźbu 

poska a pon tež, zo jen němsce powěda ...“ 

Sandro Schulze, Chris Šołta, 

Jurij Lipič, Józef Brězan (wotlěwa) 

maja zhromadny hobby 

informatorka (* 1974), apryl 1996 

informatorka (* 1974), apryl 1996 

„serbske medije ... 

to njeje tak cool ... němčina 

njeje tak jara langweilig ...“ 

„serbske medije ... 

to njeje tak cool ... němčina 

njeje tak jara langweilig ...“ 

informator (* 1977), meja 1996 

informator (* 1977), meja 1996 

19

20 

Situacija w druhich mjeńšinowych kónčinach Europy – na přikład we Walesu – 

je husto podobna. Z wliwami tutoho swětonahlada zetkawamy so tež pola serbskeje 

studowaceje młodźiny. 

„Wotewrjeny swět, multimedije 

a nadměru bohate poskitki najwšelakorišeho 

razu wabja 

studentow do mnohostronskich 

zaběrow. Tuž njeje serbski 

student hižo wjace tón narodnje 

wuwědomjeny, za serbstwo 

so horjacy a njesprócniwje 

so angažowacy serbski prócowar. 

... Wón so wuznaje 

k swojemu pochadej a wobdźěla 

so na serbskim žiwjenju, 

dalokož jemu to čas dowoli. 

Do stopow něhdyšeje Praskeje 

Serbowki pak hižo njestupa.“ 6 

W tutym zwisku je tež prašenje etniskeho/rěčneho sebjewědomja nimoměry 

wažne. Tute so jewi mjez druhim w tym, hač so čłowjek jako Serb wuznawa abo 

zjawnje (tež w přitomnosći Němcow) serbsce rěči. Pola (dźěla) młodostnych so 

situacija w tutym nastupanju do wěsteje měry do pozitiwneho směra wuwiwa. 

Ale zasadny problem – začuwanje „serbskeho“ elementa jako (w mnohich situacijach) 

mjenjehódny abo mjenje přihódny – njeje dawno hišće přewinjeny. Jeli 

so tutón hłuboko zakótwjeny problem njewotstroni, budźetej serbske tulenje 

a njelóšt z chutnym borzdźidłom tučasnych prócowanjow wo rewitalizaciju. 

6 NUK 2001: 142.

„Słowjanskosć“ 

„Słowjanskosć“ hraje za wulki dźěl młodostnych lědma rólu. Tole jewi so na 

jednym boku w słabym začuwanju rěčneje/kulturneje bliskosće k druhim słowjanskim 

ludam, na druhim boku tež w chětro słabej aktiwnej znajomo sći 

(susodnych) słowjanskich rěčow. Słowjanske rěče a kultury jim njejsu wobohaćace 

žórło (jako alternatiwa k němčinje). Tež ideje a tezy wo róli Łužicy a Serbow 

jako „móst do słowjanskeho wuchoda“ lědma w praksy skutkuja. 

Po přistupje Čěskeje republiki, Słowakskeje, 

Pólskeje a Słowjenskeje k EU 

dnja 1. meje 2004 rosće wuznam 

znajomosće słowjanskich rěčow 

tež na praktiskej runinje. Na tutón fakt 

so při argumentaciji za kubłanje 

w swójskej rěči na přikład gradźišćanscy 

(burgenlandscy) Chorwaća 

w Awstriskej kruće měrja. 7 

Njeńdźe wo to, iluzoriske sony wo – ženje njeeksistowacej – jednoće wšitkich 

Słowjanow šěrić. Serbja pak trjebaja wěstu alternatiwnu, rozšěrjacu runinu, 

na kotruž móhli so při natwarje swójskeje identity zepěrać. 

Tohodla je wědomje rěčneje a kulturneje bliskosće k druhim słowjanskim ludam 

tež dale wažne. Měło so wo tym přemyslować, kak móhło so w serbskej młodźinje 

wědomje słowjanskeho pochada a kultury skrućić. By trěb ne a wažne było, 

starym idejam nowy wobsah dać. 

Intensiwniše kontakty k słowjanskim ludam kaž tež šěrjenje znajomosće słowjanskich 

rěčow (wosebje čěšćiny, słowakšćiny, pólšćiny a rušćiny) měli so propagować 

a organizować. 

7 IVANCSICS 1995 2 : 28, 31. 

21

22 

Wólba a wužiwanje rěče; rěčny prestiž 

„… kotru rěč 

woliš, je pola 

dwurěčneje 

młodźiny prawdźepodobnje 

dokładniši indikator 

za staw 

witality wohroženeje 

rěče hač 

statistiske daty 

wo kmanosći 

nałožowanja 

wěsteje rěče.“ 

(GRUFFUDD 2000: 177) 

Maoriske tradicije so tež jako srědk wabjenja 

wužiwaja, tule za powołanje policista. 

We wjetšim dźělu Łužicy je němčina ze swojim přirodnje wulkim prestižom 

jasnje dominowaca rěč. Serbšćina hraje wuznamnišu (tež tule pak wobmje zowanu) 

rólu jenož w „katolskim“ třiróžku mjez Budyšinom, Kamjencom a Kulowom. 

Jeje prestiž njeje ani tule runje wysoki. Móžnosće abo rumy za wužiwanje serbšćiny 

so poněčim pomjeńšuja. Nimo šule zwostawa pozicija serbšćiny předewšěm 

w swójbje a při cyrkwinskich aktiwitach sylna. W mnohich rěčnych wobłukach 

so awtomatisce němčina wužiwa. Nastajenje a poćah k serbšćinje stej 

husto komplikowanej. Tež znajomosć spisowneje serbšćiny je pola mnohich 

(tež běžnje serbsce rěčacych) dźěći a młodostnych hustohdy špatna. 8 

8 ŠATAVA 2002a, čo. 2: 55–64, 72–73; 2005: 67–76, 157–171.

Šulerjej Ralbičanskeje šule staj w šulskej wokolinje přewjedłoj naprašowanje 

wo wužiwanju serbšćiny a němčiny w starobnej skupinje 13- do 16lětnych. Wonaj 

mjez druhim pisataj: 

„... 48% rjeknychu, zo rěča mjez sobu zwjetša jenož serbsce, 

30% zwjetša jenož němsce a 22% wužiwaja w bjesadźe 

ze sobušulerjemi wobě rěči. ... Nimale jedna třećina naprašowanych 

rěči jenož němsce. ... Tohodla so jich nětko prašachmy, 

čehodla němsce rěča. Hižo po prěnich wotmołwach 

běchmy zadźiwani: 47% ani přičinu za to njewědźachu, 

34% sej mysla, zo je to bóle ‚fajn‘ abo ‚cool‘, za 16% je to 

moda a 3% nochcedźa hižo wjac Serbja być. Při tajkim 

wuslědku so wězo prašeš, kajki přichod ma serbski lud.“ 9 

Podobnje kaž pola etniskeje identity hrajetej tež w zwisku z wužiwanjom rěče 

husto skerje zwučenosć a tradicija hač wědoma aktiwita rólu. Wulki dźěl maćernorěčnych 

šulerjow pak začuwa dotal tola wuraznje „bliskosć“ serbšćiny. Nastupajo 

splah naprašowanych móžemy trochu sylniši poćah k serbšćinje a wjetši zajim 

za jeje zachowanje pola holcow wobkedźbować, kiž – přirunujo z hólcami – 

tež wjele časćišo serbske medije wužiwaja. 10 

Tež w zwisku z aktiwnym wužiwanjom serbšćiny a nastajenjom k njej mamy 

chětro diferencować. Za poměrnje wulki dźěl maćernorěčnych šulerjow je 

serbšćina stajnje hišće rěč wšědneje komunikacije (wězo we wjetšej abo mjeńšej 

měrje sobu z němčinu). Tola na polu serbskeho słowoskłada su tež pola nich 

wulke brachi. Serbski prawopis wobknježa husto na jara niskim niwowje. Za 

wužiwanje serbšćiny pak płaći samsne zwěsćenje kaž za „serbske“ wědomje – 

husto so jedna skerje wo (domjacu; městnu) tradiciju hač wo wědomy „program“. 

Někotři z tak mjenowanych B-šulerjow su drje tež kmani, serbsce aktiwnje komunikować. 

Tule jedna so zwjetša wo šulerjow z ryzy serbskich abo měšanych 

9 SMOŁA–WIĆAZ 1998: 58. 

10 ŠATAVA 1998c. 

23

24 

swójbow. W přerězku su serbskorěčne znajomosće wulkeje wjetšiny tutych šulerjow 

chětro słabe a nimale jenož pasiwne (druhdy samo z wotpohladom). W tutym 

zwisku je zajimawe, zo woni husto swoje znajomosće serbšćiny nadhódnoća. 

Recepcija a atraktiwnosć serbskeje kultury 

Recipowanje (wužiwanje) a aktiwne nałožowanje kultury resp. róla kultury w 

žiwjenju serbskich šulerjow su (hižo dla wobmjezowaneje kwantity) tež poměr nje 

snadne. Njehladajo na dominowacy němski wliw zajimuja so młodostni mjenje 

za tradicionalne „narodne“ kulturne aktiwity hač za powšitkowne, mjezynarodne 

poskitki – kaž hudźbu (najhusćišo jendźelskorěčnu), kom pju terowe zaběry abo 

sport. Wěsty dźěl z nich pak so tola na serbskich kul tur nych aktiwitach wobdźěla. 

Pola t.mj. B-šulerjow „serbska“ kultura nimale žanu rólu njehraje; nawopak so 

husto samo zacpěwa. 

Problem snadneho wužiwanja serbskeje kultury njetči jenož w poměrnje ma łym 

poskitku přirunujo z němskej produkciju. Najebać přirodneje loyal nosće wulkeho 

dźěla – wosebje młódšich – šulerjow ze (serbskeho) starši skeho domu je wulki 

dźěl serbskeje kultury za nich mało zajimawy, mo derny a atraktiwny. Z tym 

zwisuje tež prašenje prestiža serbskeje kultury. Tón je niski – popra wom niši, hač 

sej to hladajo na swój niwow „zasłuži“. Serbscy młodostni sami husto cyłu skalu 

kulturneho poskitka (inkluziwnje němske ho) njeznaja abo so za njón njezajimuja. 

11 ŠATAVA 1998c. 

12 KRALEC 2000: 75–77; MARKEC 2000: 129. 

Tole su wobkrućili mjez druhim 

tež naprašowanja wo wužiwanju 

medijow mjez šulerjemi 5.–12. lětnika 

Serbskeho gymnazija w Budyšinje 11 

kaž tež mjez studentami a młodymi 

intelektualnymi. 12

Serbscy młodostni předstajichu rockowy oratorij „Wětrnik a časy“ w Smochćicach. 


Serbska identita je za mnohe dźěći/ 

młodostnych skerje wěc (swójbneje/ 

lokalneje) tradicije hač zo so wědomje 

identifikuja. 

„Serbske“ wědomje je hustodosć 

snadne; „słowjanskosć“ je dźěćom 

a młodostnym lědma wažna. 

Recepcija serbskeje kultury je snadna. 

Wědome wužiwanje serbšćiny a jeje 

prestiž stej poměrnje niskej. 

25

Poćah/nastajenje k rěči 13 

26 

W zwisku z poćahom k rěči (kiž móže wariěrować wot pozitiwneho přez neutralne 

hač k negatiwnemu nastajenju) móže so zwjetša tež někajka funkcija definować 

(praktiska; ego škitaca; hódnotowa; znajomosć pokazowaca …). Poćah k rěči 

wobwliwuja mnohe faktory. Pola dźěći a młodostnych su mjez druhim wažne: 13 

Starobne wuwiće 

Praktisce pola wšitkich mjeńšinowych rěčow wobkedźbujemy zesłabjenje poćaha/nastajenja 

k rěči pola dorosćacych (teenagerska staroba) přirunujo z młódšimi 

šulerjemi. Młodostni tuteje staroby preferuja husto „wulku“, bóle prestižnu 

rěč, přez kotruž dóstawaja wjetšinu za nich wažnych informa cijow. Tutón fakt měł 

so chutnje na wědomje brać. 

Wliw staršeju 

Wědomostne zwěsćenja su dopokazali, zo wobsteji pozitiwny zwisk mjez rěču w 

staršiskim domje a poćahom k rěči. Staršiski wliw pak je wězo jenož dźěl wliwa 

šěršeje swójby, znatych, přećelow abo cyłeje komunity abo kulturneho pozadka, 

kiž móže tež jara sylnje skutkować. 

Wliw rowjenkow 

W běhu 20. lětstotka wobkedźbujemy zesłabjowanje swójbneho wliwa na młodostnych 

a nawopak přiběracy wliw młodostnych samsneje staroby kaž tež medijow. 

Tole njezwisuje jenož ze změnjenymi (tolerantnišimi) socialnymi hódnotami 

a modelemi, ale tež z wliwami urbanizacije, mobility a medijow. Młodźinska 

(pop)kultura ma tuž dźens nimoměry sylny wliw na poćah k rěči. 

Přirodnosć nałožowanja rěče 

Dźěći a młodostni bywaja husto chětro konformni, t. r., nochcedźa napadnyć, 

so z masy wotzběhować. Tohodla je za jich poćah k mjeńšinowej rěči jara wažne, 

zo začuwaja rěč jako přirodnu, jako „normalnosć“ – byrnjež wjetšina tutu rěč 

njewužiwa. Wužiwarjo mjeńšinoweje rěče njeměli so wotmjezowani čuć (tole je 

13 Kapitl zepěra so na: BAKER 1992: 97–113.

wězo wosebje w kónčinach problematiske, hdźež je rěčna mjeńšina w situaciji 

diaspory). We wyšej młodźinskej starobje pak móže nawo pak we wěstych wuměnjenjach 

tež začuće hinakosće, „ekskluziwnosće“ waž nu rólu hrać a z tym zajim 

za mjeńšinowu rěč přiběrać. 

Wažne dožiwjenja 

Dožiwjenja, kotrež zwisuja z wažnymi (tež konfliktnymi) etnisko-rěčnymi aktiwitami 

a hibanjemi, maja wulku psychologisku wahu. W tutym zwisku ma so skedźbnić 

na wliw serbskich demonstracijow w lětach 2000-2001 na serbskich młodostnych, 

kotrež kulminowachu w awgusće 2001 w „Chróšćan zběžku“. Jednaše so 

wo přezjedne kaž tež napřećiwne nastajenja. 14 Wosebitu rólu hraja w tutym procesu 

medije a kak wone podawki prezentuja. 

14 Hlej: KAULFÜRST 2003. 

27

28 

Institucionalne wliwy 

(Oficialne) institucije zamóža poćah k rěči do wulkeje měry wobwliwować. Pola 

mjeńšinowych rěčow, kotrychž wužiwarjo husto ćerpja na kompleks mjenjehódnoty 

a nišeho prestiža, móže zwyšenje nahladnosće rěče jara skutkowne być. 

W njedawnej zašłosći je so tole mjez druhim pola Walizow, Baskow, Samow/ 

Lapow a dalšich poradźiło. Wažne su wězo zakładne zako nje; nimo toho pak 

dyrbi so mjeńšinowa rěč tež wšědnje wužiwać móc, a to nic jenož w cyrkwi abo 

na wjesnych swjedźenjach, ale tež w zarjadach, w telefoniskim abo póstowym 

wobchadźe, w telewizijnych wusyłanjach a dru hich zjawnych sferach. Z tutej 

runinu zwisuje tež wužiwanje rěče a poćah k njej w šulskim kubłanju. 

Medije 

Medijowa (pop)kultura je wězo za młodostnych chětro popularna a wobwliwuje 

najwšelakoriše hódnotowe nastajenja, mjez druhim tež poćah k rěči. Jeje pasiwne 

konsumowanje pak je jenož dźěl młodźinskeje kultury. Sociologiske studije su 

tež wobkrućili, zo je aktiwne wobdźělenje na kulturnych podawkach jara wažne. 

Rituale 

Róla ritualow a ceremonijow jako psychologiski zjaw je znata. Róčnicy, swjedźenje, 

parady a podobne móža w podwědomju nastajenje k etniskemu wědomju 

abo rěči chětro skutkownje wobwliwować. 

Situaciske a towaršnostne efekty 

Do tuteje kategorije słušeja najwšelakoriše typy; mjez druhim přez rěčnych 

aktiwistow (animatorow) připrawjene napisy-namołwy na murjach abo wulkoposterach. 

Tajke slogany dyrbja wězo jadriwje formulo wa ne być – wšako su poprawom 

dźěl wabjenskeje kultury. Hinaši typ situaciskeho efekta móže być skupinska 

diskusija wo róli mjeńši noweje rěče, kiž njewubudźi jenož pozitiwne abo 

negatiwne nastajenja, ale tež cyle nowe abo kompleksniše alternatiwne ideje. 

Tajka diskusija móže so cyle njeformalnje wotměwać (na hasy, w korčmje abo 

při jědźi). Za poćah k rěči je nimoměry wažny tež cyłkowny towaršnostny, 

ekonomiski, politiski a kulturny klima. Při wobwliwowanju nastajenja k rěči 

a jeje ak ceptancy přez jednotliwca abo skupinu móže so tež přirodna tendenca 

ke konformnosći zwužitkować. Na tutym polu pak ma so chětro čućiwje

a psychologisce wušiknje postupować, zo by so distancy wot rěčnje mjenje 

kmanych abo móžnej indoktrinaciji zadźěwało. Při wuknjenju rěče je dobrowólnosć 

jara wažna – ta měła so mjez druhim docpěć z propagowanjom lěpšin, 

kotrež přez jeje znajomosć maš („rěčny marketing“). 


Nastajenje k rěči pola młodostnych je zwjazane 

z rjadom faktorow, kotrež móžemy (zdźěla) zaměrnje 

wobwliwować. 

29

Ideje, naprawy, strategije, argumenty 

30 

Při argumentaciji a wabjenju za serbšćinu, za serbske wědomje a serbske kulturne 

elementy dyrbimy pola dźěći/młodostnych (resp. jich staršich) jas nje diferencować 

hladajo na: a/ indiwidualny pochad; b/ znajomosć a wuži wa nje 

serbšćiny; c/ regionalny pozadk; d/ typ šule. Nastupajo rěčny pozadk a formy/ 

móžnosće „wabjenja“ za serbske poskitki móžemy slědowace skupiny 

rozeznawać: 

• maćernorěčni (wosebje z „katolskeho“ regiona, zdźěla z Budyšina) – wuwědo- 

mjeć jim žiwu lokalnu serbsku zhromadnosć, tradicije Łužicy, zwjazanosć 

ze słowjanskimi ludami; 

• młodostni z etnisce/rěčnje měšanych swójbow – wuwědomjeć jim serbski dźěl/ 

element pochada; regionalne/lokalne tradicije; 

• młodostni z němsce rěčacych swójbow serbskeho pochada – wuwědomjeć 

jim swójbne a regionalne/lokalne tradicije; 

• młodostni ryzy němskeho pochada – wuwědomjeć jim regionalne/lokalne 

tradicije; 

• cyle wosebitu skupinu pak tworja dźěći z WITAJ-skupin a na tute pěstowarnje 

natwarjace šule, w kotrychž móžemy namakać dźěći/młodostnych z třoch 

předchadźacych skupinow – tule zaměrnje na hižo pokazany zajim staršich 

nawjazać a jón wužiwać. 

Ideja, wizija, motiwacija 

Ma-li so w předchadźacym wotrězku rysowany staw serbskeho wědomja/poćaha 

k serbšćinje změnić, je trjeba, zo so při kubłanju dźěći a młodostnych nowe, 

moderne ideje, metody a formy „narodneho dźěła“ wuwiwaja a nałožuja. Tradicionalne 

„wótčinske“ namołwy w duchu 19. lětstotka abo samo nanuzowanje 

su lědma skutkowne abo samo to napřećiwne wuskutkuja. Tole wězo njerěka, 

zo ma so wšo stare (wosebje do dźensnišeho funkcionelne) wotpokazać. Tradicija 

a nowe měłoj so wjazać. Wažniše hač patriotiske namołwy a deklaracije pak je, 

dźěći a młodostnych woprawdźe wo tym přeswědčić, zo je „Serb być“ a serbsku 

rěč wobknježić a nałožować něšto rjane, pozitiwne a lóštne – haj samo požadane, 

wužadace, „dyrdomdejske“ abo „cool“. To samsne płaći tež za młodostnych 

njeserbskeho pochada, kiž měli so zdobyć jako sympatizanća, kiž so (aktiwnje) 

wobdźěleja na serbskim wobswěće. Při tym ma so z mentality, swětonahlada a

zajimow mło deje generacije wuchadźeć. Bjez skutkownych idejow, wizijow, 

motiwacijow budu so planowane cile – přetraće etniskeho wědomja a rěče a jeju 

rewitalizacija – lědma docpěć hodźeć. 15 

Pola nowoseelandskich Maorow 

spytaja při wučenju rěče młodostnych 

wo tym přeswědčić, zo so jedna wo 

wužadanje, haj samo dyrdomdej; 

zo je mjeńšinowa rěč „cool“ a „sexy“! 

Za nastaće tajkeje atmosfery so tež 

słodej młodźiny wotpowědowace 

wabjenske srědki – kaž komiksowe 

zešiwki, T-shirty, postery, kartki – wuwiwaja 

a nałožuja. Při wabjenju wužiwaja 

so postawy młodostnych, z kotrymiž 

móhł so adresat identifikować. 

Mnohe mjeńšinowe ludy su lětstotki abo hišće dlěje w kontakće z wjetšinowym, 

mócnišim etnikumom přetrali – tež w njepřihódnych wuměnjenjach, samo we 

wótrych konfliktach z oficialnej mocu. Při tym bě zhromadna ideja (nabožinska, 

kulturna, rěčna, politiska …) wosebje wažna. 

Židźa abo Armenjenjo su samo jako přesćěhani 

a w diasporje swójsku identitu, 

wěru a rěč wobchować zamóhli. 

15 Přirunuj chětro kontrowersny přednošk „Von der Lust, Sorbe zu sein“, přednjeseny dnja 

5. meje 2001 na konferency k 50. róčnicy Serbskeho instituta w Budyšinje, a publikowany jako 

„Lust auf Sorbischsein“ (KÖSTLIN 2003). 

31

32 

Etniski kolektiw, kotryž njewobsedźi (najebać indiwidualneho žiwjenskeho puća 

kóždeho jednotliweho čłona) znajmjeńša dźělnu zhromadnu předsta wu, wiziju, 

kajki chcył być a što chcył w bliskim a w zdalenišim přichodźe do cpěć, je strachej 

asimilacije w zwyšenej měrje wustajeny. Tuta wizija pak nje móže jenož racionalna 

być. Wona měła tež wutroby docpěć! W serbskim wobłuku měło so tuž dokładnišo 

wobjednawać prašenje, štó mě li Serbja być (wosebity lud abo skerje jenož 

jedna z podskupinow něm skeho kultur neho wobkruha …) a kotru rólu měli w 

Němskej/Europje hrać (regionalna folklorna wosebitostka?; „móst do wuchoda“ – 

tež w zwisku z EU?; po srědkowar wědy wo narodnych mjeńšinach Němcam? …). 

Byrnjež chětro wobćežne było, znajmjeńša zdźěla jednotne a zawjazowace měnjenje 

docpěć, je hižo nimoměry wažne, zo so tajke prašenje scyła tematizuje. 

Tole je wězo wulke wužadanje aktiwistam na narodnym polu, wosebje wu čerjam 

(kotřiž šulerjow w tutym nastupanju dotal w hišće njedosahacej mě rje animěruja). 

Za to su předewšěm wuprudźowacy entuziazm a opti mizm, wotpowědna wěda 

kaž tež wosobinski přikład trjeba. Trěbne su tuž skutkowne naprawy, iniciatiwy 

a aktiwity na slědowacych polach: 

etniske (sebje)wědomje 

„... měra etniskosće stupa, spaduje a so přeměnja jako reakcija na wažne wokolne 

zjawy a cyłkowne wuwiće. Runje tak kaž mnohe druhe aspekty kultury 

njesćěhuje etniskosć runu liniju.“ 16 Na tutym polu su změny móžne: do směra 

asimilacije runje tak kaž do rewitalizacije. W zwisku z rewita lizaciju je trěbne, 

ludźi wo hódnoće „wosebitosće“, „jónkrótnosće“, „pisano sće“ přeswědčić. 

Etniske konflikty su w zašłym času tule ideju zdźěla kompromitowali. 

Na zwuraznjowanje (etniskeje) wšelakorosće a jeje podpěru so tuž druhdy zhladuje 

kaž na potencielne wohroženje. Tule pak ma so – tež hladajo na konkretne 

politisko-kulturne wobstejnosće a stawizny – mjez agresiwnymi militantnymi aktiwitami 

a měrliwymi prócowanjemi wo přetraće rěče a kultury jasnje rozeznawać. 

16 FISHMAN 1985: 517.

Kalmykojo, kotřiž su žiwi mjez Čornym 

a Kaspiskim morjom, su njedawno 

systematiske woži wjenje narodnych 

tradicijow a rěče zaha jili. Kruty wobstatk 

wučby w kal mykskich šulach je 

kubłanje k narodnej identiće a wědomju 

kul turneje bliskosće k aziskim 

ludam. Tole činja z pomocu historiskich 

faktow, zwuraznjowanjom kulturnych 

wosebitosćow (kaž tradicionalna 

buddhistiska nabožina), zaběru z 

narodnym eposom Džangar a dalšimi 

symbolemi. Kalmykojo na tym njedwěluja, 

zo wobsteji jich bohatosć runje w 

rozdźělnosći wot ruskeje (to rěka tež 

„zapadneje“ abo europskeje) kultury. 

Tole pak njezadźěwa měrliwej koeksistency 

z Rusami, wužiwanju rušćiny a 

wobdźělenju na ruskej kulturje. 

Kubłanje kulturneho a narodneho 

wědomja mjez domoródnymi Maorami 

w Nowoseelandskej so započina hižo 

w (imersnych) pěstowarnjach. Na hrajkanišću 

spytaja maoriske dźěći jamy za 

tradicionalne přihotowanje jědźe w 

zemi wurywać abo z pomocu drjewjanych 

kolikow historiski typ maoriskeje 

twjerdźizny twarić. 

33

34 

Wosebje wažne je, systematisce so měrić na sebjewědomje nastupajo serbsku 

identifikaciju a (zjawne) wu ži wanje serbšćiny. Wone je pola mnohich młodostnych 

njedosahace. Husto dźě njeje problem w tym, zo objektiwnje njemóžeš 

serbšćinu wužiwać, ale jedna so skerje wo njedosahacu wolu a swójske na stajenje. 

Je trjeba, psychologisce wušiknje natwarjeć atmosferu: Jeli so na jednej 

stronje jako Serb čuju a zdobom so k tomu njewuznawam a serbsce njerěču 

abo jenož lědma, potom je to poprawom njepřirodne a něšto mi faluje. Idealne 

by było wuwědomjenje fakta: Serbja su drje žiwi w Němskej, ale maja tež 

swójsku wosebitu a hódnu dimensiju. 

Prawobydlerjo Japanskeje – Ainojo – 

su w zašłym času kedźbyhódny rewitalizaciski 

proces zaha jili. Byrnjež 

ainiska rěč hižo nimale wotemrěła, 

začuwa dźensa tójšto ludźi, wosebje 

młodostnych, wu raznu hordosć na 

swójski ainiski pochad. Mnozy so tež 

wo wožiwje nje rěče prócuja. 

W tutym zwisku móža – druhdy samo 

njewočakowano – najwšela koriše 

momenty skutkowne być. Na přikład 

jewješe so po nastaću filma Braveheart 

z tematiku srjedźowěkowskich wójnow 

mjez Šotami a Jendźelčanami (z Hollywoodskim 

starom Melom Gibsonom 

w titulnej róli) w lěće 1995 wuraznje 

ličba radikalnych při wisnikow šěrokeje 

awtonomije abo samo połneje njewotwisnosće 

Šotiskeje.

Rěč – nałožowanje a prestiž 

Tež w tutym zwisku je wažne, zo nastanje cyłkowna wizija. 

17 SPRACHENLAND NORDFRIESLAND 1998. 

Sewjerni Frizojo su w lěće 1998 zahajili 

kampanju „Sprachenland Nordfriesland“. 

W njej dźe wosebje wo to, šěršu 

zjawnosć wo wužitnosći a potrjebje 

wjacerěčnosće a multikulturnosće 

přeswědčić a lokalne rěče regiony 

prezentniše sčinić. 17 Serbja su tutomu 

přikładej slědowali: Z wubědźowanjom 

„Rěči přichilena komuna – Serbska 

rěč je žiwa“ w lěće 2004 su w Braniborskej 

a 2005 w Sakskej iniciěrowali 

wubědźowanje, w kotrymž su mnohe 

komuny nowe móžnosće wotkryli, 

zo by so serbšćina w zjawnym žiwjenju 

wočiwidnišo nałožowała. 

35

36 

W idealnym padźe měła so mjeńšinowa rěč jako „alternatiwa“ widźeć a nic 

jako něšto njetrjebawše abo mylace. Z tym zwisuje tež prócowanje wo zwyšenje 

jeje prestiža, kiž je z historiskich přičin zwjetša słaby. Tole dźěći rěčnych mjeńšin 

hižo w jara młodej starobje čućiwje zapřimnu. Zamóža tež derje mjez „nahladnej“ 

a „mjenje nahladnej“ rěču rozeznawać. 

Holčki serbskeho pochada z prěnjeho 

lětnika Budyskeje SZŠ su z klankami 

„Barbie“ jenož němsce rěčeli. Tole su 

z tym wopodstatnili, zo tajke „damy“ 

tola serbsce njemóža. 

Zaměry, cile a lěpšiny etniskorěčnych prócowanjow měli so ludnosći wujasnjeć 

a wona měła so za tute aktiwity zdobyć. Dźe tež wo to, eksistencu (rěčneje) 

mjeńšiny „widźomnišu“ a „normalnišu“ sčinić. Dwurěčnosć pak njeměła jenož 

„na papjerje“ stać, ale so zwoprawdźeć. 

W samiskim (lapiskim) parlamenće 

w norwegskim měsće Karasjok so pak 

norwegsce, pak w někotrych wariantach 

samišćiny rěči a simultanje tołmači. 

Při tym by jednorišo a tež tuńšo 

było, jenož norwegsce rěčeć, dokelž 

tule rěč wšitcy wobknježa, samišćinu 

pak jenož něhdźe połojca zapósłancow. 

Tež nastupajo terminologiju by 

wězo norwegšćina přihódniša była. 

Tola bjez aktiwneho wužiwanja samišćiny 

tež na tajkim polu so jeje 

„wysoka“ forma wuwić njemóže.

Tajke naprawy njeměli so we Łužicy jenož na mjeńšinowu ludnosć měrić, ale tež 

na wjetšinowu towaršnosć. Cil by był, zo so změni nastajenje a zwyši ličba ludźi, 

kotřiž zamóža serbsce rěčeć (abo znajmjeńša rozumić) a zo so zdobudu zwjazkarjo 

na oficialnej runinje. 

W Serbach je skerje připadej přewostajene, hač so šulerjo za čas swojeho 

šulskeho kubłanja zetkaja z kwalifikowanymi informacijemi a argumentami 

w zmysle moderneho zhladowanja na lěpšiny a rólu dwurěčnosće w čłowjeskim 

žiwjenju. 18 Dwurěčna wučba dźě njeje – kaž so mnozy dotal strachuja – njewužitna 

abo samo přežadanje dźěsća. Načasne biologiske a medicinske daty kaž 

tež praktiske přikłady z mnohich krajow (inkluziwnje Łužicy!) su jasnje wobkrućili, 

zo ma dwurěčnje wotrosćace dźěćo lěpše wuslědki – samo w rěči mjeńšiny! 

Na tute wašnje kubłane dźěćo dźě zapřimnje swět simultanje, štož wuraznje 

zwyšuje jeho intelektualne mocy a kmanosće. 

„Sy-li sej přidatnu rěč jónu přiswojił, je to kaž płuwanje abo rejwanje abo 

kolesowanje – njemóžeš ju zabyć do tajkeje měry, zo by była cyle njewužiwajomna. 

Ale za wuspěšne a kmane wužiwanje trjeba wona, runje kaž mjenowane 

aktiwity, stajnu praksu a prócu.“ 19 

18 DWURĚČNOSĆ/ZWEISPRACHIGKEIT (2001). 

19 SAUNDERS 1988: 256. 

Rěčne planowanje rjaduje so přez wosebity 

organ (centrum, ko misiju). Tak je 

to na přikład w Baskiskej, Katalanskej 

abo we Walesu. Je symboliske, zo so 

pola tutych ludow próca wo nawrót rěče 

na zhubjene pozicije „normalizacija“ 

abo „standardizacija“ mjenuje! 

37

38 

W mnohich wšědnych situacijach dźensa w Serbach z objektiwnych přičin 

serbsce rěčeć njemóžeš. Je pak tež wjele padow, w kotrychž so serbšćina njewužiwa, 

hačrunjež by to šło – pak cyle bjez problemow, pak z wěstej prócu 

wobdźělenych. Tule měło z hesłom być: „Rěč škitamy z tym, zo ju (hdźežkuli 

móžno) wužiwamy“. 20 

We Waliziskej organizuja zaměrnje 

lokalne rěčne iniciatiwy, to su t. mj. 

„mentrau iaith“. Tute so měrja na 

spěchowanje a organizowanje wědomeho 

wužiwanja walizišćiny na 

komunalnym polu. Na přikład chodźa 

dźěći a młodostni rady do fast-foodjědźernjow. 

To je samo prestižne 

a kultowe zadźerženje. W jednym 

ze srjedźowaliziskich mentrau iaith 

su tohodla za šulerjow organizowali 

wopyt pola McDonald’s, zwjazany 

z wužiwanjom walizišćiny a wubědźowanjom. 

Za to buchu samo dwurěčne 

walizisko-jendźelske papjerjane 

serwiety za tablet w jědźerni ćišćane! 

W zwisku z aktiwnej politiku dwurěčnosće 

su we Walesu wuwili a zwoprawdźuja 

tež ideju „linguistic animateurs“ – 

wosobow, spěchowacych dwurěčnosć 

na lokalnej runinje žiwjenja, w zarjadach 

a druhdźe. 21 

20 Hlej „Dźesać rěčnych kaznjow“ w: ŠATAVA 2000: 55. 

21 WILLIAMS 2000a: 48–49.

Tež we łužicy měli so systematisce: 

• zaručeć přiležnosće za (zwonkašulske) wužiwanje rěče; 

• ludźo pozbudźować k wužiwanju tutych přiležnosćow 

a tak přeměnjeć rěčne zwučenosće; 

• w serbšćinje wobjednawać načasne, moderne aspekty a temy; 

• prócować wo wědomiši poćah k serbšćinje a zwyšenje jeje prestiža; 

• systematisce skrućować poziciju serbšćiny jako komunalnu rěč. 

Mjenowane aktiwity měli so w cyłkownym planje koordinować! 

W zwisku z wužiwanjom serbšćiny měła so tež psychologisce data potrjeba 

młodostnych w „teens“-starobje za něčim wosebitym zapřijeć. Argument (lokalneje, 

regionalneje) wosebitosće njeměł so jenož w kónčinach Łužicy wužiwać, 

hdźež je serbšćina wobchadna rěč, ale tež w druhich łužiskich regionach. 

22 PAULSEN 1981: 185–186 

Na sewjerofriziskej kupje Föhr, kotraž 

je kóžde lěto „nadpadej“ statysacow 

turistow wustajena, přežiwi tamniša 

specifiska forma frizišćiny (t. mj. „fering“) 

mjez druhim jako wuraz wědomeho 

sebjewotmjezowanja lokalneje komunity. 22 

39

40 

Nuznje trěbne je podpěrowanje młodostnych, zo bychu začuće a wědomje 

wo hódnoće serbšćiny jako komunikaciski srědk w sebi wuwiwać móhli. Jim měli 

so tež zaručeć dobre składnosće, serbšćinu w towaršnostnosći nałožować. 23 

Bjez toho budźe so pozicija serbšćiny – w najlěpšim padźe – wuwiwać 

do směra „hobbyjoweho kluba“ typa esperantistow. 

23 GRUFFUDD 2000: 205. 

Tohodla su tež jara wažne systematiske 

wopyty maćernorěčnych Serbow (staršich, 

ale po móžnosći tež młódšich!) 

we WITAJ-pěstowarnjach/rjadownjach. 

Serbšćina měła so dźěćom jako žiwy 

a načasny komunikaciski srědk 

prezentować. 

Podpěru serbskich 

młodostnych při 

zaběrje z WITAJdźěćimi 

kubłarki 

rady přiwozmu.

Přez naprašniki bu pola wulkeho dźěla serbskich šulerjow zwěsćene, zo začuwaja 

„bliskosć“ hladajo na serbšćinu. Tole móhł być zakład trěbnych naprawow. Byrnjež 

njeje hladajo na „sylnosć“ abo „witalitu“ dźensa runosć z němčinu realna, 

je z pomocu derje wusměrjeneho kubłanja postup móžny. Wosebita kedźbnosć 

měła so wěnować neutralnej „ewaluatiwnej sferje“, w kotrejž je nastajenje (serbskich, 

zdźěla tež němskich) šulerjow k serbšćinje přichileniše hač nastupajo 

kri terijej „sylnosć“ a „witalita“ rěče. 24 

Na rěčnym polu je trjeba so wo kóždeho jednotliwca prócować. Na přikład je tež 

w hižo dosć přeněmčenych kromach serbskeho rěčneho jadra w młodej generaciji 

tola hišće wěsty potencial (Sulšecy, ale tež Hózk a druhe wsy Ku lowskeje 

wosady; někotre wsy Baćonskeje a Radworskeje wosady ...). Ru nje w zwisku 

z projektom WITAJ a z planowanym šěrjenjom syće imers nych pěstowarnjow by 

wunošne było, so tež na tute (zdźěla) serb skorěčne lokality abo samo na jednotliwcow 

zaměrnišo měrić. 

Nimo rěčneho kubłanja dźěći a młodostnych měło so zesylnić tež kubłanje dorosćenych 

(na přikład němskich staršich serbskich abo WITAJ-šulerjow, ale tež druhich 

wobydlerjow Łužicy). Pozitiwne změny na tutym polu so – jako wróćokoplowanka 

– na wědomje kaž tež rěčnu praksu najmłódšeje ge ne racije wuskutkuja. 

W španiskim dźělu Baskiskeje je dźensa 

rěčne kubłanje dorosćenych chětro 

rozšěrjene. W šulskim lěće 1993/94 

eksistowaše 164 centrumow, w kotrychž 

2 000 wučerjow 43 300 dorosćenych 

w baskišćinje kubłaše. 25 

24 Tole wobkrućichu mjez druhim wuslědki slědźenjow, publikowane w: ŠATAVA 2002: 

55–60; diagramaj na s. 72–73; dale ŠATAVA 2005: 67–76, 157–165. 

25 MAJEWICZ 1998: 6. 

41

42 

Młodźinska kultura a jeje wosebitosće 

Za dźensnišu młodźinsku kulturu móžemy definować wjacore hłowne přiznamjenja, 

mjez druhim: 26 

• nowosć („modernosć“); 

• kreatiwnosć, sebjezwuraznjenje, spontanosć, dobrowólnosć; 

• njewotwisnosć (pak woprawdźita, pak pozdatna); „rebeliskosć“, 

antiawtoritarnosć; 

• mjezynarodnosć. 

Problemy nastupajo produkciju kaž tež wužiwanje kulturnych poskitkow 

w mjeńšinowej rěči, kotrež su wusměrjene na młodźinu, jewja so tež pola druhich 

małych ludow. Je jasne, zo „mała“ rěč njemóže na polu kwantity ženje runosć 

ze (statnej) rěču wjetšiny docpěć. Tola na tutym polu ma so zaměrnje dźěłać 

a znajmjeńša najwažniše runiny maja so tež w mjeńšinowej rěči zaručeć spytać. 

26 GRUFFUDD 1997: 225; 2000: 178. 

27 GRUFFUDD 2000: 204. 

We Walesu na přikład so koncentruja 

na tři sfery: 

• tradicionelna kultura, wobdźěłana 

po trendźe wjetšinoweje młodźinskeje 

kultury; 

• imitacija swětoweje popularneje 

kultury w mjeńšinowej rěči; 

• sposrědkowanje (dźěla) wjetšinoweje 

kultury z pomocu mjeńšinoweje rěče. 27

Róla tradicionalneho, přewažnje folklorneho wusměrjenja serbskeje kultury měła 

so přepruwować. To wězo njerěka wotpokazanje, dokelž su mnohe „serbske“ 

elementy na tutym polu přez hinaše srědki lědma narunajomne. Cyłkownje pak 

měła so serbska kultura za dźěći a młodźinu wuraznišo na moderne, načasne a 

atraktiwne formy měrić. Mnozy serbscy młodostni zwuraznjeja swój zajim za 

moderny serbski młodźinski časopis, za přełožki ze swětoweje literatury, za „njeserbske“ 

temy, kiž pak so podawaja w serbšćinje. 28 Jara wažne su w tutym zwisku 

tajke aktiwity, kaž nastaće kompjuteroweje hry „Billy“ abo „Krabat“, kaž tež 

deskowych a druhich hrow w serbšćinje („Swěca abo měca“, „Kroč abo skoč“). 

28 KRALEC 2000; MARKEC 2000. 

Hladajo na w zašłych lětdźesatkach 

zanjechanu sferu literarnych přełožkow 

měło so skedźbnić na almanach Wuhladko, 

kiž wuchadźeše wot lěta 2000. 

Wón hodźi so jako dokład modernosće 

serbšćiny wužiwać. Za dźěći a młodostnych 

pak by było psychologisce wužitne, 

tež někotre „kultowe“ titule wudać 

(kaž „Pippi Langstrumpf“, z načasnych 

na přikład „Harry Potter“...). 

43

44 

Najpopularniša kulturna sfera pak je za młodźinu dźensa moderna hudźba. 

Tohodla su mj. dr. „Lózy hólcy“ tak wuspěšny „kultowy fenomen“ byli. Nimoměry 

wuznamny „rewitalizaciski“ skutk je młodźinske radijo Satkula, kotrehož program 

so jónu wob tydźeń wusyła. Přez tute wusyłanje a jeho stil bychu so serbscy 

młodostni hišće wuraznišo a zaměrnišo ze serbskimi (nic jenož kulturnymi) 

podawkami a zjawami konfrontować hodźeli. 

W zwisku z poměrnje niskim prestižom 

serbskeje kultury je trěbne, zo so wšitke 

móžnosće zwužitkuja, hódne načasne 

přikłady młodym Serbam, ale tež 

Njeserbam předstajić a zbližić. Njeńdźe 

dźě wo to, ze serbskeje kultury ekskluziwny 

„klub“ sčinić, ale nawopak 

ju „normalnišu“ a „prezentnišu“ 

w cyłołužiskim (resp. cyłoněmskim) 

žiwjenju sčinić. Tole je so – znajmjeńša 

dźělnje – w zwisku ze swjedźenjemi 

wokoło Budyskeho milenija poradźiło. 

Dnja 8. septembra 2001 zahajene wusyłanje 

hornjoserbskeho telewizijneho 

programa „Wuhladko“ ma so w zwisku 

ze zwyšenjom prestiža a „normalitu“ 

wužiwanja serbšćiny witać; jeho wusyłanski 

čas pak je přesnadny. 

W kulturnym konteksće dyrbi so tež na wurjadny wuznam aktiwitow „wot deleka“ 

pokazać. „Wysoka“, profesionalna kultura je wězo jara wažna; poradźene (poł)amaterske 

iniciatiwy a spontane aktiwity na komunalnym polu (hlej na přikład 

někotre wjesne swjedźenje abo předstajenja lajskeho dźiwadła) skutkuja pak 

direktnje a cyle přirodnje jako chětro požadane „etniske wědomje a rěč spěchowace 

naprawy“..


Wubědźowanje „Power-Serb“. 

Za přetraće a dalše wuwiće kóždeje (etniskeje) zhromadnosće 

su wažne cile, wizije a ideje za přichod runje tak kaž zapal 

a optimizm. 

Etniske (sebje)wědomje, poćah k rěči a jeje wužiwanje 

měli so zaměrnje sylnić. 

Wosebite dimensije serbskeho (kulturneho) žiwjenja 

měli so planowiće natwarjeć a skrućeć. 

Wosebitosće młodźinskeje kultury dyrbja so wobkedźbować. 

45

Wutwar a skrućenje identity/poćaha k rěči 

46 

Domjaca sfera 

Nazhonjenja z mnohich krajow pokazuja, zo pochadźeja nimale wšitcy młodostni, 

kotřiž wužiwaja mjeńšinowu rěč jako swoju hłownu (maćernu), ze swójbow, w kotrychž 

so tuta rěč (běžnje) doma wužiwa. Tole je za nałožo wanje mjeńšinoweje 

rěče wjele wažniše hač druhe aspekty (socialny status, splah a druhe). Tohodla 

ma so (dalokož je to w praksy móžno) spěchować wědome a konsekwentne 

wužiwanje serbšćiny w domjacnosći, wosebje při wobchadźe z dźěćimi/młodostnymi 

– zo by wona była přirodna wob chadna rěč wšitkich generacijow. 

We Waliziskej so zwěsći, zo ma dźěl 

młodostnych walizisku rěč za přihódnišu 

w kontakće z dźěćimi a starymi 

ludźimi hač za kontakt mjez sobu. 29 

Wužiwanje rěče zwonka šule a swójby 

Rěč njesmě wostać wobmjezowana jenož na šulski miljej. Je trěbne, zo so zaměrnje 

tež při zwonkašulskej zaběrje wužiwa. Tuž maja so systematisce přiležnosće 

za aktiwne wužiwanje rěče tworić. Kontakt z rěču móže so tež na pasiwne wašnje 

zaručeć. Jara wažna je mjez druhim widźomna prezentnosć rěče – na přikład 

zjawne napisy a tafle w mjeńšinowej rěči. Tute měli wězo bjez zmylkow być. 

29 GRUFFUDD 1997: 224. 

W ćahach w baskiskim awtonomnym 

regionje w Španiskej so baskiske pěsnje 

hraja. To je tež w kónčinach ze španisce 

rěčacej wjetšinu wobydlerstwa tak.

Pěstowarnja a šula 

Jako wuspěšna pokaza so w zašłych lětdźesatkach metoda „rěčneje imersije“ 

(rěčneho zanurjenja), při kotrejž je dźěćo intensiwnemu (hač do 100%) skutkowanju 

druheje (nic maćerneje) rěče wustajene. Tutu metodu započachu w lěće 

1965 w Kanadźe nałožować a to z cilom sposrědkowanja franco šćiny a frankofoneje 

kultury dźěćom z jendźelsce rěčacych swójbow. Wot to ho časa so imersija – 

w mnohich wariantach – wuspěšnje wužiwa we wšelakich mjeńšinowych 

regionach swěta (Katalanojo, Gaelojo, Bretonojo, Samojo/Lapojo, Maorojo … 

wot njedawna tež Serbja). 

Pola Maorow w Nowoseelandskej 

skutkuja imersne pěstowarnje, t. mj. 

– 

kohanga reo („rěčne hnězda“) wot lěta 

1982 jako hłowny srědk přećiwo rěčnej 

asimilaciji. Tučasnje chodźi do nich 

nimale połojca (něhdźe 12–13000) 

dźěći w starobje do pjeć lět z maorskich – 

doma pak přewažnje hižo jen dźelsce 

rěčacych – swójbow. W někotrych z tutych 

pěstowar njow płaća jara krute 

rěčne pra widła. Na přikład je wužiwanje 

jendźelšćiny scyła zakazane. 

Pěstonjenje dźěći („baby-sitting“) 

Tež w zwisku z (přiležnostnym) pěstonjenjom małych dźěći móže so na to dźiwać, 

zo pěstońča abo pěston mjeńšinowu rěč wobknježi a ju z dźěsćom nałožuje. 

47

48 

Knihi a časopisy 

Wažnosć tutoho wobłuka je dawno znaty. W serbšćinje poměrnje bohaty poskitk 

knihow wosebje za mjeńše dźěći předleži. By pak trěbne było, so tež na nowe, 

atraktiwne temy a načasne trendy měrić a serbsku problematiku tež młodym 

Njeserbam předstajeć. 

Njedawno sta so z chětro wuspěšnym 

jendźelskorěčnym bestsellerom kniha 

M. Kurlanskeho (KURLANSKI 2000), 

kotraž popularizuje na wušikne wašnje 

baskisku historiju, kulturu a jeju 

wosebitosće. 

Nastupajo printmedije měł (nimo Płomjenja) tež profesionalny časopis za dorosćacu 

młodźinu nastać. Wo nastaću profesionalneho serbskeho mło dźin skeho 

časopisa, wjazaceho tutu chětro wažnu starobnu skupinu (po tym zo je Pawčina, 

wudawana wot entuziastiskeje skupinki zestajerjow, w lě će 1998 wuchadźeć 

přestała), so dołho přemysluje. Je poprawom njezro zum liwe, zo njedóńdźe 

k rezultatej! Starše čisła Pawčiny – tež hladajo na nadpřerězny grafiski niwow 

časopisa – móža so jako wabjenski a kubłanski material wužiwać. 

Pola mnohich mjeńšinowych ludow 

Europy hódnoća wosebity časopis 

za dorosćacu młodźinu jako prioritny 

nadawk. Zaručenje tajkeho medija dźe 

husto na kóšty nowin a časopisow 

za dorosćenych!

Telewizija a widejo, film 

Telewizijne programy su za posylnjenje prezentnosće a prestiža mjeńšinowe je 

rěče nimoměry wuznamne. Mnohe mjeńšinowe ludy so – tež při chětro wobmjezowanym 

wusyłanskim času – měrja wosebje na dźěći a młodost nych, zo bychu 

je zdobyli. 

Na widejo nahrate programy hornjoserbskeho 

telewizijneho wusyłanja 

„Wuhladko“ móhli so za narodne 

a rěčne kubłanje zasadźować. 

Nimo profesionalnych widejowych 

paskow (bajki za pěstowarnju, 

wučbne temy za šulu) hodźa so tež 

priwatne nahrawanja zhotowić 

a wužiwać. Popularizacija małeho 

luda, jeho kultury a rěče z pomocu 

telewizije abo filma móže być jara 

skutkowna. Prěni cyłowječorny film 

w samišćinje (lapišćinje) „Pućrubar“ 

(samisce Ofelaš, jendź. Pathfinder) 

z lěta 1988 bu hit skandinawiskich 

kinow a samo nominowany za myto 

Oscar. Samiska kultura je tak stupiła 

za hranicy domjaceho regiona a bu 

z tym znaćiša a „přitomniša“. 

Z nowšim přikładom je w Kanadźe 

nastaty prěni eskimowski (inuitski) film 

„Spěšny běhar“ (inuitsce Atanarjuat, 

jendź. The Fast Runner) z lěta 2001. 

49

50 

Rozhłós, CDje/kasety, kompjuter, internet 

Awdiowe a kompjuterowe srědki su jara wažne za zawěsćenje přitomnosće mjeńšinoweje 

rěče a za sylnjenje etniskeho wědomja, dokelž zmóžnjeja reci powanje 

rěče, tež hdyž „žiwe“ słuchanje móžne njeje. Z lěpšinu kasetow/CDjow je tež to, 

zo móže sej kóždy tunjo stawizny, bajki abo spěwčki nahrać. Tuta metoda je wosebje 

hladajo na poskitki za mjeńše dźěći wužitna. Nimoměry wažna je produkcija 

kompjuterowych hrow a software w mjeńšinowej rěči. Dźeń a bóle tež róla serbšćiny 

w interneće stupa (wot lěta 2006 samo hornjoserbska Wikipedia eksistuje!). 

Přirunujo z printmedijemi je w datym zwisku tež fakt snadnych kóštow wažny! 

Młodźinske radijo Satkula měło so bóle 

popularizować a najzajimawše přinoški 

(w nahratej formje) we wučbje wužiwać.

Hudźbna sfera 

Najwuraznišu syntezu načasnych aspektow młodźinskeje kultury twori dźensa 

scena moderneje hudźby. Wona je wulkemu dźělej młodostnych wažna a přićahliwa 

(nic jenož hudźby sameje dla, ale w zwisku ze žiwjenskim stilom a jeho 

symboliku). Byrnjež na tutym polu dominuje angloameriska hudźba, ma so spěchować 

nastaće rockowych a druhich skupinow, hudźacych (znajmjeńša zdźěla) 

z tekstami w mjeńšinowej rěči. Swójske idole na tutym polu su za młodostnych 

jara wažny faktor, kotryž wuskutkuje so na hódnotu rěče a poćah k njej. Wězo 

ma so w tutym zwisku młodostnym samym spontana iniciatiwa přewostajić; 

jich aktiwity měli pak so podpěrać a pozitiwnje hódnoćić. 

W někotrych regionach je so poradźiło, 

wosebity hudźbny stil stworić a přez wliw 

jeho interpretow mały lud a jeho kulturu 

a rěč popularizować (Alan Stivell – Bretoniska; 

Mari Boine – Samojo/Lapojo; 

Enya – Irska). W tutym zwisku je wulce 

spomóžny tež tučasny zajim za stil 

„etniskeje hudźby“ po wšěm swěće. 

W serbskim konteksće je trěbne, wosebje 

na dotal hišće nic dosć hódnoćeny 

fenomen „Lózych hólcow“ pokazać. 

51

52 

Lokalne swjedźenje/kulturne a sportowe wubědźowanja 

Mnohe iniciatiwy na polu wobchowanja identity mjeńšinowych ludow a jich 

rěčow měrja so intensiwnje na lokalnu, komunalnu runinu. Runje tam dźě móže 

so wjele wuskutkować (hlej mjez druhim jónkrótnu atmosferu Nukničan swjedźenjow). 

Wažne je ludźom wuwědomić, zo drje by so cyły swjedźeń (za někotrych/ 

mnohich samo jednorišo) němsce přewjesć móhł – z tym pak so „serbska“ 

atmosfera swjedźenja (a poněčim snano cyłeje lokalneje towaršnosće) wosłabi 

a pozhubi. Za dźěći a młodźinu měli so najwšelakoriše mjeńše (kulturne, sportowe) 

wubědźowanja a festiwale organizować a popularizować. Tole nastupa 

na přikład polo spěwa a hudźby, rejowanja, pisanja a molowanja – wězo w 

zwisku z wužiwanjom serbšćiny. Zapřijeć měli so wědomje tež moderne temy – 

tak zo bychu młodostni na přirodne wašnje dožiwili ródnu rěč jako časej wotpowědowacu 

a progresiwnu. Najlěpše wuslědki měli so na widejo nahrać a druhdźe 

(ewentuelnje tež we wukraju) prezentować. 

Hižo eksistowace aktiwity – na přikład 

pokal Płomjenja, hudźbne a literarne 

wubědźowanja … – měli so šěršo 

podpěrować a popularizować. 

Wažne je, zo zeznaja dźěći a młodostni při tutych składnosćach tež druhich, 

dotal njeznatych, kiž serbsce rěča/móža! 

K zaručenju kontakta z druhimi, kiž 

mjeńšinowu rěč rěča, wužiwaja nowoseelandscy 

Maorojo samo techniske 

srědki, kaž direktne bjesadowanje mjez 

šulerjemi w zdalenych městach 

z pomocu telewizijneho wobkruha!

Wulěty/hry/hobby 

Wosebje w swójbach, w kotrychž jenož jedyn staršiski dźěl mjeńšinowu rěč wobknježi, 

móže być jara wužitne, hdyž so organizuja krótše (atraktiwne, dyrdomdejske 

…) wulěty tutoho staršiskeho dźěla z dźěćimi, na kotrychž so jenož „mała“ 

rěč wužiwa. Při tajkich składnosćach so dźěći na cyle přirodne wašnje rěčnje 

kubłaja. Při organizowanych hrach móže so tež wužić čitanje a pisanje. Tež 

wšelakore wólnočasne aktiwity abo hobbyje móža so za skrućenje narodneho 

wědomja a poćaha k rěči wužić. 

Kónctydźenske a prózdninske lěhwa 

Kubłanje w zwisku ze spěchowanjom narodneje identity a posrědkowanjom 

kultury a rěče móže so tež w formje (kónctydźenskich, prózdninskich …) lěhwow 

wotměwać. Tute su wosebje za dźěći a młodostnych; móža pak so tež w zwisku 

z kubłanjom dorosćenych wužiwać. Tajke aktiwity njedyrbja přewulke a přeformalne 

być. Na přikład móža so wjacore swójby na zhromadny kónctydźenski 

wulět podać. 

30 HUSS 1999: 117–123 

W Šwedskej a Norwegskej organizuja 

w zwisku z wuwučowanjom wariantow 

samišćiny lěhwa za dorosćenych, 

na kotrychž so wobdźěluja tež (starše) 

wosoby, za kotrež je samišćina maćeršćina. 

Při přebywanju w lěhwje je zakazane 

wužiwać kajkužkuliž majoritnu skandinawisku 

rěč; w najnuznišich padach 

su nimo samišćiny jenož swětowe rěče 

dowolene. Lěhwa su zaměstnjene we 

wotležanej kónčinje. Jedyn z cilow lěhwa 

je tež bliše zeznaće tradicionalneje samiskeje 

kultury a žiwjenskich wašnjow. 30 

53

54 

Młodźinske towarstwa, kluby a organizacije 

Jara wažne su młodźinske kluby a towarstwa, w kotrychž so zasadnje abo 

přewažnje mjeńšinowa rěč wužiwa. Z tym je zaručeny dalši wosebity wobłuk, 

w kotrymž so wohrožena rěč z rowjenkami wužiwa. 

W serbskim konteksće by było wunošne, 

hdy bychu aktiwity towarstwa Pawk šěršu 

bazu docpěli. 

Korespondowanje 

Korespondenca w mjeńšinowej rěči skića móžnosć, jeje nałožowanju dalši 

wobłuk zaručić. We łužiskim konteksće by było wužitne, podpěrować tajke 

aktiwity na slědowacych runinach: 

• dźěći/młodostni ze serbšćinu jako maćeršćinu (wukmanjenje w pisanju, 

wužadanje nastupajo słowoskład a dr.); 

• dźěći/młodostni z hižo rěčnje asimilowanych abo němskich swójbow 

(pospyt nałožowanja w šuli nawuknjeneje serbšćiny w praksy); 

• korespondencny kontakt z dźěćimi/młodostnymi w druhich słowjanskich 

krajach (zeznaće praktiskeje wužitnosće serbšćiny; wědomje šěršeho 

słowjanskeho rěčneho a kulturneho konteksta). 

Korespondowanje móže so wuwić 

do pozdźišich wosobinskich kontaktow, 

kiž so druhdy cyłe žiwjenje dale wjedu. 

Tole je wosebje wažne nastupajo nawjazanje 

přećelskich zwiskow do geografisce 

bliskeho słowjanskeho wukraja.

Symbole/idole/rjekojo 

Za dźěći a młodostnych, pochadźacych z etniskorěčnych mjeńšin, bywa chětro 

wažny rjek (w jich starobje, ale tež dorosćeny), z kotrymž móža so identifikować. 

Pola někotrych mjeńšin so na tutym polu zaměrnje dźěła (na přikład Afroameričenjo 

wužiwaja wuspěšnych čornych sportowcow abo hudźbnikow jako pozitiwny 

přikład za młodostnych; Čěska telewizija so prócuje, čornych abo romaskich 

připowědźerjow powěsćow přistajić). Serbski idol, kiž by so na cyłoněmskim 

(abo samo swětowym) polu přesadźił a runočasnje swójsku serbskosć a kulturny 

pozadk zwuraznił, by wězo zesylnjenju prestiža serbskosće chětro tył. Zo so tule 

njejedna wo ničo utopiske, wo tym swědča mnohe přikłady (hlej: Hudźbna sfera). 

31 Bliše informacije w: ŠATAVA 2001. 

Jako poradźeny a wuspěšny přikład 

móže so mjenować dyrdomdejska 

nowoseelandska telewizijna serija 

w maoršćinje „Moko Toa“ z lěta 1998, 

w kotrejž wužiwaja elementy maorskeje 

mytologije a stawiznow w kombinaciji 

z tučasnymi „action“-filmami. Z hłownym 

rjekom je maoriski hólc, kiž z pomocu 

elementow maoriskich kulturnych tradicijow 

wuspěšnje přewinje wšitke 

strachi a njepřećelow na swojim puću. 

Tule atraktiwnu seriju hladachu 

samo jenož jendźelsce rěčacy Nowo- 

seelandźenjo; jeje popularita sej samo 

pokročowanje kaž tež jendźelskorěčnu 

wersiju wužada! 31 

55

56 

Dalše runiny etnisko-rěčneho kontakta a kubłanja 

W padźe wobmjezowanych móžnosćow wužiwanja/słuchanja mjeńšinoweje rěče 

je móžno, so při dwurěčnym kubłanju zaměrnje měrić na předawarnje, hosćency 

abo zarjady, w kotrychž móžeš wužiwać mjeńšinowu rěč. Za dźěćo, kotrež wotrosće 

w etniskorěčnej diasporje, je wažne dožiwić, zo so jedna woprawdźe wo žiwu 

rěč, kotraž so tež zwonka swójby (šu le) wužiwa. W serbskim konteksće tole płaći 

za wulki dźěl Łužicy a za Budyšin. W praksy by pak so měł přewinyć wěsty strach 

z „wuzamkowanja“; nawo pak – tajke situacije maja so zaměrnje pytać a zaručeć. 

Někotre pospyty na tutym polu 

(na př. plany za wosebite znamješko 

na drasće přistajenych, kotřiž móža 

serbsce) su zwrěšćili. 

Kontakty z druhimi etniskimi mjeńšinami 

Wzajomne wopyty a informowanje mjez młodostnymi wšelakich mjeńšinowych 

ludow su jara wažne; husto słuža jako žórło přirunowanja, inspiracije a přikład. 

Runje tak wažny pak je „alternatiwny“ wid na swět, kotryž so po srědkuje z wočimi 

druheje etniskorěčneje mjeńšiny. Tajke něšto móže być za młodostnych, kotřiž 

posudźuja swět skerje z wočimi wjetšinoweje zhromadnosće (w Serbach je to 

takrjec „němski wid“ na swět) jara wu žitne. 

Serbske młodźinske towarstwo Pawk 

wuwiwa na tutym polu wjele kedźbyhódnych 

a chwalobnych aktiwitow. 

By pak trěbne było, kontakty z druhimi 

mjeńšinami na hišće šěršu bazu přenjesć. 

Při organizaciji tutych kontaktow měli so 

wuraznišo zapřijeć mjeńšiny, kiž njejsu w 

němskim rěčnym/kulturnym wobłuku žiwe.


Wšitke w tutym wotrězku 

mjenowane (kaž tež dalše) 

aspekty a namjety njeměli 

wosamoćene wostać – 

ale wone měli so systematisce 

do cyłka wjazać! 

Z pomocu najwšelakorišich aktiwitow a iniciatiwow 

je trěbne, dźěćom/młodostnym kontakty ze Serbami 

a serbšćinu zaručeć. 

Přez (pozitiwne) dožiwjenja měła so serbšćina za 

młodostnych stać přitomniša a „normalniša“. 

Aktiwity na polu etniskeje identity/poćaha k rěči pola 

młodostnych měli so systematisce do cyłka wjazać. 

57

58 

na zakónčenje 

Za přichod kóždeho luda je trěbna narodnje wuwědomjena a swójsku rěč aktiwnje 

rěčaca młodźina. Dokelž so w tutej starobje husto rozsudźi wo cyłkownym 

poćahu k identiće/rěči na čas žiwjenja a wo jeju daledawanju dalšim generacijam, 

chcemy z předležacym tekstom k tomu někotre ideje a naprawy posrědkować 

a namjetować strategije, motiwaciju a argumentaciju. Je jasne, zo njeje 

žadyn wšowopřijacy patent na polu zdobyća młodeje (ale nic jenož tuteje) generacije 

za cile etniskorěčnych hibanjow. Pokazuje pak so, zo móža w tutym zwisku 

być wosebje wuspěšne prócowanja, kotrež wotbłyšćuja swět a zajimy młodostnych. 

Wuspěšne móža być jenož tajke poskitki, kiž wužiwaja načasne, moderne 

trendy, temy a postupowanja, wušiknje zwjazane z městnej tradiciju, historiju 

a wosebitosćemi – kiž su hižo w swojim žrje „młode“. 

W tutym zwisku chcemy hišće pokazać na hižo mjenowane wuznamne zjawy 

a runiny, kiž su z myslenjom młodych ludźi bytostnje zwjazane: dobro wólnosć, 

spontanosć, kreatiwnosć, prócowanje wo sebjezwuraznjenje, nje wot wisnosć 

(woprawdźitu abo začuwanu) a antiawtoritarnosć. Tute runiny měli so w (narodnym) 

kubłanju serbskich młodostnych wjele zaměrnišo a intensiwnišo 

hač dotal wobkedźbować a zapřijeć. 

Hižo Hegel je wučił, zo ma jeničce narod prawo na swójsku eksistencu, kotryž 

zamóže so womłodźeć. Chcemy so nadźijeć, zo so tute wužadanja – kaž pola 

mnohich druhich małych ludow a jich rěčow – tež pola dźensnišeje najmłódšeje 

serbskeje generacije na pozitiwne wašnje, do směra rewitalizacije serbskeho 

wědomja a rěče, wuwije. Zo by so tak stało, je trěbne systematiske dźěło a aktiwne 

skutkowanje mnohich – zamołwitych kaž tež entuziastow. Nadźijomnje zbudźi 

tekst w někotrymžkuli lóšt, aktiwnje reago wać a zesylnjenju etniskeje identity 

a poćaha k serbšćinje pola młodeje ge neracije we Łužicy wědomje a zaměrnje 

přinošować.

Zapis literatury 

Baker, C. (1992), Attitudes and Language, Clevedon–Philadelphia–Adelaide: Multilingual 

Matters Ltd. 

Dwurěčnosć/Zweisprachigkeit (2001), Wužadanje a jasna šansa za młodu generaciju we Łužicy/ 

Herausforderung und Chance für die junge Generation in der Lausitz, Budyšin/Bautzen: 

Serbske šulske towarstwo/Sorbischer Schulverein. 

Fishman, J. A. (1985), The Rise and Fall of the Ethnic Revival: Perspectives on Language and 

Ethnicity, Berlin–New York–Amsterdam: Mouton. 

Gruffudd, H. (1997), Language conflict and young people: Mass media and threatened languages. 

In: Synak, B., Wicherkiewicz, T. (eds.), Language Minorities and Minority Languages 

in the Changing Europe, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego: 213–226. 

(1998), Young people’s use of Welsh: the influence of home and community. In: Contemporary 

Wales, Vol. 10, Cardiff: Univ. of Wales Press: 200–218. 

(2000), Planning for the Use of Welsh by Young People. In: Williams, C.H.(ed.), Language 

Revitalization. Policy and Planning in Wales, Cardiff: University of Wales Press: 173–207. 

Huss, L. (1999), Reversing Language Shift in the Far North. Linguistic Revitalization in Northern 

Scandinavia and Finland, Studia Uralica Upsalensia 31, Uppsala: Acta Universitatis 

Upsaliensis. 

Ivancsics, M. (19952 ), Warum nicht? – Zač ili zašto ne?, Eisenstadt/Željezno: Kroatisches Kulturund 

Dokumentationszentrum/Hrvatski kulturni i dokumentarni centar. Přełožk do serbšćiny 

in: Šatava 2000: 41–46. 

Kaulfürst, F. (2003), Wojowanje wo serbske šule a forum w Internecach – analyza, 

Rozhlad, 53 (8): 290–293; (9): 326–334. 

Koch, J. (1999), Ha lećała je módra wróna, Budyšin: Domowina. 

Köstlin, K. (2003), „Lust auf Sorbischsein“. In: Scholze, D. (ed.), Im Wettstreit der Werte, 

Schriften des Sorbischen Instituts/Spisy Serbskeho instituta 33, Bautzen: 

Domowina-Verlag: 427–445. 

Kralec, M. (2000), Serbscy studenća a młodźi intelektualni. In: Serbska protyka 2001 

(ed. A. Frencl), Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina: 75–77. 

Kurlansky, M. (20002 /1999/), The Basque History of the World, London: Vintage. 

Majewicz, A. F. (1998), Minority Language Preservation Strategies and Minority-related 

Conflict-evasion Policy Suggestions for Eastern Europe and for Siberia. 

http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/97summer/maje.html 

Markec, J. (2000), Serbscy studenća a młodźi intelektualni. Recepcija serbskeje literatury, 

Rozhlad, 50 (4): 129. 

Nuk, R. (2001), 10 lět Zwjazk serbskich studowacych, Rozhlad, 51, čo. 4: 142. 

Paulsen, F. (1981), The Recent Situation of the Ferring Language. In: Haugen, E., McClure, 

J. D., Thomson, D. (eds.), Minority Languages Today, A Selection from the Papers read at the 

59

60 

First International Conference on Minority Languages (Glasgow, 8–13 September 1980), 

Edinburgh: University Press, s. 182–188. 

Saunders, G. (1988), Bilingual Children: from Birth to Teens, Clevedon–Philadelphia: 

Multilingual Matters; cit. po: Haugen, E. (1953), The Norwegian Language in America: 

A Study in Bilingual Behaviour, Bloomington: Indiana University Press. 

Smoła, M., Wićaz, F. (1998), Štóž so praša – tójšto zhoni / Němsce rěčacy Serbja? In: Serbska 

Protyka 1999 (ed. A. Frencl), Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina: 58–59. 

Sprachenland Nordfriesland (1998), Eine Initiative des Nordfriisk Instituut, Bräist/Bredstedt: 

Nordfriisk Instituut. 

Šatava, L. (1997), Recepcija serbskeje rěče a kultury mjez šulerjemi Serbskeho gymnazija 

w Budyšinje, Rozhlad, 47, čo. 4: 122–128 (diagram – přiłoha in: Rozhlad, 47, čo. 5). 

(1998a), Serbska rěč w młódšej generaciji, Serbska šula, 51, čo. 1–2: 7–12. 

(1998b), Mjezygeneraciska rěčna změna w zwisku z wužiwanjom serbšćiny, Rozhlad, 48, 

čo. 10: 376–381. 

(1998c), Recepcija medijow mjez A-šulerjemi Serbskeho gymnazija w Budyšinje, 

Serbska šula, 51, čo. 10: 170–174; čo. 11: 197–201. 

(1999), Ethnic Identity and Language/Culture Attititudes Among Students of the Sorbian 

Grammar School in Bautzen/Budyšin, Lětopis, 46, čo. 1: 78–103. 

(2001), „Moko Toa“ – maorska telewizijna serija za dźěći a młodźinu, Rozhlad, 51, 

čo. 3: 112–114. 

(2000), Zachowanje a rewitalizacija identity a rěče etniskich mjeńšin. Aktualne trendy 

a prócowanja, Budyšin: Serbski institut. 

(2002a), Spracheinstellung und Kulturerfahrung. Zur ethnischen Identität von Schülern 

der Sorbischen Mittelschule, Lětopis, 49, 2002, čo. 1: 60–82; čo. 2: 45–73. 

(2002b), Etniska identita a zajim wo zachowanje serbskeje rěče a kultury pola šulerjow 

serbskich srjedźnych šulow, Rozhlad, 52, čo. 9: 314–319. 

(2002c), Identita, rěčne nastajenje a recepcija kultury na serbskich srjedźnych šulach, 

Serbske Nowiny, 8.1.2002: 4–5. 

(2005), Sprachverhalten und ethnische Identität. Sorbische Schüler an der Jahrtausendwende, 

Schriften des Sorbischen Instituts/Spisy Serbskeho instituta 39, Bautzen: 

Domowina-Verlag. 

Šołćina, J., Ela, L. (2000), K projektej, Rozhlad, 50 (4): 122. 

Williams, C. H. (2000a), Community Empowerment and Language Revitalization: Practical and 

Successful Initiatives in Wales. In: Šatava, L., Hose, S. (eds.) (2000), Zdźerženje, rewitalizacija 

a wuwiće mjeńšinowych rěčow. Teoretiske zakłady a praktiske naprawy / Maintenance, 

Revitalization and Development of Minority Languages. Theoretical Basis and Practical 

Measures / Erhaltung, Revitalisierung und Entwicklung von Minderheitensprachen. 

Theoretische Grundlagen und praktische Maßnahmen (Workshop 16.–17. 4.1999), Bautzen/ 

Budyšin: Sor bisches Institut/Serbski institut: 35–54. 

(ed.) (2000b), Language Revitalisation. Policy and Planning in Wales, Cardiff: 

University of Wales Press.

DOMOWINA – RĚČNY CENTRUM WITAJ 

eje naprawy argumenty ideje ideje ideje ideje na 

aprawy ideje argumenty naprawy naprawy napra 

eje argumenty naprawy ideje argumenty ideje na 

eje ideje ideje naprawy argumenty ideje napraw 

eje naprawy ideje ideje naprawy ideje argument 

aprawy naprawy ideje argumenty naprawy ideje a 

eje argumenty naprawy naprawy ideje ideje idej 

eje argumenty naprawy argumenty ideje napraw 

rgumenty naprawy ideje ideje naprawy argument 

aprawy naprawy ideje naprawy argumenty ideje n 

eje argumenty naprawy ideje argumenty ideje na 

aprawy naprawy naprawy ideje argumenty ideje n 

eje ideje argumenty argumenty naprawy ideje id 

aprawy ideje argumenty argumenty ideje napraw 

aprawy ideje argumenty ideje naprawy ideje argu 

eje argumenty naprawy ideje naprawy argument 

eje naprawy argumenty ideje naprawy argument 

rgumenty ideje naprawy argumenty ideje napraw 

eje ideje argumenty naprawy ideje argumenty na 

aprawy ideje ideje naprawy argumenty ideje nap 

aprawy ideje naprawy ideje argumenty ideje nap

Młodźina – identita a rěč. Ideje, naprawy

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?