Krste Petkov Misirkov Za makedonskite raboti
Krste Petkov Misirkov Za makedonskite raboti
Krste Petkov Misirkov Za makedonskite raboti
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Krste</strong> <strong>Petkov</strong> <strong>Misirkov</strong><br />
<strong>Za</strong> <strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong>
Izdava<br />
Fondacija „Ramkovski“<br />
Skopje, maj 2007<br />
Biblioteka:<br />
Vrvici<br />
Spored redaktiraniot tekst na<br />
akademikot Bla`e Ristovski<br />
<strong>Krste</strong> <strong>Petkov</strong> <strong>Misirkov</strong><br />
<strong>Za</strong> <strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong>
DA SI JA SAKAME TATKOVINATA – TOA E PATRIOTIZAM.<br />
VO TOA NEMA NI[TO LO[O! NAPROTIV. BEZ PATRIOTIZAM NITU<br />
DR@AVATA NE MO@E DA OPSTANE.<br />
MISIRKOV GO NAPRAVI TOA ZA MAKEDONIJA I NI<br />
OSTAVI SKAPOCEN PODAROK. OBJAVUVAJ]I JA „ZA MAKEDONSKITE<br />
RABOTI VO 40.000 PRIMEROCI I DELEJ]I JA BESPLATNO, NIE SAMO<br />
GO PRENESUVAME PODAROKOT NA MISIRKOV DO MLADITE<br />
GENERACII ZA DA GO ZA^UVAME VO KOLEKTIVNATA MEMORIJA.<br />
Velija Ramkovski
Predgovor<br />
Sekoj ~ovek, kako ~len od nekoja op{tina ili od nekoe drugarstvo,<br />
ima izvesen dolg i izvesni prava kon i od niv. Narodot ne e ni{to drugo,<br />
osven edno golemo drugarstvo, osnovano na krvno rodstvo, na op{t<br />
proizlez, na op{ti interesi. Pametuvaweto na toa rodstvo, toj proizlez i<br />
tie interesi go nateruvaat sekoj ~len od nekoj narod da se odre~e od nekoi<br />
svoi prava i interesi za da mu posveti del od svoite sili na op{toto<br />
dobro. Toa e dolgot kon narodnite interesi, za {to ~lenot od narodnosta<br />
dobiva za{tita na svoite li~ni interesi tamu, kade {to ne se dosta samo<br />
negovite sili. Dolgot kon narodot e tesno vrzan so dolgot kon tatkovinata,<br />
za{to poimot narod e tesno vrzan so poimot tatkovina. Dolgot kon narodot<br />
i tatkovinata zavisi od istoriskite priliki {to gi pre`ivuva eden narod<br />
i edna zemja. Toj se primenuva spored prilikite. Dolgot kon tatkovinata i<br />
narodot, do negovoto ispolnuvawe, se vika naroden ideal i kon negovoto<br />
ispolnuvawe treba da se stremi sekoj svesen ~ovek. Narodniot ideal se<br />
primenuva spored istoriskite priliki, i toa {to deneska bilo naroden<br />
ideal-utre, po negovoto osa{testvuvawe, }e mu otstapi mesto na drug, za<br />
koj ponapred malku se mislelo. ^esto pak od eden narod istoriskite<br />
priliki baraat ili koreno izmenuvawe na narodnite ideali, korenen<br />
obrat na idealite vo drug pravec, ili go zagrozuvaat nego so polno<br />
uni{to`uvawe. Narodnite ideali, ili dolgot kon tatkovinata, se<br />
razbiraat od razni ~lenovi na narodot razli~no. Koj najverno go razbral<br />
vistinskiot i najpraviot naroden ideal se gleda so poramnuvaweto na<br />
razbiraweto na narodniot ideal od razni lica. <strong>Za</strong> da mo`e da se napravi<br />
poramnuvawe i ocenuvawe na razli~no razbranite narodni ideali, treba<br />
tie da bidat iska`ani usno ili na kniga. Iska`uvaweto na svoeto<br />
razbirawe na narodnite ideali i kritikata na takvite ne e prazna rabota,<br />
za{to idealite se du{ata na op{tata narodna rabota i od zdravosta na<br />
taa du{a zavisi i zdravosta i plodovitosta na samata op{tonarodna<br />
rabota. Lo{o razbranite narodni ideali samo gi zgolemuvaat narodnite<br />
nesre}i, bez da mu donesat polza na narodot.<br />
Taka razbiraj}i go dolgot kon tatkovinata, jas se re{iv, prvo, da go<br />
izlo`am moeto razbirawe na narodnite ideali na Makedoncite vo eden<br />
red rasuduvawa, pro~itani vo petrogradskoto Makedonsko slovensko<br />
nau~no-literaturno drugarstvo „Sv. Kliment“ 1 , a posle i da gi nape~atam<br />
vo ovaa kniga, kade {to se pomesteni i rasuduvawa nepro~itani vo<br />
spomenatoto drugarstvo. So toa mislam deka ispolnuvam, sproti moite<br />
sili, eden del od mojot dolg kon narodot moj i kon tatkovinata moja.<br />
Mnozina od <strong>makedonskite</strong> ~ita~i }e bidat za~udeni od pojavuvaweto<br />
na taa kniga. <strong>Za</strong> za~uduvawe }e im bide vo nea mnogu. Nekoi }e re~at: zo{to<br />
otcepuvawe od Bugarite, koga nie dosega sme se velele Bugari i
soedinuvaweto, a ne rascepuvaweto, ja pravi silata? Drugi }e rasuduvaat<br />
oti so polnoto otcepuvawe, od edna strana, }e likuvaat na{ite<br />
neprijateli, koi{to gi naso~uvaat site svoi sili da gi oslabnat<br />
balkanskite Sloveni za da si podgotvat po~va za razdeluvawe na<br />
balkanskite zemji pome|u niv, a od druga strana, oti toa }e ne natera nas<br />
Makedoncite da se otka`eme od na{iot prv dolg, da se borime za<br />
politi~ka slobodija, da razru{ime se dosega napraveno i da zafatime se<br />
odnovo, taka da se re~e, od azbuka. Treti }e najdat oti jas propoveduvam<br />
nekakva nade` za popravuvawe na Turcite sproti nas i na evropskite<br />
reformi vo na{ata tatkovina, koga dosega jasno bilo doka`ano oti ni<br />
Turcija sakala, saka i }e saka reformi vo Makedonija, ni golemite dr`avi<br />
se nakloneti da ja prinudat Turcija za da ni dade nekakvi, pa i najmali<br />
reformi. Golemite dr`avi, velat mnozina, samo igraat diplomatska igra<br />
so reformi za da ne sklonat nas da se otka`eme od oru`enata borba so<br />
Turcija, od koja se naru{uva nivniot mir, a koga }e se odre~eme od taa<br />
borba tie }e oslabat da baraat od Turcija reformi za Makedonija.<br />
Tie se najglavnite prigovori {to gi o~ekuvam od mnozina od moite<br />
sonarodnici. Mi se ~ini oti oni ne se pravi i ete zo{to: Vo novata kniga<br />
se zboruva, vistina, i za otcepuvawe i za soedinuvawe, no za otcepuvawe<br />
od tie {to sme ve}e otcepeni i so koi nikojpat ne }e ni dozvolat da se<br />
soedinime, a za soedinuvawe so tie so koi sme moralno zadol`eni da se<br />
soedinime i so koi soedinuvaweto e vozmo`no. Ako so na{eto otcepuvawe<br />
od balkanskite slovenski narodi go postigneme soedinuvaweto na seto<br />
makedonsko slovensko naselenie vo edno celo, nie ne }e oslabneme, tuku<br />
}e se usilime, taka {to od ispolnuvaweto na ideite {to se razvieni vo<br />
taa kniga samo }e se opravda poslovicata deka silata e vo soedinuvaweto.<br />
Sega se pra{uva: dali od na{eto otcepuvawe od balkanskite narodi<br />
}e se vospolzuvaat na{ite neprijateli i koi se tie? Sega vo Bugarija e<br />
moda da zboruvaat deka najgolemi neprijateli na balkanskite Sloveni se:<br />
Rusite i Avstro-Ungarcite, koi sakaat na po~va na makedonskoto pra{awe<br />
da se zafati i da se prodol`i edna borba me|u Srbite i Bugarite, koja }e<br />
gi oslabi silite i na ednite i na drugite do takva stepen {to }e treba da<br />
se nabrkaat vo balkanskite <strong>raboti</strong> Rusija i Avstro-Ungarija i prvata }e gi<br />
zavojuva Bugarija i Stambol, a vtorata Srbija i Solun. Jas }e si dozvolam<br />
da ne se soglasam so takvo dlaboko politi~ko „dalekoviduvawe“. Mo`e<br />
Bugarite i se pravi koga mislat oti Rusija bez Bugarija ne mo`e da<br />
sa{testvuva, ni politi~ki ni ekonomski, no toa e bugarska politika, a jas<br />
ne sum nameren da politikantstvuvam bugarski. Jas sum Makedonec i<br />
interesite na mojata tatkovina mi se pretstavuvaat taka: ne Rusija i<br />
Avstro-Ungarija se neprijatelite na Makedonija, a Bugarija, Grcija i<br />
Srbija. Samo energi~nata borba so tie tri dr`avi }e ja izbavi od<br />
pogubuvawe na{ata tatkovina.<br />
Borbata so trite balkanski dr`avi ne im protivre~i na na{ite<br />
interesi, koi se dostigaat i so revolucija i so evolucija 2 , ili postepeno<br />
razvivawe na na{iot narod vo moralno-religiozen pravec. Revolucijata<br />
stana i iako ima naju`asni posledici za nas, pak dade nekoi blagodatni
ezultati so koi{to mo`at da bidat zadovoleni na{ite borci za<br />
nacionalna slobodija: toa se Mirc{tegskite reformi 3 , koi }e bidat<br />
ra{ireni sproti nu`dite {to }e se poka`at so vreme. Ideite za polno<br />
otcepuvawe na na{iot narod od drugite balkanski narodi ne se<br />
protivre~je na dosega{noto rabotewe na na{iot narod za sloboda, a samo<br />
prodol`enie na negovoto dosega{no rabotewe, vrz evoluciona po~va.<br />
Dosega na{iot narod se interesuva{e pove}e samo za polna politi~ka<br />
avtonomija, a vo nacionalnite na{i interesi dopu{ta{e ba{ibozu~ki da<br />
mu se nabrkuvaat razni nekaneti gosti, kako: Bugari, Grci i Srbi. Po<br />
politi~kata borba ide zna~i nacionalnata 4 . No borbata so propagandite<br />
vo Makedonija ne e ~ekor nazad, tuku napred, za{to i tuka imame rabota so<br />
borba za sloboda, so borba so mra~nite sili {to ne i’ dozvoluvaat na<br />
na{ata tatkovina sama so svoi o~i da gi gleda svoite interesi, ami i’<br />
navrzuvaat o~ila {to ja zamra~uvaat vistinata i i’ pridavaat bugarska,<br />
srpska i gr~ka boja. Vreme e da gi otfrlime od o~ite na{i mre`ite {to ni<br />
gi kladoa nacionalnite i verskite propagandi vo Makedonija.<br />
<strong>Za</strong> na{ite odnosi kon Turcite jas mo`am da re~am samo edno: nie<br />
sme zadol`eni da napravime se {to se bara od nas za da i’ doka`eme na<br />
Turcija oti nejzinoto ostanuvawe kako evropska dr`ava sre}ava vo nas<br />
polno so~uvstvo. Nie sme zadol`eni da bideme lojalni podanici na<br />
Negovoto Carsko Veli~estvo Sultanot. No pritoa barame i }e barame od<br />
Negovoto pravitelstvo cel red reformi, koi }e ni gi so~uvaat najglavnite<br />
interesi na na{eto nacionalno i kulturno razvivawe. Jas mislam oti nie<br />
treba da bideme lojalni kon Turcija, no pretpolagaj}i oti turskoto<br />
pravitelstvo i narod }e razberat najposle oti interesite na nivnata<br />
dr`ava vo Evropa se sovpa|aat so na{ite i zavisat najmnogu od niv, a ne<br />
si protivre~at, i zatoa Turcite prvi }e treba da go doka`at iskrenoto<br />
sakawe da se vo mir so nas i so toa da ja zaslu`at na{ata poddr{ka na<br />
nivnite interesi. Ako pak tie mislat so nas da ne se ceremonat i da ne<br />
la`at Evropa i nas so reformi {to ne gi ispolnuvaat, toga{ ne }e se<br />
za~udi Turcija ako i nie gi obrneme na{ite pogledi kon Evropa i od nea<br />
barame da se vovedat vo na{ata tatkovina so sila tie reformi {to se<br />
priznavaat od silite evropski za vistinska trebnost za uspevaweto na<br />
religiozno-nacionalnoto i kulturnoto razvivawe na <strong>makedonskite</strong><br />
risjani 5 . Evropa }e gi obrne pogledite na na{ite barawa, za{to taa e<br />
zadol`ena da go napravi toa so dva me|unarodni akta: proektot za<br />
reformi vo Makedonija od fevruari 6 i Mirc{tegskiot proekt. Tie dva<br />
me|unarodni akta ni obe}avaat postepeno ra{iruvawe na reformite vo<br />
Makedonija i so toa ni davaat pravo da se obra}ame do dvete<br />
reformatorski dr`avi so memorandumi i po drugi pati{ta za da im<br />
uka`eme na na{ite religiozno-nacionalni i ekonomski nu`di, kako i na<br />
toa {to go pravi Turcija, za da se ispolnat tie na{i nu`di.<br />
Znam mnogu arno oti mnozina so ironija }e se odnesat kon moite<br />
nade`i za evropski reformi. No na tie ironii eve so {to jas }e<br />
odgovoram: Ne e vistina ka`uvaweto deka ne }e izleze ni{to od usilbite<br />
na Rusija i Avstro-Ungarija da se uredat <strong>raboti</strong>te vo Makedonija.
Proektite za reformi i usilbata da se vovedat tie ne se, kako {to mislat<br />
mnozina, samo igra da pomine vreme i da si ostane se kako {to si bilo.<br />
Proektite za reformi na Rusija i Avstro-Ungarija se me|unarodni akti,<br />
neispolnuvaweto na koi od Turcija e nasme{ka i oskrbuvawe za<br />
reformatorskite dr`avi i im dava polno pravo za represalii protiv<br />
naru{uva~ot na me|unarodnoto pravo. Da bilo taka lesno i beznaka`ano<br />
prestapuvaweto na me|unarodnoto pravo, dosega dr`avite deneska }e<br />
primaa na sebe razni zadol`enija i utre }e se otka`uvaa od niv. No ne<br />
bilo taka.<br />
Reformite rusko-avstriski, {tom se me|unaroden akt, }e im davaat<br />
pravo sekoga{ na Makedoncite da nastojuvaat pred golemite sili da se<br />
ispolnat vo celost. Neka ne mislat oti tie mo`at da bidat zakopani, kako<br />
{to e zakopan Berlinskiot dogovor so negoviot 23 ~len za Makedonija 7 .<br />
Berlinskiot dogovor vistina e zakopan, no ne od Evropa, a od Bugarija, koja<br />
go izvr{i soedinuvaweto so Isto~na Rumelija so nasilstven prevrat - bez<br />
soglasnost na dr`avite {to go potpi{aa Berlinskiot dogovor, a so<br />
naru{uvaweto na eden paragraf se naru{uva i celiot dogovor. Sega{nite<br />
rusko-avstriski reformi mnogu se razlikuvaat od Berlinskiot dogovor so<br />
toa {to tie se samo me|unaroden akt sklu~en me|u tri dr`avi. Osven niv,<br />
va`en faktor se javuvame samo nie Makedoncite. Voljata na dvete sojuzni<br />
dr`avi: Rusija i Avstro-Ungarija mo`e da sretne protivdejstvo samo od<br />
Trucija i od nas, no najpove}e od nas, za{to so reformite se baraat, ne od<br />
nas, a od Turcija, zadol`enija i ako nie so na{ite <strong>raboti</strong> poka`eme oti<br />
tie zadol`enija {to se baraat od Turcija ne ne zadovoluvaat, toga{ nie<br />
samo }e i’ pomogneme na Turcija ni{to da ne vovede od reformite {to se<br />
baraat od nea. Turcija }e veli oti taa se {to mo`e da napravi }e napravi<br />
i napravila, a pove}e ne mo`ela da napravi zatoa {to komitetite ne mu<br />
davaat na naselenieto da se uspokoi, a vo edna zemja kade {to se e vo<br />
voena sostojba site dobri nameri na vladata se ru{at od<br />
sprotistavuvaweto na nemirnoto naselenie; a ako voenata sostojba se<br />
prodol`i pove}e od edna godina, reformite }e zastarat po na{a vina i }e<br />
se zakopaat. Takva edna slu`ba nie i’ islu`ivme na Turcija po<br />
objavuvaweto na fevruarskite reformi. 8 Isto taka, ako ne sakame nikakvi<br />
reformi, mo`eme da i’ poslu`ime i za napred. I posle, kako i dosega, pak<br />
}e ja frlime vinata na golemite sili, koi sekojpat izleguvaat krivi za<br />
na{ite gre{ki.<br />
Nastanite {to se razvija dosega ni poka`aa jasno kolku nie samite<br />
mo`eme da si napakostime, mislej}i oti postapuvame pravilno.<br />
<strong>Za</strong> da se predupredat `rtvite od edno sekade{no vostanie, se<br />
iz<strong>raboti</strong> fevruarskiot rusko-avstriski proekt za reformi, vistina ne<br />
sovr{en, no so dogovor oti toj }e bide postepeno ra{iren. Pominaa mesec,<br />
2, 5, 7 i ni{to od nego ne izleze. Se pra{uva: zo{to? ]e odgovorat na{ite:<br />
za{to Turcija i Evropa ne sakaat seriozno reformi. No ne e taka. Turcija<br />
mo`e i ne saka reformi, no sakaat tie {to go iz<strong>raboti</strong>ja proektot. Se<br />
pra{a{e samo: komu prilikite }e mu dozvolat da naddeli? A vo tie<br />
priliki najva`en faktor bevme nie. Da se sklonevme pred voljata na
Evropa i ~etite ili da se predadea ili da se ottrgnea vo Bugarija, ili<br />
barem da se napravea nekoi pregovori so reformatorskite dr`avi, vo koi<br />
prosto mo`e{e da se re~e oti ili }e se ottrgnat ili }e se predadat, no<br />
neka ne go ma~at Turcite mirnoto naselenie zatoa {to mo`e nekade se<br />
imaat pu{ki, toga{ }e nastape{e vo Makedonija mirno vreme koga }e se<br />
bara{e od Turcija da se vovedat vo polnost reformite i da se otteglat<br />
vojskite od Makedonija. No {to napravi komitetot? Toj re{i 4 meseci da<br />
gi ~eka rezultatite od voveduvaweto na reformite i posle so „~ista<br />
sovest“ go objavi vostanieto. Vo vreme na objavuvaweto na vostanieto<br />
komitetot mo`e{e da re~e oti toj ne im pre~el na golemite dr`avi da gi<br />
vovedat reformite. No toa ne e to~no. Vistina, ~etite gi izbegnuvaa<br />
bitkite, no toa u{te ne zna~i deka ne pre~ea da se vovedat reformite.<br />
Tie gi izbegnuvaa, no Turcite baraa bitki i uspeaja pove}e od komitetot.<br />
Komitetot ka`uva{e deka nema ~eti, nema protivdejstvo na reformite od<br />
negova strana, a pak Trucite ka`uvaa deka ima ~eti, naselenieto deka ima<br />
oru`je i se gotvi za vostanie, vojskata ima postojani sudiri so ~etite,<br />
~etite gi ubivaat mirnite `iteli {to ne gi slu{aat i mu se verni slugi na<br />
padi{ahot. Ako gi zememe novinite od vremeto na publikuvaweto na<br />
fevruarskite reformi do i po objavuvaweto na vostanieto vo Bitolsko na<br />
20 juli 9 i gi pregledame vo niv telegramite od Stambul, toga{ }e vidime<br />
oti Portata 10 postojano im pretstavuva na ruskiot i na avstro-ungarskiot<br />
ambasador spisoci od bitkite na turskiot asker so ~etite, spisoci od<br />
najdeno oru`je pri pretresite kaj naselenieto, spisoci od ubistva<br />
izvr{eni od ~etite nad mirnoto naselenie. I najposle spisoci od<br />
vovedeni reformi. [to saka{e da re~e Turcija so tie spisoci e mnogu<br />
jasno: „Jas sakam da vovedam reformi vo Makedonija, no namesto reformi<br />
sega-zasega }e vovedam asker i maki, za{to zemjata se gotvi za revolucija,<br />
podgotvuvana od prestapnoto rabotewe na komitetite, koi{to<br />
pretstavuvaat kako dr`ava vo dr`ava: }e mi dozvolite prvin da ja smiram<br />
zemjata i da vovedam mir, a posle }e se vovedat nu`nite reformi“. So<br />
drugi zborovi: komitetot mi dava vozmo`nost za edna godina da se<br />
izvinuvam za neispolnuvaweto na reformite a posle ne }e gi vovedam,<br />
za{to tie }e ostarat. Ete kakva usluga nie & napravivme na Turcija so<br />
na{eto nedoveruvawe kon avstro-ruskiot proekt od reformi. Sakame li<br />
u{te edna{ da ne & poslu`ime na Turcija i pak da ne gi napravime krivi<br />
drugite za na{ite gre{ki? Jas mislam oti ni{to drugo ne ni ostanuva da<br />
napravime, osven da se odneseme so polna doverba kon reformatorskite<br />
usilija na dvete zainteresirani sili i so toa da gi anga`irame ~as<br />
poskoro da se vovedat obe}anite reformi.<br />
So ovie nekolku zborovi jas sakav da ja pojasnam sodr`inata na<br />
predlo`enata na <strong>makedonskite</strong> ~ita~i kniga za najva`nite za nas pra{awa.<br />
Kako sledbenik na idejata za polno oddeluvawe na na{ite interesi od<br />
interesite na balkanskite narodi i za samostojno kulturno-nacionalno<br />
razvivawe, jas i ja napi{av na centralnoto makedonsko nare~je, koe za<br />
mene otsega natamu ima da bide literaturen makedonski jazik.<br />
Neramnostite {to }e se poka`at vo jazikot na mojata kniga se sosem
prirodni i }e mo`e da se otstranat samo pri edno podlaboko znaewe na<br />
centralnoto makedonsko nare~je, so {to ne mo`am da se pofalam. No i<br />
pritoa se nadevam oti za Makedoncite vakviot jazik }e bide poprijaten i<br />
pozvu~en od jazikot na na{ite sosedi, so koi nie sega-zasega se digame<br />
nagolemo.<br />
1.<br />
Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo S. Petersburg (natamu: MNLD) oficijalno e<br />
konstituirano na 28.10.1902 god. so 19 potpisnici (K.P. <strong>Misirkov</strong>, D.D. ^upovski, D.T. Mi{ajkov, St. J. Dedov, G.K.<br />
Konstantinovi~ i dr.) Pri osnovaweto go nosi patronatot na Kliment Ohridski, a od 1903 g.(so „Ustavot“) na<br />
Kiril i Metodija. Kon krajot na 1905 g. Drugarstvoto e neutralizirano, a od 1912 g. se pojauva pod novi imiwa,<br />
no ne uspeva da dobie oficijalno priznanie od ruskite nadle`ni vlasti. Negovata dejnost zavr{uva vo 1917 g.<br />
so Oktomvriskata revolucija vo Rusija.<br />
2.<br />
Poimot „evolucija“ vo re~nikot na <strong>Misirkov</strong> i na negovite istomislenici ozna~uva programa na<br />
„novoto dvi`ewe“ {to bara prvin nacionalno obedinuvawe i izgraduvawe na makedonskata nacionalna svest na<br />
narodot podelen od propagandite, onevozmo`uvawe na tu|inskoto me{awe vo Makedonija, razvivawe na<br />
samostojnata makedonska kultura, jazik i crkva vo ramkite na Turcija i pod kontrola na golemite sili, pa duri<br />
potoa polno politi~ko osloboduvawe od Turcija i sozdavawe nezavisna makedonska dr`ava {to mo`e da se<br />
vklu~i i vo razni vidovi federacii ili konfederacii na Balkanot ili me|u ju`nite Sloveni.<br />
3.<br />
Neposredno po Ilindenskoto vostanie, na 2.10.1903 god., vo avstriskiot grad Mirc{teg Rusija i<br />
Avstro-Ungarija potpi{aa nova spogodba za sproveduvawe reformi vo Makedonija. Me|utoa, malite balkanski<br />
dr`avi vo reformive vidoa najgolema opasnost za svoite pretenzii vo Makedonija, pa zaedno so TMORO se<br />
sprotivstavija protiv nivnoto o`ivotvoruvawe. Ni samiot <strong>Misirkov</strong> ne e zadovolen od niv, no gi prifa}a kako<br />
va`en po~etok i vo niv gleda mo`nosti za natamo{no pro{iruvawe i razrabotuvawe.<br />
4.<br />
Ili <strong>Misirkov</strong>, poradi nepostoeweto na prethodni istra`uvawa, ne mo`el da gi sogleda procesite vo<br />
razvitokot na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe vo negovata celost ili pak, vo brzinata so koja{to ja<br />
podgotvuval knigata, prosto ne uspeal da se doiska`e, da go precizira svojot iskaz, za{to i vo makedonskata<br />
istorija nacionalnata borba i prethodela na politi~kata: najprvin se razviva dvi`eweto za svoi crkvi i<br />
u~iln{ta, za svoj jazik i u~ebnici, t.e. za nacionalno-kulturna afirmacija vo ramkite na Turcija, pa duri potoa<br />
i znatno podocna za organizirana borba za „politi~ka avtonomija“ i za osloboduvawe od Turcija. Me|utoa,<br />
prviot proces u{te ne be{e zavr{en koga bea prezemeni site merki i bea upotrebeni site sredstva za da bide<br />
smisleno skr{nat i raznebiten od zainteresiranite sosedni dr`avi, a revolucionernoto dvi`ewe se pojavi<br />
duri otkako nacionalisti~kite propagandi po~naa da go cepkaat narodot i da go zadu{uvaat tokmu toj proces na<br />
nacnonalno osoznavawe. <strong>Za</strong>toa i revolucionernoto dvi`ewe prvin im se sprotistavi na propagandite, pa potoa<br />
na Turcija.<br />
5.<br />
Kolku i da izgleda kontradiktorno ova barawe na <strong>Misirkov</strong>, toa ne samo {to se sovpa|a{e so<br />
toga{nata ruska politika na Balkanot, za koja toj mora{e da vodi smetka, tuku be{e i eden od osnovnite<br />
punktovi na nacionalnata programa na Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo S. Peterburg (natamu:<br />
MNLDU): bez privremenoto ostanuvawe vo ramkite na Turcija, vo toga{nite okolnosti, so polna kulturnonacionalna<br />
avtonomija, pri otstranuvawe na propagandite i nivnite institucii vo Makedonija i obezbeduvawe<br />
na granicite preku turskiot suverenitet, navistina te{ko }e mo`e{e da se izbegne dele`ot na Makedonija.<br />
6.<br />
Iako reformenata programa od fevruari 1903 god. {to be{e donesena so soglasnost na site<br />
potpisni~ki na Berlinskiot dogovor, vo Makedonija be{e nare~ena „Padarski reformi“, treba da se naglasi<br />
deka so ovoj me|unaroden akt prvpat trite vilaeti na Makedonija bea izdeleni od drugite oblasti na Evropska<br />
Turcija i bea postaveni izvesni osnovi za politi~koto individualizirawe na Makedonija.<br />
7.<br />
So ~l. 23 od Berlinskiot dogovor od 1878 god. Turcija be{e zadol`ena, zaedno so pretstavnici na<br />
mesnoto naselenie, da podgotvi i da sprovede reformi i vo Makedonija. No nitu Turcija saka{e, nitu pak<br />
zainteresiranite golemi i mali dr`avi i’ ovozmo`ija taa da go realizira ovoj ~len. Sepak, toa be{e prviot<br />
me|unaroden akt {to se odnesuva{e za Makedonija i vrz koj se zasnovuvaa site natamo{ni akcii na Makedoncite<br />
vo borbata za nacionalno osloboduvawe.<br />
8.<br />
Isto~na Rumelija be{e avtonomna oblast so centar vo Plovdiv, sozdadena so Berlinskiot dogovor<br />
vo 1878 gol. Vo 1885 god. taa nasilno be{e prisoedineta kon Bugarija, poradi {to Srbija ja napadna mladata<br />
bugarska dr`ava, no ja zagubi vojnata, so {to se sozdadoa novi okolnosti za razvitokot na nacionalisti~kite<br />
propagandi vo Makedonija.<br />
9.<br />
9 Ilindenskoto vostanie e objaveno na 20 juli 1903 god. po stariot stil, t.e. na 2 avgust po novo.<br />
10.<br />
Turskata vlada /Visokata porta/.<br />
[to napravivme i {to treba da pravime vo idnina? *<br />
Dolgopodgotvuvanoto i mnoguo~ekuvanoto vostanie najposle izleze<br />
najave. Na{ite zemjaci si ja poka`aa seta juna{tina i gotovnost da se
po`rtvuvaat za interesite na svojata tatkovina. Borbata be{e i e o~ajna.<br />
Siot evropski svet gi obrna svoite pogledi na nea. Novinite se<br />
prepolnija so izvestija od teatarot na vostanieto. Redum so izvestijata za<br />
borbata me|u ~etite i Turcite, vo novinite se pe~atat i izvestija za<br />
turskite yverstva nad mirni `iteli. Evropejcite se potresoa i se u`asija<br />
od tie izvestija i zafatija da im go uka`uvaat nu`noto vlijanie na svoite<br />
vladi za da se prese~e koleweto na mirnoto naselenie i da mu se pomogne<br />
na nesre}noto makedonsko `itelstvo. Vo Birmingem vorsterskiot vladika<br />
napravi vo crkvata moleben za spasenieto na <strong>makedonskite</strong> hristijani.<br />
Kenterberiskiot arhispiskop se obrna kon angliskiot minister-prezident<br />
Balfur so molba od imeto na Anglikanskata crkva da im se pomogne na<br />
Makedoncite. Evropskoto op{testvo po~nuva da podgotvuva pomo{ti za<br />
<strong>makedonskite</strong> stradalnici. Na patuvaweto na germanskiot imperator mu se<br />
pridava politi~ko zna~ewe, me|u drugoto i za <strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong>.<br />
Turcija, kako {to se gleda, kako da se najde na tesno, pa i' predlo`i na<br />
Bugarija da se dojde me|u niv do edno soglasuvawe za makedonskoto<br />
pra{awe. Razni vladi pravat oficijalni deklaracii po na{ite <strong>raboti</strong>.<br />
Od Stambul telegrafiraat vo razni evropski novini (“Standard“) oti<br />
angliskata i francuskata sredozemna flota dobile povela da se nao|aat<br />
blisku do <strong>makedonskite</strong> vodi. Pak od tamu telegrafiraat oti vojnata me|u<br />
Bugarija i Turcija e neizbe`na. Od Sofija telegrafiraat oti tamo{niot<br />
voen minister zel od oficeri na razni evropski i amerikanski dr`avi<br />
predlog da se primat tie vo bugarskata armija.<br />
[to poka`uvaat site ovie fakti? Dali poka`uvaat oti dvi`eweto ja<br />
dostigna svojata cel? Dali mo`at rakovodtelite na dvi`eweto da se<br />
pofalat so uspeh? Dali prinesenite `rtvi za osloboduvawe ne se<br />
naprazno?<br />
Mo`ebi nekoj, a mo`ebi i mnozina me|u nas }e re~at oti u{te e rano<br />
da se sudi za rezultatot na vostanuvaweto. Glavnata rabota na Komitetot<br />
i ~etite e napred. Dosega mo`e ne e ispolneta ni polovinata, ni<br />
~etvrtinata od celiot plan izraboten od Komitetot i negoviot Glaven<br />
{tab.<br />
Da. Sekoga{, po sekoe pra{awe imalo razni pogledi. Taka }e bide i<br />
vo dadeniov slu~aj.<br />
Jas od moja strana }e si dozvolam so ~istosrde~na `al da vidam vo<br />
sega{noto dvi`ewe polno fijasko. Site tie dopolnuvawa {to }e se<br />
pridodavaat kon ponapre{niot rusko-avstriski proekt za reformi ne samo<br />
{to ne ~inat 100.000 obezdomeni du{i, 3-5.000 ~ove~ki `rtvi i polno<br />
obeskura`uvawe na `itelstvoto vo Makedonija, ami ne ~inea ni 100<br />
~ove~ki `rtvi. Tie pridodavki }e se dobieja i bez kapka krv.<br />
Po rezultatite {to }e se dobijat od sega{noto vostanie, poslednovo<br />
}e mo`e da se nare~e edna od najgolemite, ako ne i najgolema nesre}a za<br />
na{iot narod. Ne e rano da se predvidat rezultatite i krajot na na{eto<br />
vostanie. Tie mo`ea da se pridvedat u{te pred negoviot zafatok.<br />
U{te vo vremeno na fevruarskoto rusko oficijalno soop{tenie<br />
be{e jasno oti Evropa nikojpat nema da gi zadovoli vo polna stepen
arawata na Komitetot. <strong>Za</strong> da se ispolnat na{ite sakawa treba{e da se<br />
vojuva so Turcija; samo po pobeduvawe }e mo`e{e da se natera Turcija da<br />
gi ispolni na{ite sakawa. A se pobeduva Turcija ne od nas i ne od<br />
Bugarija, ami ili od golema sila ili od nas, Bugarija, Srbija i Crna Gora<br />
zaedno, pri neutralnosta na drugite dr`avi. A ni ednoto ni drugoto toga{<br />
za toga{ ne mo`e{e da se zamisli. Komitetot toa treba{e da go znae i<br />
mislam go znae{e. No, negovite rakovoditeli mislea drugo: tie vo<br />
idninata, kako i vo sega{noto, go gledaa samo toa {to im e prijatno da go<br />
vidat. Tie velea: „Nie ne sakame ni edna dr`ava da vojuva za nas: tie<br />
mo`at prosto da gi ispratat svoite floti vo Solun i da ja prinudat<br />
Turcija da ni dade reformi. Nie sakame da napravat i so Makedonija kako<br />
{to napravija; so Krit“. 11 Ne edna{ sme sporele oti ima razlika pome|u<br />
Krit i Makedonija, oti ima dr`avi {to se zainteresirani za status kvoto<br />
i }e napravat s* vozmo`no da nema zame{uvawe vo na{a polza. Ta i da<br />
ima zame{uvawe, ima li osnova da se misli oti toa zame{uvawe, imeno,<br />
}e bide vo na{a polza, a ne na na{a pakost? Se poka`uva{e oti sega{niot<br />
moment e najneblagoprijaten za vostavawe. No, na{ite rakovoditeli<br />
zami`aa pred vistinata i vostanieto se zafati; se zafati slavno za da se<br />
zavr{i pla~evno i pogubno. Ne bev jas sam {to gledav na predvremenosta<br />
na vostanieto. Taka gledaa i mnozina drugi. No, nikoj ne si go kreva{e<br />
glasot protiv. Kritikata na dr`eweto na Komitetot be{e samo vo<br />
doma{nite krugovi. No, taa be{e bespolezna, pa i opasna, ne samo za tie<br />
{to se kritikuvaat, ami najposle za tie {to kritikuvaat: Komitetot be{e<br />
sesilen; toj gi ima{e vo svoite race `ivotot i smrtta na site gra|ani i ne<br />
prima{e nikakva kritika na svoite postapki. Tie {to ne se so nego, se<br />
protiv nego i se negovi neprijateli {to treba da se istrebat. Da gi<br />
kritikuva <strong>raboti</strong>te na Komitetot mo`e{e samo drug komitet {to raspolaga<br />
so sila. Organizacijata pak na kontrakomitet be{e i docna i bespolezna.<br />
Me|u komitetite toga{ }e se zafate{e pogubna me|usebna borba.<br />
I taka borbata se zafati protiv baraweto na sekoe blagorazumie.<br />
Taa dade mnogu rezultati, samo ne onie {to se o~ekuvaa. Me|u site pojavi<br />
{to go pridru`uvaat dvi`eweto najgolemo vnimanie zaslu`uva ruskoto<br />
„Vladino soop{tenie“ od 11 septemvri ov. g. 12 Po nego promemoriite od<br />
ruskiot i od avstro-ungarskiot pratenik do Portata 13 i vo Sofija i<br />
pismoto na angliskiot minister-prezident Balfur do kenterberiskiot<br />
arhiepiskop. 14<br />
“Vladinoto soop{tenie“ izjavuva oti ruskata vlada }e gi bara za<br />
Makedonija onie reformi {to se izraboteni vo mesec fevruari od<br />
Zinovjev 15 i Kali~e 16 i oti tie reformi se samo po~etokot i }e bidat<br />
razvieni ponatamu soobrazno so nu`dite na `itelstvoto. Toa mesto be{e<br />
i vo fevruarskoto Vladino soop{tenie. Ne poka`uva li toa oti po{iroki<br />
reformi od onie {to ni bea dadeni }e mo`evme da dobieme i bez<br />
revolucija, a samo so ve{ti, mali narodni dvi`ewa? 17 Ako e taka, toga{<br />
sega{noto vostanie ni za edna jota ne ja izmeni polo`bata.<br />
No, vo Vladinoto soop{tenie ima u{te edno mnogu va`no mesto:<br />
revolucionernite komiteti, spored izrazuvaweto na ruskata vlada, sakaat
da sozdadat „Bugarska Makedonija“, a Rusija, za koja{to se bliski i<br />
interesite na drugite hristijanski narodnosti vo Makedonija, ne mo`e da<br />
gi `rtvuva nivnite interesi za Bugarite.<br />
Razbraa li vo Bugarija {to ozna~uvaat tie zborovi? Razbraa li vo<br />
Makedonija? Razbravme li, najposle, nie?<br />
Rusija otvoreno ni ka`uva zo{to taa ne <strong>raboti</strong> i ne mo`e da <strong>raboti</strong><br />
inaku. Dali e prava Rusija vo svoite tvrdewa? Dali mo`e taa da postapi<br />
inaku?<br />
Ako se postavevme vo polo`bata na ruskata vlada, i nie ne }e<br />
mo`evme da postapime inaku.<br />
Do 1878 god. site, pa i ruskata vlada, velea oti Makedoncite se<br />
Bugari. Po Berlinskiot dogovor Srbite istapija so svoite pretenzii na<br />
Makedonija. 18 Pravi li se tie ili ne, ne e va`no za diplomatite. Srbite<br />
vo tekot na 25 godini, osobeno vo poslednive 20 godini uspeaja, ako ne da<br />
gi napravat Makedoncite Srbi, toga{ barem da sozdadat vo evropskoto<br />
javno mislewe ubeduvawe oti vo Makedonija ima i Srbi. Ako selskoto<br />
naselenie i sega si zboruva kako {to si zboruvalo i ponapred i zboruva<br />
odred niz cela Makedonija samo na eden slovenski jazik, - vo gradovite,<br />
redum so bugarskite ma{ki i `enski gimnazii i osnovni u~ili{ta;<br />
nasekade }e najdeme i srpski. Edni sela imaat srpski, drugi bugarski<br />
u~ili{ta. Edni selani so nivnite u~iteli i popovi ja priznavaat<br />
Patrijar{ijata i se pod pokrovitelstvoto na srpski ili gr~ki konzuli, a<br />
drugi go priznavaat bugarskiot egzarh i gi slu{aat bugarskite trgovski<br />
agenti. 19 S* toa se fakti za diplomatijata, koja{to ima da se soobrazuva<br />
so dejstvitelnosta, a ne so teorijata za narodnosta na Makedoncite.<br />
Politikata nema rabota so naukata. Pa i da ima rabota, zar e doka`ano,<br />
kako dva i dva se ~etiri, oti se Makedoncite Bugari? Do Rusko-turskata<br />
vojna 20 ima{e samo edna teorija za na{ata narodnost. Sega se dve. Kon niv<br />
se pridodava i treta - oti Makedoncite se ne{to sredno me|u Srbite i<br />
Bugarite 21 * Privrzanicite na taa teorija pak se podrazdeluvaat: 1. na<br />
koi{to ka`uvaat oti toa sredno e ednakvo daleku i od Srbite i od<br />
Bugarite; 2. oti toa e poblisko do Srbite; 3. oti e poblisko do Bugarite; 4.<br />
oti del e poblisko do Bugarite, del - do Srbite. Ne e va`no za<br />
diplomatite kade e vistinata. Va`en e faktot oti vo makedonskoto<br />
pra{awe se zainteresirani etnografski, redum so Bugarite i Grcite,<br />
u{te i Srbite. Osven toa, i politi~ki Srbija e ne pomalku zainteresirana<br />
za sudbinite na Makedonija. Poslednava za Srbija ima pogolemo zna~ewe,<br />
otkolku za Bugarija, oti Bugarija mo`e da izleze na Egejskoto More i preku<br />
Kavala i Dede-Aga~.<br />
Ako e taka, zar mo`eme da se ~udime na povedenieto na Ruskata<br />
vlada po makedonskoto pra{awe i na nejzinata izjava oti Rusija nema da<br />
mu pomogne na Komitetot da se sozdade „Bugarska Makedonija“?<br />
Nekoj od nas mo`e naivno }e zabele`i: „Komitetot 22 ne saka da ja<br />
napravi Makedonija bugarska; toj saka pravina za site Makedonci, bez<br />
razlika na vera i narodnost“.
Kako mo`e komitetot da doka`e oti toj <strong>raboti</strong> vo takva smisla? So<br />
edni zborovi ne se doka`uva. Povedenieto na samiot Komitet zboruva<br />
protiv negovite tvrdewa. <strong>Za</strong> da se digne revolucija vo polza na site<br />
narodnosti vo Makedonija, treba Komitetot da bide obrazuvan od<br />
pretstavnici na site makedonski narodnosti. Inaku, koj mu dal pravo na<br />
Komitetot da <strong>raboti</strong> od imeto na site Makedonci i vo polza na site niv?<br />
Komitetot mo`e{e da <strong>raboti</strong> i od imeto i vo polza na eden ogromen<br />
del od Makedoncite, t.e. od najsilnata narodnost. No, treba{e da ima cel<br />
red doka`uva~ki oti rabotata na Komitetot ne e vrzana so interesite na<br />
sosednite dr`avi i narodnosti, a im protivre~i i e vo polza ne samo na<br />
gospodstvuva~kite, no i na site drugi nacionalnosti.<br />
Ni{to sli~no nema. Organizacijata e tesno vrzana so Bugarija.<br />
[umot od organizacionoto dvi`ewe otprvin se digna vo samata Bugarija.<br />
23 Toa poka`a koj najmnogu e zainteresiran za makedonskoto dvi`ewe zatoa<br />
go prenesoa centarot negov vo Makedonija i napravija u{te eden cel red<br />
fokusi za da se poka`e oti brkanicata e odnatre i e samorodna pojava. No,<br />
kogo go izlagaa so taa manevra? Ne e li jasno kako bel den oti brkanicata<br />
e tesno vrzana so Bugarija, so bugarskoto ime i so bugarskite pari?<br />
]e re~ete oti narodot gi napravil najgolemite `rtvuvawa vo polza<br />
na dvi`eweto. Toa e taka, no ne treba da se zaborava oti organizatorite<br />
na dvi`eweto vo pove}eto slu~ai bea ~inovnici egzarhiski. Se razbira<br />
samo od sebe oti tie so svoeto u~estvo vo revolucionernite <strong>raboti</strong> odea<br />
vo ras~ekor so interesite na Egzarhijata; no, pri se toa, tie bea bugarski<br />
~inovnici.<br />
I taka Revolucionerniot komitet be{e ~isto makedonska<br />
organizacija po proizlez i po negoviot sostav, no toa be{e samo rabota na<br />
eden del od edna od <strong>makedonskite</strong> nacionalnosti, vrzana po ime i po<br />
crkovno-u~ili{nite <strong>raboti</strong> so bugarskiot narod i dr`ava i nivnite<br />
interesi. Toj komitet, vo su{nost makedonski, za nadvore{niot svet i za<br />
hristijanite vo Makedonija neegzarhisti be{e komitet bugarski. 24<br />
Komitetot ne mo`e da im doka`e ni na nadvore{niot svet, ni na<br />
samite Makedonci neegzarhisti oti toj ne e bugarski.<br />
Radev 25 so svojot „Movement Macedonien“ misle{e da ja ubedi<br />
Evropa oti dvi`eweto e ~isto makedonsko i nema ni{to op{to so Bugarija.<br />
Istoto sakaa da go doka`at i „Pravo“ 26 i drugite makedonski i bugarski<br />
vesnici. No, ja dostignaa li tie celta? - Ne.<br />
Pokojniot A. A. Rostkovski 27 ne edna{ vele{e: „Bugarite mislat oti<br />
samo tie imaat um na svetov, a site drugi se budali. Kogo mislat da go<br />
izla`at tie so statiite vo 'Pravo' i vo drugite vesnici oti Makedoncite ja<br />
sakaat Makedonija za Makedoncite? Znaeme nie mnogu arno {to sakaat<br />
tie!“ A kakov vpe~atok mu pravea na diplomatskiot svet novinarskite<br />
uveruvawa na komitetot i na Bugarite za makedonskoto dvi`ewe? Ne treba<br />
da se zaborava i toa kako se izrazuvaa vo evropskite vesnici za bitkite na<br />
~etite so Turcite: ~etite se vikaa bandi i toa bugarski, a ne makedonski.<br />
<strong>Za</strong> ubienite ~etnici ne ka`uvaa: „Ubieni se tolku du{i Makedonci, ami<br />
tolku du{i Bugari“.
Se pra{uva, kogo go ubedija „ Movement Macedonien“, „Pravo“,<br />
„Avtonomija“ 28 i dr. vo toa oti se borat za sloboda Makedoncite, a ne onie<br />
{to se vikaat „Bugari“ i se od Makedonija i Bugarija? - Nikogo.<br />
Mo`ebi Komitetot uspea vo samata Makedonija da bide<br />
op{tomakedonski, samo ne dobi priznanie od nadvor, vo Evropa? - Odvaj<br />
li.<br />
Revolucijata treba da bide rabota na site Makedonci, ili na<br />
mnozinstvoto od niv, za da mo`e da se nare~e op{ta. Vo samiot Komitet<br />
treba da bidat zastapeni site, ili nekolku narodnosti. Inteligencijata<br />
na tie narodnosti treba da si podade edna na druga raka i sekoja od niv da<br />
zeme da ja popularizira idejata vo svojot narod. A {to vidovme vsu{nost?<br />
Ne samo inteligencijata na site narodnosti, ne i na mnozinstvoto od niv,<br />
ami pa i inteligencijata na najsilnata makedonska narodnost - Slovenite,<br />
ne seta be{e zastapena vo Komitetot: srbomanskata i grkomanskata<br />
makedonska slovenska inteligencija be{e nastrana od Komitetot, pa i<br />
neprijatelska. Zna~i, Komitetot vo patrijar{iskite sela i gradovi, i vo<br />
delovi od sela i gradovi, be{e nekanet gostin. Patrijar{istite Sloveni<br />
mo`ea i da mu so~uvstvuvaat, no zatoa {to nivnata inteligencija be{e<br />
protiv Komitetot, nema somnenie oti i samite selani troa mu<br />
so~uvstuvaa, no toa so~uvstvo be{e pobrkano so neuverenost i so somnenie<br />
vo ve}avawata na Komitetot. Kon toa neopredeleno ~uvstvo se prisoedini<br />
i strav. Selanite se najdoa me|u dva ogna: vojskata i komitetskite ~eti.<br />
Koga edno dvi`ewe vo edni mesta se rasprostranuvalo so<br />
ubeduvawe, a vo drugi so sila, mo`e li da se nare~e op{to?<br />
Nie mo`eme da go velime kako {to sakame, no vo dejstvitelnost toa<br />
be{e samo ~asti~no. Toa be{e i e rabota na egzarhistite, koi{to se<br />
veli~aat „Bugari“, pa sledstveno, toa e bugarski manevar za da se re{i<br />
makedonskoto pra{awe samo vo bugarska polza; toa e da se sozdade edna<br />
„Bugarska Makedonija“. 29 Mo`e da ne e u{te jasno oti ako se zadovolat<br />
sakawata na Komitetot, Makedonija i navistina }e se napravi bugarska? ]e<br />
se postaram da poka`am pojasno kako reformite mo`at da ja pobugarat<br />
Makedonija.<br />
Se pra{uva: koj jazik }e bide oficijalen? Odgovaraat: jazikot na<br />
„mnozinstvoto“. - Na koe mnozinstvo? - Toga{ }e se vidi.<br />
Ne se zapra{uvaat potamu: kako }e uznaat koe e mnozinstvoto.<br />
Da si pretstavime nie sega oti ja kade Mitrovden doa|a me|unaroden<br />
odred i ja okupira zemjata. Toj, me|u drugoto, }e treba da go re{i i<br />
pra{aweto za oficijalniot jazik, a pak da go ostavime oficijalniot,<br />
pra{aweto za jazikot vo u~ili{tata.<br />
<strong>Za</strong> nekoi toa pra{awe e mnogu lesno: neka se priznaat nekolku<br />
oficijalni jazici, t.e. i turski, i bugarski, i srpski, i gr~ki, i vla{ki i<br />
albanski, spored naselenieto na oblasta. Zboruvaat pritoa: kako {to<br />
be{e vo Isto~na Rumelija (Ju`na Bugarija), 30 a tamu }e se vidi kade ima<br />
Grci, kade - Srbi, Bugari, Turci, Vlasi i Arnauti. Nekoi u{te dodavaat: i<br />
za Isto~na Rumelija velea oti imalo Grci vo nea, no po osloboduvaweto<br />
se poka`a kolku Grci ima tamu. So drugi zborovi, dajte im ja vie vlasta vo
acete na Makedoncite, toa treba da se razbere na onie od niv {to se<br />
vikaat Bugari, ta od nekolku godini posle vie }e vidite oti i vo<br />
Makedonija od drugite narodnosti }e ostane toa {to ostana od Grcite vo<br />
Isto~na Rumelija, po osloboduvaweto na poslednava. So drugi zborovi,<br />
cela Makedonija }e stane bugarska.<br />
Od tuka ne e li jasno oti Bugarija i Komitetot sakaat da sozdadat<br />
„Bugarska Makedonija“ na {teta na drugite hristijanski makedonski<br />
narodnosti?<br />
Ama zo{to bugarska, zo{to ne srpska? ]e stane bugarska, za{to i e<br />
takva; da ima{e vo nea pove}e Srbi, }e se stane{e cela srpska i<br />
bugarskiot element }e oslabne{e. Seto toa e jasno i spravedlivo od<br />
bugarsko gledi{te. No, neka ne se zaborava deka ima i drugo, i pritoa<br />
mnogu drugi gledi{ta na makedonskoto pra{awe, kako: srpskoto, gr~koto,<br />
vla{koto, ruskoto, slovenskoto, avstriskoto i na drugite zapadnoevropski<br />
dr`avi. Ako e taka, toga{ pretpolaganiot okupacionen odred na ~ie<br />
gledi{te }e treba da zastane?<br />
Nema somnenie deka najlesno toj }e go re{i pra{aweto za jazikot vo<br />
u~ili{teto i vo mesnata uprava vo tie mesta kade {to `iveat<br />
patrijar{isti so gr~ki jazik, Arnauti muslimani i katolici i Turci<br />
muslimani. Poma~no }e mo`e da se re{i pra{aweto vo tie mesta kade {to<br />
ima: 1. patrijar{isti Arnauti, 2. patrijar{isti Vlasi, 3. patrijar{isti<br />
Sloveni, 4. Sloveni muslimani i 5. egzarhisti Sloveni.<br />
Sakaj}i da go napravat pogolemo zna~eweto na slovenskiot jazik vo<br />
Makedonija, Slovenite }e baraat od okupacioniot odred da se priznae za<br />
oficijalen vo mestata so Sloveni Muslimani - slovenskiot jazik: a<br />
samite Sloveni Muslimani, po religiozni pri~ini, mo`at da go baraat<br />
turskiot jazik. Okupacionite vlasti kogo poskoro da go zadovolat? Ako<br />
postapat pravilno bez soobrazuvawe so religioznite potrebi, }e napravat<br />
nasilstvo. Istata te{kotija i vo u{te posilna forma }e se sretne pri<br />
re{avaweto na pra{aweto - koj jazik treba da se priznae za vo u~ili{tata<br />
i vo op{tinskata uprava vo patrijar{iskite reoni. Romanskata vlada }e<br />
bara za Vlasite romanski jazik, a Patrijar{ijata so vidnite parohijani }e<br />
baraat gr~ki. Ako ne se zadovolat barawata na romanskata vlada, }e se<br />
postapi nepravilno i nepravedno; ako pak se zadovoli baraweto na<br />
romanskata vlada, protiv `elbata na parohijanite, }e se napravi<br />
nasilstvo.<br />
Patrijar{ijata }e bara gr~ki jazik i za pravoslavnite Albanci -<br />
Toskite. Samite Toski nemaat dozreano do nacionalno samosoznanie,<br />
zatoa Patrijar{ijata }e uspee. No drugite makedonski narodnosti, zaedno<br />
so drugite Albanci, }e pozaviduvaat na usiluvaweto na gr~kiot jazik za<br />
smetka na drugite i }e organiziraat partija protiv gr~kiot jazik. Nema<br />
somnenie deka tuka nema da bide taka lesno okupacionite vlasti da se<br />
orientiraat.<br />
No najma~no e pra{aweto za oficijalniot i u~ili{niot jazik vo<br />
slovenskite delovi na Makedonija. Tuka se: edni patrijar{isti, drugi<br />
egzarhisti po vero-ispoveduvawe, ako ne se zboruva za katolicite i
muslimanite. Patrijar{istite se priznavaat od Turcite za Grciurummilet,<br />
a od Srbite i Bugarite za Srbi i za Bugari. Egzarhistite, sami<br />
i od turskite vlasti, se brojat za Bugari, Srbite pak gi brojat Srbi. I<br />
taka, Patrijar{ijata }e saka vo pogolemiot del na Makedonija so<br />
slovensko naselenie da go ustanovi gr~kiot jazik za vo u~ili{tata i vo<br />
upravata. Vo svoite po`elbi Patrijar{ijata }e sretne otpor od Srbite i<br />
Bugarite. No poslednive, osporuvaj}i mu go pravoto na gr~kiot jazik vo<br />
slovenskite kraini, sami ne }e mo`at da se razberat i da opredelat kade<br />
}e treba da bide bugarskiot i kade srpskiot jazik.<br />
Misli li komitetot oti ako toj saka da go ignorira pra{aweto za<br />
jazikot vo razni delovi na fantaziranata, barem sega za sega, avtonomna<br />
Makedonija, go ignoriraat istoto pra{awe i zainteresiranite balkanski<br />
narodnosti, osobeno Srbite? Misli li toj oti Srbite mu veruvaat deka se<br />
<strong>raboti</strong> na „Makedonija za Makedoncite“, ako se ignorira pra{aweto za<br />
jazikot na Makedonskite Sloveni, i deka toa pra{awe lesno i pravedno }e<br />
se re{i so dobivaweto na avtonomni prava? Ako mislat taka, mnogu se<br />
la`at.<br />
Ako avtonomijata na Makedonija se javi kako rezultat na sega{noto<br />
vostanie, toga{ makedonskoto pra{awe }e se re{i ne vo polza na<br />
Makedoncite, a vo polza na Bugarite, za{to komitetot, kako {to vidovme<br />
pogore, <strong>raboti</strong> pod bugarska firma. Tie od Makedoncite {to dobija<br />
obrazovanie vo Bugarija ja zedoa inicijativata za osloboduvawe i tie<br />
dosega ja igraa, mo`e da se re~e, ne samo glavnata, ami i isklu~itelnata<br />
uloga. Ako nivnoto rabotewe se oven~a so uspeh, tie, a so niv zaedno i<br />
bugarskite interesi, }e zemat vrv nad tu|ite interesi vo Makedonija. Ako<br />
vostanieto uspee, ne e li jasno oti za nego }e ima da se blagodari na<br />
Bugarite, i zatoa tamu, kade {to sega Srbite konkuriraat so svoite pari i<br />
svojata propaganda so bugarskite pari i propaganda, }e go izgubat sekoe<br />
vlijanie na svoite klienti? <strong>Za</strong>r ne mu mislat Srbite oti so uspehot na<br />
vostanieto, ako se pra{a: na koj jazik }e treba da zboruva sudijata, da<br />
re~eme, vo Tetovo? - avtonomnata vlada {to }e bide od „mnozinstvoto“ }e<br />
odgovori: na bugarskiot: istoto }e go odgovorat i mesnite `iteli, za{to vo<br />
nivnite o~i Bugarite, a ne Srbite izlegoa heroi. Isto taka vo polza na<br />
Bugarite }e se re{i i pra{aweto za jazikot vo gradskite i selskite<br />
u~ili{ta. A bidej}i vo avtonomna Makedonija }e nema mesto za<br />
propagandite, toga{ Srbite }e treba da im otstapat mesto na Bugarite. No<br />
}e se soglasat li na toa Srbite? Tie mo`e i bi se soglasile da e<br />
tetovskiot govor mnogu blizok so bugarskiot literaturen jazik. No tie<br />
znaat oti ne e taka. Tie znaat oti vo toj govor vistina se imaat osobini<br />
op{ti so bugarskiot jazik, no isto taka se imaat i osobini op{ti so<br />
srpskiot jazik, pa i takvi {to se nemaat ni vo srpskiot ni vo bugarskiot<br />
jazik, a im se svojstveni samo na <strong>makedonskite</strong> nare~ja. Se pra{uva: }e<br />
dozvoli li i mo`e li da dozvoli Srbija vo tetovskiot govor da se<br />
razvivaat namesto <strong>makedonskite</strong> i srpskite-bugarski osobini, a zaedno so<br />
jazikot da se razvivaat vo Tetovsko namesto makedonski i srpskibugarskite<br />
interesi? Ima li taa pravo da protestira protiv
ugariziraweto na Tetovsko i da bara za{tita na svoite interesi tamu<br />
protiv bugarskite posegnuvawa? Ima li Rusija moralno pravo da gi<br />
za{tituva naramno so bugarskite i srpskite interesi?<br />
Ottuka jasno se gleda deka pra{aweto za jazikot, osobeno za jazikot<br />
vo oblastite so slovensko naselenie, e edno od najva`nite pri<br />
razre{uvaweto na makedonskoto pra{awe. Da ima{e me|u Slovenite vo<br />
Makedonija nacionalno i religiozno edinstvo i da ima{e soznanie za niv<br />
vo `itelstvoto, dosega napolovina }e be{e re{eno makedonskoto<br />
pra{awe. A do koga edni Makedonci se ka`uvaat patrijar{isti, drugi<br />
egzarhisti: edni Bugari, drugi Srbi, treti Grci i go baraat<br />
pokrovitelstvoto kaj razli~ni balkanski dr`avi, davaj}i im so toa pravo<br />
da se brkaat vo <strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong>, do togaj ne mo`e da se misli za<br />
op{to vostanie: do togaj }e bide samo parcijalno: so bugarski, srpski ili<br />
gr~ki, no nikako ne so ~isto makedonski karakter.<br />
Toa ne{to e jasno za site, samo ne za nas Makedoncite i za<br />
rakovodcite na sega{noto vostanie. Tie rakovodci gi pravat site usilbi<br />
da gi poka`at motivite i samoto dvi`ewe kako {to im se saka nim; ama<br />
rabotata e oti ne samo nie, ami i drugite imaat razum i o~i da vidat i da<br />
razberat kako e vistinata. Komitetot se srdi zo{to konzulite ne gi<br />
osvetluvaat <strong>raboti</strong>te kako {to se. No ako se osvetlat tie kako {to se, toa<br />
ne }e mu se bendisa na komitetot. Komitetot, so drugi zborovi, bara<br />
evropskite vladi da gledaat na <strong>raboti</strong>te vo Makedonija so makedonski o~i,<br />
t.e. so o~ite na komitetot: a da be{e taka rabotata, nema{e zo{to<br />
evropskite vladi da imaat svoi agenti vo Makedonija.<br />
No ako imavme nie moralno pravo da barame od pretstavnicite na<br />
evropskite dr`avi vo Makedonija to~no i nepristrasno da gi osvetluvaat<br />
svoite vladi i evropskoto op{testveno mnenie za <strong>raboti</strong>te vo Makedonija,<br />
toga{ na{ moralen dolg be{e da sme i nie osvetleni za evropskite<br />
interesi vo na{ata tatkovina, osobeno za interesite na balkanskite<br />
dr`avici.<br />
Nie treba{e da znaeme oti protiv na{eto vostanie }e bidat: i<br />
Karavla{ko, 31 i Srbija i Grcija. Karavla{ko ne mo`e ramnodu{no da<br />
gleda na zasiluvaweto na Bugarija so davaweto avtonomna uprava na<br />
Makedonija. Na avtonomijata se gleda kako na preoden stepen kon<br />
soedinuvawe na Makedonija so Bugarija. Karavla{ko ne mo`e da go<br />
dopu{ti na negovite granici sozdavaweto na edna golema Bugarija, koja,<br />
mo`e, posle }e ja bara od nea Dobruxa! Po tie politi~ki soobrazuvawa, i<br />
da ima vo Makedonija ~isto bugarsko i samo bugarsko naselenie, taa ne }e<br />
go dopu{ti soedinuvaweto me|u turski i bugarski Bugari, taa ne mo`e da go<br />
dopu{ti vo svoja {teta naru{uvaweto na teritorijalnata celost na<br />
Turcija. A Karavla{ko e vo sojuz so Trojniot sojuz, 32 koj{to }e gi<br />
pokrovitelstvuva karavla{kite interesi na Balkanskiot Polustrov.<br />
Interesite na Grcija vo Makedonija se u{te pogolemi. Iako nema<br />
mnogu Grci vo Makedonija, pak Grcija e ne pomalku zainteresirana vo<br />
na{ite <strong>raboti</strong> od drugite balkanski dr`avici. Sekoja dr`ava se ma~i, ako<br />
ne da pravi novi zavladuvawa, politi~ki, ekonomski i kulturni, toga{ da
gi za~uva onie {to se napraveni od ponapred. Grcite so svojata<br />
Carigradska patrijar{ija im go imaat nalo`eno gr~kiot jazik vo<br />
u~ili{tata i crkvite na mnogu makedonski krai{ta, kade {to nema Grci.<br />
Prirodno e deka }e gi upotrebi Grcija site diplomatski pati{ta za da se<br />
zadr`i vo Makedonija na tie pozicii, kade {to se nao|a od srednite<br />
vekovi, osobeno od vremeto na turskoto zavladuvawe na Makedonija, a<br />
gr~kite interesi vo Makedonija se branat ne od edna Grcija, a i od<br />
golemite sili {to ne sakaat da se zasili slovenskiot element.<br />
No, najmnogu e zainteresirana vo <strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong> Srbija. Taa<br />
projavuva etnografski i istoriski pretenzii na Makedonija. No osven niv,<br />
ima i politi~ki pri~ini {to nikojpat ne }e i' dadat na Srbija da dopu{ti<br />
da se re{i makedonskoto pra{awe vo polza na edna od balkanskite<br />
dr`avi, osobeno vo polza na Bugarija. Avtonomna Makedonija, kako pat po<br />
koj{to }e se dojde do soedinuvaweto na Makedonija so Bugarija, Srbija<br />
nikojpat ne }e ja dopu{ti. Zgolemuvaweto na Bugarija od<br />
prisoedinuvaweto na Makedonija ne mo`e da bide dopu{teno od Srbija ne<br />
samo zatoa {to so toa }e se naru{i ramnote`ata na Balkanskiot<br />
Poluostrov, a najmnogu zatoa {to po negovoto izvr{uvawe Srbija }e se<br />
najde pome|u dve posilni od nea dr`avi: Avstro-Ungarija i Bugarija taa }e<br />
bide od niv politi~ki i ekonomski zadu{ena i }e treba da i' se pot~ini<br />
ili na ednata ili na drugata. Zna~i, dr`avnite interesi na Srbija<br />
nikojpat ne }e dopu{tat da se obrazuva bugarska Makedonija. Nema<br />
somnenie oti i srpskite interesi, kako i interesite na Karavla{ko i<br />
Grcija, si imaat svoj pokrovitel.<br />
Zna~i, malite balkanski dr`avi, iako na vid i da ne igraat uloga vo<br />
re{avaweto na makedonskoto pra{awe, koe kako da e samo vo racete na<br />
golemite dr`avi, vsu{nost imaat najgolemo zna~ewe.<br />
Golemite dr`avi izjavuvaat oti nemaat neposredni interesi vo<br />
Makedonija, a rabotat samo vo imeto na pravednosta. No taa pravednost,<br />
kako {to rekovme, se razbira inaku od Grcite, Srbite, Vlasite, Bugarite,<br />
pa i golemite dr`avi, pokrovitelki na malite, se javuvaat kako<br />
pretstavni~ki na svoevidni pravednosti. Ottuka i ne mo`e da se o~ekuva<br />
op{to rabotewe po makedonskoto pra{awe. <strong>Za</strong>dru`na rabota e vozmo`na<br />
samo vo najmali reformi.<br />
Ako e taka, toga{ na kogo se nadevavme vo vostanieto? Ne na Rusija<br />
li? No, Rusija nekolku pati oficijalno si gi izmi racete pred<br />
krvoprolivaweto. Nie, namesto da im se lutime na ruskite pretstavnici<br />
I. D. Zinovjev, A. A. Rostkovski i Ma{kov 33 , poarno }e napravevme da se<br />
pozamislime za ruskata politika na Balkanskiot Poluostrov. Rusija e<br />
slovenska i pravoslavna dr`ava. Taa gi oslobodi Srbija i Bugarija; taa<br />
im pomogna na Karavla{ko, Grcija i Crna Gora da se oslobodat. Taa<br />
sekoga{ go pokrovitelstvuvala pravoslavjeto i slovenstvoto. Ako e taka,<br />
toga{ {to mo`e da napravi za nas Rusija, koga vo <strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong> se<br />
zabrkani nekolku slovenski i pravoslavni narodi? Mo`e li taa za ater na<br />
Bugarija da gi navredi drugite balkanski samostojni pravoslavni dr`avi,<br />
~ija samostojnost e izvojuvana so ruska krv i so ruski pari i da gi napravi
tie dr`avi da se odvratat od nea kon drugite zapadnoevropski dr`avi i da<br />
se napravat vo nivnite race orudija naso~eni protiv Rusija? Mo`e li<br />
Rusija so svojata politika da gi otkloni od sebe balkanskite pravoslavni<br />
dr`avi? I {to dobiva taa za taa zaguba? Blagodarnosta na Bugarija. Mo`e!<br />
No, bugarskata blagodarnost e samo eden den do pladne, a posle Bugarite<br />
}e re~at oti toa go napravi Rusija so svoi planovi da go zavladee<br />
Balkanskiot Poluostrov, spasuvaweto na koj }e se nao|a vo Anglija, i zatoa<br />
Bugarite, namesto da se vo sojuz so „velikata osvoboditelka“, }e se frlat<br />
vo skutovite ili na Anglija ili na drugite neprijateli na Rusija i na<br />
slovenstvoto. Zna~i, pri sovremenata postavka na makedonskoto pra{awe,<br />
nie o~ekuvavme za na{ ater Rusija so svoi nepromisleni postapki da se<br />
otka`e od nejzinite interesi na Dale~niot Istok i zaedno so toa da<br />
pretrpi poraz na Bliskiot Istok. Arno ama, ne bilo taka kako {to<br />
mislevme nie.<br />
I taka, neuspehot na vostanieto e jasen kako bel den. Toa od samiot<br />
po~etok e postaveno na lo{a osnova: ne e op{tomakedonsko, tuku e<br />
parcijalno, i ima bugarska boja. Vo nego imaat rakovodna uloga samo<br />
Makedonskite Sloveni {to se vikaat Bugari. Inteligencijata ne samo na<br />
drugite makedonski narodnosti, ami i na samite Makedonski Sloveni<br />
be{e bez u~estvo vo upravata na komitetot. Komitetot kako trajna<br />
organizacija, se pla{e{e da pu{ti kaj sebe ramnopravni ~lenovi od<br />
drugite narodnosti, od Sloveni srbomani i grkomani, ili pak i samo so<br />
srpsko i gr~ko obrazovanie, od strav negovite tajni da ne im stanat<br />
dostapni na balkanskite dr`avici. Organizacijata be{e i e zaviena vo<br />
tajna, taka {to dolnite nejzini ~lenovi se slepi orudija za ispolnuvawe<br />
samo na <strong>raboti</strong> diktirani od gorni pri~ini i interes. Tie pri~ini im se<br />
poznati samo na nekolcina, tukure~i samozvanci ili slu~ajno isplivani<br />
na povr{inata Makedonci. Tie lu|e se vr{itelite na sudbinite na<br />
Makedonija. Nivnata dejnost ne podle`i na kritika. Ako se osmeli nekoj da<br />
ja kritikuva dejnosta na takvite lica, se re{ava da zagine od<br />
Organizacijata. I takvata organizacija se vika idealna! Razbiram oti ne<br />
site ~lenovi mo`at da gi znaat site <strong>raboti</strong>. No ako i ima ograni~uvawa,<br />
tie ograni~uvawa treba da bidat razumni. Vo Organizacijata treba da<br />
bidat sosredoto~eni najdobrite inteligentni sili vo Makedonija. Treba<br />
da ima lu|e {to mo`at po{iroko da poglednat na pra{aweto i<br />
nepristrasno i bez zanos da gi izmerat rezultatite na sekoj eden ~ekor na<br />
komitetskite <strong>raboti</strong>.<br />
Ima li ne{to sli~no vo Organizacijata? Koi se vo Bugarija glavnite<br />
pretstavnici na Organizacijata? - Tatar~ev 34 i Matov. 35<br />
Mo`ebi i edniot i drugiot se lu|e so visok patriotizam i znaewe na<br />
polo`bata vo Makedonija. No, tie se privrzanici na krajni merki, bez da<br />
gledaat na politi~kata polo`ba. Posle, kako {to se gleda, tie ja mislat za<br />
edinstveno pravilna gledna to~ka na pra{aweto za narodnosta na<br />
Makedonskite Sloveni - bugarskata; a mo`e si mislat oti pra{aweto za<br />
narodnosta na Makedoncite e vtorostepeno i lesno }e se razjasni so
osloboduvaweto na Makedonija. No, tie treba da ja gledaat vo idninata<br />
realnosta, a ne toa {to im se bendisuva.<br />
I site drugi rakovoditeli, kako Radev, 36 Stani{ev, 37 Karajovov 38 i<br />
dr. i dr., se od istata kategorija. Tie si mislea, dosta e edno izjavuvawe<br />
oti Makedonija }e bide za Makedoncite.<br />
Komitetot mo`e da se pofali i so poumereni rakovoditeli, no i tie<br />
mislea oti spasenieto na Makedonija e samo vo duhovnoto obedinuvawe,<br />
pa i gospodstvuvawe na Bugarite vo Makedonija.<br />
Mo`e toj da se pofali i so lu|e {to sakaa duhovno da se oddelat<br />
Makedoncite od Bugarite. No, tie lu|e ili se ograni~ija so izdavaweto na<br />
nekolku kni{ki na makedonski jazik 39 , ili pak se ograni~ija so zboruvawe<br />
makedonski doma ili so svoite zemjaci. 40<br />
I taka, bugarskata boja na dvi`eweto e glavnata pri~ina za<br />
neuspehot. Ako e taka, toga{ {to se bara od makedonskata inteligencija za<br />
da se olesnat nesre}ite na Makedoncite od sega{nata nesre}na avantura?<br />
Prvoto ne{to {to se bara od nas e: da gi znaeme nu`dite na{i i na<br />
na{iot narod.<br />
Ne edna{ na mitinzite vo Sofija i vo drugite gradi{ta se imaat<br />
primano rezolucii so izlagawa na nu`dite na Makedoncite. No tie<br />
rezolucii se imaat primano vo Bugarija, pod vlijanieto na bugarskoto<br />
op{testvo i od makedonskata emigracija vo Bugarija. Na tie mitinzi ne<br />
be{e pretstaven siot makedonskoslovenski narod so negovata<br />
inteligencija, zatoa rezoluciite bea i nepolni i ednostrani.<br />
Makedonskiot narod ne tolku ima nu`da, barem sega-zasega, za<br />
oficijalen jazik na mnozinstvoto, za general-gubernator od narodnosta so<br />
mnozinstvo i za sloboden pe~at, kolku: za otstranuvawe ili paralizirawe<br />
na dejnosta na nacionalnite i religioznite propagandi; za<br />
otstranuvaweto na neprijatelstvoto me|u privrzanicite na raznite<br />
nacionalni i religiozni propagandi; za otstranuvawe na taa nedoverba i<br />
obosobenost {to e sega me|u makedonskata inteligencija vospitana vo<br />
razni balkanski dr`avici i im slu`i na religiozno-nacionalnite<br />
propagandi vo Makedonija; za oficijalno priznavawe na makedonskata<br />
narodnost i za vnesuvawe na imeto „Makedonec“ vo nufuzite i vo drugite<br />
oficijalni dokumenti na licata od slovensko poteklo vo Makedonija; ima<br />
nu`da za zemji{ten del, kako {to na selanite im be{e dodelena zemja pri<br />
ukinuvaweto na kreposni{tvoto vo Rusija, Galicija i vo dr. zemji. Tuka<br />
doa|aat i cel red drugi reformi, vo koi vleguvaat i onie {to bea<br />
izraboteni od ruskiot i avstro-ungarskiot ambasador vo Stambul i bea<br />
primeni od N.I.V. sultanot. 41<br />
<strong>Za</strong>da~ata na makedonskata inteligencija otsega natamu }e treba da<br />
bide da se oddelat nagledno za site: za samite Makedonci, i za Turcija, i<br />
za balkanskite dr`avi i za golemite sili, interesite na Makedoncite od<br />
interesite na drugite balkanski dr`avi i narodi i da se izu~at podrobno<br />
site pra{awa svrzani so izbavuvaweto na na{iot narod i na{ata<br />
tatkovina od sega{nata golema nesre}a i so procvetot na na{iot narod vo<br />
duhoven i vo materijalen odnos.
Taa zada~a e mnogu te{ka i bara golemi zaedni~ki usilbi. <strong>Za</strong>toa<br />
izu~uvaweto na taa zada~a i ispolnuvaweto nejzino baraat u~estvo na<br />
site Makedonski Sloveni vo nea, bez razlika na verska i nacionalna boja.<br />
<strong>Za</strong>toa makedonskata inteligencija treba da prestane da se odnesuva me|u<br />
sebe so nedoverba. Od propagandite vo koi slu`i }e treba da bara<br />
sloboda da se nao|a vo postojano op{tewe so inteligencijata i<br />
op{testvoto od drugite propagandi. Vo slobodnite balkanski dr`avici,<br />
odvreme-navreme, makedonskata inteligencija, bez razlika na<br />
propagandite, treba da organizira svoi makedonski sobiri, na koi }e se<br />
razgleduvaat i }e se re{avaat pra{awa za duhovniot i nacionalniot<br />
rascvet na Makedoncite. Makedonskata inteligencija sekoga{ koga e<br />
nadvor od svoite oficijalni <strong>raboti</strong> treba da zboruva me|u sebe na<br />
centralnoto makedonsko nare~je /vele{ko-prilepsko-bitolsko-ohridsko/,<br />
koe }e treba da se vovede vo site religiozni i nacionalni propagandni i<br />
turski u~ili{ta kako zadol`itelen predmet. Toa nare~je ima da bide<br />
literaturen jazik na Makedoncite.<br />
Ako religioznite i nacionalnite propagandi ne posakaat da go<br />
vovedat na{iot jazik vo svoite u~ili{ta, se razbira deka samo tamu kade<br />
{to `iveat Sloveni, i ako im zabranuvaat na svoite u~iteli i popovi da<br />
drugaruvaat so makedonskata inteligencija i op{testvo od drugite<br />
propagandi, toga{ makedonskata inteligencija i narodot, bez razlika na<br />
propagandite, treba da iznajdat pat so koj{to }e mo`e da se kazni taa<br />
propaganda. Ako taa propaganda se vospolzuva so spletkarewa protiv<br />
nejzinite neprijateli, toga{ inteligencijata treba da mu go objasni na<br />
narodot nedostojniot obraz na raboteweto na taa propaganda i da go<br />
povika samiot da si gi brani `ivotnite svoi interesi. Ako narodniot<br />
protest vo verskite i u~ili{nite <strong>raboti</strong>, vo koi op{tinite treba da se<br />
priznaat slobodni, se poka`e od zainteresiranata propaganda kako bunt<br />
so dr`avna boja i se baraat dr`avni merki protiv buntovnicite, toga{<br />
narodot i inteligencijata treba da se obrnat kon konzulite, kako kon<br />
arbitra`ni sudii.<br />
Ako nekolku ili site propagandi se sprotistavat na tie na{i<br />
barawa i nastojuvaat vo u~ili{tata i crkvite da se izu~uvaat i<br />
pominuvaat samo jazicite na propagandite, toga{ da se prezemat op{ti i<br />
energi~ni merki protiv site i religiozni i nacionalni propagandi vo<br />
Makedonija.<br />
Slobodata na sovesta e priznaena nasekade; taa e i }e bide<br />
priznaena i kaj nas. Eksploatacijata na taa sloboda se progonuva nasekade<br />
i treba da bide progonuvana i kaj nas. Jezuitite se isterani tukure~i od<br />
site evropski zemji zatoa {to ja eksploatiraa narodnata sovest.<br />
Crkovnite ordeni vo Francija se ograni~eni vo u~ili{nite <strong>raboti</strong>, oti so<br />
niv zloupotrebuvaat. [to bilo nasekade vo Evropa, mo`e da bide i kaj<br />
nas, vo Makedonija.<br />
Sekoj }e ima pravo da ispoveduva i muslimanstvo i hristijanstvo vo<br />
trite glavni formi: pravoslavjeto, katoli{tvoto i protestanstvoto.<br />
Religioznite potrebi i ubeduvawa za site se neprikosnoveni. 42 No
eligijata nikako ne treba da bide sredstvo za prestapni politi~ki i<br />
nacionalni celi, kako {to e sega vo Makedonija.<br />
Ako gi razgledame sega rasprostranetite vo Makedonija religiozni<br />
propagandi, toga{ tamu }e gi najdeme religioznite propagandi vo pove}eto<br />
slu~ai da slu`at kako orudie za nacionalni i politi~ki celi.<br />
Protestantstvoto i katoli{tvoto vo Makedonija imaat samo<br />
religiozni celi, oti pretstavnicite na ovie propagandi so uva`enie se<br />
odnesuvaat sprema site i najdrobni nacionalni osobini na site<br />
makedonski nacionalnosti. Ete zo{to nikoj nema pravo da se sprotivi<br />
protiv rabotata na tie propagandi. 43<br />
Pravoslavjeto - najstarata, najrasprostranetata i osnovnata<br />
religija na site makedonski narodnosti, za so`aluvawe, sosem ja zagubilo<br />
od vidot svojata glavna cel da see bratstvo me|u narodite, da gi<br />
oblagoroduva srcata na vernicite. Namesto tie blagorodni zada~i,<br />
pravoslavjeto see samo razdor i omraza. Toa e sega samo najglavoto<br />
sredstvo vo racete na razni propagandi so ~isto nacionalni i politi~ki<br />
zada~i. Pravoslavjeto vo Makedonija sega do tolku e iskrivokol~eno {to i<br />
ne mo`e da stanuva zbor za edna pravoslavna crkva, - sega tamu ima 3<br />
crkvi, no ne pravoslavni, a: gr~ka, bugarska i srpska. Zo{to toa da bide<br />
taka? <strong>Za</strong>r i crkvata ne treba da bide: Edina, Soborna, Vselenska i<br />
Apostolska?<br />
- Da. Crkvata treba da bide imeno Edina i Soborna, a ne srpska,<br />
gr~ka i bugarska. Crkvata kaj nas si ja zagubila svojata glavna cel, pa zatoa<br />
makedonskata inteligencija i narodot imaat polno pravo da gi upotrebat<br />
site svoi sili za da ja li{at crkvata vo Makedonija od ~isto<br />
nacionalnite celi i da i' gi vratat onie celi {to i' gi zapovedal nejze<br />
nejziniot Bo`estven Osnova~: da go propoveda evangelieto na site jazici,<br />
t.e. na site narodi i nivnite jazici.<br />
Ako religioznite propagandi se postaraat da mu popre~at na<br />
zdru`uvaweto na makedonskata inteligencija i makedonskiot narod me|u<br />
sebe, toga{ prvoto ne{to {to }e potreba, toa e da se obrazuva vo<br />
Makedonija: Edina, Soborna i Apostolska crkva, t.e. da se vostanovi<br />
Ohridskata arhiepiskopija {to }e bide „Arhiepiskopija vseja Makedonii“.<br />
Religioznite propagandi mo`at da imaat ne{to protiv<br />
zdru`uvaweto na makedonskata inteligencija i narodot samo od<br />
nacionalni pri~ini. Ako e taka, toga{ prirodno e oti so baraweto<br />
crkovna reforma }e se soedini i baraweto u~ili{na reforma, t.e.<br />
Arhiepiskopijata }e ja zeme vo svoi race u~ili{nata rabota i }e se<br />
soobrazuva vo nea so narodnosta na svojata pastva; vo gr~kite eparhii i<br />
parohii }e se u~i vo u~ili{teto i }e se slu`i vo crkvata na gr~ki jazik; vo<br />
vla{kite - na vla{ki; vo slovenskite - na makedonski.<br />
Toga{ site nacionalni i religiozni propagandi, koi{to go cepea<br />
narodot na razni grupi, neprijatelski edna kon druga, }e se otstranat i }e<br />
nastapi mir za narodot, za Makedonija, za Turcija i za Evropa.<br />
I vistina, odvaj li ima ne{to poarno od vakvoto svr{uvawe na<br />
makedonskata kriza: za narodot toa e arno, bidej}i }e se oslobodi i od
intrigantite od razni narodnosti i }e se otka`e od razni poddupuvawa<br />
{to go odvlekuvaat od negovite mirni <strong>raboti</strong>: crkvata }e go pomiri<br />
neosnovanoto neprijatelstvo me|u raznite narodnosti.<br />
Takviot izlez od krizata e ne{to najarno i za Turcija. Turskite<br />
diplomati se la`at mnogu ako mislat deka pove}e }e ja za~uvaat Turcija vo<br />
Evropa ako se pridr`uvaat spored politikata: divide et impera. Dodeka<br />
ima vo Makedonija po~va za nacionalni propagandi, dodeka ne se<br />
otstranat pri~inite tu|ite dr`avi da imaat vo Makedonija pove}e<br />
vlijanie od samata Turcija, do toga{ Turcija }e ima samo rashod vo<br />
Makedonija, a ne }e ima od nea nikakva polza, do toga{ sekoja minuta }e<br />
treba da se pla{i da ne ja zagubi Makedonija; a ako se priznae oficijalno<br />
oti vo Makedonija nema nekolku slovenski narodnosti, ami ima samo edna<br />
oddelna, ni bugarska ni srpska, i ako se oddeli Makedonija vo samostojna<br />
arhiepiskopija, naedna{ Turcija }e se oslobodi od me{aweto vo<br />
<strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong> od site 3 sosedni dr`avi.<br />
Na{ite nacionalni interesi & diktiraat na makedonskata<br />
inteligencija i na makedonskiot narod da & se pomogne na Turcija da<br />
izleze od ote`natata polo`ba vo koja{to ja kladoa religioznite i<br />
nacionalnite propagandi vo Makedonija i dr`avite zainteresirani za<br />
niv. Nam ne ni treba prisoedinuvawe kon Bugarija, ni kon Srbija, ni kon<br />
Grcija. Celosta na Turcija za nas e pova`na, otkolku za Rusija i za<br />
<strong>Za</strong>padna Evropa. Turcija e zemjata {to se nao|a vo najdobra geografska<br />
polo`ba. Turskoto podanstvo i za~uvuvaweto na celosta na Turcija ni<br />
dava pravo na Makedoncite niz cela Turcija da se polzuvame so pravoto<br />
na gra|anstvo. A toa pravo mo`e da ni dade golema materijalna polza. Ete<br />
zo{to makedonskata inteligencija, ako gi prou~i podrobno svoite<br />
interesi, toga{ na prvo mesto treba da postavi i za sebe i za svojot<br />
narod: so site svoi moralni sili da ja za~uva celosta na Turcija. Vo<br />
zamena za toa nie }e imame lice i pravo da se nadevame od na{iot<br />
velikodu{en gospodar da dobieme polna avtonomija vo crkovnoto i<br />
u~ili{noto delo i polna ramnopravnost pred zakonot i vo mesnata<br />
samouprava vo Makedonija. Takvata samouprava nikako ne e, opasna za<br />
celosta na Turcija. Naprotiv, taa }e gi uredi odnosite me|u <strong>makedonskite</strong><br />
narodi 44 za ve~ni vremiwa. 45<br />
I taka, usilbite na makedonskata inteligencija i na narodot treba<br />
da se obrnat kon nacionalnoto obedinuvawe na Makedonskite Sloveni vo<br />
edno celo i na obedinuvawe na interesite na site makedonski narod.<br />
Nacionalnoto i religioznoto neprijatelstvuvawe treba da stanat<br />
samo eden `alen spomen. Solidarnata rabota na <strong>makedonskite</strong> narodnosti<br />
treba da se obrne kon za~uvuvawe na celosta na Turcija. Vo zamena za toa<br />
Turcija }e gi pro{iri pravata na site makedonski narodnosti pred<br />
zakonot i vo administrativnoto upravuvawe i }e go pokrovitelstvuva<br />
nacionalniot razvitok na site makedonski narodnosti.<br />
Takvata mirna programa na Makedoncite }e sretne poddr{ka i<br />
odobruvawe kaj golemite sili zainteresirani za za~uvuvaweto na celosta<br />
na Turcija. Golemite sili }e & pomo`at na Turcija da se oddale~at site
nepravini za <strong>makedonskite</strong> narodnosti od nacionalnite i verskite<br />
propagandi i da se obezbedi nivnoto samostojno postoewe i razvivawe.<br />
Male~kite balkanski dr`avici, {to se zainteresirani i gi<br />
poddr`uvaat propagandite, vo prvo vreme }e & se rasrdat na<br />
Imperatorskata sultanska vlada zatoa {to }e im gi prese~e „vekovnite“<br />
privilegii, no }e pomine vreme i tie }e se primirat so otstranuvaweto na<br />
propagandite, za{to toa otstranuvawe }e bide vo nivna polza: }e<br />
prestanat da gi pra}aat vo Makedonija svoite milioni frankovi, od koi za<br />
niv nikoga{ nemalo i ne }e ima nikakva polza. Tie milioni ne samo {to se<br />
propadnati dosega bez polza, no imaat poddr`uvano neprijatelstvo pome|u<br />
balkanskite dr`avi, koga tie po svojata geografska blizost i ednakvite<br />
interesi treba edna so druga da go pomagaat zaedni~koto ekonomsko<br />
razvivawe.<br />
Pogore, koga zboruvav za neuspehot na Vostanieto, jas rekov oti<br />
neuspehot se dol`i na negovata parcijalnost. Jas zboruvav oti koga se<br />
pravi vostanie od imeto i vo polza na site makedonski narodnosti, toga{<br />
za toa treba da se ima polnomo}nost i u~estvo na site narodnosti vo<br />
organizacijata.<br />
Sega, koga zboruvam jas za isteruvaweto na propagandite od<br />
Makedonija, za primiruvaweto i obedinuvaweto na makedonskata<br />
inteligencija i narodnostite, mo`e nekoj da si pomisli oti toa<br />
obedinuvawe }e ni pomogne da se postigne edno op{to vostanie {to }e ima<br />
pogolem uspeh. ]e pogre{i onoj {to }e napravi takov zaklu~ok.<br />
Jas u{te pogore rekov oti nie sme zainteresirani za celosta na<br />
Turcija. I vistina, kakva polza za nas od prisoedinuvaweto so Bugarija,<br />
ili so Srbija ili so Grcija? Tie dr`avi se pokulturni od nas, a kako takvi<br />
samo tie }e imaat polza od prisoedinuvaweto na Makedonija kon niv.<br />
Posle, takvoto prisoedinuvawe na cela Makedonija kon edna od<br />
balkanskite dr`avi~ki ne e vozmo`no - drugite dr`avi~ki }e mu pre~at.<br />
Vozmo`en e dele`ot na Makedonija pome|u malite dr`avi~ki ili<br />
okupiraweto na Makedonija od Avstrija. No mo`e li da ima pogolema<br />
nesre}a za Makedoncite od razdeluvaweto ili okupacijata?<br />
Male~kite balkanski dr`avi~ki bez ceremonija }e gi zemat vo svoi<br />
race site dohodi od zavojuvanite delovi na Makedonija, a Makedoncite }e<br />
se obrnat vo prosjaci, otkako }e si gi zagubat prvin svoite nacionalni<br />
osobini.<br />
Mo`e li da se pretska`e kakva }e bide sudbinata na Makedonija pod<br />
Avstro-Ungarija: Bosna i Hercegovina jasno ni poka`uvaat oti ne }e<br />
pominat ni 10 godini od avstriskata okupacija koga }e zafatat<br />
Makedoncite, bez razlika na vera i narodnost da si gi ostavuvaat svoite<br />
katovi i da se iseluvaat.<br />
A ni prisoedinuvaweto kon edna od balkanskite dr`avi~ki, {to ne e<br />
nikojpat vozmo`no, ni deleweto ni okupacijata ne se vozmo`ni bez<br />
revolucija odvnatre. I imaat li smisla tie revolucii koga }e ni go<br />
obezbedi N. I. V. Sultanot nacionalnoto i religioznoto postoewe i }e ni<br />
garantira ramnopravnost pred zakonot i vo oblasnata samouprava so
Turcite? A ima osnovi da misli oti Imperatorskata vlada e ispolneta so<br />
dobri nameri za svoite makedonski narodnosti. Istorijata mu pomaga na<br />
sekoj narod da si gi vidi gre{kite {to gi ima praveno i da se ~uva da ne<br />
se povtoruvaat. Sega{noto vostanie e mnogu pou~no, kako za nas isto taka i<br />
za Turcite. Jas ne mo`am da dopu{tam Turcite da ne se pou~at od nego:<br />
jasno e za sekoj, pa i za Turcite, oti Turcija ne mo`e pove}e da ja za~uva<br />
Makedonija ako prodol`uva so istata politika kon nas {to ja vode{e<br />
dosega. Turcija ne mo`e da ja za~uva taa svoja provincija bez sodejstvoto<br />
na mesnoto `itelstvo. Samo vojskata ne e dosta, kako {to ne e dosta ni<br />
zadovolstvoto na malcinstvoto od naselenieto. Turskoto gospodstvo vo<br />
Makedonija }e se za~uva samo toga{ ako vo nea ima mnogubrojno naselenie<br />
{to ja gleda svojata blagosostojba obezbedena samo pod vlasta na Turcija.<br />
Toa naselenie }e ja pretstavuva glavnata opora na turskite interesi vo<br />
Makedonija. A poddr{kata na mnozinstvoto Turcija }e ja dobie samo ako se<br />
pogri`i da vovede vo Makedonija vistinski reformi, sposobni navistina<br />
da gi za~uvaat nacionalnite i religioznite interesi na podanicite,<br />
nivnite gra|anski prava i snosnoto ekonomsko postoewe. Ako tie<br />
potrebnosti na podanicite ne se za~uvaat i ako Turcija prodol`uva da<br />
bide neiskrena vo prilagaweto na reformite, toga{ od toa }e: nastrada<br />
najmnogu pak taa: 1/ taa }e bide prinudena so sila da vovede nekoi<br />
reformi, 2/ ako i potoa naselenieto ne bide ogradeno vo nacio~alnoreligiozen<br />
i ekonomski odnos, toga{ toa }e go iskoristat neprijatelite na<br />
Turcija da napravat brkanica vo Makedonija za da lovat riba vo matna<br />
voda.<br />
I taka, prvoto ne{to {to }e treba makedonskata inteligencija da go<br />
izvojuva toa e: otstranuvaweto na nedoverbata me|u inteligencijata so<br />
razno nacionalno i religiozno obrazovanie; obedinuvaweto na taa<br />
inteligencija kako vo samata Makedonija taka i zad nejzinite granici;<br />
zaedni~koto opsuduvawe na op{tite interesi na Makedoncite;<br />
otstranuvaweto na nacionalno-religioznata omraza; vospituvaweto na<br />
Makedonskite Sloveni vo ~isto makedonski nacionalen duh;<br />
zadol`itelnoto izu~uvawe na makedonskiot jazik i literatura vo srednou~ebnite<br />
ustanovi vo gradovite so slovensko naselenie; obu~uvaweto vo<br />
selskite u~ili{ta so slovensko naselenie na makedonski jazik. Vo<br />
slovenskite sela vo crkvata slovenska bogoslu`ba. Ako ovie barawa<br />
sretnat otpor od nekoja od propagandite, toga{ da se moli turskata vlada<br />
i golemite sili da se oddale~at od Makedonija demoraliziruva~kite<br />
propagandi, da se vostanovi Ohridskata arhiepiskopija, vo racete na koja<br />
}e premine crkovno-u~ili{noto delo za site hristijanski narodnosti vo<br />
Makedonija. Drugoto ne{to {to se bara od nas e da se obrneme kon na{ite<br />
bra}a {to vojuvaat vo tatkovinata na{a da go polo`at oru`jeto 46 za da im<br />
se dade vozmo`nost na Rusija i na drugite sili da gi prezemat site merki<br />
{to zavisat od niv za da se zadovolat site na{i religiozni, nacionalni i<br />
ekonomski interesi.
Jasno mi e so kakvo negoduvawe }e se odnesat mnozina kon ovoj moj<br />
predlog. Mo`e }e go nare~at i predavstvo. Mo`e da se najdat i lu|e {to }e<br />
re~at oti treba da se mavnat od ovoj svet licata so takvi misli.<br />
Koj kako saka neka re~e, neka misli i neka pravi protiv mene. Dolgot<br />
kon narodot i tatkovinata mi diktiraat da se iska`am vo takva smisla. Jas<br />
sum edna{ uveren oti vo mojata postapka nema ni{to predavni~ko: 1/ oti<br />
mislite, ne samo na privatni lica kako mene, no i na site Makedonci od<br />
bojnoto pole i od Bugarija, i mislite, barawata i predlozite na celiot<br />
bugarski narod i na bugarskata vlada ne se vo sostojba da gi izmenat<br />
pogledite na golemite sili i na Rusija vrz potrebite na makedonskiot<br />
narod; 2/ site usilbi ponatamu odvaj li }e go promenat povedenieto na<br />
dr`avite 47 po na{eto pra{awe. Najmnogu {to mo`e da bide toa e -<br />
evropska konferencija; no taa konferencija ne mo`e da se zafati porano<br />
od proletta; i toa toga{ }e se zafati samo ako vostanieto toga{ bide<br />
posilno od sega{noto. No mo`e li da se predvidi odot na vostanieto? Pak<br />
i da se dopu{ti oti vostanieto toga{ }e bide i posilno od sega i }e ja<br />
prinudi Evropa da svika evropska konferencija, mo`e li nekoj da<br />
predre~e oti re{enijata na taa konferencija }e bidat vo na{a polza? -<br />
Odvaj li.<br />
Evropejcite dosega si imaat napraveno nepravilen zaklu~ok za<br />
narodnosta na Makedoncite i ete zo{to poslednive, koi{to gi nosat na<br />
svoj grb site te{kotii i nesre}i od sega{noto vostanie, }e imaat najmalku<br />
polza od re{enieto na konferencijata. Treba da bideme slepi za da ne go<br />
vidime toa {to e o~igledno. Na konferencijata }e se zemat cel red merki<br />
vo polza na <strong>makedonskite</strong> narodnosti. No, koi se tie narodnosti? - Turci,<br />
Bugari, Srbi, Grci, Vlasi, Arnauti.<br />
Kogo treba da go brojat na konferencijata: Bugarinot, Srbinot,<br />
Grkot? Kade e granicata me|u niv? Najposle, koj }e zasedava na taa<br />
konferencija? Koj }e dava podatoci za <strong>makedonskite</strong> narodnosti i za<br />
nivnite potrebi? <strong>Za</strong>r ne e jasno kako bel den oti pretstavnici od nas nema<br />
da ima, oti }e gi re{avaat na{ite sudbini bez da ne pra{aat nas {to<br />
barame nie, a zatoa }e gi pra{aat na{ite neprijateli {to imaat svoi<br />
dr`avi i svoi diplomati i koi }e ja izvle~at seta polza od na{ata<br />
proleana krv?! 48<br />
Ne, bra}a! Nikakva konferencija ne ne spasuva. Mnogu podobro }e<br />
bide da im se doverime na najzainteresiranite dr`avi za na{ite <strong>raboti</strong>,<br />
osobeno na pravoslavna Rusija, koja{to gi znae ubavo na{ite potrebi, a ne<br />
da se nadevame na samite sebe i na nekoi konferencii. Da be{e bilo taka<br />
lesno i arno svikuvaweto na konferencija, i sega }e imavme drug na~in za<br />
tretirawe na na{ite <strong>raboti</strong> i namesto Evropa da gi ostavi Rusija i<br />
Avstrija da go re{avaat na{eto pra{awe - site evropski golemi sili }e<br />
sakaa vo nego da igraat ednakva uloga. A {to mu pi{uva angliskiot<br />
minister pretsedatel na kenterberiskiot arhiepiskop za politikata na<br />
golemite sili vo ka{ite <strong>raboti</strong>: „U~estvoto na site sili vo<br />
razre{uvaweto na makedonskoto pra{awe samo mo`e da go zadr`i,<br />
namesto da go zabrza, negovoto razre{uvawe. Vo dadeniov slu~aj najarno e
inicijativata i najglavnata uloga da e vo racete na najzainteresiranite<br />
golemi dr`avi, koi{to najarno gi znaat nu`dite na Makedoncite“. - Da, nie<br />
treba da znaeme oti od u~estvoto na siot „koncert“ mo`e da se o~ekuva<br />
golemo neblagozvu~je, pomal pritisok vrz Portata, otkolku {to mo`e da se<br />
o~ekuva od <strong>raboti</strong>te na dvete najmnogu zainteresirani dr`avi. Dr`avite<br />
razli~no gledaat na pra{aweto, a toa raznoglasje pre~i za ednodu{en<br />
pritisok vrz Portata. Mo`e li da se misli oti na konferencijata }e ima<br />
pogolemo ednoglasje od ona {to go gledame sega vo postapkite na dvete<br />
zainteresirani dr`avi?<br />
Sega{nata konferencija }e bide vo sosem drugi uslovi od onie vo<br />
koi{to rabote{e konferencijata pred poslednata rusko-turska vojna. 49<br />
Sega{nata konferencija }e izigra samo vo polza na malite dr`avi~ki {to<br />
baraat za smetka na Makedoncite da si gi zasnovuvaat i pro{iruvaat<br />
pravata na nivnite narodnosti. Ako e taka, a inaku ne mo`e ni da bide,<br />
toga{ nalet neka mu e i konferencijata!<br />
[tom e taka, toga{ nema smisla i ponatamo{noto sprotistavuvawe.<br />
Znaete li {to mislat tie {to se za ponatamo{no sprotistavuvawe? - Edno<br />
imaat nade` za zame{uvawe na silite; drugo, se nadevaat na<br />
konferencija, i treto, velat deka ako ne bide ni ednoto ni drugoto, toga{<br />
}e napravat Turcija ekonomski da propadne so dolgoto odr`uvawe golema<br />
vojska. Vedna{ se gleda oti dvete prvni nade`i ne }e bidat vo na{a polza.<br />
A tretata u{te pomalku. Zo{to, }e pra{ate?<br />
Evropa ima interes da se za~uva Turcija, ete zo{to }e & dava<br />
sredstva za da se za~uva. A koj }e gi pla}a tie pari i procentite od niv? -<br />
Pak nie. No, da pretpostavime oti turskoto ekonomsko razoruvawe ne }e se<br />
odrazi na nas. No, ne e li jasno oti ako Turcija oslabne ekonomski - nie }e<br />
oslabneme nekolku pati pove}e? Ne znaeme li nie oti seto vreme do koga<br />
}e se prodol`uva borbata so ~etite, turskiot asker }e grabi, }e siluva i }e<br />
mu pravi sekakvi drugi pakosti na naselenieto? Narodot ne }e mo`e da si<br />
ja vr{i svojata rabota, a, od druga strana, }e treba da gi rani gladnata<br />
turska voska i ~etite?<br />
Borbata ima ne tolku nacionalen, kolku religiozen karakter. Kako<br />
takva, taa e opusto{uva~ka za nekolku pati pove}e od obi~nata vojna! Toa<br />
opusto{uvawe ima smisla ako se ima nade` za uspeh. Seta na{a nade` e<br />
vo evropskoto zame{uvawe. No jasno e oti takvo zame{uvawe nema da<br />
dojde. Nie mislime oti Evropa }e se so`ali nad mirnoto naselenie i<br />
zaradi nego }e se zame{a vo na{ite <strong>raboti</strong>. No tokmu na{ite smetki ne im<br />
davaat na evropejcite mo`nost da mu priteknat na pomo{ na mirnoto<br />
naselenie. Evropejcite ka`uvaat oti ne mo`at da napravat ni{to, oti<br />
sekoja merka od Evropa komitetot }e ja primi za zaostruvawe na negovata<br />
agitacija.<br />
Zna~i, do toga{ do koga }e prodol`i dvi`eweto im nie ne mo`eme<br />
da o~ekuvame vistinsko zame{uvawe vo na{ite <strong>raboti</strong> i do toga{ na{iot<br />
narod }e bide prinuden da trpi najgolemi bespolezni i besmisleni<br />
nesre}i.
Vo takov slu~aj, ima li smisla ponatamo{nata borba? - Po moeto<br />
mislewe, nema. Nie nemame izli{ni narodni sili za da gi prineseme na<br />
`rtva za bugarskite, srpskite i gr~kite interesi, za{to sega{nata borba e<br />
samo vo tu|a polza. Na{ite narodni sili se nu`ni i za kulturna borba.<br />
Da go dopu{time i sprotivnoto, deka sega{nata borba najposle }e ja<br />
prinudi Evropa da se zame{a vo turskite <strong>raboti</strong> i da ja prinudi Turcija<br />
da im dade ramnopravnost na <strong>makedonskite</strong> narodi. Dali nie Makedoncite<br />
/Slovenite/ vo takov slu~aj }e mo`eme da se pozdravime so uspeh? Mislam,<br />
ne. Ramnopravnosta }e bide za site narodi, pa i za Turcite, Grcite i dr. i<br />
dr. Zna~i, na{ata krv se prolevala za pravata na tie narodnosti {to ili<br />
si sedea mirno vo vreme na borbata ili bea protiv nas. Malku e toa {to<br />
nie ja prolevavme krvta na na{iot narod za tu|ite, pa i za interesite na<br />
na{ite neprijateli, no so na{ata krv i so razoruvaweto }e se<br />
vospolzuvaat na{ite neprijateli od slobodnite dr`avi~ki za da<br />
prodol`uvaat so svoite religiozni i nacionalni propagandi da ne delat<br />
na sprotistaveni i neprijatelski lageri: Srbi, Grci i Bugari.<br />
Po borbata na bojnoto pole }e nastapi vreme da se borime na<br />
kulturna po~va, i vo toa vreme, namesto da imame mo`nost da gi polzuvame<br />
plodovite od proleanata krv i da napreduvame kulturno, nie i toga{, kako<br />
i sega, }e treba na na{a {teta da gi pomagame tu srpskite, tu gr~kite, tu<br />
bugarskite interesi.<br />
Pri takvata nacionalna razdvoenost i pri polnoto ekonomsko<br />
razoruvawe besmisleni }e stanat sekakvi konferencii, zame{uvawa i<br />
reformi, za{to site }e vodat kon eden dele` na Makedonija.<br />
Po site tie pri~ini, kako i po polnata ubedenost vo toa oti ne samo<br />
bespolezno i nevozmo`no e ponatamo{noto uspe{no sprotistavuvawe, jas<br />
mislam deka na{ dolg e da ja zamolime makedonskata inteligencija {to<br />
ima vlijanie vrz sega{noto dvi`ewe da go obrne svojot pogled kon<br />
serioznosta na polo`bata, da go izmisli patot i site sredstva kolku {to<br />
mo`e poskoro za da iska`e polna doverba sprema postapkite na<br />
zainteresiranite golemi sili vo polza na Makedoncite i, otkako }e im<br />
dade vetuvawe, da ja prekine ponatamo{nata borba, da gi zamoli da mu se<br />
pomogne moralno i materijalno na postradanoto naselenie da se popravi;<br />
da zamoli da se vovedat site predlo`eni reformi i tie {to }e najdat<br />
silite za nu`no, kako pro{iruvawe na izraboteniot proekt; da se<br />
otstranat propagandite i da se vostanovi Ohridskata arhiepiskopija so<br />
crkovno-u~ili{nata avtonomija; amnestija na emigrantite i na site<br />
~etnici; priznavawe na Slovenite vo Makedonija za oddelna narodnost:<br />
Makedonci, i vnesuvawe na toa ime vo oficijalnite knigi itn.<br />
So polnoto prekratuvawe na vostanieto }e se vostanovat me|u nas i<br />
Turcite odnosi {to im odgovaraat i na na{ite i na nivnite interesi.<br />
Toga{ }e se ima mo`nost da se vidi oti na{ite interesi se taka spleteni<br />
so nivnite {to so zagubuvaweto na ednite gubat i drugite, a seta polza od<br />
na{eto neprijatelstvuvawe ja izvlekuvaat treti, }e se re~e, malite<br />
balkanski dr`avi. Toa se gleda osobeno jasno od mo`nite posledici na
vostanieto, koi, za na{a i turska sre}a, ne posleduvaa. Zborot mi e za<br />
deleweto na Makedonija me|u malite balkanski dr`avi~ki.<br />
Vostanieto se digna i ne razori i nas i turskata dr`ava. [tetata od<br />
nego i za nas i za Turcija e ogromna, no pak pomala otkolku {to mo`e{e da<br />
bide. Sre}a i za nas i za Turcija e {to me|u Bugarija i Srbija nema{e<br />
nikakvo soglasuvawe po makedonskoto pra{awe. A takvo soglasuvawe<br />
nema{e, za{to Bugarija misle{e da si ja prisoedini kon sebe cela<br />
Makedonija sama, bez pomo{ na drugite sosedni i na golemite dr`avi.<br />
Bugarija se izlaga vo smetkata. Vo toa se sostoi na{ata sre}a i sre}ata na<br />
Turcija. Bugarija do sega{noto vostanie nema{e politi~ki opit za<br />
re{enieto na makedonskoto pra{awe, ete zo{to site manevri da se re{i<br />
toa izlegoa jalovi. Bugarija dosega ne znae{e oti re{enieto na<br />
makedonskoto pra{awe ne e isklu~ivo vo Sofija, ami kolku vo Sofija<br />
tolku i vo Belgrad, t.e. vo soglasuvawata me|u Sofija i Belgrad. Toa<br />
soglasuvawe dosega se smeta{e za dr`avno predavstvo, no otkako<br />
bugarskite diplomati si go ispitaa seto bessilie, i pri najgolemite svoi<br />
usilbi sami da go re{at makedonskoto pra{awe, }e se najdat cel red<br />
bugarski diplomati {to }e poglednat na toa soglasuvawe kako na<br />
neizbe`no zlo. 50 Sega{niot politi~ki opit da be{e bil kaj Bugarite<br />
ponapred, }e se pristape{e prvo kon razdeluvaweto na sferite za<br />
vlijanieto vo Makedonija me|u Srbite i Bugarite, a posle, vo vreme na<br />
vostanieto, srpskite i bugarskite vojski }e navlezea vo Makedonija. Takov<br />
}e be{e izlezot od vostanieto pri pogolem opit me|u bugarskite<br />
diplomati. <strong>Za</strong> na{a sre}a, ovojpat nie se izbavivme od dele`ot na na{ata<br />
tatkovina i Turcija od zagubuvaweto na edna od prekrasnite svoi<br />
provincii.<br />
Vostanieto ne go donese deleweto na Makedonija: toa e pozitivniot<br />
rezultat od nego. No toa delewe sre}no e izbegnato samo od slu~ajnata<br />
neopitnost na na{ite neprijateli. Deleweto ne zagrozuva u{te pove}e: vo<br />
idnina od pogolemata opitnost na na{ite neprijateli: Bugarija mo`e da<br />
sklu~i so Srbija dogovor za razdeluvawe na sferite za vlijanieto vo<br />
Makedonija. Takvoto razdeluvawe na sferi za vlijanieto neminovno }e i'<br />
donese dele` na Makedonija. 51 Ete zo{to, eden od najglavnite dolgovi na<br />
makedonskata inteligencija e da se otstranat edna{ za sekoga{ od<br />
Makedonija bugarskata i srpskata propaganda, da se osnova vo Makedonija<br />
svoj duhoven centar za Makedoncite i toj centar, kako i samite Makedonci,<br />
da nema nikakvo zemawe-davawe so sosednite balkanski dr`avi i narodi.<br />
Vo taa merka se sostoi predodvra}aweto na dele`ot na Makedonija i<br />
za~uvuvaweto na taa provincija za Turcija. Ottuka e jasno oti dobro<br />
razbranite interesi na Turcite i na Makedoncite im diktiraat ne da si<br />
gi tro{at nivnite sili vo me|usebna borba vo polza na zaedni~kite nivni<br />
neprijateli, ami da si podadat eden na drug raka i da gi otstranat site<br />
faktori {to im pre~at vo nivnite prijatelski odnosi i zaedni~ki<br />
interesi.<br />
So prekratuvaweto na vostanieto }e se zapo~ne vo Makedonija<br />
mirna kulturna rabota. Taa }e bara od nas vo vospostavuvawe dobri
odnosi kon site narodnosti {to ja naseluvaat Makedonija. Na{ata<br />
inteligencija dosega ne mo`e{e da vospostavi najpo`elni odnosi pome|u<br />
nas i drugite makedonski narodnosti. Toa delumno ne zavise{e od nea.<br />
Taka, odnosite na na{iot narod kon Turcite i muslimanite voop{to<br />
pove}e zavise{e od poslednive otkolku od nas: ako muslimanite gledaa na<br />
hristijanite kako na lu|e ramni na niv, toga{ nema somnenie oti ne samo<br />
}e bea najarni odnosite me|u hristijanite i muslimanite, ami mo`e i da<br />
nema{e vostanie. <strong>Za</strong> so`aluvawe, muslimanite i do posledno vreme ne<br />
mo`ea da se oslobodat od svojata stara predrasuda da gledaat na<br />
hristijanite kako na podolna rasa od niv. ]e se nadevame oti turskata<br />
vlada i turskata inteligencija }e se uverat vo seta {teta {to ja<br />
pri~inuva takvata predrasuda i }e se potrudat da ja iskorenat i so toa ke<br />
gi popravat odnosite me|u hristijanite i muslimanite.<br />
Dobrite odnosi pome|u Grcite i nas Makedoncite /Slovenite/ pak<br />
pove}e zavisat od prvite otkolku od nas. <strong>Za</strong> da se popravat tie, Grcite }e<br />
treba da se otka`at“ 52 od svojata „megali ideja i da i' go priznaat pravoto<br />
na postoewe i na makedonskata narodnost redum so gr~kata vo Makedonija.<br />
Osobeno Patrijar{ijata, kako ustanova vselenska, treba da prestane da<br />
postapuva kako ustanova so gr~ki karakter. Taa treba sveto da gi ~uva<br />
pravata na site hristijani, a ne da gi `rtvuva pravata na ednite vo polza<br />
na drugite. Osobeno e nu`no Patrijar{ijata sveto da go ~uva pravoto na<br />
nacionalnoto postoewe na seta svoja pastva. Toga{ }e se izbegne<br />
konfliktot pome|u i Grcite i Makedoncite, za{to poslednive ne baraat<br />
tie {to zboruvaat gr~ki da imaat vo svoite crkvi staromakedonski jazik 53<br />
a vo u~ili{tata sega{niot makedonski jazik, ami toa se bara samo za onie<br />
{to zboruvaat makedonski. Ako pak Patrijar{ijata go prodol`i<br />
progonuvaweto na makedonskiot jazik me|u Makedoncite i namesto nego go<br />
propagira gr~kiot jazik, so toa }e gi natera Makedoncite da gledaat na nea<br />
kako na orudie na gr~kata nacionalna propaganda. Vo takov slu~aj i Grcite<br />
i Patrijar{ijata }e ni se objavat za neprijateli na na{ata narodnost i<br />
na{ svet dolg }e ni bide da gi odbieme site gr~ki napadi na na{ata<br />
narodnost. 54 <strong>Za</strong> taa borba me|u hristijani nie ja simnuvame od sebe<br />
odgovornosta na Grcite i Patrijar{ijata, bidej}i nie vo toj slu~aj ne<br />
napa|ame, ami se branime od tu|i napadi.<br />
Najarni mo`at i treba da ni bidat odnosite so Vlasite. Na{ite<br />
interesi nikade ne se presre}avaat so vla{kite. Vlasite pove}e `iveat<br />
vo gradovite i se trgovci, a nie pove}e sme vo selata i sme selski<br />
stopani. Onie od Vlasite {to `iveat vo selata, se zanimavaat so<br />
ov~arstvo. Vlasite i na{iot narod se razlikuvaat po jazikot, nosijata,<br />
karakterot, taka {to nikojpat Vlasite ne mo`at da pretendiraat na na{i<br />
sela; isto taka nikojpat nie ne sme ka`uvale oti vla{kite sela se na{i.<br />
Me|u nas i Vlasite nema nikakvo istorisko nedorazbirawe. Vlasite<br />
nikojpat ne imale nikakva vlast nad nas i nikojpat ne ni storile nikakva<br />
pakost. Isto taka, tie nemaat ni{to pateno od nas. Obratno, u{te od<br />
srednite vekovi i me|u nas i Vlasite imalo sekojpat soglasnost. Vrz takva<br />
po~va mo`e da se razvie najsrde~na dru`ba pome|u nas i Vlasite. Taa
dru`ba treba da pu{ti dlaboki koreni pome|u dvata bratski naroda za da<br />
im dade mo`nost raka za raka da odat po te{kiot pat na kulturniot<br />
progres. 55<br />
[tom }e se ustanovat pravilni odnosi pome|u nas i drugite<br />
makedonski - hristijanski i muslimanski narodnosti, {tom }e se priznae<br />
na{ata narodnost od vladata na N.C.V. Sultanot, }e se vnese vo nufuzite<br />
imeto Makedonec, }e se napravat prvite postapki za na{eto nacionalno i<br />
religiozno osloboduvawe od propagandite i }e se vovedat politi~kite<br />
preobrazuvawa predvideni od reformatorskite sili, {tom }e se<br />
prezemat merki za ekonomskoto popravuvawe na na{ite selski stopani, pa<br />
i do voveduvaweto na site tie podobruvawa vo na{eto nacionalno<br />
religiozno i ekonomsko `iveewe, nie - makedonskata inteligencija }e<br />
treba da napravime u{te edno, a toa }e bide i najva`noto: da gi vlo`ime<br />
site svoi fizi~ki, intelektualni i moralni sili vo na{ata nacionalna<br />
prerodba.<br />
Poslednoto vostanie ni poka`a oti ovoj pat po koj{to odevme sega e<br />
pogre{en i opasen. Toj bara{e mnogu `rtvi, a dava{e malku polza.<br />
Revolucijata ne kompromitira pred na{ata vlada i ne ne pretstavi vo<br />
dobra boja pred evropskiot svet. No vo se toa nie sme malku krivi. Od<br />
edna strana, ne poddupuvaa kon vostanie, od druga nie sme mlad narod i se<br />
zanesovme so eden nezrel potfat. Kako mladite lu|e {to vo raboteweto<br />
pretpo~itaat skokovi namesto postepeno, no postojano rabotewe vo eden<br />
ist pravec, i mladite narodi gi pretpo~itaat skokovite pred postojanata<br />
uporna rabota vo eden ist pravec. Dosega{noto na{e rabotewe, osobeno<br />
vostanieto, be{e neobmislena mlade{ka rabota, no toa ni se prostuva,<br />
edno, za{to dosega nie bevme mlad narod {to odvaj se proniknuva so<br />
svoeto nacionalno samosoznanie, a drugo, za{to dosega, ne `iveej}i kako<br />
oddelna nacionalno-religiozna edinica, se nao|avme pod vlijanieto na<br />
razni nacionalni i religiozni propagandi. No toa {to ni se pro{tava{e<br />
dosega, ne mo`e da ni se oprosti za napred.<br />
Sega nie ne mo`eme pove}e da gledame na sebe i na svojot narod<br />
kako na eden nedorasten narod bez politi~ki opit. Nie pominavme vo<br />
svoeto istorisko razvivawe ve}e va`ni stadiumi {to mo`at da<br />
pretstavuvaat epoha vo istorijata na koj i da e narod. A novata epoha ni<br />
nalaga nam nova potreba - kulturno rabotewe.<br />
Dosega rabote{e narodot so inteligencijata; zadru`no, no<br />
raboteweto be{e raspredeleno neednakvo: narodot se javuva{e<br />
ispolnuva~ na planovite na inteligencijata, koga poslednava ne prave{e<br />
ni{to pove}e od sostavuvawe planovi ili organizirawe revolucionerno<br />
dvi`ewe.<br />
Organizatorskata rabota e pak rabota, no ne mo`e da se re~e deka e<br />
od te{kite. Podgotvuvaweto revolucija e rabota {to mo`ebi bara<br />
umstveno rabotewe, no toa rabotewe ne e tolku ma~no i tolku ceneto kolku<br />
{to si mislat revolucionerite - mladata na{ inteligencija.<br />
Podgotvuvaweto na edno vostanie se prodol`uva 5-10 godini i posle site<br />
zame{ani vo nego ili umiraat ili pak, ako ostanat `ivi, treba da ostanat
ez ni{to i da si izberat nekoja druga rabota {to }e treba da ja zafatat<br />
odnovo i za koja mo`ebi i ne se sosem podgotveni. Organizatorskata<br />
rabota ne e tolku ma~na zatoa {to organizatorite ~esto, mislej}i oti<br />
nivniot `ivot e pova`en od `ivotot na selanite, gi postavuvaa na<br />
najma~nite <strong>raboti</strong> prostite rabotnici ili narodot. <strong>Za</strong>toa<br />
organizatorskata rabota, od edna strana, e rabota za eden ~ovek {to go<br />
pretpo~ita privremenoto napregnuvawe na silite pred postojaniot uporen<br />
i ma~en trud; od druga strana, taa e i nemoralna, za{to vo nea ~ovek ne<br />
`rtvuva vo polza na op{testvoto, na narodot svoj ili na ~ove{tinata, a so<br />
narodot pravi opiti za svoite fantasti~ni planovi. Makedonska<br />
inteligencijo! Vreme e da se pomisli deka e gre{no da se pravi opit so<br />
tu|i ~ove~ki `ivoti za na{ite fantasti~ni planovi.<br />
No, so toa jas ne sakam da ka`am nie da prestanem da idealizirame<br />
i da `iveeme so narodni ideali. Ne! Nie ne mo`eme da `iveeme bez<br />
ideali: samo na{ite ideali otsega }e treba da bidat po~isti od<br />
ponapre{nite Otsega nie }e treba so na{ata patriotska rabata da<br />
iskupuvame na{ite grevovi pred na{iot narod. Otsega nie }e treba da se<br />
`rtvuvame za negovite interesi i so toa da mu otplatime za negovata vera<br />
vo nas i za negovoto poslu{no i to~no ispolnuvawe na planovite na<br />
organizacijata. Kako mo`e na{ata inteligencija da se oddol`i pred<br />
na{iot narod za dadenite od nego `rtvi? Na toa pra{awe jas odgovoriv<br />
koga zboruvav pogore za borbata so propagandite i za postavuvawe na<br />
na{iot narod vo dobri odnosi sprema site makedonski narodnosti.<br />
No glavno, kako {to napomnav pak pogore, }e mu se pomogne na na{iot<br />
narod so kulturno rabotewe, a najpove}e so prosvetuvaweto.<br />
Naukata i literaturata se najva`niot faktor za razvivaweto na<br />
eden narod kako narod. Po stepenot na razvivaweto na naukata i<br />
literaturata kaj eden narod se meri negovata kultura i po niv se delat<br />
narodite: na kulturni i nekulturni; kulturnite narodi vladeat, a<br />
nekulturnite robuvaat. Samo so znaewe i prosvetuvawe, samo so kulturna<br />
rabota }e mo`e na{ata inteligencija da gi popravi i da gi iskupi svoite<br />
gre{ki pred na{iot narod.<br />
]e re~at nekoi oti kulturnata rabota e vozmo`na samo koga ima<br />
politi~ka sloboda; bez nea taa e nevozmo`na. - Vistina, vo taa zabele{ka<br />
ima eden del vistina, no samo eden del. Glavniot uslov za kulturna<br />
rabota ne e polnata politi~ka sloboda, a moralnata vospitanost na<br />
narodot i na negovata inteligencija, soznavaweto na moralniot dolg pred<br />
narodot kaj sekoj ~len na toj narod. Polnata politi~ka sloboda ne ~ini za<br />
ni{to, ako eden ~ovek ne soznava oti negoviot ~ove~ki dolg, negoviot dolg<br />
pred svojata tatkovina i svojot narod e: trud, trud i pak trud. Slobodata<br />
~ini samo za polzuvawe na rezultatite od svojot trud, no ne tolku za<br />
samiot trud. A za da mo`e ~ovek da gi polzuva rezultatite od svojot trud,<br />
treba prvo da se potrudi. Da rabrti i da se trudi mo`e ~ovek i pri<br />
postesneti politi~ki uslovi.<br />
<strong>Za</strong> da si ja o~istime sovesta pred narodot na{ za dadenite od nego<br />
`rtvi, treba, zna~i, da se zafatime za kulturna rabota. A pri toa da go
cenime svoeto rabotewe ne po nadvore{niot negov vid, a po negovata<br />
vrednost, a cenata na trudot se meri so potrebnite za nego sili. Ako<br />
gledame taka na trudot i ako iskreno sakame da se oddol`ime pred na{iot<br />
narod, toga{ ne }e se izvinuvame deka nema po~va za kulturno rabotewe.<br />
Po~va za nego ima, no nema sakawe. Pri sakaweto, ako ne }e mo`eme da<br />
pe~atime mnogu <strong>raboti</strong> na na{iot jazik, zatoa pak na{ata inteligencija }e<br />
mo`e da poslu`i kako `iva narodna enciklopedija vo koja }e se imaat<br />
to~ni i provereni informacii po site oddeli na naukata i literaturata.<br />
No to~ni i provereni informacii se dobivaat pri mnogugodi{no<br />
uporno rabotewe, i toa koga se <strong>raboti</strong> so svesta deka so raboteweto se<br />
ispolnuva dolgot kon tatkovinata i kon svojot narod. A takvoto<br />
mnogugodi{no uporno rabotewe e popolezno poma~no i pomoralno od<br />
revolucirnernoto. Toa e porazumno.<br />
Polzata za narodot od nau~noto rabotewe na na{ata inteligencija<br />
}e se vidi od toa {to na{iot narod sam so svoi o~i }e mo`e da pogledne<br />
na sebe i na drugite narodi, }e gi izu~i svoite i tu|ite dostoinstva i<br />
nedostatoci. Eden prosveten narod mr`e da se sramni so eden umen ~ovek;<br />
zatoa na{ dolg e da gi vlo`ime site svoi sili so svoeto raboterwe da go<br />
prosvetime na{iot narod.<br />
Kulturnoto rabotewe e poma~no od revolucionernoto, za{to prvoto<br />
e umstveno, a vtoroto pove}e fizi~ko. <strong>Za</strong> ilustracija zemete go<br />
izu~uvaweto na klasi~nite i novite jazici i korespondencijata na<br />
komitetot ili raspredeluvaweto na ~etite. Revolucionernata dejnost e<br />
privremena i razru{uva~ka, a ne ve~na, soyiduva~ka. A kulturniot ~ovek,<br />
za da ima pravo da se nare~uva takov, treba da gradi, a ne da ru{i. <strong>Za</strong> da<br />
bide gradbata zdrava treba temelot da i' bide ubav. <strong>Za</strong>toa ~ovek ne treba,<br />
samo za olesnuvawe na svojata rabota, negativno da se odnesuva kon mnogu<br />
nauki ma~ni, kako starite jazici, no {to pretstavuvaat osnova za mnogu<br />
pozitivni informacii i nauki. Celta da se dobijat pozitivni podatoci od<br />
site oddeli na naukata, ne samo za nas li~no, a kako narodni ~lenovi, }e<br />
treba da go natera sekogo od nas da gi posveti svoite sili, seto svoe<br />
slobodno vreme za izu~uvawe na site tie nauki {to se najnu`ni za na{iot<br />
narod i {to baraat najmnogu rabota, za{to za polesnite sekojpat }e se<br />
najdat dosta dobrovolci. Nie ako sakame da imame ~ista sovest pred<br />
na{iot narod i pred sebe, treba da gi zememe na sebe i najma~nite nau~ni<br />
<strong>raboti</strong> za da mu pomogneme, a ne da se izgovarame, izbiraj}i go najlesnoto,<br />
deka nemame sposobnosti ili vle~ewe za onie nauki {to baraat najmnogu<br />
trud i `elba za rabrta. 56<br />
Kulturnoto rabotewe e pomoralno od revolucionernoto, za{to so<br />
prvoto inteligencijata se ~ini vistinski sluga na svojot narod, a so<br />
revolucijata taa se obrnuva vo nemilosrden eksperimentator.<br />
Inajposle, kulturnoto rabotewe e razumno. Inteligencijata so nego<br />
gi razjasnuva najva`nite pra{awa za sebe i za narodot. A najva`ni se tie<br />
pra{awa {to se vrzani so narodnoto samosoznanie.<br />
Vo posledno vreme nie istapivme so barawe politi~ka sloboda, bez<br />
da se dopra{ame dali sme nie dozreani za nea i dali sega toa ni e
najnu`noto? Na{ite posledni barawa kolku se pravilni ili ne, ne zemam<br />
da gi re{avam. <strong>Za</strong> mene e pova`no pra{aweto za na{ata nacionalno<br />
religiozna i ekonomska prerodba; a toa mo`e da stane samo so<br />
izu~uvaweto na svojot narod, prvo kako oddelna edinka, posle vo vrska so<br />
drugite Makedonski i balkanski narodi i najposle kako ~len na<br />
slovenskata familija narodnosti. Takvoto izu~uvawe }e vnese razumnost<br />
vo na{ite odnosi kon site spomenati narodi.<br />
Ete pribli`no kakvo mo`e da bide najglavnoto rabotewe na<br />
makedonskata inteligencija za da se popravat site gre{ki napraveni so<br />
poslednoto vostanie.<br />
I taka, raboteweto na{e }e treba da bide vrz po~vata na narodnoto<br />
prosvetuvawe: mirno, legalno, evoluciono; toa }e ima za cel<br />
inteligencijata da bide vistinska sluginka na narodot, a ne naopaku. No za<br />
da bide taa slu`ba blagodatna, nam }e ni treba da sozdademe narodni<br />
slu`iteli, narodna inteligencija {to }e mu gi posveti site svoi sili na<br />
narodnoto blago. Ni treba inteligencija so jasna svest za moralniot dolg<br />
na ~ovekot pred negovata tatkovina i negoviot narod. Ni treba<br />
inteligencija moralno i umestveno sovr{ena.<br />
Sega{nata na{a inteligencija treba da go posveti seto svoe<br />
rabotewe nad moralnoto i umstvenoto usovr{uvawe na svojot narod i<br />
sozdavawe na edna idealna makedonska inteligencija.<br />
Ako ovoj dolg se osoznae, ako obedinuvaweto na na{ata<br />
inteligencija so bugarsko, srpsko i gr~ko obrazovanie se postigne, ako se<br />
paralizira raboteweto na propagandite i se uspee tie sosem da se<br />
otstranat od Makedonija, ako se ustanovat dobri odnosi kon site<br />
makedonski narodnosti i se podobri politi~kata i materijalnata sostojba<br />
na Makedoncite, toga{, pri site dadeni `rtvi, }e mo`eme, pokraj drugoto,<br />
da bideme zadovolni od edno: vostanieto ni gi otvori o~ite za gre{niot<br />
pat po koj{to odevme dosega, po koj{to }e odevme i za napred, i bez<br />
vostanieto sami }e podgotvevme po~va za dele`; toa ni gi otvori o~ite za<br />
mnogu na{i nu`di {to i ne gi pretpostavuvavme ponapred.<br />
Dajbo`e, sega{noto vostanie da ni poslu`i kako eden urok za na{iot<br />
narod, urok za site nas Makedoncite, bez razlika kade sme se obrazuvale i<br />
kako dosega sme se vikale. Dajbo`e, sega proleanata krv da poslu`i kako<br />
zavet me|u `ivite, koi {to se dol`ni pred taa krv da se zakolnat za edna<br />
zaedni~ka kulturna rabota, za polza i sre}a na na{ata zaedni~ka mnogu<br />
napatena tatkovina - Makedonija.<br />
*.<br />
Pro~itano na 21 septemvri ovaa godina pa 1-ta sednica na petrogradskoto Makedonsko nau~noliteraturno<br />
drugarstvo „Sv. Kliment“.<br />
11.<br />
Najgolemiot gr~ki ostrov Krit vo 1897 god. uspea da dobie avtonomna uprava vo granicite na<br />
Otomanskata Imperija.<br />
12.<br />
<strong>Misirkov</strong> go ~ital ovoj tekst vo Drugarstvoto na 21 septemvri 1903 god., pred donesuvaweto na<br />
Mirc{tegskata programa za reforma, no toj budno gi sledel site nejzini podgotovki. Soop{tenieto na ruskata<br />
vlada od 11.9.1903 god. so svojata energi~na poraka go izrazuva tvrdiot stav na Rusija protiv Vostanieto vo<br />
Makedonija i za akcija na golemite sili za reformi.<br />
13.<br />
Verojatno se misli na Promemorijata na Rusija i Avstro-Ungarija od 15.9.1903 god. {to bila<br />
ispratena ne samo do potpisni~kite na Berlinskiot dogovor, tuku i do turskata i do bugarskata vlada, bidej}i
poslednive vsu{nost go spre~uvale ispolnuvaweto na Fevruarskite reformi, pa duri se obvinuvale deka<br />
pridonesle za krevaweto na Vostanieto vo Makedonija.<br />
14. Pismo do poglavarot na anglikanskata crkva vo Kanterberi.<br />
15. I.A. Zinovjev vo toa vreme e ruski diplomatski pretstavnik pri Visokata porta vo Carigrad.<br />
16. Hajnrih Kali~e toga{ be{e avstro-ungarski ambasador pri Visokata porta vo Carigrad.<br />
17. Kako pretsedatel na Tajniot makedonsko-odrinski kru`ok vo Peterburg (natamu: TMOK), pa so toa i<br />
vo TMORO, Misirkoa ne e i ne mo`el da bide protiv revolucijata kako metod (vpro~em, toj i samiot smeta deka<br />
rezultatite mo`ele da se postignat i „so ve{ti, mali narodni dvi`ewa“!), no kategori~ki se izjasnuva protiv<br />
Vostanieto vo toj moment, kako poradi o~evidniot neuspe{en kraj, so site narodni stradawa, taka i osobeno<br />
poradi realnite opasnosti za raspar~uvaqe i zagrabuvawe na Makedonija od sosedite.<br />
18. Ne e sosem to~no deka srpskite pretenzii za Makedonija se pojavile duri po Berlinskiot kongres vo<br />
1878 god., bidej}i organizirana i od dr`avata rakovodena srpska propaganda vo Makedonija se pojavi u{te po<br />
Gara{aninovoto „Na~ertanie“ (1844) i se izrazi vo 60-tite godini na minatiot vek. Berlinskiot kongres i<br />
osobeno Srpsko-bugarskata vojna (1885) samo u{te pove}e ja naso~ija Srbija kon jug.<br />
19. Dodeka vo Makedonija bea otvoreni srpski i gr~ki konzulati, bidej}i Bugarija vo toa vreme u{te<br />
be{e vazalno kne`evstvo na Turcija, vo <strong>makedonskite</strong> gradovi Solun, Skopje, Bitola i Seres bea otvoreni<br />
bugarski trgovski agentstva {to vsu{nost ja vr{ea istata rabota na konzulatite i zaedno so egzarhiskite<br />
mitropoliti ja rakovodea bugarskata nacionalisti~ka propaganda.<br />
20. Se misli na Rusko-turskata vojna od 1877-1878 god.<br />
21. Vo svoeto spisanie „Vardar (1905) <strong>Misirkov</strong> go izmenuva redot na pojavuvaweto na teoriite za<br />
narodnosta na Makedoncite: tamu pi{uva, deka najprvin se oformila bugarskata, posle gr~kata i najnazad<br />
srpskata. Makedonskata teorija voop{to ne ja priklu~uva kon ovoj redosled, kako ne{to {to e avtohton razvitok<br />
i nadvor od propagandite.<br />
22. Pod ova ime <strong>Misirkov</strong> ja podrazbira Organizacijata kako celina, a ne samo nejziniot CK.<br />
23. Konstatacijava na <strong>Misirkov</strong> e mo{ne kategori~na, no vo nea ima i eden del vistina. Vpro~em, site<br />
osloboditelni dvi`ewa vo svetot se potpiraat i vrz nekoi stranski sili i pritoa naj~esto gi koristat<br />
teritoriite na svoite sosedi. Toa go napravi i TMORO. A K. <strong>Misirkov</strong>, ne samo kako ~len - osnova~ i eden od<br />
rakovoditelite na edna zna~ajna filijala na TMORO vo Peterburg, tuku i kako li~en u~esnik i nabquduva~ na<br />
ovie nastani, ima{e moralno pravo i op{testvena odgovornost da go iznese svoeto mislewe za najva`nite<br />
pra{awa vo toj istoriski moment. Nema somnenie deka, i pokraj site zaslugi i zna~eweto {to go ima vo<br />
makedonskata istorija, ovaa organizacija ima{e i svoi slabosti, za koi ne od dene{no, tuku od toga{no<br />
gledi{te, prv i najargumentirano progovori tokmu K.P. <strong>Misirkov</strong>. Vistina, nekoi seriozni zabele{ki napravija<br />
i P. Bo{wakov (1902), i St. J. Dedov (1902), pa i nekoi od najistaknatite revolucioneri, no site tie brzo i<br />
mo{ne uspe{no bivaa neutralizirani. Verojatno najpravdiva ocenka na slabostite na TMORO napravi Vtoriot<br />
okru`en kongres vo Solun /1905/, neposredno pred odr`uvaweto na Rilskiot kongres na Organizacijata.<br />
<strong>Misirkov</strong> ne be{e i ne mo`e{e da bide protiv samata TMORO, no toj mnogu prodorno, u{te vo samiot tek na<br />
nastanite, gi sogleda slabostite {to zagri`eno i gi potsiluvaa nekoi zainteresirani stranski faktori, ne<br />
odbiraj}i pritoa metodi i sredstva.<br />
24. Prou~uvaweto na arhivskata dokumentacija i toga{niot dneven i periodi~en pe~at napolno ja<br />
potvrduva <strong>Misirkov</strong>ata misla: na TMORO vo stranstvo i se dava{e glavno „bugarska“ boja, iako pogolemiot del<br />
od <strong>makedonskite</strong> rakovoditeli uporno se trudea da go osporat toa.<br />
25. Simeon Radev /1879-1967/ od Resen e eden od istaknatnte makedonski `urnalisti do 1903 god., a<br />
potoa viden bugarski publicist, istoriograf i diplomat. Kako student vo @eneva i blizok do CK na TMORO,<br />
pritoa i privrzanik na B. Sarafov, toj go izdava tamu (na francuski jazik) vesnikot „L' Effort“/1900-1901/, a po<br />
diplomiraweto vo Pariz go redaktira vesnikot „Mouvement Macedonien“ /1902-1903/.<br />
26. Vesnikot „Pravo“ (2.11.1894 - 13.3.1903) se pe~ati vo Sofija, prvin kako „Organ na politi~kite i<br />
duhovnite interesi na bugarkoto naselenie vo Turcija“, a zavr{uva kako „organ na makedonsko-odrinskite<br />
interesi“.<br />
27. A.A.Rostkovski (1860-1903) be{e ruski konzul vo Bitola od 1895 god. Prvpat se sre}avaat so<br />
<strong>Misirkov</strong> pri nivniot zaedni~ki nastap so referati za Makedonija vo Imperatorskoto rusko geografsko<br />
dru{tvo vo S.-Peterburg vo dekemvri 1897 god., koga K. P. <strong>Misirkov</strong> {totuku se zapi{a kako student. Vo 1902<br />
god., koga <strong>Krste</strong> dojde vo Bitola, stana i doma{en u~itel na konzulovite deca, a na 26.7.1903 god. (st.stil) toj mu<br />
be{e edinstveniot svedok pri ubistvoto i zaedno so negovoto telo mora{e da ja napu{ti Makedonija i otide vo<br />
Odesa, a ottamu vo Peterburg.<br />
28. Do toa vreme so Sofija izleguvaa dva vesnika so naslovot „Avtonomija“: prviot kako „organ na<br />
politi~kite interesi na hristijanskoto naselenie vo Turcija“ (1898-1902), a vtoriot kako „zadgrani~en list na<br />
Vnatre{nata makedonsko-odrinska organizacija“ (I -16.7.1903). <strong>Misirkov</strong> verojatno go ima predvid vtoriov.<br />
29. Ilindenskoto vostanie nesomneno be{e ve{to odnadvor inspirirano pri {to bea privle~eni za<br />
nego i predani pretstavnici na samostojnata makedonska osloboditelna borba, no narodot, kako {to veli<br />
N.Vapcarov, „si vlea svoja sodr`ina“ i sozdade epopeja {to stana ugled i pottik za idnite revolucionerni<br />
podvizi. 30. Vo Isto~na Rumelija (Ju`na Bugarija) vo toa vreme `iveeja Bugari, Grci i Turci, pa se priznavaa i<br />
site ovie jazici, no po prisoedinuvaweto kon Bugarija postepeno Grcite i Turcite re~isi napolno bea iseleni.<br />
31. Karavla{ko vsu{nost e samo eden del od dene{na Romanija. Po obedinuvaweto na Karavla{ko i<br />
Moldavija (1859) se sozdade dr`avata {to go dobi imeto Romanija (1861), no <strong>Misirkov</strong> go upotrebuva<br />
trdicionalnoto narodno ime {to e za~uvano i do deneska vo Makedonija.<br />
32. Trojniot sojuz e voenopoliti~ki blok na Germanija, Avstro-Ungarija i Italija, dogovoren vo Viena vo<br />
1882 god. i naso~en glavno protiv Francija i Rusija za raspredelba na svetot. Se rasturi so vleguvaweto na<br />
Italija vo Prvata svetska vojna (1915) na stranata na Antantata (so Anglija, Francija i Rusija).<br />
33. V.F.Ma{kov be{e ruski konzul vo Skopje do krajot na mart 1903 god.
34. D-r Hristo Tatar~ev (1869-1952) od Resen e eden od osnova~ite i prv pretsedatel na Centralniot<br />
makedonski revolucioneren komitet vo Solun (1893). Po vra}aweto od maloaziskiot zatvor (1901-1902) stanuva<br />
~len na <strong>Za</strong>dgrani~noto pretstavni{tvo na TMORO vo Sofija.<br />
35. Hristo A. Matov (1872-1922) od Struga e eden od najistaknatite dejci na TMORO i teoreti~ari na<br />
makedonskata osloboditelna borba, vo toa vreme e „zadgrani~en pretstavnik“ na Organizacijata vo Sofija.<br />
36. Se odnesuva za spomnatiot ve}e Simeon Radev.<br />
37. In`. Hristo Stani{ev e ~len na VMOK vo Sofija, a po rascepot na „vrhovistite“ (1902) stana<br />
pretsedatel na Vrhovniot komitet {to go poddr`uva{e CK na TMORO i izdava{e i svoj vesnik pod istoto ime<br />
„Reformi“.<br />
38. Toma Karajovov od Skopje be{e eden od ~lenovite na Tajniot makedonski komitet vo Sofija (1885-<br />
1886), a od 1895 god. eden od ~lenovite na VMOK. Vo 1903 se vbrojuva{e me|u aktivnite publicisti od<br />
Makedonija.<br />
39. Osven V.^ ernodrinski, koj vpro~em i ne be{e visok funkcioner na Organizacijata, ne ni e poznato<br />
nekoj od rakovodnite funkcioneri da izdaval kni{ki na makedonski jazik. Dramski tekstovi na makedonski vo<br />
toa vreme izveduva{e teatarot na ^ernodrinski, pa i dramata „Revolucioneri“ od D.Haxidinev. M.K.Cepenkov<br />
vo prodol`enija (vo vesnik) ja objavuva{e svojata drama „Crne Vojvoda“, dodeka pred toa kako oddelno izdanie<br />
be{e pe~atena dramata „Prilepski svetci“ od A.Stra{imirov.<br />
40. Poznato e deka mesnite vojvodi sekoga{ si zboruvale samo na maj~iniot jazik, a se znae deka, na pr.,<br />
D. Gruev so Makedoncite si zboruval samo na makedonski. Taka pravele i drugi revolucioneri, pa i \.Petrov.<br />
41. Iako <strong>Misirkov</strong> ne mo`e da se re~e deka bil socijalist po vospitanieto, sepak negoviot metod na<br />
tretiraweto na istorijata i sovremenata polo`ba na Makedonija ne e daleku od socijalisti~kata. <strong>Za</strong>toa toj i ne<br />
gleda vistinski reformi - bez seriozni zafati vo ekonomsko-socijalnata struktura vo Makedonija, zatoa ne<br />
mo`at da go zadovolat Fevruarskite reformi, kako {to ne }e go zadovolat ni Mirc{tegsknte, kako kako po~etok<br />
uslovno gi prifa}a.<br />
42. Ne samo vo pogled na jazikot i verata, tuku i voop{to programata na <strong>Misirkov</strong> (a toa zna~i i<br />
programata na MNLD) se karakterizira so eden poln demokratizam, vo koja{to ne se ~uvstvuva nekakov<br />
nacionalizam ili {ovinizam sprema sosednite narodi, u{te pomalku sprema drugite narodnosti {to `iveat vo<br />
Makedonija.<br />
43. <strong>Misirkov</strong> ne im se sprotistavuva na katolicizmot i protestantizmot i od ~isto prakti~ni pri~ini:<br />
ovie granki na hristijanstvoto ne bea dr`avna religija na niedna od pretendentkite za Makedonija, pa<br />
sledstveno i ne bea vo direktna usluga na zavojuva~kite planovi na sosedite, dodeka toj saka{e da gi gleda vo<br />
Evropska Turcija i interesite na golemite katoli~ki i protestantski dr`avi za da ne se ostane samo na<br />
ednostran~ivo vlijanie.<br />
44. Karakteristi~no e deka vo prviot prilog od knigata <strong>Misirkov</strong> redovno upotrebuva „makedonski<br />
narodi“, „makedonski narodnosti“ i „Makedonci“ za ozna~uvawe na site `iteli na Makedonija, dodeka so<br />
„Makedonski Sloveni“ (kako {to pi{uva{e, na pr., i P.Draganov) gi ozna~uva pripadnicite na makedonskata<br />
nacija, Makedoncite.<br />
45. K.<strong>Misirkov</strong> sosema pravilko, pet godini pred J.Sandanski, i toa so kompleksna razrabotka na<br />
pra{aweto, go sogleda zna~eweto na za~uvuvaweto na celosta na Turcija za bezbedniot nacionalen razvitok na<br />
makedonskiot narod vo izvesen period. Vakvata programa (bliska i na ruskata politnka - zaradi drugi celi i<br />
interesi) navistina sretna `estok otpor od strana na Organizacijata. Toa be{e provocirano i so intrigite na<br />
Sofija vo vrska so pregovorite na MNLD so turskata i so avstro-ungarskata ambasada vo Peterburg i so<br />
patuvawata na nekoi vidni ~lenovi na MNLD so dozvola i so poddr{ka od turskite vlast vo Makedonija. So<br />
ve{to ispleteni dezinformacii, preku nekoi makedonski orudija vo racete na bugarskata propaganda, TMORO<br />
be{e svrtena ne samo protiv <strong>Misirkov</strong>, tuku i protiv celoto ova dvi`ewe {to go rakovode{e MNLD na ~elo so<br />
D.D.^ upovski.<br />
46. Osven zastapuvaweto za celosta na Turcija, ova barawe be{e naj`estoko pre~ekano od<br />
Organizacijata. Me|utoa, <strong>Misirkov</strong> ne e protiv Organizacijata: toj be{e samo kategori~ki protiv<br />
prodol`uvaweto na nepodgotvenoto i nenavremeno narodno vostanie, kako i protiv planiraweto novo vostanie<br />
za idnata prolet, za koe{to pi{uva{e pe~atot i za koe zboruvaa nekoi na{i revolucioneri.<br />
47. Se misli na „golemite dr`avi“, „golemite sili“ vo toa vreme.<br />
48. Prestojot vo ruskata prestolnina, aktivnoto sledewe na evropskiot pe~at i `iviot dopir so<br />
evropskata diplomatija vo Bitola (i posebno so ruskata, osobeno po vra}aweto od Makedonija) mu ovozmo`ija na<br />
<strong>Misirkov</strong> pojasno da gi sogleda i onie momenti {to ne bea vidlivi niz ~adot na sekojdnevnite borbi na<br />
revolucionerite.<br />
49. Se odnesuva za Carigradskata konferencija (1876-1877) na pretstavnicite na evropskite golemi<br />
dr`avi (Rusija, Anglija, Germanija, Francija, Avstro-Ungarija i Italija) i na Turcija, odr`ana vo Carigrad<br />
neposredno po Bosansko-hercegovskoto vostanie i Srpsko-turskata vojna, kako i po vostanijata vo Bugarija i vo<br />
Makedonija (1876). Na 19.3.1877 g. e potpi{an Londonskiot protokol za reformi vo Evropska Turcija, no bidej}i<br />
i nego Visokata porta go otfrli, dojde Rusko-turskata vojna (1877-1878).<br />
50. I vistina, vedna{ po Vostanieto, po studentskite branuvawa za srpsko-bugarsko zbli`uvawe za<br />
smetka na Makedonija, be{e potp{an taen „Sojuzen dogovor pome|u Kne`estvo Bugarija i Kralstvo Srbija“ na<br />
30.3.1903 god. so „<strong>Za</strong>klu~en protokol“ od sledniot den, kade {to ruskiot imeprator se priznava{e kako arbitar<br />
za site sporni pra{awa {to bi iskrsnale vo vrska so pridobivkite od vojnata so Turcija.<br />
51. Tokmu toa i se slu~i podocna: prvin se ode{e kon podelba na Makedonija na sferi za vlijanie, a<br />
potoa kon podelba na teritoriite, koe{to i dovede do noviot „Dogovor za prijatelstvo i sojuz pome|u Kralstvo<br />
Srbija i Carstvo Bugarija“ od 29.2.1912 god. {to vsu{nost, kako {to veli M.Milovanovi}, be{e „srpsko-bugarskoruska<br />
balkanska spogodba“, bidej}i be{e postignat so aktivnoto posredstvo na Rusija i bidej}i pak ruskiot<br />
imperator be{e priznat kako vrhoven arbitar za site sporni pra{awa. Rezultatite od balkanskite zavojuva~ki<br />
vojni napolno se sovpadnaa so predviduvawata na K.P.<strong>Misirkov</strong>.
52. Ovaa „megali ideja“ (“golema ideja“) za edna nova golema Grcija na Balkanot vo granicite na<br />
nekoga{nata Vizantija se pojavi u{te vo mislite na Rigas i be{e razrabotena od „Eterijata“ (1821), vrz osnova<br />
na koja potoa izrasna gr~kata nacionalisti~ka propaganda vo Makedonija {to vo opredeleni vidovi `ivee se do<br />
deneska. 53. Ovoj termin za staroslovenskiot jazik go nao|ame i podocna vo re~nikot na <strong>Misirkov</strong> [“Makedonski<br />
golos, (Makedonski glas)“, 2, 10, Petrograd, 13.8 1914, 14]. Nego go upotrebuva{e i MNLD i Makedonskata<br />
kolonija vo Petrograd, a vo na{e vreme go prifatija i istaknati slavisti.<br />
54. Dodeka vo ovoj prilog, pi{uvan pred donesuvaweto na Murc{tegskata programa za reformi vo<br />
Makedonija, <strong>Misirkov</strong> uslovno i privremeno duri i ja dopu{ta dejnosta na postojnite crkovni organizacii, vo<br />
drugite prilozi vo knigata toj e ve}e protiv kakva i da e tu|a „ crkovno-u~ili{na organizacija ili instntucija<br />
na propagandite na makedonskata teritorija.<br />
55. <strong>Misirkov</strong> go ima predvid i faktot deka, i pokraj toga{nata silna romanska nacionalisti~ka<br />
propaganda vo Makedonija, taa ne mo`e da pretstavuva realna opasnost za Makedoncite, bidej}i Romanija nema<br />
nikakov grani~en dopir so Makedonija {to da i ovozmo`i eventualno pro{iruvawe na nejzinoto vladeewe i ro<br />
ovoj del od Balkanot.<br />
56. Bidej}i ovie zborovi im se upateni na ~lenovite na MNLD i na inteligencijata nadvor od<br />
Makedonija, kade {to postoeja izvesni uslovi za sloboden razvitok na makedonskata nacionalna nau~na misla,<br />
tie imaat opravduvawe, no ne mo`at vo celost da se odnesuvaat i za makedonskata inteligencija {to se<br />
nao|a{e vo zemjata, pa ni za onaa vo sosednite monarhii, za{to ne postoeja ni elementarni uslovi za takva<br />
dejnost.<br />
Ima li potreba za makedonski nacionalni nau~no-literaturni<br />
dru{tva? *<br />
Idejata za obrazuvaweto na na{eto dru{tvo 57 be{e - polnoto<br />
oddeluvawe na na{ite interesi od bugarskite. So nego nie sakavme da im<br />
poka`eme na Rusite oti kaj nas vo Makedonija nema nacionalen<br />
antagonizam i e vozmo`no zadru`no rabotewe od site makedonski<br />
narodnosti vrz kulturna po~va. U{te pove}e, nie sakavme da im poka`eme<br />
na Rusite deka nema vo Makedonija nekolku slovenski narodnosti, a ima<br />
samo edna; deka Makedonskite Sloveni mo`at sami da ja razru{at taa<br />
pregrada {to e postavena me|u niv od propagandite i od nivnoto<br />
obrazovanie vo Bugarija, Srbija ili Grcija. Nie sakavme da poka`eme oti<br />
i pokraj na{eto obrazovanie i vospitanie vo razni dr`avi ili<br />
propagandi, nie pretpo~itame site da napravime otstapki od svoja strana<br />
za op{to<strong>makedonskite</strong> interesi, za da ne bideme orudie vo racete na<br />
propagandite i na nivnite celi: za da ne se stremime kon soedinuvawe ni<br />
so Bugarija, ni so Srbija ni so Grcija.<br />
No se najdoa me|u lanskite ~lenovi lica 58 {to go nao|aat za<br />
izli{no postoeweto na takvo dru{tvo, za{to nemalo oddelna makedonska<br />
narodnost vo Makedonija, a imalo samo srpska i bugarska, i bidej}i vo<br />
Petrograd imalo bugarsko i srpsko studentsko dru{tvo, nemalo potreba za<br />
makedonsko.<br />
Imaj}i ja predvid taa kritika za potrebata i celesobraznosta na<br />
na{evo ovde{no dru{tvo, nie sme dol`ni da si dademe to~en ot~et za<br />
pri~inite {to go predizvikaa negovoto obrazuvawe. Toa mo`e da se<br />
napravi otkako }e se odgovori na glavnite prigovori na na{ite<br />
protivnici, so koi tie se ma~at da poka`atdeka nema potreba za oddelno<br />
makedonsko dru{tvo i deka negovoto formirawe ne e svoevremeno.
Na{ite protivnici velat oti sega ne mu bilo vremeto da se<br />
podigaat nacionalni pra{awa vo Makedonija, koga e zborot za edno snosno<br />
postoewe. na site narodnosti. Sega ne e vremeto da se oddeluvame od<br />
Bugarija, koga taa napravila tolku `rtvi za na{eto osloboduvawe i }e<br />
napravi u{te za napred. Neumesno i nerazumno e da gi oddeluvame svoite<br />
interesi od op{tobugarskite, koga vo soedinuvaweto, a ne vo<br />
rascepuvaweto, e silata. Ako se podigne sega pra{aweto za<br />
nacionalnosta na Makedoncite, toga{ nie }e treba da se vratime nazad za<br />
30 i pove}e godini. 59 <strong>Za</strong>r e i vozmo`no sega nacionalnoto obedinuvawe na<br />
Makedoncite, koga vo Makedonija ima mnogu, a ne edna nacionalnost, i koga<br />
nema edna oddelna makedonska slovenska nacija?<br />
Najnapred treba da se re~e deka ne e vistina toa {to go velat oti<br />
sega ne mu bilo vremeto da se podiga pra{aweto za narodnosta na<br />
Makedoncite. So ignoriraweto na ova pra{awe nie ne pravime ni edna<br />
stapka napred, za{to ako go ignorirame nie - toa ne go ignori raat site, i<br />
mali i golemi dr`avi, osven Bugarija. Nie, zna~i, prosto si gi zatvorame<br />
o~ite pred neprijatnata za nas realnost. Ako, zna~i, go razgledame toa<br />
pra{awe, nie ne se vra}ame nazad, a odime napred, soznavaj}i ja negovata<br />
va`nost. Vistina, so nacionalnoto pra{awe nie }e se zanimavame 20-30<br />
godini, 60 no krivinata za toa le`i vo na{ite prethodnici {to ne ja<br />
soznaa seta negova va`nost i ne go kladoa da zree. 61 Da bea go napravile<br />
toa, nema{e zo{to nie sega da se zanimavame so nego. Ako pra{aweto za<br />
narodnosta na Makedoncite ima prvostepeno zna~ewe za Bugarite, Srbite<br />
i Grcite i sekoja od ovie narodnosti go tretira po svoe, toga{ zo{to i nie<br />
toa pra{awe da ne go zememe vo svoi race i da go razgledame sestrano - i<br />
od bugarsko, i od srpsko i od gr~ko gledi{te, i kritikuvaj}i gi site niv da<br />
ne si iz<strong>raboti</strong>me makedonsko gledi{te za na{ata narodnost, a se<br />
zadovoluvame, spored mestoto kade {to sme se u~ele, ili so srpskoto, ili<br />
so bugarskoto ili so gr~koto gledi{te? Da ne si iz<strong>raboti</strong>me svoe,<br />
makedonsko gledi{te za na{ata narodnost, ubedlivo i spravedlivo za<br />
site Makedonci, zna~i deka nie ne sme vo sostojba samostojno, bez tu|o<br />
vlijanie, da se izu~uvame samite sebesi. Jas ne mo`am da go dopu{tam<br />
poslednovo i go smetam navredlivo za mene, ete zo{to i ne se otka`uvam<br />
na prvo mesto da si izrabotam svoj samostoen pogled vrz pra{aweto za<br />
mojata narodnost i vrz onaa na moite sonarodnici. Zna~i moe gledi{te,<br />
na{eto dru{tvo po pra{aweto za na{ata narodnost ne pravi nikakva<br />
netakti~nost i samo im uka`a izvesna usluga na duhovnite interesi na<br />
Makedoncite.<br />
Sega }e treba da odgovorme na prigovorot deka ne umesno i e<br />
nesvoevremeno da gi oddeluvame na{ite interesi od op{tobugarskite,<br />
za{to, od edna strana, silata bila vo soedinuvaweto, a od druga, Bugarija<br />
napravila tolku `rtvi za na{eto osloboduvawe i }e napravela i za<br />
napred.<br />
Ovoj prigovor e mnogu slo`en, zatoa }e treba da mu se odgovara<br />
nasekoj del pooddelno.
Prvoto ne{to {to mo`e da se re~e toa e deka nie ne sega se<br />
oddeluvame od Bugarija i so toa razdrbuvame edno sozdadeno celo, tuku<br />
sme oddelni i `iveeme ve}e oddelno pove}e od 25 godini. 62 Drugi ne<br />
razdelija i sozdadoa od nas i Bugarite razli~en `ivot, razni<br />
potrebnosti, neramna polo`ba. Drugi i ne ni davaat da se soedinime. Od<br />
makedonsko gledi{te soedinuvaweto na cela Makedonija so Bugarija, ili<br />
so Srbija ili so Grcija ne e po`elno, no ne e ni stra{no. Zna~i, nema<br />
zo{to da se borime so nego. No takvoto soedinuvawe ne }e go dopu{tat ni<br />
malite balkanski, ni golemite evropski dr`avi. Zna~i, nie ne sakaj}i da<br />
gi me{ame na{ite interesi so bugarskite ja davame svojata soglasnost i go<br />
ozakonuvame postojniot red. Se postavuva pra{aweto samo, dali toa<br />
ozakonuvawe e vo na{a polza, za{to velat oti Bugarija ni napravila<br />
mnogu dobrini i }e ni napravela u{te. Da vidime {to arno sme videle nie<br />
dosega od Bugarite?<br />
Bugarite go zgolemija buxetot na Egzarhijata od pojavata na srpskata<br />
propaganda: so drugi zborovi ja zasilija nivnata propaganda i nivnite<br />
interesi vo Makedonija. Kladoa tie nekolku vladici i otvorija nekolku<br />
trgovski agentstva, go poddr`aa so pari vostanieto vo Makedonija i<br />
prehranija vo Bugarija mnozina, obezdomeni Makedonci izbegani vo<br />
Bugarija. Tie se arnotiite {to gi vidovme od Bugarite.<br />
Kako vi se ~ini: dali se dosta? dali se mnogu? dali se pove}e od<br />
dobrinite {to ni gi napravija Srbite? -Ako ne bideme bugarski {ovinisti<br />
i pristrasno ne gledame na <strong>raboti</strong>te, ne mo`eme da ne konstatirame oti<br />
vo Makedonija Bugarite ne napravija za nas Makedoncite ni{to pove}e od<br />
toa {to go napravija Srbite. Pak i smelo mo`e da se re~e oti napravija<br />
pomalku od Srbite. Gore izbroenite bugarski dobrini ne se napravija vo<br />
polza na samite Makedonci, a na interesite na Bugarija vo Makedonija.<br />
<strong>Za</strong>toa, bugarskite milioni za Makedonija nemaat pogolemo zna~ewe od<br />
srpskite za tamu. Bugarite ni kladoa vladici vo Makedonija; imajte na um<br />
oti tie vladici vo pove}eto slu~ai i na najva`nite mesta se Bugari, a ne<br />
Makedonci. Preku vladicite Bugarite sakaat da istrebat se {to ne im e<br />
prijatno, a najmnogu crkovno-op{tinskata samouprava. No takva usluga so<br />
srpski vladici sakaa da ni uka`at i Srbite. [to se tie krivi {to nie<br />
pretpo~etovme da sme orudie na Bugarite, namesto da sme orudie na<br />
Srbite? - Bugarite otvorija vo Makedonija trgovski agentstva! No za ~ii<br />
interesi? Se razbira oti ne za makedonski, a za bugarskite. Srbite im gi<br />
predadoa svoite interesi vo Makedonija na svoi konzulstva i generalni<br />
konzulstva. Ako bugarskite trgovski agentstva vo Makedonija se<br />
blagodejanie za nas, toga{ srpskite generalni konzulstva se u{te<br />
pogolemo. - Bugarite ni go poddr`ale vostanieto. I Srbite go poddr`uvaa.<br />
Bugarite go poddr`uvaa pove}e, za{to nivnite interesi toa go baraa, a ne<br />
za aterot na{. Srbite go poddr`uvaa da ne ostanat ponazad od Bugarite;<br />
no da bea srpskite interesi taka vrzani so vostanieto, toga{ Srbite<br />
stopati }e i’ objavea dosega vojna na Turcija bez da ~ekaat od nekade<br />
pomo{, bez da gledaat dali }e bide izlezot za niv blagoprijaten ili ne. -<br />
Bugarite hranat obezdomeni Makedonci, no istoto go pravat i Srbite.
Toa e seta arnotija {to ja dobivme od Bugarija. Sega da vidime so<br />
{to plativme nie za taa arnotija, ili kolku ne ~ini taa?<br />
Ako gi pogledneme nastanite od poslednata rusko-turska vojna<br />
dosega }e vidime oti sekoja arnotija od Bugarija za Makedoncite ne e<br />
ni{to, osven edna kompenzacija za glupostite {to gi ima napraveno<br />
Bugarija po na{eto pra{awe. Makedonskoto pra{awe vo racete na<br />
bugarskite diplomati i narod e red gluposti napraveni samo na<br />
makedonska smetka i nare~eni me|unarodni pobedi na bugarskata<br />
samostojna politika. Tie gluposti na bugarskiod narod 63 se za nas<br />
Makedoncite kako praroditelski grev {to }e pominuva od pokolenie na<br />
pokolenie.<br />
Eve vo {to se sostoi toj praroditelski grev:<br />
Bugarite se oslobodeni od Rusite. Vo toa vreme ruskoto op{testvo<br />
se zanesuvalo so slovenofilstvo. Toj zanes im zede okolu 250.000 du{i<br />
vojska i milijardi rubli. No kakov be{e rezultatot od taa vojna? Rusite i<br />
ponapred vojuvaa so Turcija i gi oslobodija so svoja krv skoro site<br />
balkanski dr`avi~ki. No nikoga{ do toga{ Rusite ne se razo~aruvaa taka<br />
kako {to se razo~araa vo vremeto na poslednata vojna. Toa dojde do takva<br />
stepen {to Rusite sakaa da kladat krst na svoeto ponatamo{no<br />
zanesuvawe i osloboduvawe na Slovenite na Balkanskiot Poluostrov.<br />
Poslednite sokovi od zanesot na Rusite, i so toa i nade`ite na<br />
Makedoncite na Rusija, bea goltnati od Bugarija. Povedenieto na<br />
bugarskiot narod kon ruskata vojska i na bugarskata inteligencija kon<br />
ruskite vlasti i diplomati be{e takvo {to Rusite iljada pati se kaeja za<br />
svoeto zanesuvawe so „bratu{kite“. Toa raskajuvawe e vlezeno dlaboko vo<br />
du{ite na site Rusi, koi sega ne sakaat ni da ~ujat za nekakvi „bratu{ki“, a<br />
osobeno za Bugarite. Koj pla}a sega za povedenieto i gre{kite na Bugarite,<br />
ako ne nie Makedoncite?<br />
<strong>Za</strong>nesuvawata na Rusija rodija edna Bugarija, no so nejzinoto,<br />
roduvawe Rusija umre za nas. Site nade`i kaj Makedoncite pominaa na<br />
nedonos~eto - Bugarija. Nie pomislivme deka toa nedonos~e {tom }e<br />
porasne, }e okrepne i }e ni podade raka i nie so nego da za`iveeme<br />
sloboden `ivot. Pri imaweto edna slobodna Bugarija nie mislevme zo{to<br />
ni e Rusija. Na{ite nade`i se poddr`uvaa od Bugarija i kako da se<br />
zafatija da se realiziraat. Bugarija, kako pokojniot srpski kral<br />
Aleksandar, 64 se objavi samata za polnoletna i zafati samostoen red<br />
gluposti {to se nare~uvaa od nea samostojna politika:<br />
Gi razru{i arnite odnosi so Rusija i go povika Stambolova 65 toj da<br />
ja predade Bugarija vo racete na Trojniot sojuz i Anglija, i da ja napravi<br />
nivno orudie protiv Rusija. Taa nova era vo istorijata na Bugarija, taa<br />
samostojna politika se zapo~na od prisoedinuvawetoj na Bugarija so<br />
Isto~na Rumelija i od naru{uvaweto na Berlinskiot dogovor od Bugarija<br />
vrz koj{to po~iva{e i pravoto na Makedoncite na avtonomija so<br />
hristijanin general-gubernator. Naru{uvaweto na Berlinskio~ dogovor i<br />
stambolovskiot re`im krsteni „samostojna nacionalna“ politika na<br />
Bugarija, na toa politi~ko, kapriciozno, nepolnoletno nedonos~e, e vtor
udar za politi~kata sloboda na Makedoncite. Evropa i Rusija nastojuvaa<br />
da se iz<strong>raboti</strong> plan za reformi vo Makedonija i vo 1882 godina toj plan<br />
be{e ve}e gotov i }e se nastojuva{e da se vovede, koga „noviot politi~ki<br />
faktor na Balkanot“ go ka`uva svoeto veto i namesto reformi - saka za<br />
Makedonija bugarski vladici. Beratite 66 za vladici se dadoa i nie<br />
zaslepenite Makedonci i’ poveruvavme na Bugarija oti taa so nejzinata<br />
„samostojna“ politika ni{to drugo ne pravi, tuku odr`uva politi~ki<br />
pobedi i ne oblagodetelstvuva nas Makedoncite. - Arno ni gi zama~kaa<br />
o~ite. - No ne pominaa ni 5-6 godini koga se otreznaa Bugarite od svoeto<br />
zanesuvawe vo „samostojnata“ politika. Se ubedija so napreduvaweto na<br />
srpskata propaganda vo Makedonija oti tie ne se edinstveniot faktor vo<br />
makedonskoto pra{awe, a oti ima, osven niv, i drugi i oti uspehot pri<br />
konkurencijata }e bide tamu kade {to }e bide poddr{kata na Rusija.<br />
Bugarite pak stanaa rusofili, no toa go napravija ne so ~isto srce, a za da<br />
ja napravat ruskata vlada orudie na svoite interesi vo Makedonija. Pri<br />
nadvore{noto prijatelstvo na Rusija, tie ne mo`ea da se primirat so<br />
mislata zo{to ruskite konzuli vo Makedonija da ja podr`uvaat srpskata<br />
propaganda tamu. <strong>Za</strong> taa pri~ina nekoi od politi~kite partii ja klevetea<br />
Rusija kako neprijatelka na Bugarija i na se bugarsko, najmnogu za<br />
poddr{kata na srpskata propaganda od strana na Rusija. Bugarskite<br />
politikanti ne mo`ea da vidat oti povedenieto na Rusija e plod na<br />
nivnite gluposti {to se vikaat „samostojna“ i „nacionalna“ politika. Koga<br />
taa „samostojna“ i „nacionalna“ politika e orudie na neprijatelite na<br />
Rusija, protiv interesite na poslednata na Balkanskiot Poluostrov,<br />
mo`at li da baraat tie bugarski politikanti od ruskata vlada da bide taa<br />
sovr{eno bezu~esna vo nastanite na Balkanskiot Poluostrov koga toj<br />
Poluostrov bil gri`ata na Rusija celo stoletie i pove}e? Taa treba da si<br />
gi za~uva svoite interesi tamu, pa i ako toa za~uvuvawe ne }e bide po<br />
vkusot na „samostoj-nata“ i „nacionalna“ politika. Bugarite vo svojata<br />
nadvore{na politika stanaa rusofili i Rusite ja izmenija malku<br />
politikata sprema Bugarite. No bugarskoto rusofilstvo be{e so smetka i<br />
ne be{e trajno, zna~i, i ruskata politika nema{e da se izmeni kone~no<br />
{tom ne se znae{e do kolku e iskrena i trajna bugarskata nadvore{na<br />
politika. Bugarite bea nezadovolni od ruskata politika vo posledno<br />
vreme, osobeno poradi pra{aweto za rakopolagaweto na Firmilijana 66a a<br />
i za makedonskoto vostanie. Tie velat: vo toa vreme koga ministerstvoto<br />
na Danev 67 ja predade nadvore{nata politika na Bugarija, vo racete na<br />
Rusija, poslednava, namesto da ni pomogne, napravi da se rakopolo`i<br />
Firmilijan vo Skopje, i drugo, ne napravi ni{to za Makedonija. Bugarija<br />
da be{e vodela „samostojna“ i „nacionalna“ politika, taa ne }e go<br />
dopu{te{e prvoto i }e go re{e{e makedonskoto pra{awe so pogolemi<br />
reformi.<br />
Tie se rasuduvawata na Bugarite. No nie, ako zastaneme na<br />
samostojno makedonsko gledi{te, }e treba da go re~eme slednovo: Bugarija<br />
so nejzinoto rusofilstvo ne im napravi nikakva usluga ni na Rusija ni na<br />
Makedonija. No od rusofilstvoto taa se vospolzuva so zaemot, napraven
pri rusko sodejstvo, a drugo i najglavno, ne gi poar~i pozajmenite milioni<br />
za voeni potrebi i so toa gi ostavi polni dr`avnite kasi. Bugarija i da<br />
vode{e „samostojna“ i „nacionalna“ politika, t.e. da be{e orudie na<br />
Trojniot sojuz protiv Rusija, pak nema{e da napravi ne{to, za{to sega gi<br />
nema tie nategnati odnosi pome|u niv {to bea pri Stambolova. Sega<br />
~lenovite od Trojniot sojuz imaat oddelni spogodbi po me|unarodnite<br />
pra{awa, rabotat zaedno po niv i gi paraliziraat site kaprici na malite<br />
dr`avi, koi so tie kaprici sakaat da ja izmenat politi~kata ramnote`a vo<br />
nivna polza. Sega nema mesto za stambolovska politika. Preroduvaweto<br />
na stambolovskiot re`im vo Bugarija sega ne se opravduva so ni{to i<br />
pretstavuva eden nov obid na politi~koto nedonos~e da pokaprizni~i. No<br />
od tie kaprici ne nego, a nas Makedoncite }e ne boli glavata, kako {to i<br />
ne boli ve}e. No novite upravnici vo Bugarija ni velat: toa e Rusija kriva;<br />
Rusija se pla{i od edna golema Bugarija i zatoa: taa go klade<br />
Firmilijana, taa sega ne saka da i’ dade na Makedonija avtonomija, taa ne<br />
ne ostavi nas da se podgotvime i da vojuvame so Turcija.<br />
Drugari! Takvite tvrdewa ne se ni{to drugo, tuku edna laga, edna<br />
kleveta frlena na osloboditelkata Rusija od eden osloboden ropski<br />
narod {to u{te ne e sloboden od negovite ropski instinkti so koi se<br />
polzuva za da ja opravda svojata glupava „samostojna“ i „nacionalna“<br />
politika. Toj narod, koj{to e prvata poslednata pri~ina za site na{i<br />
nesre}i, so svoite glupavi postapki ne navede vo edna neramna borba so<br />
Turcite vo najre{ava~kiot moment ne ostavi na proizvol na sudbinata. Toj<br />
go napravi klaweto vo Makedonija, kako {to go napravija vo Ermenija 68<br />
Angli~anite, i so toa go zagubi svoeto vlijanie vo Makedonija. No toa<br />
vlijanie mu e nu`no, ete zo{to, od edna strana ne uveruva oti do koga ja<br />
ima slobodna Bugarija makedonskoto pra{awe ne e zakopano, 69 od druga<br />
strana, za da go opravda svoeto egoisti~ko povedenie, seta vina za<br />
nesre}ite kaj nas ja prefrla na Rusija.<br />
Bra}a! <strong>Za</strong>r ne e apsurdno da se misli oti Rusija se pla{ela od<br />
golema Bugarija i ne go sakala na{eto osloboduvawe i oti poradi tie<br />
pri~ini ne go sakala na{eto osloboduvawe i pomagala da se rakopolo`i<br />
Firmilijan?<br />
Prvo da vidime koj e kriv za sega{noto vostanie na kogo pa|a<br />
najgolemata odgovornost za nego?<br />
Ne edna{ Rusija ni ima re~eno oti taa ne }e prolee ni edna kapka<br />
krv i ne }e ni dade ni najmala materijalna pomo{ ako nie Makedoncite<br />
podigneme vostanie. Rusija po makedonskoto pra{awe tolku pati ima<br />
objaveno vladini soop{tenija, tolku pati se praveni pretstavki do<br />
bugarskata i do turskata vlada po na{eto pra{awe. Vo site niv napravo<br />
ni se vele{e: sedete si mirno, oti ako napravite brkanica - ne mo`am i ne<br />
sakam da vi pomo`am. So drugi zborovi, taa si gi izmi racete za site<br />
nesre}i od edno vostanie vo Makedonija. Mo`eme li nie po toa da ja<br />
obvinuvame Rusija vo neiskrenost i poddupuvawe? Zo{to toga{ da i’ se<br />
lutime na Rusija?
Ako ne se la`am, Komitetot i Organizacijata o~ekuvaa pomo{ ne od<br />
Rusija, a od Bugarija, 70 za{to vo Makedonija, spored razbirawata nivni i<br />
na Egzarhijata bugarska, `iveat Bugari. Rusi tamu nema. Zna~i, Bugarija<br />
treba{e da im pomogne ili najkategori~ki da re~e: ne ~ekajte od mene<br />
ni{to. No Bugarija ne go napravi ni ednoto ni drugoto: ne go napravi<br />
prvoto, za{to Bugarite se smetkaxii i se gotovi da si ja zemat Makedonija<br />
ako im ja podari nekoj, a inaku - ako saka neka bide zapustena. Nikoj drug od<br />
balkanskite narodi nema{e taka spokojno da gleda na zapustuvaweto na<br />
eden kraj, kade {to ima negovi sonarodnici. Da be{e inicijativata vo<br />
vostanieto gr~ka ili srpska i da znaeja tie narodi oti vostanieto }e bide<br />
taka silno, ne gledaj}i na nikakvi neblagoprijatni priliki, }e objavea<br />
vojna, pa makar taa vojna da se svr{e{e so poln poraz nivni. No Bugarite<br />
ne se od taa kategorija: tie }e objavat vojna samo toga{ ako ima nekoja<br />
dr`ava {to da im gi obezbedi plodovite od vojnata. A bidej}i takvoto<br />
obezbeduvawe nikojpat ne e sigurno, bez da se anga`ira edna od golemite<br />
dr`avi ili nekolku od niv so oru`je v raka da go potkrepat toa<br />
obezbeduvawe, toga{ od Bugarija ne mo`e{e da se o~ekuva zame{uvawe vo<br />
<strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong>. No ako be{e taka, toga{ Bugarite mo`ea da im ka`at<br />
jasno na Makedoncite, da ne se nadevaat na niv i mo`ebi ne }e se dobieja<br />
tie rezultati. „Dalekuvidnata“ politika na knezot i na negovite<br />
„samostojni“ i „nacionalni“ pomo{nici treba{e da predvidi se i da gi<br />
predupredi nesre}ite. No tie toa ne go napravija. Ostavija da stane<br />
vostanieto, mislej}i deka ako ne „samostojnata“ politika, toga{ krvta na<br />
Makedoncite }e ja natera „velikata osloboditelka“ da si gi ostavi svoite<br />
<strong>raboti</strong> i da dojde da vojuva za nas, za da ja povikaat posle vo Berlin i da<br />
ja zagubi Manxurija i vlijanieto vo Persija. Toa be{e prestapni~ko<br />
povedenie kon <strong>makedonskite</strong> <strong>raboti</strong> i glaven prestapnik vo niv se javuva<br />
oficijalna Bugarija i bugarskiot narod, koj{to ne mo`e{e da ja natera<br />
svojata vlada da se zastapi za svoite makedonski klienti. I za toa<br />
prestapno povedenie se pravi sega vinovna Rusija, i toa oficijalna<br />
Rusija {to nemala ni{to zaedni~ko so nejziniot narod. Oslobodenite<br />
„bratu{ki“ sega ne sakaat da si gi priznaat svoite gre{ki; ete zo{to<br />
izjavuvaat deka tie se site rusofili, i deka go miluvaat ruskiot narod, no<br />
ne ja miluvaat ruskata vlada, koja ne gi izrazuvala narodnite ~uvstva kon<br />
Makedoncite i negativno se odnesuvala kon sekoja iska`ana od narodot<br />
simpatija kon niv. <strong>Za</strong> doka`uvaweto na poslednovo poka`uvaat „tajni“<br />
cirkulari od vladata da ne se pe~atat ve}e statii za <strong>makedonskite</strong><br />
<strong>raboti</strong>.<br />
Kaj nas vo Makedonija i vo Bugarija na takva vladina rasporedba<br />
mo`at da i’ pridadat nepravilno zna~ewe, ete zo{to }e treba da se ka`at<br />
ovde nekolku zborovi i za nea. Najprvin treba da se ka`e oti po<br />
makedonskoto pra{awe nema nikakva razlika pome|u pogledite na ruskoto<br />
op{testvo i narodot, od edna strana, i vladata, od druga, a ima samo<br />
razlika vo stepenot na interesot za nego: op{testvoto i narodot mnogu<br />
pomalku se interesiraat od vladata {to se gleda od pomo{tite za<br />
Makedoncite. Ako se sporedat tie so pomo{tite za Burite
Transvalcite/, 71 * toga{ }e se dobie golema razlika, za{to za borbata na<br />
Burite se interesiraa mnogu pove}e od na{ata borba. A toj slab interes e<br />
rezultat na razo~aruvaweto na Rusite od „bratu{kite“. 72 3na~i, i za toa<br />
treba da im re~eme na Bugarite: Spolaj vi! Ruskata vlada sekoga{ mu dava<br />
polna sloboda na ruskiot pe~at da pe~ati statii po site pra{awa do<br />
toga{ do koga nekoe pra{awe se razgleduva i ne e primeno nikakvo<br />
re{enie po nego. Otkako pra{aweto }e bide iscrpeno i po nego e primeno<br />
nekakvo re{enie, se ispra}aat cirkulari deka pra{aweto e iscrpeno. No<br />
toa se pravi ne za da se li{at vesnicite od slobodata da pi{uvaat, a<br />
zatoa {to na Balkanskiot Poluostrov im pridavaat golemo zna~ewe na<br />
site statii {to se odnesuvaat za balkanskite <strong>raboti</strong> i mislat oti vladata<br />
pod vlijanie na pe~atot }e ja izmeni svojata politika. Vladata prosto saka<br />
da ne izbavi nas od prazni nade`i. 73<br />
Ako e seto toa taka, toga{ so {to mo`e da se objasni politikata na<br />
Rusija po pra{awego za Firmilijana? - }e se zapra{aat nekoi. - Jasno e<br />
oti taa e srbofilska. - Da vidime dali e tolku jasno.<br />
Pri~inite za rakopolagawsto na Firmilijana u{te edna{ jasno }e<br />
ni poka`at kakva nesre}a za nas Makedoncite e noseweto na imeto<br />
Bugarin. Od niv }e se vidi oti politi~koto nedonos~e - Butarija ne e vo<br />
sostojba da gi za{tituva ne samo na{ite, no i negovite interesi.<br />
Bugarija nema diplomati, a u{te pomalku - vo stranstvo. I tie {to<br />
se od poslednite, ne se da go ~uvaat i da go podigaat zna~eweto na<br />
Bugarija, a da go namaluvaat i da go ismejuvaat, i sebesi i svojata dr`ava.<br />
<strong>Za</strong> potvrduvawe na toa dosta e da se potsetime na trojcata: gospodata<br />
Be{kov, 74 sekretar i gerant na Trgovskoto agentstvo vo Bitola, Cokov, 75<br />
diplomatski agent vo London, i Stan~ev, 76 takov vo Petrograd.<br />
<strong>Za</strong> g. Be{kov popra{ajte kogo sakate vo Bitola, bilo toa od<br />
personalot na tamo{nite konsulstva, bilo od bugarskite u~iteli, bilo od<br />
vla{kite, bilo od gra|anite ili najposle od Cigan~iwata so koi ima<br />
razgovarano g. Be{kov, postojano odej}i po gradot bez rabota, i site }e vi<br />
ka`at koj e g. Be{kov. <strong>Za</strong>toa Srbite imaat vo Bitola prekrasen pretstavnik<br />
{to se polzuva so polno uva`enie kaj konzulite. Toa e g. Risti}. 77<br />
Seta svoja diplomatija si ja iska`a g. Cokov vo razgovorot negov so<br />
korespondentot na „Rojter“.<br />
No najinteresen e g. Stan~ev, edno, kako privatno lice, drugo, kako<br />
diplomat i, treto, kako diplomat na najva`noto za Bugarija od site<br />
diplomatski mesta. Prvoto ne{to {to bie v o~i toa e {to g. Stan~ev si<br />
ostanuva na istoto mesto vo seto vreme otkako znam za nego /ima okolu 9<br />
godini/. Toj fakt na vid e mnogu ute{en, za{to toj kako da poka`uva<br />
postojanstvo vo politikata na Bugarija. Srpskite poslanici vistina sedat<br />
vo Petrograd po nekolku godini so red, no po 4-5 godini se menuvaat. No toj<br />
ute{en fakt e ute{en samo na vid. U{te vo prvata godina na moeto<br />
studentstvo mene me zapra{aa: kakov e ~ovek e g. Stan~ev? Jas za nego ne<br />
znaev ni{to, zatoa rekov oti malku go poznavam. Toga{ mi dadoa edna<br />
germanska kniga so naslov Die Wahrheit uber Bulgarien. Jas zamoliv da<br />
mi ja dadat da ja pro~itam doma. Mi ja dadoa i taka jas se zapoznav prvpat
so g. Stan~ev i so bugarskite <strong>raboti</strong>, osobeno so polo`bata i avtoritetot<br />
na bugarskiot pretstavnik vo Petrograd. Posle jas ~uv u{te nekoi sluhovi<br />
za g. Stan~evi od nivniot `ivot vo Petrograd, sli~ni na pasa`ite za niv<br />
vo spomenatata kniga. Od razgovor so `urnalisti jas ~uv oti g. Stan~ev<br />
pravel obid da povlijae na niv, no neuspe{no. Voop{to, site tie so koi<br />
imav slu~aj da se vidam ili da zboruvam g. Stan~ev ili ne go znaeja ili<br />
lo{o se odzivaa za nego. No vo poslednata godina g. Stan~ev, ka`uvaat, se<br />
spu{til tolku dolu, taka nisko go spu{til bugarskiot presti` vo<br />
Pegrograd kako {to ne }e mo`e{e da napravi i najgolemiot neprijatel na<br />
bugarskite interesi.<br />
A znaat li Bugarite oti vo toa vreme koga tie go imaat vo Petrograd<br />
eden Stan~ev, Srbite go imaat tamu eden Pa{i}, 78 ili eden Grui} 79 ili<br />
eden Novakovi}? 80 Ovie diplomati posledovatelno se ili vo Petrograd<br />
ili vo Stambul; i na ednoto i na drugoto mesto tie ostanuvaat po nekolku<br />
godini so red. Vo Petrograd tie imaat {iroki poznanstva i se polzuvaat<br />
so mnogu aren do~ek od gornite sloevi na ruskoto op{testvo i imaat<br />
golemo vlijanie na nego. Tie se znaat so diplomati, profesori, redaktori<br />
i izdateli na vesnici. Tie zboruvaat ubedlivo i so dlaboko znaewe na<br />
<strong>raboti</strong>te. Dodadete kon toa deka srpskata nadvore{na politika e<br />
ustanovena, kako i toa deka imaat tie i cel red drugi, osven spomenatite<br />
diplomati, i }e razberete zo{to rakopolagaweto na Firmilijana e pobeda<br />
na srpskata diplomatija i poraz na bugarskata; pobeda dobiena so svoi,<br />
t.e. srpski sili, a ne ne{to navrzano od Rusite; porazot pak na Bugarite e<br />
rezultat na nemaweto bugarski diplomati {to da gi razbiraat bugarskite<br />
interesi i da gi za{tituvaat so avtoritet i znaewe.<br />
Ama g. Zinovjev 81 im pomagal i im so~uvstvuval na Srbite. Toa mo`e<br />
da bide vistina, no toj go pravi toa ne za{to gi mrazi Bugarite, a za{to<br />
srpskite poslanici vo Stambul se logi~ni, gi znaat arno nivnite interesi<br />
i mo`at da gi za{tituvaat. Isto taka, mo`ebi ruskite konzuli gi<br />
za{tituvaat srpskite interesi vo Makedonija, ne za ater, ami edno, za{to<br />
i Srbite kako i Bugarite se Sloveni, a drugo, za{to Srbite poarno gi<br />
imaat razbrano i znaat da gi branat nivnite interesi.<br />
Zna~i, bugarskata nadvore{na politika ne izdr`uva nikakva<br />
kritika. Taa e glavniot izvor na site na{i nesre}i. <strong>Za</strong>toa ne mo`e i da se<br />
zboruva za nekakvi arnotii od Bugarija za Makedonija. Arnotija li e<br />
materijalnata pomo{ od Bugarija za vostavaweto, koga taa poddr{ka samo<br />
ne natera da si gi rasfrlime narodnite sili, so koi nie bevme silni, a<br />
sega sme ni{to? Arnotija li e raneweto na izbeganite vo Bugarija<br />
Makedonci, koga Bugarija e prvata i posledlata pri~ina da im se razorat<br />
ku}ite? Arnotija li e toa {to prima taa na svoja slu`ba Makedonci, koga<br />
poslednive so slu`bata, ili zaradi nea, ja zaboravuvaat svojata tatkovina<br />
i nejzinite interesi gi `rtvuvaat na bugarskite? <strong>Za</strong>r ne se Makedoncite<br />
{to se na slu`ba ili kandidati za slu`ba tie {to go izopa~uvaa me|u<br />
naselenieto vo Makedonija zna~eweto na ruskite vladini postapki i gi<br />
tolkuvaat pred nego stambolovski i go tiskaa da vostane, protiv sovetite<br />
na Rusija za blagorazumnost? Makedonci! Vreme e da se ubedime oti
lo{iot demon za Makedonija ne e nikoj drug osven Bugarija. Ete zo{to ~as<br />
poskoro treba da si gi oddelime na{ite interesi od bugarskite. Toa go<br />
bara od nas blagorazumnosta.<br />
Od seto gore re~eno se gleda oti bugarskite arnotii za nas<br />
Makedoncite ni najmalku ne se razlikuvaat od srpskite, no zatoa pak ne<br />
~inat stopati pove}e:<br />
1/ za bugarskoto ime {to ni go podari Egzarhijata 82 nie gi zedovme<br />
na sebe site dobrini {to se vrzani so nego i so koi se ukrasi toa ime vo<br />
najnovata istorija na Balkanskiot Poluostrov.<br />
2/ za bugarskite u~ili{ta i bugarskoto „pokrovitelstvo“ n.a na{ite<br />
interesi nie nemame nikakvo so~uvstvo od strana na Rusite, ne zatoa {to<br />
tie gi mrazat Bugarite, a po tie pri~ini {to tie tolku mnogu napravile za<br />
Bugarite, kolku za nikoj od slovenskite i pravoslavni narodi: izleguva oti<br />
tie i za nas Makedoncite napravile mnogu i nemalo zo{to u{te ne{to da<br />
o~ekuvame od niv. Ruskoto pokrovitelstvo stanuva nenu`no koga nie si<br />
imame „samostojno“ i „nacionalno“ bugarsko pokrovitelstvo.<br />
3/ <strong>Za</strong> bugarskite vladici {to ni gi podari Stambolov nie plativme<br />
so nemaweto na avtonomni prava, predvideni so Berlinskiot traktat. 83<br />
Taa arnotija dobiva u{te pogolemo zna~ewe so toa {to taa be{e<br />
pri~inata da se obrazuvaat komiteti, organizacii, ~eti, vostanija, da ima<br />
ubistva, grabe`i, kolewa i dr. i vo seto toa Bugarija ni pomogna i so pari<br />
i so trpewe na komitetite na svoja zemja.<br />
4/ verata vo bugarskoto ~uvstvo kon nas si ja plativme so<br />
vostavaweto, od koe Bugarija vistina ne ne zadr`a i ne ni pomogna, no... go<br />
isprati Na~evi~a 84 da pregovara... Isto taka Bugarija so svojata iskusna<br />
diplomatija ne poddr`a...!<br />
5/ za hraneweto na izbeganite Makedonci vo Bugarija i kako<br />
najgolema nagrada za imeto Bugarin {to go nasadija kaj nas, ni poka`aa<br />
barem da znaeme koj e pri~inata za site na{i nesre}i, a toa bila... Rusija.<br />
I taka, zna~i, Bugarija ni gi napravi dosega ve}e site arnotii, ostanuva{e<br />
samo i kaj nas da razvie klasa „samostojni nacionalisti“ {to }e razberat<br />
najposle kade e korenot na sekoe zlo vo na{eto nacionalno razvivawe, t.e.<br />
Bugarija re{i i kaj nas da nasee rusofobstvo, ta i nie da ja izgubime<br />
sekoja vera vo pravoslavna Rusija. Misijata na Bugarija e prekrasna, samo,<br />
za `al, nie tuka vo Pegrograd sme daleku od Bugarija, 85 ta rusofobskoto<br />
seme ne mo`e da ni zapadne dlaboko vo du{ata i da dade arni plodovi.<br />
Od site prebroeni fakti se gleda golemata {teta za nas<br />
Makedoncite od toa {to nie, ili barem mnozina od nas, gi izedna~uvame<br />
dosega na{ite interesi so op{tobugarskite. Nie se vikavme Bugari. So<br />
toa, od edna strana, sakavme toa ime da ni poslu`i kako centar okolu koj<br />
}e mo`eme site da se zgrupirame, bez da barame za taa cel nekoj drug, a<br />
mo`ebi i sosem nov, od druga strana, nie mislevme oti vistina vo<br />
soedinuvaweto so Bugarite e na{ata sila.<br />
I vistina, od na{eto vikawe deka sme Bugari nie imavme pravo da<br />
o~ekuvame za nas dobrini, a ne zla: nie mo`evme da o~ekuvame od Bugarite<br />
poddr`uvawe na site na{i duhovni nu`di. Bugarija e slobodna dr`ava.
Taa raspolaga so pari, prosveta, dr`avni ma`i i diplomati. Taa treba da<br />
gi soznae nejzinite i na{ite nacionalni interesi i mo}no da gi brani. No<br />
vidovme deka sme gorko izlagani vo na{ite nade`i i deka namesto arnotii<br />
nie vidovme samo lo{otii.<br />
Tie lo{otii gi nadminuvaat site o~ekuvawa. Se postavuva<br />
pra{aweto: koj e vo seto toa kriv? - Na toa pra{awe jas ne mo`am da<br />
odgovoram. Ne e moja rabota da baram dali nekoj zol demon na Bugarija ni<br />
gi ima napraveno site lo{otii bugarski nam na Makedoncite. <strong>Za</strong> mene e<br />
jasno samo toa deka golem del od site na{i nesre}i se dol`at na<br />
bugarskiot narod. Ne e knezot kriv za toa, da re~eme, {to nemaat Bugarite<br />
arni diplomati. Ako, na pr., g. Stan~ev e pretstavnik na knezot, a ne na<br />
Bugarija, toga{ ne se takvi Cokov, Be{kov i dr. Ne e izvinenie za<br />
bugarskiot narod i toa {to nedostojnite diplomati i’ pripa|aat na ovaa<br />
ili na onaa partija i knezot se polzuva so povikuvaweto na vlast, po li~ni<br />
nao|awa, tu edna tu druga partija. Glavnata nesre}a za Bugarija i za<br />
nejzinite interesi e ne vo toa {to ima mnogu partii i ne site gi znaele<br />
arno narodnite interesi, ami vo toa {to Bugarite malku se proniknati so<br />
narodnite interesi, osobeno so nadvore{nite. Kaj Bugarite nema<br />
nacionalni ideali {to da bidat op{to dostojanie i svetiwa za site<br />
Bugari. Tie ideali se izrabotuvaat od istorijata na narodot, no se<br />
izrabotuvaat vo eden dolg istoriski period. Dolgo vreme ~lenovite od<br />
eden narod treba da se zanesuvaat od edni isti narodni ideali, op{ti i<br />
sveti za site ~lenovi na narodot. Tie ideali treba da bidat izraboteni<br />
od najvidnite pretstavnici na narodot i usvoeni od site negovi ~lenovi.<br />
Idealite narodni treba{e da bidat edna programa, kon realiziraweto na<br />
koja }e treba{e da bidat naso~eni site sili na narodot. Narodnite<br />
ideali ne mo`e da bidat realizirani site odedna{, no nivnoto<br />
realizirawe od treba da bide samo rezultat na op{tata i samopregorna<br />
narodna rabota. Te{kotiite za dostigaweto na narodnite ideali slu`at<br />
samo kako {kola vo koja se zakrepnuva narodiot duh i se gotvi za u{te<br />
pogolema borba. Vo zamena za toa, ako eden narod dobie politi~ka<br />
sloboda ili se ispolni ne{to drugo va`no za narodniot `ivot, bez negovo<br />
ili so malo negovo sodejstvo, toga{ koga kaj nego nema u{te izraboteni<br />
narodni ideali ili ako se izraboteni ne se usvoeni od site ~lenovi na<br />
narodot, toga{, vo takov slu~aj, narodot ne gi ceni narodnite ideali i,<br />
kako ~ovek bez opredelena cel i programa za rabotewe, se frla tu na edna<br />
tu na druga strana, pravej}i go toa ne zatoa {to e ubeden oti taka treba da<br />
bide, ami zatoa {to gleda deka ima okolu nego lu|e {to postapuvaat taka<br />
ili inaku.<br />
[to gledame nie vo najnovata bugarska istorija? Bugarija dobiva<br />
politi~ka sloboda, najva`noto ne{to vo narodniot `ivot, u{te toga{ koga<br />
kaj niv nema{e narodni ideali, koga i samite ne znaeja {to sakaat.<br />
Slobodata ja dobija Bugarite so najmali `rtvi i usilbi; nea im ja podarija<br />
Rusite. Osloboduvaweto napravi edna golema propast pome|u<br />
porane{nata bugarska istorija i `ivot, i novata. Vo prvata Bugarite<br />
vidoa samo eden mrak, zatoa tie se odvra}aa od nea. I taka Bugarite vo
noviot sloboden `ivot se javija kako narod bez tradicii, narodni ideali,<br />
svest za narodnite i dr`avnite interesi i istorisko nasledstvo. Zna~i,<br />
Bugarija se javi kako dr`ava vo vid na istorisko nedonos~e. So usilbite<br />
na Rusija toa nedonos~e zakrepna malku, no pri prvoto ose}avawe na<br />
svoite sili najavuva pretenzii za samostojna politika - izvor na nesre}i<br />
za Makedoncite.<br />
No ne samo vo taa samostojna politika se zaklu~uvaat na{ite<br />
nesre}i, a sledstveno i pri~inata za oddeluvaweto na na{ite interesi od<br />
bugarskite, pa i pri~inata za oddeluvaweto na Makedoncite ovde vo<br />
makedonsko dru{tvo.<br />
Toa oddeluvawe si ima i drugi pri~ini, a imeno-upotrebuvaweto na<br />
na{ite umstveni sili za izu~uvaweto na sebesi, kako ~lenovi na edna<br />
tatkovina i eden narod. <strong>Za</strong> da se dostigne taa cel trebalo da se sostavi<br />
oddelno dru{tvo od lica za koi izu~uvaweto na Makedonija vo<br />
etnografski, geografski i istoriski odnos ima prvostepeno zna~ewe; a<br />
takvi lica sme nie Makedoncite.<br />
<strong>Za</strong> da se dostigne taa cel nie treba da se oddelime od drugite<br />
balkanski narodi i samostojno i kriti~ki da pogledneme na samite sebe i<br />
na na{ite interesi, kako i na balkanskite narodi i nivnite interesi.<br />
Postapuvaj}i taka nie }e se oslobodime od gre{kite {to gi pravat drugite<br />
balkanski narodi.<br />
<strong>Za</strong> da bide pojasna polzata od takvoto oddeluvawe na{e od drugite<br />
narodi dosta e eden kriti~ki pogled vrz raboteweto na tuka{nive<br />
studentski dru{tva: bugarskoto i srpskoto.<br />
Bugarskite studenti imaat golemi pretenzii da se pretstavnici na<br />
najnovite te~ewa na ~ove~kata misla. <strong>Za</strong> niv nema nikakvo zna~ewe<br />
nacionalizmot {to se smeta za ne{to {to si go ima od`iveano svojot vek.<br />
Tie se internacionalisti. Tie se najnapred lu|e, pa posle, ako im ostane<br />
za toa vreme, se Bugari. 86 <strong>Za</strong> niv ~ove{tvoto ima pogolemo zna~ewe od<br />
Bugarija i zatoa pove}e gi interesiraat niv [vajcarija, Soedinetite<br />
Amerikanski Dr`avi i nivnata istorija, otkolku Bugarija so nejzinite<br />
nacionalni interesi. Bugarskata mlade` ovde gi upotrebuva site svoi<br />
sili i sredstva da se poka`e napredni~ava, t.e. socijalisti~ka: dolgi i<br />
besmisleni govori, dolgi kosi i ubavo is~e{lana brada, crvena ili sina<br />
ruska ko{ula i dr. So nacionalni pra{anwa ne se zanimavaat i so golema<br />
dosada slu{aat referati na tema po etnografijata, pa i po kakva i da e<br />
druga nauka, osven politi~kata ekonomija. No zatoa sekoj smeta za svoj dolg<br />
da kritikuva se {to }e mu dopadne. So nau~ni pra{awa ne sakaat da se<br />
zanimavaat, no zatoa se ubavi organizatori: mo`at da organiziraat<br />
lotarii, da propagandiraat nekoja rabota, da organiziraat nekoja<br />
ve~erinka so dobrotvorna cel, bez da mu gledaat mnogu mnogu oti so nea }e<br />
se oskandalat i sebesi i idnoto pokolenie od bugarski studenti vo<br />
Petrograd. 87 Voop{to, tie se gotovi da se zanimavaat so <strong>raboti</strong> {to<br />
baraat malku trud, no davaat golema popularnost i samouverenost.<br />
Makedonija ja priznavaat za bugarska vo etnografski odnos, no mislat deka<br />
e izli{no da si gi tro{at silite za da nau~at ne{to za taa zemja, zatoa
ni{to ne znaat za nea ni od istorijata ni od geografijata i etnografijata<br />
nejzina, osven deka ima tamu ~eti i vostanie, na koe{to treba da mu se<br />
pomogne samo so lotarii i ne so samite sebe. 88 Toa platonsko i samo<br />
platonsko i evtino so~uvstvo kon Makedoncite, toa nerazbirawe na<br />
nacionanite interesi, toa otsustvo na nacionalni ideali i taa `ed za<br />
popularnost so privrzanost kon socijalizmot e odraz na duhovnata<br />
sostojba na bugarskiog narod i negovoto op{testvo. Ottuka mnogu jasno se<br />
gleda kolku Bugarite ne se vo sostojba da gi branat ne samo na{ite, no i<br />
sopstvenite interesi.<br />
Srpskite studenti pravat sosema drug i sprotiven vpe~atok. Srbite<br />
ne se internacionalisti, a site bukvalno, bez razlika dali e nekoj od<br />
Srbija, Bosna, Hercegovina ili Crna Gora, site se nacionalisti. Tie<br />
znaat deka tie se prvin Srbi, a posle lu|e. Sekoj znae i se interesira za<br />
srpstvoto razmesteno vo razni zemji. Tie ja znaat nivnata istorija i<br />
istorijata na sosednite narodi i zemji. Tie se interesiraat site glavno<br />
za kulturno-istoriskite nauki i gi izu~uvaat. Gi izu~uvaat kako sredstvo za<br />
dostignuvawe srpski nacionalni celi. So cel da gi za{titat srpskite<br />
interesi pred Rusite, tie preveduvaat ili sostavuvaat na ruski knigi so<br />
istoriska sodr`ina. Takov utilitaren, tendenciozen i {pekulativen<br />
odnos kon naukata ne e za odobruvawe i e pri~ina i rezultat na<br />
nacionalen {ovinizam, no posledniov e rezultat na tie istoriski<br />
priliki vo koi popadna srpstvoto, osobeno po Berlinskiot dogovor.<br />
Srbite mo`eme da gi obvinuvame za {ovinizam; no tie ne se pogolemi<br />
{ovinisti od Bugarite. Srbite se nacionalisti so arno soznaeni narodni<br />
ideali i interesi, koi {to so trud, nauka, pero i diplomatija site kako<br />
eden ~ovek odat po eden op{t za site pat i zatoa postignuvaat pobedi nad<br />
Bugarite na sekoj ~ekor. Srbite se {ovinisti; tie se o~aeni vo borbata so<br />
svoite neprijateli za za{tita na nivnite nacionalni interesi. No ako go<br />
sporedime srpskiot {ovinizam so bugarskiot nacionalen indiferentizam<br />
i gi razgledame od makedonsko, pa i od op{to~ove~ko gledi{te, toga{ }e<br />
treba da priznaeme deka srpskiot {ovinizam, kako rezultat na osnovno<br />
izu~enite narodni interesi, stoi mnogu povisoko, i mnogu pogore od<br />
bugarskiot nacionalen indiferentizam, koj{to e rezultat na otstustvo na<br />
sekakvo razbirawe na bugarskite dr`avni interesi. Vo toa vreme, koga<br />
Srbite od kralot i ministrite do posledniot srpski amal se<br />
nacionalisti i nao|aat za nu`no site da se splotat vo edno za da gi<br />
dostignat so op{ti sili narodnite ideali, Bugarite se cepat na<br />
socijalisti i sekakvi drugi - isti, koi najmalku sakaat da ja opravdaat<br />
poslovicata deka soedinuvaweto ja pravi silata. - Tuku seto toa e<br />
rezultat na politi~kata zrelost na narodot: Srbite vo tekot na cel vek gi<br />
izrabotuvaat nacionalnite ideali i gi izu~uvaat nacionalnite interesi,<br />
a pak Bugarite go pravat toa samo vo 1/4 vek.<br />
Kako i da e, no oddeluvaweto na{e od Bugarite }e ni dade mo`nost<br />
kriti~ki da se odnesuvame kon bugarskite <strong>raboti</strong>, a ne slepo da gi<br />
kopirame i da nasaduvame vo Makedonija, namesto nacionalizam,<br />
socijalizam, kako {to go pravela toa Vnatre{nata makedonska
evolucionerna organizacija. 89 Zna~i, oddeluvaweto na na{ite interesi<br />
od bugarskite, pokraj drugoto, }e ne izbavi od polo`bata kako majmuni da gi<br />
kopirame bugarskite nepromisleni postapki i na vera da gi primame<br />
bugarskite uveruvawa deka Bugarija e na{ata arnotvorka, a Rusija na{iot<br />
najgolem neprijatel; toa }e razvie vo nas kriti~ki odnos kon na{ite i kon<br />
tu|ite postapki.<br />
A od toa odvaj li mo`e da ima pogolemo opravdanie za postoeweto i<br />
programata na na{eto dru{tvo. Ako e taka, toga{ ne ni ostanuva ni{to<br />
drugo, osven da mu se pomolime na Gospoda da gi umno`i <strong>makedonskite</strong><br />
dru{tva, sli~ni na Petrogradskoto - „Sv. Kliment“ nasekade kade {to<br />
`iveat Makedonci.<br />
*.<br />
Pro~itano na Vtorata sednica na petrogradskogo Makedonsko nau~no-ligeraturno drugarstvo<br />
„Sv.Kliment“ na 28 sept. 1903 g.<br />
57.<br />
Se odnesuva za MNLD vo S.-Peterburg (pred koe{to e i ~itan ovoj referat), oficijalno obrazuvano<br />
na 28.10 1902 god. i ~ij prv potpisnik e tokmu K.P.<strong>Misirkov</strong>.<br />
58.<br />
Se odnesuva za ~lenovite na TMOK vo S.-Peterburg, na ~elo so Hristo [aldev, koi, po intrigite na<br />
posledniov, dobija duri i direktivna poddr{ka duri i od CK na TMORO (na ~elo so Bugarinot Iv. Garvanov).<br />
Zna~ajno e, me|utoa, {to ne samo {to ne bile site lideri na Organizacijata protiv dejnosta na MNLD, pa zna~i<br />
i protiv <strong>Misirkov</strong>, tuku nekoi od niv imale duri i identi~ni ili ednakvi gledi{ta za osnovnite pra{awa za<br />
makedonskoto osloboduvawe. Taka, na pr., vo edno pismo od bugarskiot „trgovski agent“ od Solun A.[opov od<br />
26.10.1903 god. do bugarskiot minister-pretsedatel R.Petrov me|u drugoto se veli: „Nekoi krugovi na ovde{nava<br />
Vnatre{na organizacnja se po~esto i poseriozno zboruvaat deka nekoi od na~alnicite na taa organizacija<br />
vleguvale vo spogodba so srpskata vlada ili so nekoi krugovi vo Belgrad za zaedni~ko dejstvuvawe vo<br />
Makedonija, no so jasni razgrani~uvawa na interesnite sferi. Ovie lu|e ne se pomalku opasni za Bugarija od<br />
misirkov{tinata. Tie se razlikuvaat me|u sebe samo po na~inot koj da ja postignat istovetnata cel. Ednite se<br />
za vooru`eno osloboduvawe na Makedonija i izgonuvawe na propagandite, a drugite za mirno razre{uvawe na<br />
makedonskoto pra{awe preku pregovori so Turcija i so golemite sili“. Sli~ni tvrdewa soop{tuva i<br />
E.Sprostranov vo svoite pisma do bugarskiot minister-pretsedatel R.Petrov od 13 i 24.11.1903 god., a toa go<br />
lotvrduva i J.Angelrv vo svoite spomeni vo „Makedonsko zname“ (9.9.1946, 2).<br />
59.<br />
Ovde <strong>Misirkov</strong> verojatno go ima predvid pi{uvaweto na D.Vergun vo negovoto spisanie „Slavjanski<br />
vjak“ 2, 62, Viena, 15 (28). fevruari 1903.432], koj vo vesta za osnovaweto na MNLD, otkako ovoj akt go povrzuva<br />
direktno so Makedonskiot klub vo Belgrad i negoviot organ „Balkanski glasnik“ (1902), zaklu~uva: „Programata<br />
na ovie pobornici za etnografska, a ne geografska Makedonija, strada samo od toa {to se javuva so ogromno<br />
zadocnuvawe od najmalku 30 godini“.<br />
60.<br />
Pretska`uvawata na <strong>Misirkov</strong> se ispolnija - ako se ima predvid SR Makedonija, no toa }e postoi<br />
kako pra{awe se dodeka postoi podelenosta na edinstvenata zemja i edinstveniot narod.<br />
61.<br />
Avtorot ima predvid edna jasna i dostatno razrabotena nacionalna programa na makedonskoto<br />
dvi`ewe vo minatoto, za{to toj samiot na drugo mesto naveduva nekoi mnogu va`ni projavi na makedonskata<br />
nacionalna misla kaj prethodnicite. Nego osobeno go revoltira {to takva potrebna programa ne uspea da<br />
proklamira ni edna tolku silna i taka {iroko postavena revolucionerna organizacija vo Makedonija, kako {to<br />
be{e TMORO, tuku najva`nite pra{awa si dozvoli da gi ostavi da se re{avaat „podocna“.<br />
62.<br />
<strong>Misirkov</strong> ja ima predvid Rusko-turskata vojna od 1877-1878 rezultatite od Berlinskiot logovor od<br />
1878 god.<br />
63.<br />
Kako i na drugi mesta vo knigata, <strong>Misirkov</strong> i ovde mu gi pripi{uva na bugarskiot narod „glupostite“<br />
{to vsu{nost gi pravele negovite pretstavnici od razni partii i vladi, na ~elo so knezot. Takov odnos avtorot<br />
ima i sprema srpskiot narod. Ovie propusti na mladiov slavist glavno ne gi sre}avame vo podocne`nite negovi<br />
pi{uvawa, ako se isklu~at nekoi od negovite posledni statii (1923-1925).<br />
64.<br />
Aleksandar Obrenovi} (1876-1903), koj na 13-godi{na vrozrast go primi kralstvoto vo Srbija, a na<br />
17 godini izvr{i dr`aven udar i vovede avtokratski re`im {to dovede do akcijata na oficerite-zaverenici<br />
na 28/29.5.1903 god., koga toj i negovata omrazena `ena Draga Ma{in bea ubieni i isfrleni niz prozorecot.<br />
65.<br />
Stefan Stambolov (1854-1895) e viden bugarski revolucioner, politi~ar i dr`avnik, koj vo 1880<br />
god. stana naroden pratenik i potpretsedatel na Narodnoto sobranie, a vo 1884 i negov pretsedatel.<br />
Stambolov e aktiven u~esnik vo prisoedinuvaweto na Isto~na Rumelija (protiv voljata na Rusija), uspe{no ja<br />
zavr{i i Srpsko-bugarskata vojna (1885), no za nas e va`no deka be{e i eden od glavnite ideolozi i<br />
organizatori na komitetite „Edinstvo“ {to su{testveno pridonesoa za razgromuvaweto na Kresnenskoto<br />
makedonsko vostanie. Toj go pomogna i doa|aweto na germanskiot princ Ferdinand I Saks-Koburg-Gotski (1861-<br />
1948) za bugarski knez (1887), a samiot stana minister-pretsedatel so izrazito prozapadna i antiruska<br />
orientacija. U{te od vremeto na Kresnenskoto vostanie, vo koe ima{e rakovodna uloga, Stambolov vodi<br />
nemilostiva borba protiv sekoja manifestacija na makedonskata nacionalna svest i uspea privremeno da gi<br />
neutralizira i dvi`eweto na T.Gologanov, i Mladata makedonska kni`ovna dru`ina i dr. makedonski dru{tva i
komiteti, pa taka dojde i do kni{kata na Vardarski (P.Poparsov) „Stambolov{tinata vo Makedonija i nejzinite<br />
pretstavnici“ (1894) {to vsu{nost ja pretstavuva{e prvata programa na toga{ osnovanata TMORO.<br />
66. Berat - pismo (povelba) od turskiot sultan za postavuvawe (vo ovoj slu~aj) vladika.<br />
66a. 66a Nazna~uvaweto na Firmilijana (umrel vo 1903 god.) za mitropolit vo Skopje be{e vsu{nost<br />
prvata pozna~ajna pobeda na srpskata propaganda vo Makedonija, izvojuvana ne bez poddr{kata na ruskata<br />
diplomatija.<br />
67. D-r Stojan Danev (1858-1949) e istaknat bugarski dr`avnik i univerzitetski profesor, rusofil, koj<br />
vo periodot od 21.12.1901 do 5.5.1903 god. (kako i podocna) be{e minister-pretsedatel na Bugarija.<br />
68. Vo 1894 god. vo Carigrad be{e izvr{eno masovno klawe na Ermencite {to predizvika burna<br />
reakcija vo Evropa, a isto taka toa be{e iskoristeno vo Bugarija za organizirawe mitinzi za Makedonija {to<br />
bea ve{to eksploatirani od bugarskata vlada, po koi dojde i obrazuvaweto na Vrhovniot makedonski komitet i<br />
negovoto „vostanie“ (1895)<br />
69. Ovoj stav i na nekoi Makedonci ostro be{e kritikuvan od <strong>Misirkov</strong> i vo novite okolnosti po Prvata<br />
svetska vojna (v. „20 juli“ 1.1 Sofija, 14.4.1924. 1 i 1, 5 11.5.1924, 3).<br />
70. Taka, na pr., vo pismoto od Glavniot {tab na Vostanieto od 9.9.1903 god. do bugarskata vlada<br />
nastoj~ivo se bara „najefikasna pomo{ so vojna“, kako „patriotsko zame{uvawe“.<br />
71. Burite se nekoga{ni holandiski doselenici vo Ju`na Afrika, koi po nezadovolstvata od angliskata<br />
uprava vo 1831-1835 god. se preseluvaat vo Transval i Oran` i obrazuvaat svoi republiki. Vo 1898-1902 god. se<br />
vodi dolgotrajna „Burska vojna“ pome|u Burite i Angli~anite vo Ju`na Afrika, bidej}i poslednive sakale da si<br />
gi pro{irat vladenijata zaradi eksploatacija na transvalskite zlatni rudnici. Otkako bile zazemeni<br />
gradovite, Burite ja prodol`ile borbata so partizansko vojuvawe. Duri na 1.7.1902 god. Anglija gi prisilila<br />
Burite da potpi{at mir i kako avtonomni republiki da vlezat vo Britanskata Imperija. Deneska okolu 60% od<br />
evropskoto naselenne na Ju`noafrikanskata Republnka se Buri {to postepeno se slevaat so Angli~anite vo<br />
edna nacija.<br />
72. Vo oktomvri-noemvri 1902 god., kako pretsedatel na TMOK i kako ~len-osnova~ na MNLD vo S.-<br />
Pegerburg, K.P.<strong>Misirkov</strong> ima{e pove}e sredbi i razgovori so najistaknatite slovenofili vo ruskata<br />
prestolnina i pritoa od prva raka gi doznae nivnite stavovi i sprema ruskata balkanska politika. Tokmu za tie<br />
„razo~arani“ i „nerazo~arani“ slovenofili <strong>Misirkov</strong> toga{ i pismeno gi izvesti VMOK vo Sofija i CK na<br />
TMORO vo Solun.<br />
73. O~evidno od politi~ki oportunitet, avtorot premnogu insistira na „pravi~nosta“ na ruskata<br />
balkanska politika, smetaj}i sekako deka so toa }e se pridonese za prifa}awe na programata na MNLD i od<br />
oficijalniot S.-Peterburg pri podgotoakata na sproveduvaweto na reformite.<br />
74. D-r B.M.Be{kov - sekretar i potoa (od juni 1903 god.) upravnik na Bugarskoto trgovsko agentstvo po<br />
Bitola do Vostanieto, koga e zamenet od dr D.Ko`uharov.<br />
75. D.Cokov - bugarski diplomatski agent vo London.<br />
76. D.Stan~ev - bugarski dnllomatski gieng vo S –Petersburg.<br />
77. Mih.G.Risti} - toga{ srpski generalen konzul vo Bitola.<br />
78. Poznatlot srpski politi~ar i dr`avnik i dolgogodi{en minister-pretsedatel Nikola Pa{i} (1845-<br />
1926) be{e diplomatski pretstavnik na Srbija vo Rusija vo 1893-1894 god.<br />
79. Generalot Sava Grui} (1840-1913) e poznat srpski politi~ar i dr`avnik, voen minister i<br />
pretsedatel na vladata, koj naizmeni~no be{e i diplomatski pretstavnik na Srbija vo S.-Peterburg, Carigrad i<br />
Sofija. 80. Stojan Novakovi} (1842-1915) e eden od najistaknatite srpski nau~nici i viden politi~ar i<br />
dr`avnik, univerzitetski profesor i akademik, minister na pravdata i za vnatre{ni <strong>raboti</strong> i pretsedatel na<br />
srpskata vlada, no povremeno i diplomatski pretstavnik na Srbija vo Carigrad (1886-1891 i 1897), vo Pariz<br />
(1899-1902) i vo S.-Peterburg (1902-1905). Novakovi} se trude{e da bide blizok i do <strong>makedonskite</strong> nacionalni<br />
dejci za da mo`e da gi iskoristi za celite na srpskata politika i propaganda, pa se sre}ava{e i so <strong>Misirkov</strong>.<br />
81. I.A. <strong>Za</strong>novjev, porane{en direktor na Azijatskiot departament na Ruskoto ministerstvo za<br />
nadvore{ni <strong>raboti</strong>, toga{ diplomatskm pretstavnik na Rusija vo Carigrad.<br />
82. I samiot <strong>Misirkov</strong> na drugi mesta zboruva deka bugarskoto ime vo Makedonija ne e rezultat na<br />
dejnosta na Bugarskata egzarhija, tuku relikt od srednovekovjeto, no ovde toj sekako go ima predvid<br />
voveduvaweto na ova ime i preku turskata administracija. Bidejki vo Turcija ne se priznavaa nacii, tuku veri,<br />
a ovie bea olicetvoreni vo priznatite avtokefalni crkvi, osnovaweto na Bugarskata egzarhija go nalo`i i<br />
administrativnoto voveduvawe na bugarskoto ime za site podanici na sultanot {to se priklu~ija kon taa<br />
edinstvena slovenska pravoslavna crkva vo granicite na Turskata Imperija.<br />
83. I <strong>Misirkov</strong> i ^upovski mnogu insistiraat na ova pra{awe. No toa se u{te ne e dostatno<br />
razraboteno od na{ata nauka. Vrz osnova na ~l.23 od Berlinskiot dogovor, vo 1880 god. Visokata porta<br />
podgotvila eden „organski ustav“ za samoupravuvaweto na Makedonija {to bil pregledan i odobren od edna<br />
me|unarodna komisija sostavena od pretstavnici na potpisni~kite na Berlinskiot dogvor, koja{to zasedavala<br />
vo Carigrad. Toga{ be{e izraboten vsu{nost takanare~eniot „<strong>Za</strong>kon za evropskite vilaeti“, koj, me|utoa, be{e<br />
odbien od sultanot, pa toa odbivawe posle be{e prifateno i od samite golemi dr`avi.<br />
84. Doleka se u{te ~adea ilindenskite po`ari, bugarskata vlada navistina pobrza da go isprati<br />
konzervatvniot politi~ar i dr`avnik, turkofil i rusofob Grigor Na~ovi~ (1845-1920) vo Carigrad za da se<br />
poga|a so Turcija za pravata na „Bugarite“ vo Makedonija, a ne da im dozvoli na Makedoncite samite da se<br />
pojavat kako faktor na pregovara~kata masa za sopstvenite interesi.<br />
85. Referatot e ~itan samo pred Makedoncite-~lenovi na MNLD vo S. – Petersburg.<br />
86. Onie karakteristiki koi <strong>Misirkov</strong> }e gi povtori i kon krajot na svojot `ivot bezdrugo se odnesuvaat<br />
na bugarskite studenti vo Rusija, kon koi bea priklu~eni i nekoi Makedonci koi{to navistina bea vo<br />
pogolemiot broj opfateni od socijalisti~kite idei i, spored toga{nite sfa}awa, se odnesuvaa prili~no<br />
nihilisti~ki kon nacionalnoto pra{awe voop{to. <strong>Za</strong> <strong>Misirkov</strong>, koj{to gi ima{e predvid konkretnite uslovi vo
svojata tatkovina i mo`e{e da go sogleda razvitokot na svojot narod vo bliska perspektiva, takviot stav be{e<br />
napolno neprifatliv i istoriski anahron, osobeno koga i li~no dobro gi poznava{e nacionalisti~kite metodi<br />
i sredstva vo vospituvaweto i vo srpskite, i vo gr~kite i vo bugarskite u~ili{ta.<br />
87. Ova se odnesuva ne samo za studentite Bugari {to ~lenuvaa vo Bugarskoto stulentsko dru{tvo vo S.-<br />
Peterburg, tuku isto taka i za onie ~lenovi na TMOK, ~ij pretsedatel be{e i samiot <strong>Misirkov</strong>, koi, ~lenuvaj}i i<br />
vo toa bugarsko dru{tvo, organiziraa razni ve~erinki, lotarii i sl. „za dobrotvorni celi“. Se dobiva duri<br />
vpe~atok deka ovde <strong>Misirkov</strong> neposredno konverzira so studentot Makedonec i ~len i pretsedatel na TMOK vo<br />
S.-Pegerburg i eden od ~lenovite-osnova~i na MNLD. Hr. [aldev, koj zaradi bugarskata stipendija se otka`a od<br />
ova ~lenstvo i stana veren agent na bugarskiot egzarh, a istovremeno uporno i smisleno go klevete{e<br />
<strong>Misirkov</strong>a, duri i pred CK na TMORO vo Solun - poradi negoviot kriti~ki odnos sprema izvedbata na tie akcii.<br />
Taka, vo edno pismo od Ivan Sapunarov (od Kostursko, biv{ student vo S.-Potrbur{kata duhovna akademija, eden<br />
od osnova~ite na TMOK i negov prv pretsedatel, potoa u~itel vo Solun i ~len na CK na TMORO, zadol`en da<br />
korespondira so kru`ocite vo Rusija) od Solun od 15.12.1902 god.. odgovaraj}i mu na pretselatelot na TMOK<br />
Hristo [aldev, me|u drugoto pi{uva: „<strong>Misirkov</strong> pomina ovde. Zboruvavme so nego na dolgo i na {iroko. <strong>Za</strong><br />
va{ata lotarija toj re~e leka ste sakale da skriete nekoi predmeti od polnite bileti. So toa mo`ete da se<br />
blamirate pa ve sovetuvame da ne go pravite toa za da ne go blamirate i deloto.“<br />
88. I ovde <strong>Misirkov</strong> trgnuva od najkonkretnite primeri {to gi znaele i site negovi slu{a~i na<br />
predavawevo pred MNLD: Nieden Bugarin od Bugarskoto studentsko dru{tvo ne zamina da zema u~estvo vo<br />
Ilindenskoto vostanie, tuku samo nekoi ~lenovi na TMOK – Makedonci, pa duri i Rusi, nekoi od koi i zaginaa<br />
vo Makedonija.<br />
89. Na <strong>Misirkov</strong> sekako mu pravelo vpe~atok toa {to TMORO vo svoite osnovni akti ima{e edna<br />
„internacionalisti~ka“ platforma, a vo svoite prakti~ni nastapi im dava{e povod na nekoi nabquduva~i na<br />
dvi`eweto da ja smetaat kako eksponent na bugarskite celi vo Makedonija, bidej}i go opfa}a{e prete`no<br />
egzarhiskoto naselenie, gi tolerira{e egzarhiskite crkvi i u~ili{ta, a im se sprotistavuva{e na drugite. I<br />
ovde, koga zboruva za socijalizmot, toj gi ima predvid pak samo svoite peterbur{ki kolegi socijalisti {to bea<br />
najblizu do ruskite socijalisti, koi pak, navistina, mo`ebi poradi pozicijata na ruskata nacija vo ruskata<br />
dr`ava, projavuvaa poln indiferentizam sprema nacionalnoto pra{awe. Takov stav imaa i germanskite i<br />
avstriskite socijalisti vo toa vreme - glavno poradi istite pri~ini. No za K.P. <strong>Misirkov</strong> vo <strong>makedonskite</strong><br />
uslovi takviot stav be{e ednakov na poraz. <strong>Za</strong>toa i ne sme skloni da gledame ovde nekakva frontalna kritika<br />
na socijalisti~koto u~ewe voop{to, tuku na konkretnite postapki na negovite poddr`nici – bugarskite studenti<br />
vo S. Peterburg.<br />
Nacionalniot separatizam: zemji{teto na koe se ima razvieno i<br />
}e se razviva za napred *<br />
Na prvoto zasedanie na Bugarskoto studentsko dru{tvo vo Petrograd<br />
od ovaa godina jas rekov nekolku zbora za rezultatite od sega{noto<br />
vostanie vo Makedonija. Tie rezultati jas gi rezimirav vo dva punkta: 1/<br />
Makedonija po Vostanieto e zagubena za bugarskata narodnost i 2/<br />
Makedoncite }e si gi soznaat gre{kite {to bea pri~ina za nesre}ite od<br />
vostavaweto, }e se otka`at od dosega{nata naso~enost na nivnoto<br />
nacionalno samosoznanie i }e im otvorat sistematska borba na site<br />
nacionalni i verski propagandi vo Makedonija, vklu~itelno i na<br />
bugarskata, za da mo`at so oddeluvaweto na svoite interesi od<br />
interesite na propagandige da go postignat nacionalnoto obedinuvawe<br />
pome|u sebe.<br />
Jas rekov toga{ deka takva e vistinata, koja{to ne }e im se bendisa<br />
na mnozina, no jas ne mo`am da go zboruvam ona {to }e mu se bendisa na<br />
nekogo, tuku ona {to e svr{ena rabota, so koja porano ili podocna }e treba<br />
da smetaat ju`nite Sloveni, pa zatoa e nu`no da se znae novoto te~ewe<br />
sred Makedoncite za da se opredelat jasno odnosite na ju`nite Sloveni<br />
kon nego i da se izbegne bespoleznata i {tetna borba pome|u niv.<br />
Mnozina }e re~at oti moite utvrduvawa za nekakvo novo te~ewe vo<br />
razvivaweto na nacionalnoto samosoznanie sred Makedoncite e samo<br />
mistifikacija na nekolcina Makedonci, no deka taa mistifikacija nema
pod sebe zemji{te i zatoa kako {to se imaat skoro pojaveno na beliot svet,<br />
isto taka skoro }e is~eznat od nego.<br />
<strong>Za</strong> da se uverime vo toa dali moive zaklu~oci za rezultatite od<br />
vostanieto se pravilni ili pak prigovorite na moite protivnici se<br />
pravilni, }e treba da se razgledaat tie nastani od najnovata istorija na<br />
Makedonija vo koi najsilno se projavi nacionalnoto samosoznanie, a<br />
imeno, }e treba da se razgleda: prerodbata na Makedoncite 90 , nastanite<br />
{to poslu`ija kako pri~ina da se razbudi narodniot duh na Makedoncite,<br />
kakvi razmeri i kakov pravec zede toa razbuduvawe? Vo kakvi odnosi<br />
stanaa Makedoncite so nivnoto nacionalno razbuduvawe kon balkanskite<br />
narodnosti i dali pozicijata {to ja zazema sega Vnatre{nata<br />
revolucionerna organizacija po pra{aweto za narodnosta na<br />
Makedoncite Sloveni e takva od koja ne mo`e da se odi ponatamu, ili pak<br />
treba od nea da se napravi u{te eden ~ekor i Makedoncite da se javat<br />
privrzanici na nacionalniot separatizam so primaweto na centralnoto<br />
makedonsko nare~je za op{t makedonski literaturen jazik? I najposle, ako<br />
Organizacijata i makedonskata emigracija vo Bugarija, osobeno onoj del od<br />
nea {to ima ili dr`avna slu`ba so ubavi plati ili se zanimava so<br />
`urnalistika i so toa ima ubavi dohodi i golemo vlijanie na bugarskite<br />
<strong>raboti</strong>, taka {to se javuva so kandidatura za ministerski mesta vo<br />
Bugarija ili si ima drugi zgodni potfati, -dali, velam, i bez pomo{ta na<br />
taa na{a kolonija e vozmo`no nekakvo osobeno projavuvawe na na{ata<br />
prerodba, a imeno vo takva smisla kako {to ja spomnav, t.e. vo polno<br />
oddeluvawe na na{ite interesi od onie na balkanskite narodi i vo<br />
razvivawe me|u makedonskata inteligencija i narodot makedonsko narodno<br />
samosoznanie?<br />
Povr{en pogled na nastanite {to izvrvea pred Vostanieto ni<br />
doka`uva oti najsilniot pottik za nacionalnoto razbuduvawe na<br />
Makedoncite ni poslu`i zafatokot na srpskata propaganda vo Makedonija.<br />
Do toa vreme na{eto nacionalno samosoznanie be{e razbudeno samo na<br />
polovina. Specijalno so pra{aweto za na{ata narodnost nikoj ne se<br />
zanimava{e. Se vikavme vistina „Bugari“ i „hristijani“ vo nacionalna<br />
smisla, no zo{to toa e i dali e navistina taka - nie ne se zapra{uvavme<br />
mnogu— mnogu.<br />
Vrskite na{i so Bugarite stanaa mnogu tesni so op{ta polo`ba vo<br />
Turcija: nie bevme bra}a po svojata sudbina i bevme vo ednakvi odnosi kon<br />
vladata i fanariotskoto duhovenstvo. Op{nosta vo sudbinite na{i ni go<br />
zakrepi op{toto ime Bugari u{te do osloboduvaweto na Bugarija, koe{to<br />
si ostana po tradicija vo Makedonija i po osloboduvaweto na prvata. Vrz<br />
taa osnova Bugarite gi postavija svoite pretenzii na Makedonija i<br />
Makedoncite o~ekuvaa osloboduvawe od Bugarija.<br />
No konkurencijata so Bugarija od strana na Srbija po makedonskoto<br />
pra{awe od politi~ka i nacionalna strana gi izvika na politi~kata<br />
scena i samite Makedonci. Makedoncite fatija usileno da se<br />
interesiraat za pra{aweto na nivnata narodnost i nivnata sudbina.
Odot na toa nacionalno razbuduvawe, kako i rezultatite do koi<br />
dovede toa, se pretstavuvaat pribli`no vo ovoj vid:<br />
Srbite i Bugarite fatija da si gi osporuvaat eden na drug pravata<br />
vrz Makedonija: i ednite i drugite velat oti cela Makedonija bila nivna.<br />
Ednite si vikaat kako svedoci za spravedlivosta na nivnite pretenzii<br />
edni, drugite drugi avtoriteti.<br />
Srede toj beskraen spor pome|u dvata bratski sosedni naroda<br />
makedonskoto slovensko naselenie, zaradi koe tie se karaat, malce po<br />
malce zree vo nacionalnoto samosoznanie i saka da se oslobodi od<br />
pokrovitelstvoto na sosednite narodi za da mo`e samo da si bide<br />
vr{itel na svoite sudbini.<br />
Makedoncite baraat nacionalno obedinuvawe pome|u niv, no pritoa<br />
sakaat toa obedinuvawe da stane ne vrz nova po~va, ne da se zafati<br />
odnovo, za{to takvoto obedinuvawe }e bara mnogu vreme, a obedinuvaweto<br />
be{e va`no kako sredstvo za postignuvawe politi~ka sloboda. <strong>Za</strong>toa<br />
obedinuvaweto be{e zafateno vrz po~vata na toa {to Makedoncite se<br />
vikaa Bugari.<br />
Mislata za nacionalno obedinuvawe na Makedoncite, iako pod<br />
maskata bugarska, se zafati vo 1890 g 91 . Vo krajot na 1889 god. se prefrlija<br />
vo Bugarija 30-40 du{i u~enici i studenti Makedonci od Belgrad vo<br />
Sofija. Tie u~enici se du{ata na site nastani vo Makedonija ottoga{<br />
dosega. Tie bea zapoznaeni so Srbija i Bugarija, so nivnite kulturi i celi<br />
vo Makedonija. Tie i ja soznaa opasnosta za dele` na Makedonija pome|u<br />
tie dve dr`avi - ako Makedoncite samite ne se vooru`at za da si<br />
izvojuvaat sami, so svi sopstveni sili i sredstva sloboda i so toa da go<br />
predupredat dele`ot na Makedonija.<br />
Po nivna inicijativa vo po~etokot na devedesetite godini se<br />
obrazuva edno nacionalno separatisti~ko dvi`ewe so cel da se oddelat<br />
interesite na Makedoncite od bugarskite so izdignuvawe na edno od<br />
<strong>makedonskite</strong> nare~ja na stepen na literaturen jazik za site Makedonci.<br />
Organ na toa separatisti~ko dvi`ewe na Makedoncite vo Bugarija be{e<br />
spisanieto „Loza“. 92 No toa duhovno dvi`ewe na Makedoncite ne i’ se<br />
bendisa na bugarskata stambolovska vlada, koja{to zabrani da se izdava<br />
„Loza“ i fati da gi goni Makedoncite separatisti. Od toa u{te vreme<br />
pobegna Damjan Gruev, koj{to be{e vo brojot na Makedoncite u~enici {to<br />
paminaa od Belgrad vo Sofija i vo brojot na separatistite. 93<br />
Nemaj}i vo Bugarija po~va za nacionalen separatizam, Makedoncite<br />
{to prebegaa od Belgrad vo Sofija, se zafatija so obrazuvawe na<br />
revolucionerni organizacii vo Bugarija i vo Makedonija. 94 Vidnite<br />
Makedonci revolucioneri separatisti, kako Del~ev, 95 bea samo u~enici<br />
na prvoto pokolenie Makedonci u~enici srpski i bugarski. Isto taka i<br />
Sarafov 96 i drugite podocne{ni revolucioneri se javija samo kako nivni<br />
prodol`uva~i i sledbenici, no ne inicijatori na revolucionernata<br />
organizacija.<br />
Od samiot zafatok na revolucionernata organizacija Makedoncite<br />
vo Bugarija, ili so bugarsko obrazovanie, rabotea pod maskata Bugari,
edno zatoa {to taka se vika{e golem del od naselenieto, a drugo, {to po<br />
toj pat mo`e{e da se dobie poddr{kata na bugarskata vlada, na bugarskiot<br />
narod i na Bugarskata egzarhija.<br />
Igrata odigrana od niv ima{e pozitivni i negativni rezultati.<br />
Me|u prvite treba da se odnesat: 1/ Makedoncite so svoeto obedinuvawe<br />
za presleduvawe na interesite na svojata tatkovina stanaa va`en faktor<br />
{to navidum vleze vo sojuz so bugarskiot narod i so site negovi<br />
oficijalni pretstavnici za dostignuvawe navidumni op{tobugarski<br />
interesi vo Makedonija, a vsu{nost so toa go napravi bugarskiot narod i<br />
negovite oficijalni pretstavnici i ustanovi orudija za svoi sopstveni<br />
~isto makedonski celi i interesi; 2/ Makedoncite od sojuznici so<br />
Bugarite vo re{avaweto na makedonskoto pra{awe stanaa gospodari na toj<br />
sojuz, vo koj Bugarite fatija uslu`livo, a ponekoga{ i so gor~ina vo<br />
du{ata da gi ispolnuvaat barawata na Makedoncite.<br />
Potoa i Makedoncite fatija da izjavuvaat oti tie sakaat<br />
„Makedonija za Makedoncite“, oti tie sakaat avtonomija na Makedonija, a<br />
ne soedinuvawe so Bugarija. Bugarite „skrepja serce“ 97 mo`ea da ~ujat<br />
takva novost {to ne mo`e{e da im bide prijatna. No Makedoncite gi<br />
uspokojuvaa Bugarite: ^ekajte vie, neka ni dadat nam avtonomija, pa }e<br />
vidite oti po nekolku godini taa Makedonija }e bide bugarska, za{to<br />
pove}eto od makedonskata inteligencija go dobi svoeto obrazovanie vo<br />
Bugarija. 98 Nadvore{niot svet pak go uveruvaa oti istorijata so Isto~na<br />
Rumelija ne mo`e da se povtori i so Makedonija, za{to vo Makedonija ima<br />
mnogu narodnosti, a ne dve-tri, oti site tie narodnosti, kako i site<br />
sosedni balkanski dr`avi~ki i golemite dr`avi, }e mo`at da go spre~at<br />
soedinuvaweto na Makedonija so Bugarija. Najposle izjavuvaa: Kakov<br />
interes imaat Makedoncite da se soedinuvaat so Bugarija, koga od toa<br />
soedinuvawe }e ima polza pove}e Bugarija otkolku Makedonija?<br />
Makedoncite ne se zaprea na taa dvojna igra so razli~nite izjavi<br />
pred Bugarite i pred Evropa. Tie go prenesoa centarot na<br />
Revolucionernata organizacija zaedno so site nacionalno-politi~ki<br />
pra{awa vo Makedonija za da bidat slobodni vo svoite postapki od<br />
bugarskata vlada.<br />
Vo komitetite vo Bugarija fatija da propagiraat polno oddeluvawe<br />
na interesite na Makedonija od interesite na Bugarija.<br />
Se zafati energi~na rabota na Sarafov 99 , zaedno so komitetite<br />
pretsedatelstvuvani od nego.“ Sarafov, kako pretsedatel na Vrhovniot<br />
komitet vo Sofija rabote{e sosem ne soobrazuvaj}i se so bugarskata<br />
vlada. Na Sarafov ne mu so~uvstvuvaa bugarskata vlada i knezot, so drugi<br />
zborovi: Komitetot, na koj{to mu pretsedatelstvuva{e Sarafov, po<br />
makedonskoto pra{awe se pridr`uva{e spored edka takva programa, toga{<br />
za toga{ samo politi~ka, izrabotena u{te od ponapred, na koja ne i’<br />
so~uvstvuvaa onie {to se povikani da gi branat bugarskite interesi, ami<br />
so~uvstuvaa onie {to ja sostavuvaa tolpata, so drugi zborovi, bugarskiot<br />
narod. Ottuka e jasno oti Bugarite ja goltnaa pilulata i docna e da si ja<br />
ispravat gre{kata.
Vladata napravi uslibi da go povrati izgubenoto, no uvi! 100 - bilo<br />
docna. Vrhovniot komitet vo Sofija se stavi pod pretsedatelstvoto na<br />
gen. Con~ev, 101 Bugarin, qubimec na knezot. No Makedoncite vo Bugarija go<br />
ubedija bugarskoto naselenie vo pravinata na nivnata programa za polno<br />
oddeluvawe na interesite na Makedonija od interesite na Bugarija, ja<br />
poka`aa politikata na vladata, na knezot i na „generalskiot komitet“ ili<br />
Komitetot na Con~ev-Mihajlovski 102 kako egoisti~ka i dobija vo Bugarija<br />
pogolema vlast nad „generalskiot komitet“ i nad vladinata politika po<br />
makedonskoto pra{awe. Taa sila se poddr`uva{e glavno so polnata<br />
solidarnost na „Stani{evskiot vrhoven komitet“ 103 so „Vnatre{nata<br />
organizacija“. 104<br />
I taka komitetite, a zaedno so niv i voop{to Makedoncite, se<br />
osloboduvaat od vlijanieto na bugarskata vlada, sozdavaat svoja<br />
nezavisna programa za rabota, taa programa ja propagiraat vo Bugarija i so<br />
nea dobivat vlijanie vrz bugarskiot narod, a preku nego i vrz vladata.<br />
Otkako se vkoreni taka makedonskoto „delo“ vo Bugarija, Makedoncite<br />
fatija da odat i vo Srbija i tamu da im ja izlagaat svojata programa na<br />
vladata i na srpskiot narod. Sarafov, Radev, Jankov 105 uveruvaa oti tie<br />
se borat so devizata „Makedonija za Makedoncite“, za site Makedonci bez<br />
razlika, i oti nikoga{ Makedonija nema da se soedini so Bugarija. Ne e li<br />
jasno i od tie postapki na <strong>makedonskite</strong> voda~i oti Makedoncite zedoa<br />
samite da gi re{avaat sudbinite na Makedonija i oti tie vo svojata<br />
dejnost se gotovi da se sudiraat i da gi usoglasuvaat interesite na svojata<br />
tatkovina ne samo so Bugarija, no i so drugite balkanski dr`avi~ki, otkako<br />
}e im se dadat na tie dr`avi~ki nekoi obvrski od strana na Makedonija za<br />
uka`anata pomo{?<br />
Od dotuka re~enoto e jasno oti borbata pome|u Bugarija i Srbija za<br />
vlijanie vo Makedonija kako rezultat go dade razvivaweto na svesta deka<br />
sudbinite na Makedonija treba da se vo racete na Makedoncite.<br />
Makedoncite se organiziraat so soznavawe na svoite prava na svojata<br />
tatkovina i svojot dolg pred nea. So svoeto organizirawe Makedoncite<br />
stanaa glavniot faktor vo re{avaweto na makedonskoto pra{awe kako vo<br />
svoite o~i, taka i vo o~ite na Evropa. Od Vostanieto so nas se ceremonat;<br />
do nego na nas gledaa kako na edna neopredelena masa.<br />
Tie se site rezultati od dosega{noto na{e samosoznavawe. So<br />
postepenoto oddeluvawe na <strong>makedonskite</strong> interesi od bugarskite, so<br />
zemaweto na makedonskoto pra{awe vo svoi race i najposle, i najmnogu so<br />
sega{novo vostanie Organizacijata kako rezultat go postigna toa {to ne go<br />
pretpostavuva{e: namesto sloboda da baraat, sega vo Makedonija mnozina<br />
se ubedeni deka ni treba polno prese~uvawe na vrskite so site balkanski<br />
narodnosti i kultivirawe na se {to e vo Makedonija originalno i svoe:<br />
jazikot, obi~aite, istorijata, pismenosta, narodnata literatura itn. 106<br />
Toa ne{to ne se predviduva{e, za{to se misle oti imeto „Bugarin“<br />
}e ni donese se {to o~ekuvavme narodnato dvi`ewe. No vo presmetkite se<br />
izlagavme. <strong>Za</strong>edno so dobrinite za interesite na Makedonnja, izbroeni<br />
pogore, imeto Bugarin donese i negativni rezultati za revolucionernoto
„delo“: Imeto Bugarin i neednakvite uveruvawa pred Bugarija i pred<br />
Evropa za sudbinata na Makedonija po nejzinoto osloboduvawe sozdadoa<br />
polna nedoverba kon na{eto „delo“ od strana na evropejcite, mislej}i go<br />
za itrina - ne makedonska, ami bugarska - za manevar na bugarskata vlada<br />
da se re{i makedonskoto pra{awe poskoro. Siroma{kata bugarska vlada<br />
se najde vo nebrano lozje vo makedonskoto pra{awe: Makedoncite ja<br />
izigraa i ja upotrebuvaa kako sredstvo za svoite celi, a evropejcite ja<br />
obvinuvaa za itrini od koi{to taa siroma{kata be{e daleku. I taka<br />
Bugarin prisvoeno od komitetite i Organizacijata za Makedonskite<br />
Sloveni, i soedinuvaweto na na{ite interesi so interesite na Bugarija<br />
vo agitacijata na komitetite kaj Bugarite, bea pri~ina seta makedonska<br />
rabota da i’ se pripi{e od Evropa na Bugarija i na Bugarite kako bugarska<br />
nadvore{na pojava da ne se poddr`uva.<br />
Malku toa: imeto Bugarin {to gi tera{e evropejcite da se<br />
odnesuvaat so nedoverba kon rabotata na Organizacijata, gledaj}i vo nea<br />
`elba na Bugarija so revolucija da ja naru{i ramnote`ata da Balkanskiot<br />
Poluostrov, i nepostojanosta na bugarskata nadvore{na politika,<br />
naso~ena sega protiv Rusija sega so nea, poslu`i kako pri~ina za da se<br />
soglasat Rusija i Avstro-Ungarija zaedno, so zaemna soglasnost, da gi<br />
re{avaat balkanskite pra{awa. Toa soglasuvawe od 1897 god. be{e<br />
naso~eno protiv Bugarija kako bo`emna pottiknuva~ka na Makedoncite, no<br />
negovite rezultati bea {tetni ne za samata Bugarija, za{to vo bugarskite<br />
vnatre{ni <strong>raboti</strong> nikoj nema pravo da se me{a, a za nas Makedoncite. Toa<br />
e negativnata strana na prviot period od na{eto nacionalno<br />
samosoznavawe; toa e pri~ina za neuspehot na na{eto vostanie. Neuspehot<br />
zna~i se dol`i gdavno na imeto Bugarin, usvoeno i propagirano od<br />
revolucionerite.<br />
Vostanieto napravi epoha vo `ivotot i nacionalnoto<br />
samosoznavawe na Makedoncite Sloveni. Toa }e go natera na{iot narod i<br />
negovata inteligencija da poglednat nazad na svoite slabosti od koi{to<br />
proizleze nsuspehot na Vostanieto. Toa }e ja natera makedonskata<br />
inteligencija so razli~no obrazovanie da se sploti vo edno za da go<br />
obedini na{iot narod, no ve}e ne vrz taa osnova {to si ja poka`a seta<br />
svoja neodr`livost, a vrz druga, vrz ~isto makedonska. Vostanieto ni<br />
poka`a oti nie Makedoncite ne mo`eme da o~ekuvame pomo{ od nikoja od<br />
balkanskite dr`avi~ki, oti re{enieto na na{eto pra{awe e seto vo<br />
racete na golemite sili i zatoa nam i ne ni treba da gi soedinuvame i da<br />
gi zame{uvame na{ite interesi so ~ii i da se slovenski interesi na<br />
Balkanskiot Poluostrov. Nam ni treba vnatre{no obedinuvawe me|u sebe:<br />
ne ni trebaat vo Makedonija ni Srbi, ni Bugari ni Grci, za{to ne sme ni<br />
ednoto, ni drugoto ni tretoto; ne ni trebaat patrijar{isti, egzarhisti,<br />
za{to nie sme samo pravoslavni hristijani. Deleweto e ve{ta~ki<br />
sozdadeno od balkanskite dr`avi~ki so namera da ja delat Makedonija so<br />
stekot na okolnostite. No Makedoncite na sega{niot stepen od nivniot<br />
nacionalen razvitok ne se materijal vo racete na male~kite balkanski<br />
dr`avi~ki, ami se silen etnografsko-politi~ki faktor od koj{to pove}e
zavisat sudbinite na Makedonija otkolku od male~kite balkanski<br />
dr`avi~ki. Tie Makedonci {to poka`aa takva sposobnost vo svoeto<br />
nacionalno-politi~ko organizirawe, {to poka`aa takvo primerno<br />
`rtvuvawe na svoite interesi vo polza na interesite na svojata<br />
tatkovina, ne so pomale~ok uspeh }e mo`at da im organiziraat sekakvi<br />
pre~ki na nacionalnite i religioznite propagandi {to go cepat deneska<br />
na{iot narod na delovi neprijatelski eden kon drug.<br />
Organizacijata i Makedoncite dosega na daleko rastojanie gi<br />
oddale~ija interesite na Makedonija od bugarskite. Od taa polo`ba do<br />
polnoto otcepuvawe od Bugarija i do objavuvaweto na Makedonija za<br />
oddelna od Bugarija i od Srbija etnografska oblast ima eden ~ekor. Toj<br />
~ekor e neophodna posledica od neuspehot na sega{noto vostanie. Toj e<br />
napolu napraven. Polnoto otcepuvawe na Makedonija od balkanskite<br />
dr`avi~ki vo etnografski odnos }e ispliva najave so uspokojuvaweto na<br />
Makedonija. 107<br />
<strong>Za</strong>me{uvaweto na Bugarite i Srbite vo Makedonija be{e<br />
predizvikano od nekoi okolnosti: Makedoncite odea raka za raka so<br />
Bugarite vo crkovnoto pra{awe: ottamu pro{iruvaweto na vlasta na<br />
Egzarhijata vo Makedonija. Srbija se zame{a vo Makedonija otkako izgubi<br />
nade` da si ja prisoedini Bosna i Hercegovina.<br />
No sega i za nas Makedoncite nastapija novi okolnosti {to }e ne<br />
potresat i }e ni ka`at novi pati{ta po koi{to }e treba da odime vo<br />
idnina. Pretenziite na Srbija i Bugarija, od edna strana, ni poka`aa oti<br />
samo konkurencijata na tie dve dr`avi ne ostava da robuvame u{te na<br />
neopredelen rok; od druga - tie pretenzni ni ja potvrdija i bez toa<br />
poznatata vistina oti vo cela Makedonija ima samo edna, a ne nekolku<br />
slovenski narodnosti. Zna~i deleweto e ve{ta~ko i od borbata so nego<br />
najnapred }e treba da se zafati na{ata nova rabota vo ponatamo{niot<br />
razvitok na na{eto nacionalno samosoznavawe.<br />
I taka imiwata: Srbin, Bugarin i Grk si ja islu`ija svojata slu`ba<br />
vo Makedonija i za niz tamu nema ve}e mesto. Vreme e da gi zameni edno<br />
op{to za site Makedonski Sloveni ime - imeto „Makedonec“. Taa smena e<br />
samo logi~na posledica i se bara od okolnostite. Taa smena delumno ve}e<br />
e nastapena i ne e daleku toa vreme koga taa }e triumfira.<br />
Pri se {to be{e re~eno pogore za novoto te~ewe vo razvivaweto na<br />
nacionalnoto samosoznavawe kaj nas, mi se ~ini oti mnozina od vas vo<br />
moite mislewa i zborovi }e vidat samo edna mistifikacija. Mo`ebi<br />
mnozina }e se zapra{aat: 1) ako dosega komitetite imaa igrano dvojna<br />
uloga: na Bugarite im imaat veleno oti Makedoncite se Bugari i eden den<br />
Makedonija kako i da bide }e se soedini so Bugarija, a na evropejcite im<br />
velat oti tie baraat avtonomna Makedonija samo za Makedoncite, oti<br />
nemaat nikakva misla za soedinuvawe so Bugarija, toga{ od kade jas znam<br />
oti komitetite ja la`at Bugarija, a ne Evropa? Mo`e da bide sosem<br />
sprotivnoto na toa {to go rekov jas pogore za komitetite, t. e. tie se gotovi<br />
da & dadat na Evropa sekakvi garancii Makedonija da ne se soedini so<br />
Bugrija, no tie nikojpat ne }e se soglasat da se uprazni vo Makedonija
ugarskiot jazik i bugarskoto ime vo polza na centralnoto makedonsko<br />
nare~je i imeto „Makedonec“, so drugi zborovi, toa {to go rekov jas deka<br />
imalo samo eden ~ekor od taa polo`ba {to Makedoncite i <strong>makedonskite</strong><br />
komiteti po makedonskoto pra{awe se dr`at kon Bugarija, pa do polnoto<br />
otcepuvawe na Makedonija i Makedoncite od bugarskite nacionalni<br />
interesi, ne e pravo, za{to ne eden ~ekor, ami cela propast go oddeluva<br />
ednoto od drugoto, i komitetite }e poka`at najsilno sprotistavuvawe na<br />
novoto te~ewe; 2) ako se dopu{ti oti komitetite nikojpat nema da se<br />
soglasat so upraznuvaweto na bugarskoto ime i jazik od Makedonija, a<br />
zaedno so niv protiv novoto te~ewe }e bide i celata makedonska<br />
inteligencija so bugarsko obrazovanie, toga{ od kade }e crpi sila za sebe<br />
novoto te~ewe? Koi }e bidat teoreticite na novoto te~ewe, kade tie<br />
teoretici }e ja razvivaat svojata dejnost, kade i kakva }e bide nivnata<br />
auditorija, od kade }e se zemaat sredstvata za propagiraweto na idejata,<br />
kako }e pronikne taa vo narodot i kako }e se poddr`uva vo nego? Od kade }e<br />
se najdat sredstva za novi u~ebnici, koj }e gi podgotvuva, od ~ii sredstva<br />
}e se izdr`uvaat u~ili{tata so makedonski jazik? - O~igledno, {tom<br />
komitetite i makedonskata inteligencija vo Bugarija }e po~nat da mu se<br />
protivat na novoto te~ewe, ili, ako ne mu se protivat, prosto ne go<br />
poddr`uvaat, jasno e oti od nego nema da ostane ni{to: fantaziite na<br />
nekolcina Makedonci }e bidat ismeani i pove}e ni{to.<br />
Taka li e vsu{nost? Da razgledame kolku mo`at da bidat osnovani<br />
takvite pretpostavki i razlozi?<br />
Prvo }e go pregledame pra{aweto: vo kakov odnos }e stanat<br />
komitetite i makedonskata inteligencija kon edno novo nacionalno<br />
te~ewe sred Makedoncite, koe{to bara ne samo politi~ko, ami i<br />
nacionalno i religiozno osloboduvawe na Makedonija, t.e. kon edno<br />
te~ewe {to proklamira „Makedonija za Makedoncite“ protiv site<br />
pretendenti na Makedonija, vo toj broj i protiv Bugarija i Bugarite? Da si<br />
pretstavime oti toa novo te~ewe e nezna~itelno. I vo toj slu~aj treba da<br />
se re{i pra{aweto za odnosot kon nego. Ako novoto te~ewe od gledi{teto<br />
na komitetite e ne{to opasno i nepo`elno, toga{ toa treba da se iskorni<br />
u{te pri samiot zafatok; ako toa samo po sebe nema po~va, toga{ treba da<br />
se ostavi samo od sebe da is~ezne; a ako e polezno za Makedonija, toga{ }e<br />
treba da se poddr`i od niv.<br />
Pra{aweto dali novoto te~ewe ima idnina ili ne, }e se razgleda<br />
podolu, od kade {to }e se vidi oti toa, ako se ostavi samo na sebe i se<br />
ignorira, }e se razviva samo, a ne }e opa|a. 108 <strong>Za</strong>toa, imaj}i predvid oti<br />
novoto te~ewe samo od sebe }e raste, treba da se razgleda pra{aweto<br />
dali komitetite }e se borat so nego ili pak }e go poddr`uvaat?<br />
Prvo se postavuva pra{aweto: dali komitetite, rasuduvaj}i<br />
logi~no, mo`at da mu objavat vojna na novoto te~ewe? Mo`e da se dopu{ti<br />
oti takva vojna mo`e da se o~ekuva, za{to vo komitetite ima ~lenovi ne<br />
samo Makedonci, ami i Bugari, i poslednive nikojpat ne }e se soglasat so<br />
novoto te~ewe, za{to so nego }e se zakopaat bugarskite interesi vo<br />
Makedonija; isto taka ima i me|u Makedoncite ~lenovi na komitetite lica
{to }e rasuduvaat vaka: Sega na starost nie ne mo`eme da u~ime nov jazik:<br />
bugarski znaeme i bugarski }e zboruvame, - nie sme Bugari.<br />
Malku toa. Mnozina, pa i najgolemiot del od makedonskata<br />
emigracija vo Bugarija, }e se protivat na novoto temewe od ~isto<br />
egoisti~ki pri~ini. Pove}e od 5.000 du{i Makedonci ima na dr`avna<br />
slu`ba samo vo Sofija. Ne pomalku ima kandidati za slu`ba. Me|u taa<br />
makedonska inteligentna emigracija ima mnozina ili {to imale ili<br />
imaat visoki dol`nosti, pak i koi{to se pretendenti i kandidati za niv,<br />
vo toj broj i za ministerski portfeq. Se znae oti site tie gospodinovci<br />
si gi imaat najgore od se svoite li~ni interesi. <strong>Za</strong> niv interesite na<br />
Makedonija se edno sredstvo da dobijat slu`ba i da se odr`at na nea. I<br />
interesite na Bugarija ne gospod znae {to ozna~uvaat. No za da se<br />
ispolnat nivnite egoisti~ki planovi za ubava slu`ba, tie se gotovi da se<br />
poka`at pove}e Bugari od samite Bugari, da igraat uloga na bugarski<br />
{ovinisti, so nea da gi eksploatiraat i bugarskiot knez i interesite na<br />
Makedonija, i na bugarskiot narod i na evropskoto op{testveno mislewe,<br />
so eden zbor, da la`at i na desno i na levo, pod vid deka ispolnuvaat<br />
nekakov patriotski dolg, a vsu{nost da dobijat slu`ba, vlast i<br />
popularnost. [tom makedonskata inteligentna emigracija se sostoi<br />
glavno od takvi lica {to si gi imaat soedineto svoite interesi so<br />
Bugarija i se obli`uvaat okolu bugarskiot knez, koj{to po }eifot si gi<br />
klava i si gi simiwa ministrite i koj{to mo`e da postavi za ministri ne<br />
samo lu|e {to imaat malku popularnost sred bugarskiot narod, no i takvi<br />
{to voop{to nemaat partija i se „nezavisni“, t.e „i tuka go klavaat i tamu<br />
go klavaat“, - {tom imame lu|e {to mislat oti glavnoto dostoinstvo na<br />
~ovekot e ne ~esno da mu slu`i na svojot narod, ami da itruva, t.e. da la`e<br />
i desno i levo, - toga{ prirodno e oti novoto te~ewe vo razvivaweto na<br />
nacionalnoto samosoznanie na Makedoncite nema da sretne poddr{ka vo<br />
na{ata emigracija vo Bugarija.<br />
Nema {to da se zboruva i za u~enite Makedonci vo Bugarija: tie<br />
ednoglasno }e re~at oti novoto te~ewe e prosto apsurd, oti nikojpat<br />
nemalo makedonska narodnost i sega ja nema; oti Makedoncite se Bugari i<br />
sl. Sekojpat i nasekade bivalo taka i taka }e bide sega i kaj nas. U~enite,<br />
aristokratijata, inteligencijata i voop{to op{testvenite klasi, kade {to<br />
se imaat li~ni interesi, stari tradicii i predubeduvawa, se borat so<br />
novite te~ewa, kade {to se nao|aat vistinata i pravinata. Tie te~ewa se<br />
vkorenuvaat prvin vo dolnite klasi i voop{to kaj lu|eto bez<br />
predubeduvawe, gotovi da se borat so tie predubeduvawa vo za{tita na<br />
novite idei, od ~ie realizirawe }e zavisi ne samo nivnata, tuku i sre}ata<br />
na nivniot narod. <strong>Za</strong> ilustracija na odot i na rezultatie od borbata me|u<br />
stari i novi te~ewa dosta e da se potsetime za borbata na hristijanstvoto<br />
so paganstvoto, reformiraweto na Rusija od Petar Veliki, prerodbata na<br />
^esite, Litovcite, pravopisnata reforma na Vuk Karaxi} itn.<br />
Tuku, da go ostavime izlezot na borbata pome|u staroto i novoto<br />
te~ewe, da se zadr`ime na pra{aweto za odnosot na komitetite kon<br />
novoto te~ewe. Jas pogore rekov oti pogolemiot del od ~lenovite na
komitetite }e bidat za borba so novoto te~ewe. No kako vi se ~ini, dali<br />
taa borba }e bide pobedonosna za niv? - Ne. - Taa samo nim }e im go iskopa<br />
grobot. Taa }e ja kompromitira i bugarskata politika vo Makedonija. I eve<br />
zo{to.<br />
Dosega komitetite mu velea na nadvore{niot svet oti tie rabotat<br />
samo za „Makedonija za Makedoncite“ i se gotovi da im dadat sekakvi<br />
garancii da ne stane prisoedinuvawe na Makdonija so Bugarija. Bugarija ja<br />
iska`uva istata politika po makedonskoto pra{awe. Komitetite velat oti<br />
se gotve{e i stana op{to makedonsko vostanie od site makedonski<br />
narodnosti zaedno, a ne samo od „Bugarite“. A koga im velite: {tom<br />
vostanieto e op{to od site makedonski narodnosti, toga{ zo{to<br />
Komitetot zasedava samo vo Bugarija, a ne i vo Srbija, Vla{ko i na drugo<br />
mesto, tie odgovaraat vaka: Od toa {to komitetite zasedavaat vo Bugarija<br />
pogre{no e da se pravi zaklu~ok deka <strong>makedonskite</strong> komiteti se bugarski;<br />
za <strong>makedonskite</strong> komiteti Bugarija ne e ni{to pove}e od edna dr`ava {to<br />
im uka`uva gostoprimstvo na Makedoncite i im dava sloboda da rabotat<br />
slobodno do kolku taa rabota ne i’ nanesuva {teta na dr`avata, t.e.<br />
Bugarija vo makedonskoto vostanie ja igra samo ulogata na Karavla{ko vo<br />
bugarskoto vostanie. Bugarija go ka`uva{e istoto. Evropejcite, se razbira,<br />
ne veruvaa vo toa. Ami sega kolku la`ovni }e izlezat tie uveruvawa i na<br />
<strong>makedonskite</strong> komiteti i na Bugarija, ako i ednite i drugite, od pasiven<br />
odnos kon edno novo te~ewe {to bara „Makedonija za Makedoncite“, a ne za<br />
Bugarite, ili od ironizirawe so nego, stapat vo borba so nego? Taa borba<br />
}e im ja simne maskata i na ednite i na drugite i }e gi vostanovi<br />
simpatiite na evropskata javnost i na evropskite vladi vo polza na<br />
novoto te~ewe i protiv la`livcite. A bez Evropa i Rusija ni komitetite<br />
ni Bugarija ne mo`at ni za jota da gi izmenat sudbinite na Makedonija.<br />
A {tom e taka, komitetite od ironi~en i pasiven odnos kon novoto<br />
te~ewe }e treba neposredno da preminat kon negovoto poddr`uvawe. Ete<br />
go odgovorot na pra{aweto: kakov mo`e da bide odnosot na komitetite kon<br />
novoto te~ewe?<br />
Sega da pomineme na drugoto pra{awe: od kade novoto te~ewe }e<br />
zema sila ako makedonskata inteligencija i komitetite vo Bugarija<br />
zafatat borba so nego? So {to raspolaga toa?<br />
<strong>Za</strong> odgovor na toa pra{awe treba vo nekolku crti da se odbele`i<br />
ulogata na Srbija vo makedonskata nacionalna prerodba. Da ja<br />
prenebregnuva ~ovek polo`bata {to ja ima zazemeno Srbija vo<br />
makedonskoto pra{awe i nejzinata uloga vo makedonskata nacionalna<br />
prerodba e lekomisleno. Duri mo`e da se re~e deka vo najnovata istorija<br />
na Makedonija Srbija izigra pogolema uloga od Bugarija. Koga Bugarija so<br />
{um saka{e da go re{i makedonskoto pra{awe, vodena za nosot od<br />
makedonskata emigracija, Srbija tiho, so golem uspeh rabote{e vo<br />
Makedonija napolno soglasno so srpskata pogovorka: „Tiha voda breg roni“.<br />
Ima{e vreme koga ulogite na ovie dve dr`avi bea obratni, t.e. Srbija<br />
{ume{e, a Bugarija rabote{e.<br />
Da bideme pojasni.
Do Srpsko-bugarskata vojna vo 1885 g. Bugarite tiho rabotea vo<br />
Makedonija. Slivnica 109 im poka`a na Srbite oti ako edna Bugarija so<br />
Isto~na Rumelija mo`e da i’ poka`e na Srbija eden slivni~ki poraz, toga{<br />
soedineta Bugarija, zaedno so prisoedinetata kon nea Makedonija, vo idno<br />
vreme mo`e i sosem da ja pobedi i da ja porobi Srbija. Slivnica ja natera<br />
Srbija da po~ne edna nova borba so Bugarija za Makedonija. Najnapred taa<br />
borba be{e na hartija: Srbite doka`uvaa so gromki i plitki frazi oti tie<br />
imaat pogolemo pravo nad Makedonija od Bugarite. Od toa pominaa pak na<br />
gromka, no bezrezultatna propaganda vo Makedonija: im iznavetija na<br />
Makedonci, mladi u~enici od bugarski i gr~ki u~ili{ta zlatni gori za vo<br />
Srbija. Patriotskoto propagandno dru{tvo „Sv. Sava“ od 1888 godina<br />
otvori pansion za svoite u~enici stipendijanti. Vo 1889 godina brojot na<br />
stipendijantite na toa dru{tvo se zgolemi, za da se namali po nekolku<br />
meseci: vo noemvri mesec na taa godina okolu 40 du{i u~enici Makedonci<br />
edni tajno, drugi javno i demonstrativno, pominaa od Belgrad vo Sofija za<br />
tamu da u~at (se razbira, so bugarski pari) 110 . Toj neuspeh ne gi obeskura`i<br />
odva`nite Srbi: Dru{tvoto „Sv. Sava“ otvori patriotska potpiska vo<br />
Srbija za izgraduvawe nova zgrada na dru{tvoto za pansion i za svoe<br />
propagandno u~ili{te. Vo 1890 god. se izdigna golema trikatna zgrada vo<br />
koja od januari 1891 god. se otvori propagandnata „Bogoslovsko-u~itelska<br />
{kola“, za da se zatvori po polovina godina. No zatoa Svetosavskoto<br />
dru{tvo za taa polovina godina napravi dosta {um: vo nea, osven naukite,<br />
ima{e i voena gimnastika i mar{evi na u~enicite so muzika po Belgrad i<br />
negovata okolina i patuvawe vo letoto po Srbija, kade {to se<br />
proiznesuvaa gromki zdravici. 111 So toa se svr{i {umot vo Srbija i<br />
Srbite fatija da rabotat tiho i uporno: propagandata pomina od<br />
patriotskoto dru{tvo vo racete na Ministerstvoto za nadvore{ni <strong>raboti</strong>.<br />
Ministerstvoto prvo gi pra}a{e svoite stipendijanti vo srpskite<br />
provincijalni gradovi za da u~at, a posle gi sobira{e vo Belgrad vo<br />
specijalni {koli ili na Velikata {kola. 112<br />
Raboteweto na Srbite ne ostana bez rezultati pri re{avaweto na<br />
makedonskoto pra{awe. Srbite so svoite u~ili{ta vo Makedonija uspeaja<br />
da sozdadat iluzija vo evropskoto i vo ruskoto javno mislewe deka ima<br />
Srbi vo Makedonija. [tom edna takva iluzija pominuva pred vladite na<br />
golemite sili za fakt, toga{ e jasno oti pri re{avaweto na makedonskoto<br />
pra{awe treba da se imaat pred o~i i barawata na srpskata vlada.<br />
Sledstveno, Srbija pri taa borba postigna pove}e od Bugarija, koja so<br />
{umot {to go podigna ostana so zagubi, a ne so dobivka. Ako ne se jave{e<br />
novoto te~ewe vo razvitokot na nacionalnoto samosoznanie me|u<br />
Makedoncite, koe{to }e gi priramni zagubite na Srbija so zagubite na<br />
Bugarija, toga{ mo`e pozitivno da se tvrdi oti od Vostanieto bugarskite<br />
interesi vo Makedonija samo postradaa, a srpskite samo se zgolemija.<br />
No srpskata propaganda, osven iluzijata za srpska narodnost vo<br />
Makedonija i popre~uvaweto da se re{i makedonskoto pra{awe vo polza<br />
na Bugarite, ima i drugi rezultati.
Vo po~etokot na nivnata propaganda Srbite i ne mislea da gi pravat<br />
Makedoncite Srbi; tie sakaa prosto da sozdadat vo Makedonija redum so<br />
bugarskite i srpski interesi, taka {to vo vremeto na re{avaweto na<br />
makedonskoto pra{awe da dobijat kolku {to se mo`e pogolem del od nea.<br />
Taa cel se dostignuva{e edno so najavuvawe istoriski i drugi prava i<br />
soobrazuvawa, a drugo i glavno, so inakvo postavuvawe na pra{aweto za<br />
narodnosta na Makedonskite Sloveni. Poslednive mo`ea da se istavat<br />
ili kako ne{to sredno pome|u Srbite i Bugarite, t.e. ni Srbi ni Bugari, a<br />
prosto Makedonci ili Makedonski Sloveni, ili kako Srbi. Prvata teorija<br />
ima{e pomalku sledbenici i be{e prednazna~ena za pred evropskoto<br />
javno mislewe. No na taa teorija i be{e zatvoren vlezot vo Makedonija,<br />
kako i vo site tie sredini od kade {to izleguvaa propagandistite. Taa<br />
teorija be{e opasna za srpskige interesi vo Makedonija, za{to }e ja<br />
povle~e{e po sebe soglasnosta na Srbija da se obrazuva oddelna<br />
makedonska dr`ava i so toa Srbija ne }e dobie{e ni eden del od nea. 113<br />
Vtorata teorija, t.e. site Makedonski Sloveni se isto takvi Srbi kako i<br />
Bosancite, Crnogorcite itn. se vkoreni vo Srbija. So toa Srbite gi la`ea<br />
ne samo evropskoto javno mislewe i Makedoncite, tuku i samite sebesi:<br />
tie fatija da ja propagiraat istata ideja i sred Srbite so pomo{ta na<br />
u~ili{ta i knigi. Poslednive bea i se site tendenciozni po pra{aweto za<br />
narodnosta na Makedoncite. Iluziite na evropskoto javno mislewe za<br />
srpski interesi gi donesoa svoite plodovi. Iluziite na samiot srpski<br />
narod pak ne se bezrezultatni: vo slu~aj na vojna za Makedoniija so kogo i<br />
da e, Srbite kako eden site }e se nafrlat na neprijatelot, -srpskata vojska<br />
so najsilno patriotsko ~uvstvo }e se bori za Makedonija.<br />
Srpskite usilbi da se pregleda od nau~no gledi{te makedonskoto<br />
pra{awe se oven~aa so uspeh. Bugarite mo`at da se ute{uvaat deka<br />
pra{aweto za narodnosta na Makedoncite e re{eno vo nivna polza. Tie<br />
mo`at da mu turat nemu krst. No ne go pravat toa drugite u~eni. Sega ve}e<br />
ima pretstavnici na naukata, kako profesorite I.A. Boduen de Kurtene, 114<br />
P.A. Lavrov 115 i V.Jagi}, 116 koi{to gledaat na <strong>makedonskite</strong> nare~ja kako na<br />
oddelen pretstavnik na slovenskata familija jazici. Toa pregleduvawe i<br />
takvoto re{enie e srpska nau~na pobeda.<br />
Srbite naprvija prevrat i vo sfa}awata i streme`ite na<br />
Makedoncite, prevrat vistina ne i vo nivna polza, no u{te pomalku vo<br />
bugarska. Tie sakaat da gi napravat Makedoncite Srbi, zabranuaaj}i da se<br />
obra}aat propagandite so niv inaku, osven kako „pravi“ i „~isti“ Srbi. Toa<br />
ne stana. Makedoncite fatija da se zadlabo~uvaat vo pra{aweto za<br />
nivnata narodnost i interesite, i dojdoa do zaklu~ok deka ne se tie ni<br />
Srbi ni Bugari; deka nema za niv ni bugarski, ni srpski ni gr~ki interesi,<br />
a deka ima samo makedonski. Srbite ne ja dostignaa krajnata granica na<br />
nivnite streme`i, no dostignaa takva granica od koja{to vistina ne mo`e<br />
da se odi ponatamu, no koja{to mo`e da gi uspokoi poumerenite elementi<br />
vo srpskoto op{testvo i narod.
Odot na srpskoto vlijanie vo razvivaweto na narodnoto<br />
samosoznanie kaj Makedoncite i negovite rezultati se pretstavuvaat vo<br />
ovoj vid:<br />
Vo 1889 god. vo Belgrad vo pansionot na Svetisavskoto dru{tvo na<br />
Kosmajska ulica ima{e okolu 50-60 du{i mladi Makedonci. Me|u niv<br />
nema{e „Starosrbijanci“, a site bea samo od Makedonija i po nivnoto<br />
obrazovanie, do doa|aweto nivno vo Srbija, vo bugarski ili vo srpski<br />
u~ili{ta, se delea na: „bugara{i“ i „grkomani“. Me|u niv „srbomani“<br />
nema{e.<br />
Starite „bugara{i“, zaedno so novopristignatite taa godina i so<br />
nekoi „grkomani“, na broj okolu 30-40 du{i, edni tajno, drugi javno i<br />
demonstrativno, zaminaa vo Bugarija. Tie mladi Makedonci, vospitani vo<br />
Srbija vo naroden, t.e. vo duh da ja sakaat najnapred svojata tatkovina i<br />
svojot narod, pa posle ~ove{tvoto, zaminuvaj}i vo zemjata kade {to nema<br />
nacionalno samosoznanie, a namesto nego poln indiferentizam kon<br />
narodnite interesi, vnesoa vo nea nova struja od nacionalno<br />
voodu{evuvawe i rabotewe za osloboduvaweto na Makedonija. Tie ja<br />
sostavija vo Bugarija osnovata na raboteweto vo polza na Makedonija. 117<br />
„Grkomanite“ vo Belgrad od godina vo godina se zgolemuvaa so novi<br />
„grkomani“ i „bugaromani“ no i ednite i drugite vnatre vo Srbija ma~no se<br />
preobrnuvaa vo „srbomani“. „Srbomani“ se pravea tie samo so<br />
zaminuvaweto vo Makedonija kako srpski ~inovnici i organi na srpskata<br />
propaganda. „Srbomani“ Makedonci ima{e samo za nadvore{niot svet i za<br />
drugite propagandi vo Makedonija. Organite na srpskata propaganda vo<br />
svojata du{a nikoga{ ne se ~uvstuvaa kako „Srbi“ ili „srbomani“, osooeno<br />
vo prvite 10 godini, iako imaat tie `iveano vo Srbija.<br />
@iveeweto na mladi Makedonci vo Srbija sekoga{ ima{e mnogu<br />
dobro vlijanie vrz interesite na Makedonija. Tuka tie se zainteresiruvaa<br />
za pra{aweto za nivnata narodnost, za srpskite filolo{ki i istoriski<br />
argumenti za nivnata narodnost, za srpskiot patriotizam i za negovoto<br />
krajno izrazuvawe vo vid na {ovinizam ili slepo preto~itawe na svoeto<br />
pred tu|oto, za pri~inite na srpskiot {ovinizam, za ulogata na Srbija vo<br />
sega{no i vo idno vreme vo makedonskoto pra{awe i za mnogu drugi va`ni<br />
i interesni pra{awa.<br />
Ve{ta~koto sozdavawe srpski interesi vo Makedonija be{e jasno za<br />
site. No isto taka Makedoncite soznavaat deka Srbija e dr`ava {to<br />
raspolaga so vojska, diplomatija, eden narod i edna inteligencija {to }e<br />
gi branat srpskite interesi vo Makedonija so primerna predanost i kraen<br />
fanatizam.<br />
Borbata so srpskite interesi vo Makedonija e prete{ka ne samo za<br />
Makedoncite, koi{to ne raspolagaat so dr`ava i dr`aven buxet, vojska,<br />
diplomatija i dr., no i za slobodna Bugarija. <strong>Za</strong>toa Makedoncite vo Srbija<br />
se otka`aa od edna javna borba so Srbite, no so toa tie ne se otka`aa od<br />
interesite na nivnata tatkovina.<br />
Od izbeguvaweto na prvata grupa makedonski u~enici vo 1889<br />
godina, za koe{to spomnav, se do 1895/6 u~ebna godina izbeguvaa koe po
mali grupi od 5-10 du{i, koe oddelno od po 1-2. No pogolemiot broj<br />
Makedonci ostanuvaa vo Srbija i baraa pat kako }e se mo`e da se <strong>raboti</strong><br />
vo polza na Makedonija bez da se vleguva vo otvoren konflikt so Srbite.<br />
<strong>Za</strong> da se iz<strong>raboti</strong> edna takva programa, <strong>makedonskite</strong> u~enici vo<br />
Belgrad vo 1893/4 u~ebna godina, vo vremeto na inspektorstvoto nad niv<br />
na direktorot na Tretata gimnazija \uro Milija{evi}, re{ija da sostavat<br />
makedonsko dru{tvo vo Belgrad. Celta na dru{tvoto be{e negovite<br />
~lenovi da se zapoznaat i da si izrabotat edna programa {to }e ja<br />
realiziraat vo Makedonija tajno od srpskata propaganda. Javnata cel na<br />
dru{tvoto be{e izu~uvaweto na Makedonija vo etnografski, geografski,<br />
filolo{ki i istoriski odnos. 118<br />
Se razbira oti od toa dru{tvo ne izleze ni{to, za{to Srbite ne im<br />
veruvaa na Makedoncite i fatija da pra}aat vo nego „Starosrbijanci“,<br />
Crnogorci, Bosanci, Hercegovci i dr. Osobeno taa nedoverba i napliv od<br />
Srbi vo makedonskoto dru{tvo nastapi vo II godina od negovoto postoewe<br />
pri inspektorot gimnaziskiot prof. Juri{i}. No so rasturaweto na<br />
dru{tvoto ne se izmenija ~uvstvata i streme`ite na Makedoncite vo<br />
Srbija. Tie fatija da ja sledat Revolucionernata organizacija, sozdadena<br />
od Makedonci so bugarsko-srpsko obrazovanie, kako i odnosot na Srbite<br />
kon nea. Tie si dadoa ot~et od ulogata na Srbija vo makedonskoto pra{awe<br />
dosega i za idnina, zatoa i nim im pripa|a ~esta da se sozdava~i na<br />
nacionalniot separatizam sred Makedoncite. Tie se i glavnite negovi<br />
sledbenici. Me|u niv ima lu|e so visok patriotizam i so zdravo<br />
razbirawe na nacionalnite makedonski interesi.<br />
Tie makedonci i im dadoa izraz na svoite ubeduvawa za<br />
makedonskoto pra{awe so izdavaweto na vesnikot „Balkanski glasnik“ vo<br />
Belgrad vo 1902 god. Izdavaweto na ovoj vesnik ne mo`e{e da im se<br />
bendisa na srpskite {ovinisti, zatoa srpskite vesnici podignaa {um<br />
protiv izdavaweto na „Balkanski glasnik“ obvinuvaj}i go negoviot<br />
redaktor za so~uvstvo na <strong>makedonskite</strong> komiteti, kako rezultat na koe toj<br />
be{e proteran od Srbija. 119<br />
Takvi se rezultatite od srpskata propaganda me|u nejzinite<br />
vospitanici i organi, rodum od Makedonija. Po pra{aweto za narodnosta<br />
na Makedoncite Srbite pred Makedoncite se pridr`uvaa kon vtorata od<br />
spomenatite dve teorii, t.e. deka Makedoncite se Srbi, i tokmu zatoa kaj<br />
niv se dobija sprotivni rezultati. Srbite sakaa da gi napravat<br />
Makedoncite da im slu`at na srpskite interesi, t.e. samite da se mislat i<br />
na svoite sonarodnici da im velat deka se Srbi. No namesto toa<br />
Makedoncite fatija da gledaat na sebe kako na Makedonci, so svoi<br />
oddelni celi, i sakaa ne da slu`at kako orudija za srpski celi, tuku da ja<br />
upotrebat srpskata politika kako sredstvo za postignuvawe ~isto<br />
makedonski celi.<br />
Ni eden srpski vospitanik, osobeno ako toj ima `iveano vo Srbija,<br />
ne samo {to ne im veruva na Srbite deka toj e Srbin, tuku i gi mrazi za<br />
nivniot {ovinizam i gi la`e za da si ja dostigne samo celta, da dobie<br />
obrazovanie. Po svr{uvaweto na u~eweto mo`e da bide i ~inovnik na
propagandata, no pritoa toj gi mrazi i si ja prokolnuva sudbinata {to e<br />
orudie na edna propaganda, koja{to si ima svoi celi, sovr{eno sprotivni<br />
na interesite na negovata tatkovina - Makedonija.<br />
Takviot Makedonec obi~no do stapuvaweto vo srpskoto u~ili{te<br />
bil i vo bugarsko ili vo gr~ko ili i vo ednoto i vo drugoto. Toj si<br />
spomnuva kako vo ednoto u~ili{tetogo uveruvale deka toj e Grk, vo drugoto<br />
– deka e Bugarin, a tuka - deka e Srbin. <strong>Za</strong> nego e pra{awe - kade e<br />
vistinata, za{to site imaat svoi argumenti. Sprotivnite argumentacii ne<br />
davaat mo`nost da se najde koja e najpravata i zatoa Makedonecot re{ava<br />
deka site se la`ni i deka ima samo edna nepobitna vistina: Makedoncite<br />
Sloveni se Makedonci i Sloveni, sledstveno, treba sekoj Makedonec da gi<br />
~uva interesite na svojata tatkovina i na svojot narod, a ne interesite na<br />
propagandite. 120<br />
Da uka`eme i na drug tip Makdonec so srpsko obrazovanie. Toj<br />
mo`ebi se smeta Bugarin i po pro`ivuvaweto vo Srbija 4-5 god. Otkako }e<br />
go svr{i toj svoeto obrazovanie vo Srbija, kade toj treba da odi: vo<br />
Bugarija ili vo Makedonija? I vo ednata i vo drugata {to }e pravi?<br />
Bugarija i Egzarhijata vo Makedonija si imaat ~inovnici pove}e otkolku<br />
{to im se nu`ni. Pak i da ima mesto, nema da mu go dadat na eden {to<br />
svr{il vo Srbija, tuku na eden svoj kandidat. Da go dopu{time u{te i toa,<br />
toj da dobie bugarska slu`ba. No }e se ~uvstvuva li toj na negovoto mesto?<br />
- Ne. Toj vo vremeto na pominatite negovi godini vo Srbija se nao|al pod<br />
vlijanie na cel red okolnosti {to otsustvuvaat vo Bugarija i zatoa<br />
negovite pogledi se razlikuvaat od pogledite na onie {to se obrazuvaa<br />
samo vo Bugrija i se slobodni od cel red prezemeni misli i predrasudi.<br />
Najmalku, vo novata op{testvena sredina toj }e se ~uvstvuva ne na svoeto<br />
mesto.<br />
I taka, Srbija so svoeto zame{uvawe vo makedonskoto pra{awe<br />
napravi ogromen uspeh i treba da si priznaeme deka toj ne e tolku vo<br />
nejzina kolku vo na{a polza. Taa otvori u~ili{ta, klade konzulstva, go<br />
rakopolo`i Firmilijana i so seto toa mu dade nov pravec na na{eto<br />
pra{awe. Taa vo evropskoto javno mislewe i vo samata Srbija sozdade<br />
iluzija deka ima Srbi vo Makedonija i taa iluzija vo o~ite na evropejcite<br />
minuva kako fakt. Taa natera odnovo da se pregleda pra{aweto za<br />
narodnosta na Makedoncite i da se re{i ni vo polza na Bugarite, ni vo<br />
polza na Srbite, a vo polza na oddelna makedonska narodnost. Taa vospita<br />
celo pokolenie Makedonci {to imaa, imaat i }e imaat najre{ava~ko<br />
zna~ewe vo novata istorija na Makedonija. Srpskite vospitanici igraat<br />
va`na uloga vo makedonskoto pra{awe, bez da se obra}a vnimanie na toa<br />
dali tie rabotat pod bugarska, pod srpska ili pod makedonska firma, kako<br />
i bez razlika dali se tie vo moralen odnos lu|e visoki ili ne. Srpski<br />
vospitanici ima od site tie kategorii i vo site niv srpskoto vlijanie se<br />
poka`uva blagodatno za Makedonija. Srpskite vospitanici {to rabotea<br />
pod bugarska firma ja sozdadoa i ja potkrepija makedonskata revolucija;<br />
na niv se dol`i i politi~kiot separatizam. Nacionalniot separatizam se<br />
dol`i na srpski vospitanici idealisti {to rabotat pod srpska maska, a
vo du{ata svoja se priznavaat za Makedonci; 121 srpskite vospitanici, so<br />
svoeto obrazovanie vo Srbija, se obrazuvaa vo nacionalen duh, namesto vo<br />
nacionalen indiferentizam vo Bugarija, iako nekoi od niv celosno ne<br />
prestanaa da se vikaat Bugari, no me|u niv i Makedoncite so ~isto<br />
bugarsko obrazovanie i samite Bugari se otvori edna golema propast: tie<br />
so svoeto obrazovanie zastanaa na sredinata me|u Bugarite i Srbite, t.e.<br />
vikaj}i se po tradicija Bugari, tie prestanaa da se takvi vo svojata du{a:<br />
tie stanaa Makedonci. Najposle najdolnite, najo~aenite organi na<br />
srpskata propaganda, rodum Makedonci, pak se polezni za Makedonija: od<br />
niv se obrazuva klasa od nedovolni od srpskata propaganda za koi{to<br />
nema pat kon Bugarite; tie }e ja zgolemat klasata od nacionalnite<br />
separatisti.<br />
Zna~i, ako i nie se la`eme vo pretpostavkata oti nacionalniot<br />
separatizam }e bide poddr`an od komitetite, od Organizacijata i od<br />
makedonskata inteligentna kolonija vo Bugarija, toga{, i vo takov slu~aj,<br />
dosta e edna silna srpska propaganda vo Makedonija za da zeme najgolemi<br />
razmeri nacionalniot separatizam.<br />
No novoto te~ewe sre}ava i }e sre}ava najdobar priem u{te vo<br />
negoviot zafatok i kaj najdobrata, najinteligentnata i neprodadenata<br />
makedonska inteligencija, kako i {to e rezultat na umstveniot i<br />
moralniot razvitok na poslednava. Ima i }e se najdat mnozina<br />
inteligentni Makedonci {to se gotovi da si go dadat `ivotot za<br />
interesite na svojata tatkovina i svojot narod, koi{to }e se zapra{aat:<br />
{to e pova`no za nas Makedoncite - op{tobugarskite, op{tosrpskite,<br />
op{togr~kite ili <strong>makedonskite</strong> interesi? I }e odgovorat deka interesite<br />
na tatkovinata sekoga{ se pogore od interesite op{tonarodni i deka<br />
poslednive se samo sredstvo za prvite, a ne naopaku. Mala<br />
nabqudatelnost treba za da se ubedi ~ovek vo taa vistina. Najnapred, od<br />
sekogo se znae oti nie gi miluvame na{ata tatkovina Makedonija i na{iot<br />
narod, za{to sekoj den gi gledame i gi izu~uvame so svoite organi na<br />
~uvstvata. Vo nea i sred nego sme rodeni. Od detinstvoto se {to im e<br />
milo nim i nam ni e milo; na se {to se raduvaat tie i nie se raduvame;<br />
tie pla~at i nie pla~eme; tie se smeat i nie se smeeme. Op{tata radost i<br />
`alost, op{tite predanija i obi~ai ne pravat site nas edno celo - eden<br />
narod. No {tom }e ja pomineme granicata na Makedonija, ili na jug ili na<br />
severoistok ili na sever, t.e. vo Grcija, Bugarija, Srbija, naedna{ }e<br />
po~uvstvuvame oti na nas duva ve}e drug veter; }e po~uvstvuvame deka nie<br />
tamu sme samo nekaneti gosti. I oti ako sakaat tamu da ni se poka`at<br />
bra}a, toa go pravat za da ne ograbat nas i da ne eksploatiraat. Grcite,<br />
Bugarite, Srbite site zaedno ne uveruvaat nas deka nie site sme samo od<br />
nivnata narodnost i oti na{iot spas e samo vo soedinuvaweto na cela<br />
Makedonija, ili barem na eden golem del od nea, kon nivnata dr`ava.<br />
Sekoj od nas }e zabele`i oti tie lu|e, za koi nie znaevme samo od kniga i<br />
gi znaevme kako lu|e {to sakaat da ni pomo`at da se oslobodime, ni se<br />
poka`uvaat nam za prijateli i sonarodnici i ni se pristoruvaat za na{i<br />
pokroviteli, ne zatoa {to sme nie Grci, ili Bugari ili Srbi, ne za{to se
gri`at za nekakvi op{tonarodni interesi vo koi vleguvaat i na{ite, ne<br />
za{to sakaat da pomo`at i da ne izbavat nas, a samo so ~isto egoisti~ki<br />
celi, t.e. tie go eksploatiraat toa {to nie se vikame so nivnite narodni<br />
imiwa i sakaat, vrz osnova na postoe weto na tie narodni imiwa vo<br />
na{ata tatkovina, da ja zgolemat svojata tatkovina, da gi obezbedat svoite<br />
interesi so zavladuvaweto ako ne na cela Makedonija, toa barem na golem<br />
del od nea. Ne ni poka`uva li toa oti malite dr`avi, pa i sekoja edna<br />
zemja, so goneweto op{tonarodni celi gonat ne humani celi,<br />
osloboduvaweto na porobenite, ami ~isto materijalni i egoisti~ki celi,<br />
t.e. zgolemuvaweto nivno za svoj interes, bez da se gleda dali }e nastapi<br />
podobruvawe vo sudbinata na Makedonija ili ne. Zna~i, mesnite interesi<br />
se javuvaat glavni, a op{tonarodnite vtorostepeni; prvite se cel, vtorite<br />
- sredstvo. Imiwata: Bugarin, Srbin, Grk vo Makedonija se sredstvo na<br />
malite dr`avi za da ne zarobat nas. Ako i nie ja sakame na{ata tatkovina<br />
i samite sebesi, toga{ i nie treba da gi pretpo~itame na{ite mesni<br />
makedonski interesi pred op{tobugarskite, op{tosrpskite, op{togr~kite.<br />
Nie treba da sozdademe takva polo`ba - da nema vo Makedonija ni<br />
bugarski, ni srpski ni gr~ki interesi, za{to tamu nema Bugari, Srbi i<br />
Grci, ami ima samo Makedonci od slovensko poteklo i nekoi drugi<br />
makedonski narodnosti. Na{ite interesi treba da si gi izu~ime i da si gi<br />
za{tituvame sami, a ne da gi davame vo tu|i race za da gi eksploatiraat<br />
malite balkanski dr`avi~ki.<br />
Posle, nacionalniot separatizam }e ima mesto i kaj lu|e {to<br />
gledaat od prakti~no gledi{te na <strong>raboti</strong>te, bez da se zanimavaat mnogu so<br />
teorijata za na{ata narodnost. Taka, tie }e rasuduvaat: ako edna Kanada<br />
mo`e da i’ se luti na Anglija zatoa {to poslednava, za da si bide vo dobri<br />
odnosi so Sev- Amerikanskite Soedineti Dr`avi, im gi po`rtvuvala nim<br />
interesite na Kanada i poslednava sega saka da se oslobodi od Anglija i<br />
sama da si gi brani svoite dr`avni interesi, za{to podobro si gi<br />
razbirala, - toga{ zo{to Makedonija da ne i’ se luti na Bugarija zatoa {to<br />
taa ne mo`e da gi brani <strong>makedonskite</strong> interesi, ami samo gi eksploatira<br />
niv, i zo{to Makedonija da ne re~e: Jas prolevav krv od moi sinovi, neka<br />
gi branat moite interesi tie samite, a ne tvoi Na~ovi~, Cokov, Stan~ev i<br />
tn.<br />
Isto taka mnozina }e zabele`at oti malite dr`avi se odnesuvaat so<br />
takva nedaverba kon ulogata na Bugarija vo Makedonija kako {to se<br />
odnesuvaa golemite sili kon ulogata na Rusija vo bugarskoto<br />
osloboduvawe. Poslednive se pla{ea od edna „S.-Stefanska Bugarija“,<br />
za{to mislea oti Rusija }e si ja prisvoi. Isto taka, malite dr`avi mislat<br />
sega oti Bugarija saka da se oslobodi Makedonija za da si ja prisvoi. No<br />
koga vidoa zapadnite dr`avi oti se izlagani i oti Bugarija ra|a takvi lu|e<br />
kako pokojniot Stambolov i `iviot Svir~o, se uspokoija i zedoa protiv<br />
voljata na Rusija da go pravat toa {to samite go rasipaa vo Berlin. Ne }e<br />
se najdat li i kaj nas lu|e {to }e razberat oti doverbata na malite dr`avi<br />
kon na{ata tatkovina }e zavisi od na{i stambolovci i svir~ovci, no<br />
koi{to ke ja vidat opasnosta za na{ite nacionalni interesi ne vo Rusija,
ami vo Bugarija? Pove}e e od za veruvawe oti }e se najdat i takvi. I tie }e<br />
bidat krajnite separatisti.<br />
I najposle, mnozina }e zabele`at oti najgolemata na{a nesre}a se<br />
krie vo toa {to kaj nas nema mesten makedonski patriotizam. Da be{e kaj<br />
nas toj, nie kaj i da sme }e mislevme i }e rabotevme samo za Makedonija. A<br />
sega edni od nas gledaat na sebe kako na Bugari i gi soedinuvaat na{ite<br />
interesi so bugarskite i namesto da ja izu~uvaat Makedonija vo sekakov<br />
odnos, namesto da ja izu~uvaat istorijata na Makedonija vo site vremiwa,<br />
gi izu~uvaat bugarskite interesi i bugarskata istorija i ne ~estopati onie<br />
periodi od nea {to nemaat nikakov odnos kon Makedonija. Taka na pr., g.<br />
Balas~ev, 122 ohri|anec rodum, namesto da se zanimava specijalno so<br />
istorijata i interesite na Makedonija, mi gi izu~uva bugarskite interesi<br />
i „materijalnata kultura na bugarskoto hanstvo“ 123 ne{to {to go ima za<br />
Makedonija istoto zna~ewe kako i istorijata na Abisinija do<br />
pokrstuvaweto na Abisincite. Drugi od nas se vo Grcija i gi prou~uvaat<br />
gr~kite interesi i gr~kata istorija. Drug ohri|anec, Dimica, 124 se<br />
podvizuva vo Grcija i za nego ima zna~ewe istorijata na Makedonija samo<br />
do nejzinoto zavojuvawe od Rimjanite. Drugi Makedonci vo Srbija se<br />
pravat srpski patrioti i rabotat namesto za Makedonija - za srpskite<br />
interesi. Taka, eden bogat ko`arski trgovec po ime Kosta [umenkovi} 125 po<br />
smrtta svoja po`rtvuva 500.000 frankovi za srpskite u~ili{ta. Dosta se<br />
takvite `alni rezultati od vrzuvaweto na na{ite interesi so tu|ite za da<br />
se ubedat mnozina deka na{iot spas e samo vo nacionalniot i<br />
religiozniot separatizam.<br />
Vo lu|eto so takvi ubeduvawa, kako i site Makedonci nezadovolni<br />
od propagandite }e bide vo prvo vreme silata na novoto te~ewe. No taka<br />
}e bide samo vo po~etokot. Brojot na privrzanicite javni i tajni }e raste,<br />
ne po dni, a po ~asovi. Va`no e toa {to do koga {to }e ima vo Makedonija<br />
bugarska propaganda, }e ima i srpska. I dvete propagandi se dr`at samo so<br />
bugarski i srpski pari. Nezadovolnite od vtorata do Vostanieto bea<br />
pove}e. Po Vostanieto brojot na nezadovolnite od obete propagandi }e se<br />
izramni so zgolemuvaweto na nezadovolnite od bugarskata propaganda. No<br />
i da ne bide toa, edna srpska propaganda e dosta za da sozdade<br />
prevoshodna po~va za novoto te~ewe. Site Makedonci od srpskata<br />
propaganda }e bidat na stranata na novoto te~ewe: organite na<br />
propagandata }e so~uvstvuvaat tajno, a neplatenite Srbi }e ja<br />
ispoveduvaat svojata makedonska narodnost javno.<br />
Najposle, i mnozina Makedonski Sloveni so gr~ko obrazovanie }e se<br />
priznaat za Sloveni. Sega tie ne go pravat toa, za{to treba da se vikaat<br />
Bugari, a imeto Bugarin kaj Grcite se stava mnogu dolu. Posle, site, od<br />
Makedoncite se gotovi da napravat otstapki od svoja strana za<br />
obedinuvaweto vo edno nacionalno celo, no ni eden od sledbenicite na<br />
trite nacionalni propagandi nema da ja izneveri svojata propaganda za da<br />
kapitulira pred druga. Nacionalnoto obedinuvawe na Makedoncite mo`e<br />
da stane samo so kompromis pome|u niv, a ne so kapitulirawe na ednite<br />
pred drugite. A koj kompromis i e novoto nacionalno makedonsko te~ewe.
Ottuka e jasno oti ako novoto te~ewe i ne dobie nekakva poddr{ka<br />
od mnogubrojnata inteligentna makedonska kolonija vo Bugarija, pak }e se<br />
razviva, samo }e se razviva ve}e kako te~ewe naso~eno specijalno protiv<br />
bugarskite interesi vo Makedonija. Pri golemiot razvitok na novoto<br />
te~ewe i pri silniot otpor od Bugarija, mo`e da se o~ekuva za nego<br />
poddr{ka od strana na Srbija. Kolku i da se poka`uva toa nedobro i<br />
opasno za Srbija, sepak toa ne im protivre~i na srpskite interesi. <strong>Za</strong><br />
Srbija e va`no Makedonija, ako ne bide srpska, da ne bide i bugarska.<br />
[tom }e se vidi oti taa nikojpat nema da bide srpska, Srbite }e mo`at da<br />
se odvratat od svoite utvrduvawa deka Makedoncite se Srbi i }e gi<br />
priznaat za oddelno slovensko pleme, ednakvo blisko do Srbite i do<br />
Bugarite. 126<br />
I taka, makedonskata nacionalna prerodba e nastapen istoriski<br />
proces {to ima pod sebe jaka po~va i golema idnina. Taa se dol`i glavno<br />
na konkurencijata pome|u Bugarija i Srbija po makedonskoto pra{awe. Kako<br />
preodni stadiumi kon polnoto oddeluvawe na <strong>makedonskite</strong> interesi od<br />
bugarskite i srpskite, t.e. kon nacionalniot separatizam, slu`at<br />
politi~kite revolucionerni organizacii i politi~kiot separatizam<br />
propagiran od niv. Kako glaven izvor za zgolemuvaweto na brojot na<br />
nacionalnite separatisti }e slu`i zgolemuvaweto na konkurencijata<br />
pome|u bugarskata i srpskata propaganda vo Makedonija i brojot na licata<br />
nezadovolni od tie propagandi. Nacionalniot separatizam }e se zgolemi<br />
isto taka i od licata {to ja osoznavaat seta {teta od nacionalnite i<br />
verskite propagandi, koi pod vid deka gi branat na{ite interesi,<br />
bezbo`no gi eksploatiraat niv, i koi{to }e se re{at na borba za<br />
nacionalnoto obedinuvawe na Makedoncite protiv site tie propagandi.<br />
Borbata so nego e opasna ne za nego, a za negovite protivnici. Od taa<br />
borba toj }e izleze pobednik, u{te pove}e {to reformite vo Makedonija<br />
}e i’ dadat nejze mo`nost da se oslobodi od tu|ite vlijanija i da go<br />
prenese centarot na prerodbata vnatre vo nea.<br />
*.<br />
Pro~itano na 3 sednica na petrogradskoto Makedonsko nau~no-literaturno drugarstvo „Sveti<br />
Kliment“ na 19 oktomvri 1903 g.<br />
90.<br />
<strong>Misirkov</strong> zboruva za „vozroduvawe“, „pro6uduvawe“, „sobuduvawe“ i sl. kako proces vo Makedonija<br />
{to pointenzivio se razvival od krajot na 80-tite godini na minatiot vek, no koj ne samo {to trael, tuku po~nal<br />
i u{te posilno da se raspaluva vo 1903 god. osobeno po Vostanieto. Se razbira, <strong>Misirkov</strong> ovde nema cel da go<br />
prosleduva toj proces i da go analizira toj poim. Me|utoa, va`no e {to toj sepak zboruva za takov proces,<br />
dodavaj}i pritoa deka pred pojavata na srpskata propaganda nacionalnata svest na Makedoncite bila razbudena<br />
„na polovina“. No procesot na prerodbata i deneska kaj nas se u{te ne e napolno nau~no prosleden i definiran<br />
kako poim.<br />
91.<br />
Iako ima{e silni manifestacii na makedonskata nacionalna svest u{te od polovinata na<br />
minatiot vek, sepak 1890 god. pretstavuva zna~aen me|nik vo makedonskiot nacionalen razvitok, bidej}i toga{<br />
najizrazito se po~uvstvuva aktivnosta na tu|ite nacionalisti~ki propagandi i nastana naglo i mo}no<br />
raslojuvawe na porane{nata edinstvena narodna masa {to predizvika i najsilni branuvawa sred makedonskata<br />
inteligencija za otpor protiv tu|incite i za narodno edinstvo. Kako istori~ar, sovremenik i u~esnik, <strong>Misirkov</strong><br />
uspeal, bez voobi~aenata istoriska distanca, prili~no to~no da go opredeli mestoto na ovoj proces i negovite<br />
osnovni koordinati vo makedonskata nacionalna istorija.<br />
92.<br />
K.P.<strong>Misirkov</strong> be{e eden od tie begalci (P. Poparsov, D. Gruev, D. Mir~ev, Hr. Popkocev, \.<br />
Balas~ev, N.Naumov i dr.) {to bea i edni od glavnite osnova~i i ideolozi na Mladata makedonska kni`ovna<br />
dru`ina vo Sofija i izdava~i i urednici na nejziniot organ sp. „Loza“ (1892). Toj be{e se u{te vo Sofija koga<br />
po~na organiziraweto na ovaa dru`ina, pa ne e ~udno {to tolku aktivno se vklu~i i vo organiziraweto na<br />
U~eni~koto dru{tvo „Vardar“ vo Belgrad (1893).<br />
93.<br />
Bidej}i <strong>Misirkov</strong> be{e zaedno so D.Gruev vo Belgrad, zaedno izbegaa vo Sofija, a potoa i dvajcata<br />
ja napu{tija Bugarija, treba da se primat so doverba ovie zborovi, osobeno pak ako se imaat predvid i nekoi
novootkrieni dokumenti od bugarskite arhivi od toa vreme. Organiziraweto na ve~ernite u~ili{ta za<br />
Makedoncite pe~albari, osnovaweto na jadroto od koe{to izrasna Mladata makedonska kni`ovna dru`ina i<br />
ostriot sudar so bugarskite vlasti na Stambolov, zatvoraweto i potoa begstvoto vo Makedonija - zboruvaat deka<br />
Gruev navistina bil „vo brojot na separatistite“.<br />
94. Organiziranoto revolucionerno dvi`ewe vo Makedonija ima znatno podolga istorija i zapo~nuva<br />
vsu{nost u{te vo 60-tite godini od XIX vek, koe{to izvede i masovni vostanija (Razlove~koto vo 1876 i<br />
Kresnenskoto vo 1878 god.) {to stanaa odrednici vo novata makedonska istorija, no <strong>Misirkov</strong> ima polno pravo<br />
koga obrazuvaweto na najmo}nata organizirana revolucionerna sila vo zemjata - TMORO - ja povrzuva<br />
neposredno so <strong>makedonskite</strong> intelektualci {to u~estvuvaa vo tie begstva od Makedonija vo Belgrad i vo Sofija<br />
i vo akciite osobeno vo Bugarija na samiot po~etok na poslednata decenija od minatiot vek.<br />
95. Zna~ajno e {to i <strong>Misirkov</strong> me|u najvidnite makedonski revolucioneri, i toa „separatisti“ (so<br />
smislata {to mu se dava{e na ovoj poim vo toa vreme), na prvo mesto to postavuva Goceta Del~ev, nezavisno od<br />
toa {to ovoj ne stigna da se izrazi i javno kako „nacionalen separatist“. Tokmu vakov Del~ev ostana i vo<br />
spomenot na narodot, poradi {to za nego se ispeani i najmnogu i najdobrite makedonski revolucionerni<br />
narodni pesni, vo koi makedonskoto nacionalno obele`je e osobeno potencirano.<br />
96. B. Sarafov ima{e samo bugarsko obrazovanie, toj nikoga{ ne otide vo Srbija da se {koluva, no toj<br />
be{e eden od vospitanicite na P. Draganov vo Solun i be{e vnuk na popot Hariton eden od najvidnite<br />
„separatisti“ od Isto~na Makedonija vo dvi`eweto od 1873-1874 god. A deka negoviot „separatizam“ ne bil samo<br />
na zborovi, potvrduvaat i pi{uvawata na <strong>Misirkov</strong> i ^upovski za nego vo „Makedonski glas“ (1914).<br />
97. Izraz vo ruskiot jazik: protiv svojata `elba, so te{ko srce, so strav.<br />
98. Na 18.7.1903 god. i E. Sprostranov zapi{al vo svojot dnevnik: „Duri i etni~kiot separatizam da se<br />
pregrne pokraj politi~kiot, pak nema zo{to da se pla{at Bugarite. Ne samo tamu {to se silni, tuku i odovde<br />
koga }e jurnat site inteligentni lu|e, kakov kolorit }e i’ dadat na zemjata?“ Na 13.11.1903 god. po razgovorot so<br />
<strong>Misirkov</strong> vo Sofija, vo vremeto koga se pe~ate{e negovata kniga, E. Sprostranov zapi{al: „Uveren sum deka<br />
negoviot makedonski jazik }e trae den do pladne. Koga }e zatrakaat pe~atnite ma{ini vo Makedonija, se }e<br />
is~ezne. Pa tamu ima celo pokolenie {to se razvivalo, rastelo i u~elo na bugarski; }e prifati li sega toa da<br />
se ma~i na nov jazik?“<br />
99. B. Sarafov be{e pretsedatel samo na VMOK (1899-1901).<br />
100. rusizam: <strong>Za</strong> `al!<br />
101. Bugarskiot rezerven general Ivan Con~ev (1859-1908) be{e postaven od bugarskiot dvorec i<br />
vladata za potpretsedatel na VMOK i be{e glaven vdahnovitel i organizator na „Gornoxumajskoto vostanie“<br />
(1902). Toga{ nastanaa i prvite oru`eni sudiri pome|u „vrhovisti~kite“ i „centralisti~kite“ ~eti vo<br />
Makedonija.<br />
102. Stojan Mihajlovski (1856-1927) e bugarski poet i op{testvenik od gr. Elena {to nema{e ni{to<br />
zaedni~ko so borbata na Makedoncite za sloboda, no vo 1901 god. be{e postaven za pretsedatel na VMOK,<br />
namesto dotoga{niot B. Sarafov {to se poka`a „neposlu{en“ za bugarskiot knez.<br />
103. Se <strong>raboti</strong> za otcepni~kiot VMOK na ~elo so Hr. Stani{ev {to vo izvesna smisla se poddr`uva{e i<br />
od CK na TMORO.<br />
104. Bidej}i vo toa vreme <strong>Misirkov</strong> be{e pretsedatel na TMOK vo S.-Peterburg i neposredno<br />
korespondira{e i so VMOK vo Sofija i so CK na TMORO vo Solun, toj li~no gi znae{e tie odnosi {to podocna<br />
ima{e mo`nost i na samiot teren da gi po~uvstvuva.<br />
105. I „vrhovistot“ bugarskiot polkovnik Anastas Jankov (?-1906) od s. <strong>Za</strong>gori~ani, koga vo 1902 god.<br />
otide so golema ~eta vo Kostursko za da kreva „vostanie“, izdade proglas vo koj me|u drugoto se veli:<br />
„Makedonci! Setete se za svetskiot pobeditel, za svetskata slava na Makedonija velikiot Aleksandar<br />
Makedonski; setete se za hrabriot car Samuil, makedonskiot velikan, za prekrasniot Marko Krale<br />
op{toslovenska slava, - deka vo niv te~ela makedonska krv; tie od nebesnite viso~ini bdeat i go<br />
blagoslovuvaat na{eto zapo~nato delo. Da se poka`eme dostojni nivni potomci: da im gi za~uvame slavnite<br />
imiwa i da go za~udime svetot so na{ata hrabrost, ume{nost i samopo`rtvuvanost; da go otreseme od sebe<br />
sramniot jarem {to ne gu{i pet veka...“<br />
106. Deka ovaa analiza na Vostanieto e pravdiva, deka <strong>Misirkov</strong> ne mo`el da bide protivnik na<br />
TMORO, tuku samo pobornik za edna poizjasneta nejzina nacionalna programa, poka`uva i faktot {to toj i vo<br />
Sofija osnovuva Makedonsko nau~no-literaturno drugarstvo (1903), ~ii ~lenovi stanaa i nekoi istaknati<br />
makedonski revolucioneri. Na 24.11.1903 god., dodeka <strong>Misirkov</strong> se u{te be{e vo Sofija, E. Sprostranov mu<br />
pi{uva na bugarskiot minister-pretsedatel R. Petrov: „Nezavisno od toa kako i na ova moe pismo }e poglednete,<br />
dol`en sum da gi iznesam moite gri`i po povod brzoto {irewe na makedonskoto nacionalno dvi`ewe, koe ne<br />
samo {to ja zafati Makedonija, tuku nao|a odziv i ovde me|u makedonskata emigracija, a najmnogu kaj<br />
inteligencijata. Vam sekako Vi e poznato deka ovde vo Sofija denovive se osnova Makedonsko nau~noliteraturno<br />
dru{tvo: Vistina, zasega okolu nego se sobraa desetina lu|e, no ako ne se prezemat soodvetni<br />
~ekori i ne se protera <strong>Krste</strong> <strong>Misirkov</strong> od Bugarija, toa za kuso vreme }e go opfati groto od makedonskata brojna<br />
emigracija... <strong>Za</strong> `al, kon <strong>makedonskite</strong> nacionalisti vo posledno voeme po~naa da se pridru`uvaat i lu|eto na<br />
Organizacijata. Ako od toj aspekt poglednete na problemot, ako ja zemete organizacionata i udarnata sila na<br />
Organizacijata vo slu`ba na makedonskoto nacionalno dvi`ewe, duri toga{ vo vistinskata svetlina se javuva<br />
opasnosta za bugarskoto delo vo Makedonija. So sigurnost znam deka kon <strong>makedonskite</strong> nacionalisti se<br />
pridru`ija i <strong>makedonskite</strong> revolucioneri Dimitar Miras~iev, vojvodata, i ~etnikot Jordan Angelov. Po se<br />
izgleda, naskoro }e im se priklu~at i nekoi od liderite na Organizacijata.“<br />
107. Vakviot razvitok na <strong>raboti</strong>te vo Makedonija go sogledaa i zainteresiranite pretendenti pa gi<br />
vlo`ija site usilbi ne samo da go spre~at, tuku i da go zadu{at voop{to. Toa be{e i glavnata pri~ina za<br />
vleguvaweto na oru`enite nivni ~eti vo erata na popisot na „nufuzite“ vo Makedonija, osobeno koga ve}e<br />
treba{e da se vovedat predvidenite Mirc{tetski reformi.
108. Deka i ovaa misla na <strong>Misirkov</strong> e to~na poka`uva celiot ponatamo{en razvitok i posebno na{ata<br />
dene{na sloboda vrz to~no istite osnovni principi, no deka toa se sogleduvalo i vo toa vreme, najdobro<br />
svedo~i pak zagri`eniot za bugar{tinata vo Makedonija E. Sprostranov, koj, me|utoa, ne mo`el da se oslobodi i<br />
od makedonskoto vo sebe. Na 13.11.1903 god. utroto po razgovorite so K. <strong>Misirkov</strong> i St. Jakimov kaj nego doma vo<br />
Sofija, E. Sprostranov mu pi{uva na bugarskiot minister-pretsedatel R. Petrov: „Pi{uvaj}i Vi gi moite li~ni<br />
sfa}awa za idninata na mojatata tatkovina Makedonija, gi imam predvid golemite opasnosti {to se krijat vo<br />
separatisti~koto nacionalno dvi`ewe me|u eden del od makedonskata inteligencija, koe zad sebe ve}e vle~e i<br />
makedonski narodni masi, osobeno vo Jugozapadniot del na Makedonija, so centrite vo Ohrid, Resen, Bitola i<br />
Prilep“. Potoa Sprostranov objasnuva: „Vo sega{nive uslovi... jas li~no sum ubeden deka separatizmot {to<br />
zafa}a dlaboki koreni vo masite mo`e da stane re{ava~ki faktor, osobeno ako masite gi povedat lu|e od tipot<br />
na <strong>Misirkov</strong>, Dedov, Mi{ajkov i drugi... Bezdrugo, <strong>makedonskite</strong> masi so pogolema radost }e go prifatat<br />
gledi{teto na <strong>makedonskite</strong> nacionalisti {to propovedaat Organizacijata da se pretvori od revolucionerna<br />
vo evoluciona. Kako takva }e mo`e legalno da <strong>raboti</strong> vo Turskata Imperija. No ovojpat taa nema da ima drugi<br />
celi, tuku preku dobienata kulturna avtonomija za Makedonija da ja jakne makedonskata individualnost, preku<br />
sozdavawe makedonski kulturno-prosvetni ustanovi na makedonski jazik i sozdavawe makedonska samostojna<br />
crkva na ~elo so makedonski patrijarh. Kako {to gledate, gospodine minister-pretsedatele, - prodol`uva<br />
Sprostranov - vakvite idei {to ve}e na{iroko se prifa}aat od makedonskoto naselenie, ne se ni malku za<br />
potcenuvawe za da ne im se posveti visoko vnimanie. Ako pritoa dodadam deka propagatorite na makedonskiot<br />
separatizam se zafatile mo{ne studiozno i so entuzijazam da pe~atat knigi, re~nici, ~itanki, istoriski<br />
u~ebnici i gramatika na makedonski jazik, toga{ mo`ete porealno da ja sfatite opasnosta za bugar{tinata vo<br />
Makedonija. Ubeden sum deka za mo{ne kratko vreme, osven tenkiot sloj na makedonskata inteligencija<br />
{koluvana vo bugarskite u~ili{ta, narodot }e go otfrli bugarskiot jazik i }e go prifati makedonskiot, odnosno<br />
maj~iniot, bidej}i }e nema potreba da go u~i, kako {to so maka go pravi toa so bugarskiot jazik.“<br />
109. Toga{no selo vo Bugarija, kade {to srpskata vojska pretrpe te`ok poraz vo Srpsko-bugarskata vojna<br />
od 1885 god.<br />
110. Kako aktiven u~esnik vo site ovie manifestacii na mladata makedonska inteligencija, <strong>Misirkov</strong><br />
navistina to~no gi predava nastanite {to mo`e napolno da se sledat vo postojnata arhivska dokumentacija vo<br />
Belgrad. Me|utoa, toj sepak napravil mal previd: vo 1889 god. sepak izbegale samo mal broj makedonski studenti<br />
u~enici od Belgrad vo Sofija, dodeka golemata grupa za koja{to zboruva toj ovde, ja napu{tila Srbija na<br />
po~etokot na fevruari 1890 god. Od postojnite spisoci na begalcite ne se doznava koga to~no prebegal samiot<br />
<strong>Misirkov</strong>, no vo edno pismo od K. <strong>Misirkov</strong> i Gr. Haxita{kovi} od 11.12.1890 god. do srpskiot minister za<br />
nadvore{ni <strong>raboti</strong> se veli deka tie go napu{tile Belgrad „vo mesec januari minatata godina“. Me|utoa, vo<br />
policiskite zapisnici stoi deka na 4.11.1890 god. vo edna pogolema grupa soslu{uvani u~enici i studenti od<br />
Makedonija bil i Haxita{kovi} i deka duri utreto i taa grupa go napu{tila Belgrad.<br />
111. I za ovaa dejnost na Bogoslovsko-u~itelskata {kola vo Belgrad postoi iscrpna arhivska<br />
dokumentacija {to napolno gi potvrduva zborovite na <strong>Misirkov</strong>.<br />
112. I ovie konstatacii rezultiraat od <strong>Misirkov</strong>ite li~ni do`ivuvawa vo ova vreme, koga toj be{e<br />
prefrlen od Belgrad vo [abac i potoa pak vo Belgrad.<br />
113. Vsu{nost „makedonisti~kata“ propaganda na Srbija vleze i vo Makedonija, no samo so opredeleni<br />
manifestacii i vo vremeto od 1886 do 1891 god.<br />
114. Poljakot vo Rusija prof. d-r Jan Boduen-de-Kurtene (1845-1929) mu be{e profesor na K. <strong>Misirkov</strong><br />
vo S. Peterburg. Nivnite odnosi bea pobliski otkolku samo kako odnos pome|u profesor i student: <strong>Misirkov</strong><br />
~esto go posetuva{e domot na svojot profesor i razmenuva{e pisma - na polski i na ruski jazik. Boduen-de-<br />
Kurtene u{te vo avgust 1877 god. prestojuva vo Makedonija, potoa gi sledi istra`uvawata na L. Mazing za<br />
makedonskiot jazik (1890-1891), kako i onie na P.D. Draganov, K.Hron i dr., i vo svojot u~ebnik „Sporedbena<br />
gramatika na slovenskitejazici vo vrska so drugite indoevropski jazici“ (1901-1902) makedonskiot go izdeluva<br />
kako poseben od drugite slovenski jazici. Istovremeno, Boduen-de-Kurtene mu be{e eden od mentorite na<br />
<strong>Misirkov</strong>a pri izrabotkata i odbranata na diplomskata rabota (1902), a isto taka se zalaga{e toj da bide<br />
ostaven na postdiplomski studii na Peterbur{kiot univerzitet. Ne slu~ajno i vo 1905 god. <strong>Misirkov</strong> go<br />
pokanuva svojot profesor za sorabotka vo svoeto sp. „Vardar“.<br />
115. Petar Al. Lavrov (1856-1929) e viden ruski slavist i profesor na K. <strong>Misirkov</strong> vo S. - Peterburg. Vo<br />
1900 god. toj u~estvuva{e vo „Makedonskata ekspedicija“ na Ruskata akademija na naukite {to go poseti i<br />
rodnoto selo na <strong>Misirkov</strong> Postol, kade {to se sretna so svojot student i ja ima{e negovata pomo{ i sorabotka.<br />
Po vra}aweto od Makedonija Lavrov zaedno so <strong>Misirkov</strong> <strong>raboti</strong> vrz „gramati~kiot opis“ na <strong>Misirkov</strong>iot roden<br />
govor, a samiot <strong>Misirkov</strong> napravil „opis na negovoto rodno selo Postol na mesniot govor“ {to e vsu{nost<br />
negovata prva dosega poznata nau~na rabota na makedonski jazik (1900). Isto taka vo toa vreme, vo u~ebnata<br />
1900/01 godina, P.A. Lavrov prvpat go voveduva makedonskiot jazik kako poseben kurs na Peterbur{kiot<br />
univerzitet, a specijalno za <strong>Misirkov</strong>a raspi{uva konkurs za zlaten medal na tema „Narodnite pesni na<br />
Makedonskite Sloveni kako etnografski izvor“ (1901) {to potoa ja brani kako diplomska rabota „Kon<br />
pra{aweto za narodnosta i pri~inite za popularnosta na makedonskiot kral Marko“ (1902). <strong>Za</strong>toa i ne e ~udno<br />
{to na prvo mesto me|u pokanetite za sorabotka vo sp. „Vardar“ go postavuva svojot profesor Lavrov, koj vo 1902<br />
god. go ima{e ostaveno <strong>Misirkov</strong>a na svojata katedra za postdiplomski (slavisti~ki) studii.<br />
116. Hrvatot Vatroslav Jagi} (1838-1923) mu be{e isto taka profesor vo Rusija, na kogo i podocna mu<br />
ispra}a svoi separati. Jagi} be{e naklonet kon posebnosta na makedonskiot jazik i toa i javno go izrazi vo edna<br />
svoja statija vo vienskiot vesnik „Die Freie Presse“ vo vremeto koga <strong>Misirkov</strong> be{e u{te vo Bitola, koja{to<br />
predizvika ostra reakcija na Balkanot; osobeno vo Belgrad.<br />
117. Ova iska`uvawe ne e sosema to~no, za{to vo Bugarija Makedoncite rabotea „vo polza na<br />
Makedonija“ i mnogu porano, u{te vedna{ po osloboduvaweto na Bugarija od ruskata armija (1878). Me|utoa,<br />
sosem e to~no deka duri so doa|aweto na begalcite od Belgrad vo Sofija vo 1890 god. be{e sozdadena osnovata<br />
na najzna~ajnata makedonska institucija od toj period Mladata makedonska kni`ovna dru`ina {to od po~etokot
na 1892 god. po~na da go izdava i svojot organ „Loza“ na jazik so mnogu makedonizmi i so poseben „makedonski<br />
pravopis“. Tokmu toa go iznese na videlo makedonskiot „nacionalen separatizam“, od koe posle proizleze i<br />
obrazuvaweto na „Komitetot za pridobivawe na politi~kite prava na Makedonija dadeni od Berlinskiot<br />
dogovor“ vo Solun (1893) {to prerasna vo mo}nata TMORO.<br />
118. Spored Pravilata na Dru`inata „Vardar“ od 15.3.1894 god., celta na Dru`inata bila: a) da <strong>raboti</strong><br />
vrz ispituvaweto i zapoznavaweto na svojata tatkovina vo zemjopisen, narodnosten i istoriski pogled; b)<br />
~lenovite na Dru`inata zaemno da se pomagaat, kako vo vospiten i moralen, isto taka i vo materijalen pogled;<br />
v) da <strong>raboti</strong> vrz sestranata podgotovka na svoite ~lenovi za da mo`at {to podobro da mu poslu`at na svojot<br />
narod vo dr`avata na Negovoto Veli~estvo Sultanot.<br />
119. Vesnikot „Balkanski glasnik“ izleze samo vo 8 broja (7.7-25.8 1902) kako organ na Makedonskiot klub<br />
vo Belgrad. Kako izdava~ be{e potpi{an Stefan Jakimov Dedov (1869-1914), a fakti~kiot urednik be{e<br />
Dijamandija Trpkov Mi{ajkov (1872-1953). Po zabranuvaweto na vesnikot i zatvoraweto na klubot, Dedov i<br />
Mi{ajkov otidoa vo ruskata prestolnina i vo memorandumot do ruskata vlada i do Sovetot na S. - Peterbu{koto<br />
slovensko blagotvorno dru{tvo od 12.9.1902 god. me|u drugoto pi{uvaat: „Po zavr{uvaweto na Pravniot<br />
fakultet vo Belgrad nie po~navme da go izdavame vesnikot Balkanski glasnik (Reviue Balcanique), ~ija cel<br />
be{e da gi brani interesite na <strong>makedonskite</strong> hristijani ne samo od ugnetuvaweto od Turcija, no isto taka i od<br />
raznite propagandi, i da propoveda za samostojna Makedonija vo politn~ki, nacionalen i duhoven odnos.<br />
Srpskata vlada, pod vlijanie na edna grupa lu|e {to me~taat za „golema Srbija“... go zabrani izdavaweto na<br />
vesnikot, taka {to nie nemavme mo`nost da gi iska`eme vo celata polnota svoite misli za interesite na<br />
<strong>makedonskite</strong> hristijani“. Podolu potpisnicive velat: „Poradi `alnite rezultati od takvoto razdeluvawe na<br />
hristijanskoto naselenie vo Makedonija na razni grupi neprijatelski nastroeni edni sprema drugi, nie u{te<br />
pred izdavaweto na vesnikot „Balkanski glasnik“ se obidovme vo vid na literaturen klub da osnoveme kru`ok<br />
{to bi imal za cel da ja obedini makedonskata inteligencija vo Srbija vo edno celo, bez razlika na<br />
ubeduvawata, i koj bi se gri`el za sozdavawe edinstvo na mislite sred makedonskoto naselenie. Sredstvata za<br />
dostignuvaweto na ovaa cel bea ~isto kulturni, pa sepak i ovoj plan nie ne uspeavme da go realizirame, bidej}i<br />
privrzanicite na idejata za „golema Srbija“ go krenaa i protiv nego svojot vlijatelen glas“.<br />
120. Uka`uva~ki primer e obnovuvaweto na Makedonskiot klub vo Belgrad i izdavaweto na vesnikot<br />
„Avtonomna Makedonija“ (1905), ~ij glaven urednik be{e nekoga{niot sou~enik i soborec na <strong>Misirkov</strong> vo<br />
Belgrad, Sofija i [abac voden~anecot Grigorie Haxita{kovi}.<br />
121. Najubedliv primer za toa bea dobar del od ~lenovite na MNLD {to imaa ili srpsko ili pak i<br />
srpsko i bugarsko obrazovanie i vospitanie: <strong>Misirkov</strong>, ^upovski, Konstantinovi~, Rusulen~i~, <strong>Petkov</strong>ski,<br />
Antonovi~, Ni~ota, Mi{ajkov, Dedov, Xolevski, Nikolovski i dr.<br />
122. Georgi Balas~ev (1869-1936) od Ohrid e istori~ar i publicist, poznanik na <strong>Misirkov</strong> od<br />
zaedni~kiot prestoj vo Belgrad (1889) i vo Sofija (1890), koj vo vremeto koga se stavaa osnovite na MMKD, pod<br />
psevdonimot E z e r s k i, ja objavi prvata kniga na makedonski jazik za „lozarskoto“ dvi`ewe „Nekolku kratki<br />
letopisni bele{ki za sostojbata na zapadnite Makedonci...“ (Sofija, 1890). Iako potoa `ivee{e vo Bugarija i<br />
be{e na bugarska slu`ba, Balas~ev ne edna{ go kreva{e glasot vo polza na svojata porobena i podocna<br />
razdrobena tatkovina. Makar {to be{e eden od glavnite izdava~i na sp. „Loza“, potoa se zanimava{e so<br />
istorijata i arheologijata na staroto bugarsko hanstvo {to ja predizvika i reakcijata na <strong>Misirkov</strong>.<br />
123. Bele{ki vrhu ve{testvenata kultura na starobalgarskoto hanstvo i osnovanieto mu v Evropa, s<br />
edna kartina, ot G. Balas~ev (Sobstveno izdanie), Sofija, 1902.<br />
124. Ohri|anecot Margarit Dimica (1824-1903) e eden od istaknatite privrzanici na gr~kata<br />
nacionalisti~ka propaganda vo Makedonija, a vo svoeto nau~no delo, kako univerzitetski profesor vo Atina, se<br />
opredeluva isto taka samo za starata makedonska istorija.<br />
125. Ne slu~ajno <strong>Misirkov</strong> zema trojca od Ohrid {to se svrtele na tri razli~ni strani i se stavile vo<br />
usluga na trite nacionalisti~ki propagandi za zavojuvawe na tatkovinata. Kosta [umenkovi} od Ohridsko<br />
navistina be{e edno od najaktivnite orudija na golemosrpskata propaganda vo Makedonija.<br />
126. Kako golem analiti~ar na konkretnata istoriska situacija i na zna~ajnite procesi vo<br />
op{testveniot razvitok na Makedonija i na Balkanot, <strong>Misirkov</strong> gi sogledal i idnite odnosi. Naprednite sloevi<br />
na srpskiot narod u{te po Prvata svetska vojna ja sogledaa vistinata za makedonskiot nacionalen entitet, pa<br />
ne be{e samo Kosta Novakovi} {to vo 1924 god. izjavuva{e: „Jas smetam deka sekoj narod, pa i Makedoncite,<br />
treba da dobie pravo na samoopredeluvawe... Makedonskoto naselenie e nacionalno porobeno... Edinstvenoto<br />
re{enie {to se nametnuva e Makedonija da dobie samostojnost i da stane vrska za drugite balkanski narodi“.<br />
Sostavuvala li, sostavuva li i mo`e li Makedonija da<br />
sostavuva od sebe oddelna etnografska i politi~ka edinica?<br />
Vo trite goreizlo`eni statii jas gi razgledav najva`nite za mene,<br />
pa mi se ~ini i za site iskreni patrioti pra{awa. Mislam oti ~itatelot<br />
bez komentari }e razbere {to sakav vo niv jas da re~am.
No, se {to rekov jas vo niv }e si ostane bez dobar fundament ako ne<br />
se razgledaat nekoi teoriski pra{awa, od ~ie pravilno postavuvawe }e<br />
zavisi uspehot vo na{eto op{to rabotewe vo polza na na{ata tatkovina i<br />
na{iot narod.<br />
Mnozina }e se zapra{aat: <strong>Za</strong> kakov nacionalen separatizam ovde se<br />
zboruva? Ne se misli li da se sozdava sega nova makedonska narodnost?<br />
No, toa ne{to e ve{ta~ko i kako takvo }e trae den do pladne. Ami kakva<br />
nova, t.e. makedonska narodnost, koga nie, na{ite tatkovci, dedovci i<br />
pradedovci se vikale Bugari? Dali Makedoncite vo nivnata istorija<br />
projavuvale nekakva op{ta rabota politi~ka i duhovna? Kako se<br />
odnesuvale tie kon drugite balkanski narodnosti i obratno?<br />
Vo ovaa statija jas }e se potrudam da odgovoram na tie i na mnogu<br />
drugi sli~ni pra{awa i so toa, spored mojata sila, da gi razjasnam<br />
nau~nite osnovi na nacionalniot separatizam, kako i da poka`am na<br />
nepravilnosta na tie prigovori {to se postavuvaat od negovite<br />
protivnici, koi{to so toa sakaat da go kompromitiraat nego kako ne{to<br />
ve{ta~ko.<br />
Edno od prvite pra{awa {to }e go postavat protivnicite na<br />
nacionalnoto obedinuvawe i preroduvawe na Makedoncite }e bide: Kakva<br />
makedonska slovenska narodnost? Nikoga{ nemalo makedonska narodnost,<br />
}e re~at tie, pa i sega ja nema. Vo Makedonija sekoga{ imalo, pa i sega ima<br />
dve slovenski narodnosti: Bugari i Srbi. Zna~i, nekakva makedonska<br />
slovenska nacionalna prerodba e prosto prazna rabota na nekolku<br />
fantazeri, 127 koi{to pritoa nemaat nikakov poim za ju`noslovenskata<br />
istorija.<br />
Makedonija, posle }e re~at na{ite protivnici, ne pretstavuva ni<br />
geografska, ni etnografska ni istoriska celina. Taa nikako ne povlijaila<br />
vrz sudbinite na sosednite narodi, a bila arena na politi~ka i kulturna<br />
borba me|u raznite balkanski narodnosti. Istite razmisluvawa za na{ata<br />
tatkovina mo`e }e gi ~ueme i od nekoi od na{ite sonarodnici -<br />
Makedonski Sloveni {to se vikaat Bugari, koga }e se iscrpat site drugi<br />
sredstva za borba so makedonskoto nacionalno obedinuvawe. Vo<br />
Makedonija nema jazik, ami ima mnogu nare~ja razli~ni me|u sebe, no site<br />
srodni so bugarskite nare~ja i so niv sostavuvaat edna celina - bugarskiot<br />
jazik. Drugi od <strong>makedonskite</strong> nare~ja se pobliski do srpskiot jazik, }e gi<br />
prodol`at svoite prigovori na{ite protivnici.<br />
Kolku i da se osnovani site navedeni prigovori na na{ite<br />
protivnici protiv op{nosta na Makedonskite Sloveni i nivnata<br />
pripadnost kon edna samostojna slovenska celina, pak mi se ~ini deka<br />
mo`at da im se napravat i ne pomale~ki kontraprigovori, od koi }e se<br />
vidi deka nacionalnoto samosoznanie i prerodba na Makedonskite<br />
Sloveni e ne{to mnogu obi~no i razbirlivo.<br />
*<br />
* *<br />
Na prvata zabele{ka od na{ite protivnici, oti nikoga{ nemalo<br />
makedonska slovenska narodnost, mo`e mnogu prosto da im se odgovori:
{to nemalo ponapred - mo`e da se stori podocna, dosta e da se imaat<br />
razli~ni istoriski uslovi so svoi oddelni barawa.<br />
Nekoga{ site Indoevropejci sostavuvale eden narod so eden jazik<br />
{to go vostanovuvaat sega lingvistite preku sporeduvawe na starite i<br />
novite indoevropski jazici. No is~eznaa tie istoriski uslovi vo koi<br />
Indoevropejcite se razbiraa pome|u niv i nastapija drugi istoriski<br />
uslovi vo koi{to zapo~na cepeweto na jazikot, na op{toto nacionalno<br />
samosoznanie, so zaedni~ki jazik, veruvawa, }udi, predanija i dr. No toa<br />
delewe pak be{e na golemi delovi ili narodni grupi, kako, na pr.,<br />
indoiranskata ili ariskata, germansko-slovensko-litovskata i dr. Tie<br />
grupi so stekot na podocne{nite istoriski uslovi se podrazdelija na<br />
jazi~ni familii, kako: indiskata, iranskata ili persiskata, ermenskata,<br />
gr~kata, trako-ilirskata, italiskata, keltskata, germanskata, slovenskata<br />
i baltiskata ili litovskata. Slovenskata, pribli`no od okolu ra|aweto<br />
na Isusa Hrista, se razdeli prvin: na isto~noslovenska ili ruska, na<br />
zapadnoslovenska i na ju`noslovenska grupa. I samo od poslednava se<br />
oddeli bugarskiot slovenski narod, so imeto Bugari, navrzano na<br />
bugarskite Sloveni od neslovenskite Bugari.<br />
Ako sega na{ite protivnici go dopu{taat obrazuvaweto na pomali<br />
etnografski celini od pogolema, kako posledica na istoriska<br />
neophodnost, i ako tie dosega gledale na Makedoncite kako na Bugari,<br />
toga{ zo{to sega tie ne mo`at i ne sakaat da go dopu{tat obrazuvaweto od<br />
taa golema etnografska celina {to ja vikale site, pa i tie, bugarski<br />
narod, dve pomale~ki celini - bugarska i makedonska? A sega{nite<br />
istoriski okolnosti toa go sakaat, kako {to go sakale nekoga{<br />
obrazuvaweto na bugarskiot, srpskokrvahskiot i slovene~kiot narod od<br />
ju`noslovenite ili polskiot, ~e{ko-slova~kiot i lu`i~kosrpskiot od<br />
zapadnoslovenskata grupa.<br />
Formiraweto na Makedoncite vo oddelna slovenska narodnost e<br />
najobi~en istoriski proces, sli~en na procesot na obrazuvaweto na<br />
bugarskiot i srpsko-hrvatskiot 128 narod od nekoga{nite ju`ni Sloveni.<br />
Da gi sporedime ovie dva procesa.<br />
Edni istori~ari i filolozi tvrdat oti ju`nite Sloveni u{te do<br />
doa|aweto na Balkanskiot Poluostrov se razlikuvale pome|u sebe, t.e.<br />
sostavuvale dva oddelni naroda: Sloveni /Bugari i Slovenci/ i Srbo-<br />
Hrvati. Taka tvrdea Kopitar 129 , Miklo{i~ 130 i [afarik. 131<br />
Drugi istori~ari, osobeno lingvisti /jazikoznajci/ tvrdat oti site<br />
ju`ni Sloveni vo vremeto na svoeto preseluvawe na Balkanskiot<br />
Poluostrov zboruvale na razni dijalekti /nare~ja/ od eden jazik i site se<br />
vikale so edno op{to ime: Sloveni. Sloveni se vikale i Srbo-Hrvatite.<br />
Imiwata Srbi i Hrvati se nosele od male~ki ju`noslovenski grupi i bile<br />
plemenski, a se storile narodni samo koga nivnite nositeli, t.e.<br />
plemiwata Srbi i Hrvati obrazuvale golemi dr`avi. Site Sloveni,<br />
podanici na srpskata dr`ava, se vikale namesto Sloveni - Srbi, a na<br />
hrvatskata dr`ava - Hrvati. Taka u~i prof. Jagi} 132 , a zaedno so nego i<br />
negovite u~enici. Toj i na sega{nite ju`noslovenski jazici ne gleda kako
na tri celini, to~no razgrani~eni, tuku kako na sinxir drobni nare~ja {to<br />
se slevaat edno vo drugo, kako {to vleguvaat kolcata vo sinxirot od edna<br />
strana vo ednoto sosedno, a od druga strana - vo drugoto sosedno kolce.<br />
Ako se doverime na prvata teorija, t.e. deka Bugarite i Srbo-<br />
Hrvatite se preselija na Balkanskiot Poluostrov kako gotovi oddelni<br />
celini, toga{ se postavuva pra{aweto do kade se prostiraa tie<br />
narodnosti vo vremeto na preseluvaweto i dali site dojdeni bugarski<br />
Sloveni ostanaa i dosega takvi ili nekoj del od niv se posrbija? I dali<br />
site dojdeni Srbo-Hrvati ostanaa kako takvi ili del i od niv se<br />
pobugarija? Pri dopu{taweto da se doselija gotovi ju`noslovenskite<br />
narodnosti na Balkanskiot Poluostrov sovr{eno neosvetleno ostanuva<br />
pra{aweto za granicite me|u Bugarite i Srbite, osobeno pra{aweto so<br />
kakvo naselenie bea naseleni srednovekovnite: Morava, Ku~evo i<br />
Brani~evo, ili, so drugi zborovi, dene{noto Kralstvo Srbija? <strong>Za</strong> niv, vrz<br />
osnova na vizantiskite istori~ari, osobeno na Konstantin Porfirorodni,<br />
133 [afarik veli deka tie bea naseleni so bugarski Sloveni {to bidoa<br />
posrbeni vo 13 i 14 v. Ako se dopu{ti za verna taa teorija, }e bide jasno<br />
oti eden narod ne sekoga{ mo`e da ustoi protiv pritisokot od tu|i<br />
sosedni narodi, a gubi eden svoj del vo korist na posilniot sosed, i drugo,<br />
od nea se gleda oti narodite mo`at da se sostavat od dva bliski naroda,<br />
sleani vo edno, kako posledica na istoriska neophodnost.<br />
[to ima bideno vo srednite vekovi, zo{to da ne mo`e da bide i<br />
sega? Bugarskiot narod ja zagubil skoro cela dene{na Srbija vo korist na<br />
Srbite i se pomiril so mislata za taa zaguba i ne smetaj}i ja za takva.<br />
Zo{to toj ne mo`e da se pomiri i so mislata za zagubuvaweto na<br />
Makedonija, koga toa zagubuvawe e isto taka neminovna neophodnost, kako<br />
{to be{e neminovna neophodnost i zagubuvaweto na Srbija? Istoriskite<br />
okolnosti neminovno vodea do zagubuvaweto na Srbija za Bugarija vo<br />
korist na Nemawi}evcite i na srpstvoto, prvo vo politi~ki, a posle i vo<br />
nacionalen odnos; a istoriskite okolnosti sozdadeni od Berlinskiot<br />
dogovor napravija Makedonija da bide zagubena za Bugarite, prvo vo<br />
politi~ki odnos, a posle i vo nacionalen.<br />
U{te edna paralela so istorijata na Srbija: da be{e Srbija<br />
nezadovolna od svojata sudbina vo dr`avata na Nemawi}evcite, taa }e<br />
prave{e obid da se oslobodi i da im se sprotistavi nim so streme`ot da<br />
se prisoedini kon Bugarija; no obidot }e be{e napraven i }e dovede{e do<br />
sakanite rezultati samo ako dozvoluvaa istoriskite okolnosti; no<br />
poslednive ne go dozvolija toa i Srbija se pomiri so okolnostite i be{e<br />
zagubena za Bugarija. Istoto e i }e bide i so Makedonija. Makedonija<br />
napravi obid najnapred da se oslobodi od Turcija, no, za `al, obidot<br />
izleze neuspe{en. Mo`ebi po osloboduvaweto }e se misle{e i za<br />
soedinuvawe so Bugarija. No, ovaa godina ni poka`a oti istoriskite<br />
okolnosti nikojpat ne }e dozvolat da se soedini cela Makedonija so<br />
Bugarija; sega za Makedoncite i Bugarite ostanuva edno od dvete: ili<br />
delewe na Makedonija me|u balkanskite dr`avi~ki i so toa zagubuvawe na<br />
2/3 od Makedonija za Bugarite i Makedoncite, ili polno prese~uvawe na
vrskite so Bugarite i postavuvawe na makedonskoto pra{awe vrz napolno<br />
neutralna, ~isto makedonska osnova. Koga taka go postavuva neophodnosta<br />
pra{aweto, toga{ jasno e oti sekojpat i od sekogo }e bide pretpo~eteno<br />
vtoroto. I vistina, zar }e se re{i eden iskren patriot Makedonec da gi<br />
`rtvuva: Kostur, Lerin, Bitola, Ohrid, Resen, Prilep, Veles, Tetovo,<br />
Skopje i dr. za soedinuvaweto na Makedonija do leviot breg na Vardar so<br />
Bugarija? <strong>Za</strong>r ima pogolema blizost pome|u eden Makedonec od Isto~na<br />
Makedonija i eden – ru{~uklija 133a ili eden Makedonec od Isto~na i<br />
<strong>Za</strong>padna ili Severna i Ju`na Makedonija? Koga istoriskata neophodnost<br />
kategori~ki ni izjavuva: Makedonci, ili soedinuvajte se me|u sebe i<br />
otcepete se od drugite balkanski narodi ili gotvete se za dele` na<br />
na{ata tatkovina! - site iskreni patrioti Makedonci }e go primat prvoto.<br />
Pa toa im go nalaga na Makedoncite i ~ove{tinata: zar e ~ove~ka<br />
sega{nata sostojba vo koja ja imaat dovedeno Makedonija propagandite? Vo<br />
edna ku}a tatkoto e od edna narodnost, edniot sin od druga, drugiot od<br />
treta narodnost i eden Gospod znae do koga }e prodol`i da bide taka!<br />
^ove{tinata bara od nas da se iskoreni vo na{ata tatkovina taa<br />
nenormalna sostojba i da se primirat brat so brat, tatko i deca. Takvoto<br />
obedinuvawe e neophodnost, a ne ni e nu`no semejno neprijatelstvo za<br />
nekakvo obedinuvawe so Bugarija {to nikojpat ne }e bide dopu{teno ni od<br />
malite balkanski ni od golemite dr`avi.<br />
Zna~i, vo sega{nite politi~ki okolnosti ima ne pomalku osnova za<br />
zagubuvawe na Makedonija od strana na Bugarite, otkolku osnovata za<br />
nivnata zaguba na dene{na Srbija vo srednite vekovi. I kako {to<br />
zagubuvaweto na Srbija vo politi~ki odnos go povle~e po sebe<br />
zagubuvaweto nejzino i vo nacionalen odnos, isto taka razdrobuvaweto na<br />
S. - Stefanska Bugarija vo politi~ki odnos }e go povle~e i<br />
razdrobuvaweto nejzino vo etnografski odnos. Okolnostite sozdavaat<br />
kulturna i nacionalna blizost me|u lu|eto i okolnostite gi razdvojuvaat<br />
rodninskite elementi.<br />
Takvo sopostavuvawe mo`e da ima pome|u prvata, t.e. teorijata za<br />
naseluvaweto na Balkanskiot Poluostrov od ju`ni Sloveni formirani vo<br />
dve narodnosti strogo razgrani~eni vo etnografski i geografski odnos i<br />
postepenoto izmenuvawe na etnografskata karta na Balkanskiot<br />
Poluostrov, od edna strana, i procesot na sovremenoto nacionalno<br />
obosobuvawe na Makedonija od druga.<br />
Sega da vidime dali od gledi{teto na drugata, t.e. Jagi}evate<br />
teorija za obrazuvaweto na ju`noslovenskite narodnosti mo`e da se<br />
objasni so nastanuvaweto, pri sega{nite politi~ki okolnosti, na edna<br />
nova makedonska slovenska narodnost?<br />
Jagi} ni veli deka ju`noslovenskite jazici se i bile sinxir od<br />
nare~ja; isto taka deka site ju`ni Sloveni do obrazuvaweto na bugarskata,<br />
srpskata, hrvatskata i slovene~kata 134 dr`ava se vikale so edno ime -<br />
Sloveni. Po dol`inata na toj sinxir od ju`noslovenski plemiwa i nare~ja<br />
kako da se obrazuvale 4 jaki jazli, {to }e re~e, 4 dr`avi so razni imiwa,<br />
t.e. slovene~ka, hrvatska, srpska i bugarska dr`ava. Tie jazli, t.e. dr`avi,
spored silata {to ja imaa koga se obrazuvaa, si gi razdelija me|u sebe<br />
site kolca - plemiwa i nare~ja na ju`noslovenskiot etnografski sinxir i<br />
gi krstija so nivnoto ime. Jazlite kako svoj centar si go imaa nositelot na<br />
nacionalnoto ime; so zgolemuvaweto ili smaluvaweto na politi~kata mo}<br />
na nositelot na nacionalnoto ime i poslednovo se ra{iruva ili se<br />
smaluva. Taka stanale imiwata Srbin i Hrvat narodni od plemenski, taka<br />
se prisoedinile mehani~ki kon nivnite nositeli sosednite plemiwa so<br />
svoite nare~ja i sostavile so niv eden narod, postepeno asimiliraj}i se<br />
so svoite pokoruva~i ili prisoedinuva~i.<br />
Ako obrazuvaweto na ju`noslovenskite narodnosti e mehani~kopoliti~ki<br />
proces, toga{ istiot ne e ne{to nevozmo`no i vo sega{no<br />
vreme. Vo ju`noslovenskiot jazi~en sinxir ima nekolku kolca nadvor od<br />
srpskiot i bugarskiot politi~ki jazol: toa se <strong>makedonskite</strong> nare~ja. I<br />
vistina, tie kolca, bidej}i pome|u sebe se najbliski, imaat nekoi crti na<br />
istok bliski so bugarskite i na sever so srpskite kolca. Tie kolca vo<br />
razni vremiwa bea so razni imiwa bojadisani, dodeka vo 4-ta ~etvrtina<br />
na 19 vek boite ne fatija da se stavaat edna vrz druga i ne se paraliziraa<br />
edna so druga. I ednata i drugata boja ne se dr`e{e jako za kolcata i<br />
malku po malku boite fatija da se ru{at i pod niv fati da sjae nivnata<br />
prirodna boja „slovenska“ so odblesok „makedonski“ od geografskata<br />
oblast vo koja se raspredeleni. Nositelite na tie kolca-nare~ja nekoga{<br />
se vikale „Sloveni“, a posle tu Bugari tu Srbi, dodeka konkurencijata na<br />
ovie dve imiwa ne gi napravi obete tu|i za Makedonskite Sloveni i tie<br />
ne fatija da se imenuvaat so staroto geografsko ime na svojata tatkovina.<br />
Imeto Makedonec prvin se upotrebuva{e od Makedonskite Sloveni kako<br />
geografski termin za poka`uvawe na svoeto poteklo. Toa ime im e op{to<br />
poznato na Makedonskite Sloveni i site so nego se imenuvaat. [tom e taka<br />
i {tom obrazuvaweto na narodnosta e politi~ko-mehani~ki proces, toga{<br />
se imaat site nu`ni uslovi za oddeluvawe na Makedonija vo samostojna<br />
etnografska oblast: Makedoncite imaat op{ta tatkovina, poslednava<br />
postepeno so reformi se oddeluva vo samostojna politi~ka celina, vo nea<br />
ima „nekolku kolca od ju`noslovenskiot jazi~en sinxir“, tie kolca mnogu<br />
lesno se obedinuvaat so op{toto priznavawe na srednoto od niv za op{to<br />
orudie vo iska`uvaweto na literaturnata re~ za site inteligentni lu|e<br />
vo Makedonija i za vo knigite i vo u~ili{tata. I taka, site uslovi za<br />
nacionalnata prerodba na Makedonija se imaat na lice, pa i taa prerodba<br />
i od gledi{teto na vtorata istoriska teorija za obrazuvaweto na malite<br />
etnografski edinici od edna pogolema na Balkanskiot Poluostrov e<br />
sovr{eno logi~na.<br />
Toa mo`e da im se zabele`i na onie {to velat oti nikoga{ nemalo<br />
makedonska narodnost. - Nemalo, ama ja ima sega i }e ja ima za napred.<br />
*<br />
* *
Sega da se zapra{ame drugo: dali }e bide to~no da se veli deka vo<br />
Makedonija ima dve narodnosti, i ako ima edna, toga{ dali taa narodnost<br />
mo`e da bide nare~ena srpska ili bugarska?<br />
Vo Makedonija, kako i vo sekoja druga zemja, ima mnogu nare~ja,<br />
bliski edno do drugo. Taa bliskost na edno nare~je se projavuva, od edna<br />
strana, kon site drugi makedonski nare~ja vo op{tite fonetski ili<br />
zvukovni, morfolo{ki ili formeni i leksi~ki ili zborovni osobini; od<br />
druga strana, sekoe nare~je e najblisko do negovite sosedni nare~ja, imaj}i<br />
so niv op{ti osobini {to se nemaat vo pooddale~enite od nego drugi<br />
nare~ja, i toa zapadniot del od nare~jeto e poblisko do negoviot zapaden<br />
sosed i so nego tukure~i se slevaat, isto~niot do isto~niot itn. i taka<br />
nare~jata kako da se vrzani edno so drugo kako kolcata vo eden sinxir.<br />
Sega se postavuva pra{aweto: koi kolca od na{iot sincir nare~ja }e se<br />
nare~at srpski, a koi bugarski i vrz koja osnova?<br />
Pri re{avaweto na ova pra{awe ne treba da se zaboravaat i<br />
slednive pra{awa: koi nare~ja od srpskiot i od bugarskiot jazik se<br />
priznavaat za najtipi~ni za ovie jazici i koi nivni osobenosti se<br />
priznavaat za najkarakteristi~ni za edniot i za drugiot jazik? Dali tie<br />
najkarakteristi~ni crti se imaat vo site makedonski nare~ja? Dali<br />
<strong>makedonskite</strong> nare~ja imaat svoi op{ti karakteristi~ni osobenosti {to<br />
se nemaat ni vo srpskiot ni vo bugarskiot jazik? Dali vo <strong>makedonskite</strong><br />
nare~ja pooddelno preovladuvaat makedonizmite pred srbizmite ili<br />
bugarizmite ili obratno? Najposle, dali osobinite na krajnite ili<br />
periferni makedonski nare~ja i govori ni dozvoluvaat da gi smetame za<br />
pobliski do srednoto i najtipi~no makedonsko nare~je vele{ko-prilepskobitolskoto<br />
ili do centralnite nare~ja na srpskiot i bugarskiot jazik?<br />
Kako najtipi~en i ra{iren srpski dijalekt se javuva bosanskohercegovskoto<br />
ili ju`noto srpsko nare~je {to od vremeto na Vuk Karaxi} e<br />
literaturen jazik na Srbo-Hrvatite. Centralnoto ili vele{koprilepskoto<br />
makedonsko nare~je nikojpat ne mo`e da bide po svoite<br />
osobini odneseno kon srpskiot jazik, za{to me|u nego i centralnoto<br />
srpsko-hrvatsko nare~je ili sega{niot srpsko-hrvatski jazik ima isto<br />
takva razlika kako i me|u ~e{kiot i polskiot jazik. ]e se re~e, vo<br />
sredinata na Makedonija Srbi nema. Od sega{noto priznavawe na<br />
postoewe na Balkanskiot Poluostrov samo tri slovenski narodi:<br />
Slovenci, Srbo-Hrvati i Bugari, so negiraweto na Srbi vo centarot na<br />
Makedonija, kako indirektno da se priznava imaweto tamu Bugari. No dali<br />
dene{noto gledi{te e pravilno? Nema Srbi, zna~i ima Bugari. No<br />
nemaweto Srbi dali navistina zna~i deka ima Bugari?<br />
Vo centralnoto makedonsko nare~je, me|u drugoto, se imaat vakvi<br />
fonetski osobini: staro<strong>makedonskite</strong> glasovi ъ i ь, vo onie mesta kade<br />
{to se imaat za~uvano, preminuvaat vo o i e, na pr., denot od<br />
staromakedonskoto dьnьtъ preku dьnъt; sonot od sъnъtъ; namesto staroto tj<br />
i dj imame } i | ili j} i j|, na pr., vrej}a i tu|a 135 ; namesto nj imame jw, na<br />
pr., kojw namesto konj, namesto on - a, na pr., raka i dr. Site tie osobini ne
se srpski, no ne se ni bugarski. Tie se nemaat vo glavnoto bugarsko nare~je<br />
- isto~nobugarskoto {to slu`i i za literaturen bugarski jazik.<br />
Ako isto~nobugarskoto nare~je se priznava za najtipi~no, toga{<br />
mnogu e jasno oti samata geografska dalekost na makedonskiot centar od<br />
nego e dosta da poka`e deka posledniov ne mo`e da bide bugarski.<br />
Na isto~nobugarskoto nare~je sega se gleda kako na najtipi~no i<br />
naj~isto od tu|o vlijanie bugarsko nare~je. Toa vo sporedba so<br />
zapadnobugarskoto e porasprostraneto. Vo poslednovo ima golema razlika<br />
od isto~noto nare~je, no, pokraj negovata originalnost, se priznava vo nego<br />
srpsko vlijanie. Makedonskite nare~ja imaat pak svoi originalni osobini,<br />
a bidej}i se nao|aat vo sosedstvo so Srbite se priznavaat pak za ne ~isti<br />
od srbizmi. Osven toa, tie se na krajniot zapad. Poradi site tie pri~ini,<br />
a najglavno zatoa {to Makedoncite za svoeto osloboduvawe od gr~kiot<br />
patrik i od Turcija do poslednata rusko-turska vojna rabotea zaedno so<br />
Bugarite pod imeto Bugari, a mestata za taa borba bea okolu Bugarija, t.e.<br />
vo Stambul, Vla{ko, Jugozapadna Rusija i Srbija, koi (mesta) pomagaa vo<br />
osloboditelnata rabota najmnogu da bidat zastapeni Bugarite, - pomognaa<br />
da se objavi isto~noto bugarsko nare~je za literaturen jazik na Bugarite i<br />
Makedoncite.<br />
Sega da dopu{time da se i Makedoncite Bugari i osobinite na<br />
makedonskoto centralno nare~je da se isto: tolku bugarski kolku i<br />
isto~nobugarskite. I vo takov slu~aj ne mo`e da se zboruva za etnografska<br />
celost me|u Bugarija i Makedonija. I da imalo nekoga{ takva celost, taa<br />
mo`e da se naru{i od odot na istoriskite okolnosti. Vo sekoj slu~aj<br />
op{tite interesi mo`at da se poddr`uvaat so zaemno soglasuvawe me|u<br />
~lenovite na Celinata. Interesite na celinata treba da se ednakvo skapi<br />
za site ~lenovi {to ja sostavuvaat: od nea treba da imaat site ednakvi<br />
zgodi i vo nejzina polza site treba da pravat ednakvi `rtvi. Ako toa go<br />
nema i ako od nea edni - imaat golema polza, ne pravej}i nikakvi `rtvi,<br />
drugite pravat golemi bespolezni `rtvi, celinata se razdeluva.<br />
Nacionalnata bugarska celina, vo koja se odnesuvaa Bugarija, Trakija i<br />
Makedonija, ne mo`e da se za~uva, za{to nema takov etnografski centar<br />
{to mo`e zdravo da gi soedini tie tri zemji, kako {to se soedineti<br />
srpskohrvatskite zemji, nema srede tie zemji edno najrasprostraneto i<br />
ednakvo odale~eno od site nivni krai{ta nare~je {to da gi privlekuva<br />
okolu sebe perifernite nare~ja i da rasprostranuva op{to nacionalno<br />
soznanie me|u site {to zboruvaat na tie nare~ja. Vo takov slu~aj sekoj }e<br />
be{e svesen oti ne samo Makedoncite, ami i Bugarite od Bugarija i od<br />
Trakija pravat ednakva so niv otstapka vo polza na centarot.<br />
Sega pak slu~ajot go izdignal za literaturen jazik na Bugarite<br />
isto~noto bugarsko nare~je {to se nao|a na krajnata sprotivna strana od<br />
Makedonija. Toa ne mo`e da slu`i za zaedni~ki literaturen jazik na<br />
Bugarite i Makedoncite, za{to ne mo`e duhovno da gi obedini vrz ednakvi<br />
prava site tri spomnati oblasti. Taa zada~a bi mo`elo da ja ispolni<br />
136<br />
zapadnobugarskoto ili {opsko nare~je, da ne be{e malku<br />
rasprostraneto i so mnogubrojni originalni osobenosti {to se nemaat vo
drugite nare~ja vo Bugarija, Trakija i Makedonija. Najposle, za<br />
za~uvuvaweto na nacionalnata celost me|u Bugarija i Makedonija prvata<br />
nema da se soglasi za op{t literaturen jazik na Makedoncite i Bugarite<br />
da se izbere makedonskoto centralno nare~je namesto isto~nobugarskoto.<br />
137 Ete zo{to, pra{aweto koe nare~je treba da bide op{t literaturen<br />
jazik za Makedoncite i Bugarite, ako prvite i za napred }e se vikaat<br />
Bugari, koe{to pra{awe sega ne se postavuva na dneven red, za{to<br />
umovite na site Makedonci sega im se zafateni so revolucionernoto<br />
dvi`ewe, eden den neminovno i bez drugi pri~ini }e povede kon edno<br />
rascepuvawe me|u Bugarija i Makedonija, so sozdavaweto od strana na<br />
poslednava svoj literaturen jazik.<br />
A sozdavaweto, redum so srpskiot i bugarskiot, oddelen makedonski<br />
literaturen jazik ne e li ramnosilno so oddeluvaweto na Makedoncite vo<br />
oddelna, ni srpska ni bugarska, ami makedonska slovenska narodnost?<br />
Bugarite mo`ebi }e re~at oti novata slovenska narodnost so svoj<br />
literaturen jazik }e bide pak bugarska, samo so drugo ime. 138 Nie<br />
Makedoncite, se razbira, nema da imame ni{to ne samo protiv Bugarite<br />
ako ne priznaat nas za Bugari, no i protiv Srbo-Hrvatite, ako poslednive<br />
ne priznavaat nas za ~isti Srbi ili Hrvati.<br />
I taka, centralnoto makedonsko nare~je e ednakvo daleku i od<br />
srpsko-hrvatskiot i od bugarskiot literaturen jazik i mo`e da se<br />
razgleduva kako ne{to oddelno od niv. Toa zna~i deka najdovme edno<br />
neutralno kolce na sinxirot od nare~ja. Sega ostanuva da se re{i dali<br />
toa neutralno kolce stoi osamoteno so oddelna boja od drugite kolca ili<br />
ima i drugi kolca so istata boja ili so pobliska do nea otkolku od edna<br />
strana so centralnoto makedonsko nare~je, od druga so isto~nobugarskoto<br />
nare~je ili so srpskiot jazik kaj Vuk Karaxi}, }e vidime oti site<br />
makedonski nare~ja se pobliski do centralnoto makedonsko, a ne do<br />
centralnite nare~ja na drugite ju`ni Sloveni.<br />
Zna~i, vo Makedonija ima op{to slovensko, ni srpsko ni bugarsko<br />
naselenie.<br />
Toa go priznavaat i srpskata i bugarskata propaganda, iako za<br />
nadvore{niot svet i ednata i drugata zboruvaat oti vo Makedonija imalo<br />
bo`em dve narodnosti: srpska i bugarska.<br />
Srpskata propaganda e ra{irena niz cela Makedonija bez Kostursko,<br />
Sersko, Petri~ko, Dramsko, t.e. bez krajniot jug i krajniot istok. Vo<br />
Kostursko Srbite nemaat propaganda ne zatoa {to kosturci ne se Srbi,<br />
ami dobrovolno i’ gi otstapuvaat na gr~kata propaganda. Istokot na<br />
Makedonija Srbite velikodu{no i go otstapuvaat na Bugarija.<br />
Bugarija e ne pomalku velikodu{na po makedonskoto pra{awe kon<br />
Srbija: Bugarija priznava Srbi na s.-z. od [ar Planina; seta druga<br />
Makedonija e bugarska, spored Bugarite.<br />
Zna~i, dvete propagandi ne sporat samo za zemjite na s.-z. od [ar<br />
Planina i za onie delovi od Serskiot sanxak {to se kraj bugarskata<br />
granica. Vo prvata `iveat ednoglasno Srbi, a vo vtorata - pak ednoglasno-<br />
Bugari. No velikodu{nosta na Srbite e samo zatoa da ja poka`at
umerenosta na svojot apetit i spravedlivosta na nivnite barawa: Ete, ne<br />
go sakame toa {to ne e na{e. Istoto e pri~ina za bugarskata velikodutnost<br />
sprema Srbite. Bugarite duri izlegoa potolerantni: zemjata zad [ar ja<br />
priznaa za „Stara Srbija“.<br />
No, otkako }e se isklu~at tie dve pokraini, seta druga Makedonija<br />
Srbite ja krstat srpska, Bugarite -bugarska.<br />
Pri~inite na pretenziite na Srbite i na Bugarite se, se razbira,<br />
~isto politi~ki, no osven niv ima u{te edna: <strong>makedonskite</strong> nare~ja stojat<br />
edno do drugo taka blisku, edno vo drugo se slevaat tolku nezabele`livo<br />
{to, ako se priznae edno od niv za srpsko ili za bugarsko, }e treba da se<br />
priznaat za takvi edno po drugo i site sosedni so nego. <strong>Za</strong>klu~okot od toa e<br />
- deka samite propagandi priznavaat oti vo Makedonija ima samo edna<br />
slovenska narodnost; zna~i, utvrduvaweto deka Makedonija ne<br />
pretstavuvala etnografska celina protivre~i na nivnite postapki.<br />
*<br />
* *<br />
I po seto gorere~eno }e se najdat mnozina {to }e re~at: Mo`ebi<br />
vistina e deka ako nemalo dosega makedonska slovenska narodnost, taa<br />
mo`e da bide sozdadena od vremeto, osobeno od sega{nite istoriski<br />
okolnosti; vistina e oti Makedoncite po svojot jazik ne mo`at so pravo da<br />
bidat nare~eni ni Bugari ni Srbi, ami se ne{to oddelno, t.e.<br />
pretstavuvaat oddelna etnografska edinka, no pak - kako nie sega mo`eme<br />
da se vikame Makedonci i da sozdavame oddelna makedonska narodnost,<br />
koga nie, na{ite tatkovci, na{ite dedovci i prededovci sme se vikale<br />
Bugari? Nie ne mo`eme da se otka`eme od toa, za{to toa ime ni e sveto<br />
kako i verata.<br />
Da vidime dali e toa taka.<br />
Nie se vikame Bugari, kako {to eden ~ovek se vika so edno ime, da<br />
re~eme Petar. Se postavua pra{aweto: koj ni go klal imeto, {to sakal da<br />
ozna~i toj so nego koga ne krstil i {to razbirame nie pod imeto Bugarin<br />
koga se nare~uvame so nego? Na tie pra{awa }e ni odgovori krstuvaweto<br />
na ~ovekot i zna~eweto na negovoto ime za drugite i za samiot nego.<br />
Nekoj {to go nosi imeto Petar ne si go klal samiot imeto, tuku mu go<br />
klale drugi. Nunkovcite mu klavaat edno ime na kum~eto za toa so nego da<br />
se razlikuva od drugite lu|e, deca, `eni, momi. Koga }e go viknat Petar -<br />
nema da se oyve Ivan, Lazar, Velika i drugi. Zna~i, imeto na eden ~ovek ne<br />
e tolku va`no za samiot nego, kolku za drugite, zatoa toj ne se krstuva<br />
samiot, tuku go krstuvaat nego drugi. Toj sam i ne se vika Petar, tuku se<br />
vika: „jas“ Se polzuva so negovoto ime samo koga treba da se razli~i od<br />
mnogu drugi lu|e sli~ni na nego.<br />
Isto taka, eden narod dolgo mo`e da bide bez narodno ime ako<br />
nablizu do nego nema drug narod od koj{to }e treba toj da se razlikuva so<br />
oddelno narodno ime. No, toa narodno ime ne si go izmisluva narodot sam<br />
za sebe, ami so nego go vika sosedniot narod i toj od nego si go zema. Zna~i,<br />
najprirodno e narodnoto ime za eden narod da se pojavi kaj eden soseden
so nego narod. Sosednite narodi eden sprema drug, zna~i,se javuvaat vo<br />
vid na nunko i kum.<br />
Spored mislata na prof. I.A. Boduen de Kurtene, 139 Slovenite se<br />
krsteni so toa ime od Rimjanite. Slovenskite imiwa naj~esto se<br />
zavr{uvaat na - slav: Svetis-lav, Venceslav, Borislav i dr. Slovenite<br />
slu`ele kaj Rimjanite kako robovi i gladijatori, a kaj tie robovi i<br />
gladijatori najmnogu se povtoruval zborot „slav“, zatoa toj zbor fatil da<br />
ozna~uva, od edna strana, ~ovek {to gi <strong>raboti</strong> najte{kite <strong>raboti</strong>, t.e. rob,<br />
a bidej}i najmnogu robovi se zemale od Slovenite, toga{, od druga strana,<br />
Slovenite bile krsteni od Rimjanite so imeto „slavi“ koe{to tie si go<br />
pozajmija od niv i go prepravija na SLOV-E-NI, t.e. Sloveni. Toa<br />
krstuvawe na na{ite prededovci stana u{te koga tie odvaj vlegoa vo<br />
odnos so pokulturnite romanski narodi. So toa ime }e se nare~e{e nekoj<br />
od Slovenite ako treba{e da se razli~i sebesi od nekoj Romanec ili<br />
Germanec, i toa ne sekade samo toa se upotrebuva{e. Kako i da e, va`no e<br />
samo toa deka toa ne gospod znae {to ozna~uva{e za da ne mo`e da bide<br />
zameneto so drugo.<br />
I taka, prvo na{e narodno ime ni ima stanato imeto Sloven. No za<br />
toa ime, kako za na{e narodno, nie najmnogu znaeme ne po nekakvi svoi<br />
tradicii ili od Romancite, ami po vizantiskite istori~ari.<br />
Glavnata pri~ina da zboruvaat Vizantiskite istori~ari.<br />
Glavnata pri~ina da zboruvaat Vizantijcite za Slovenite, zna~i i<br />
za na{ite prededovci, bea nivnite vojni so Vizantija. Opusto{uvawata<br />
{to gi pravea na{ite prededovci vo Vizantija bea takvi fakti za koi ne<br />
mo`e{e da se mol~i; a zaedno so prika`uvaweto za opusto{uvawata se<br />
prika`uva{e i za opusto{uva~ite, sprema koi Vizantijcite se odnesuvaa<br />
so gordost i prezir, kako sprema varvari.<br />
Vizantijcite zboruvaa samo za opasnite za niv varvari. Kolku eden<br />
varvarski, t.e. negr~ki narod be{e postra{en za nivnata dr`ava, tolku<br />
pove}e omrazata kon nego be{e pogolema i tolku negovoto ime dobiva{e<br />
podolno, poprezrivo zna~ewe.<br />
Napadite na Vestgotite, Ostgotite, Hunite, Avarite, Antite,<br />
Slovenite, Srbo-Hrvatite, Bugarite na Vizantija se smenuvaa eden po drug<br />
i poradi taa pri~ina vizantiskite istori~ari zboruvaat za site tie<br />
narodi, pa i za Slovenite i Antite. Pritoa treba da ne se zaborava oti<br />
vestgotskite, ostgotskite, hunskite pol~i{ta se sostoeja ne samo od<br />
Ostgoti, Vestgoti, Huni, Sloveni, no deka vo niv gospodstvuva{e ednata<br />
narodnost, a ima{e primesi i od drugite. Va`no e deka Vizantijcite ja<br />
odbele`uvaat gospodstvuva~kata narodnost, a za drugite mol~at. <strong>Za</strong><br />
Slovenite pove}e zboruvaat od site drugi narodi, osven Srbo-Hrvatite i<br />
Bugarite, za{to site drugi vistina pominaa preku Balkanskiot<br />
Poluostrov, no i si otidoa od nego. No Slovenite dobro se utvrdija na<br />
celiot Poluostrov, a osobeno vo Makedonija, kade {to obrazuvaa u{te vo<br />
6. stoletie 140 silna dr`ava, protiv koja Vizantijcite upatija silna vojska.<br />
No, Vizantija najmnogu nastrada od narodot Bugari, od mongolsko<br />
pleme, {to opusto{uva{e se {to }e mu dopadne vo Vizantija. Vo
pol~i{tata na toj narod ima{e i Sloveni {to se smetaa od Vizantijcite<br />
pak za Bugari. Najgolem udar dobi Vizantija od Bugarite, koi{to zazedoa<br />
od nea golem del nejzini zemji naseleni so Sloveni i od niv obrazuvaa<br />
edna golema i silna dr`ava, koja od 18 vek do ideweto na Turcite na<br />
Balkanskiot Poluostrov skoro postojano & nanesuva{e eden udar vrz drug.<br />
Bugarskata dr`ava be{e pove}e so slovensko naselenie, no so imeto<br />
na nejzinite obrazuva~i, t.e. mongolskite Bugari. 141<br />
Slovenite od Bugarija i od Makedonija najnapred bea samo sojuznici<br />
na Bugarite vo vojnite so Vizantija. No, sojuznite so Bugarite slovenski<br />
pol~i{ta vo o~ite na neprijatelite, t.e. na Vizantijcite, bea pak bugarski.<br />
Zna~i, Vizantijcite fatija da gi prekrstuvaat Slovenite u{te od vremeto<br />
na Asparuhovata orda. 142 Postojanata borba ramo za ramo so Bugarite gi<br />
napravi niv eden narod so bugarsko ime, no so slovenski jazik. Bugarskoto<br />
ime me|u Slovenite be{e popularizirano od Grcite i toa prvin gi<br />
ozna~uva{e samo Bugarite - Mongolite, posle nivnite voeni sojuznici,<br />
posle bugarskite podanici i najposle stana etnografski termin za<br />
bugarskite Sloveni. No toa ime vo o~ite i ustata na Grcite ima{e u{te<br />
specijalno zna~ewe: najomrazeni za niv varvari, lu|e neobrazovani, grubi,<br />
koi{to grani~at so yverovite. <strong>Za</strong> Grcite se slovensko be{e grubo i<br />
bugarsko.<br />
So imeto Bugari n* krstija Grcite i nas Makedoncite. No toa<br />
prekrstuvawe ne e edinstveno. Od Srbite nie bevme prekrsteni vo Srbi.<br />
Vo vtorata polovina na 12 vek, vo vremeto na srpskiot `upan Nemawa 143 i<br />
bugarskite carovi Asenovci ili Asanovci, 144 Vizantija be{e napadnata<br />
od krstonoscite i od razni drugi neprijateli. Toga{ Bugarite se<br />
podgotvija da vostanat i sklu~ija dogovor so Srbite protiv Vizantija.<br />
Poslednava be{e zaedni~ki niven neprijatel i dvata naroda 145 re{ija da<br />
udrat na nea i sekoj da si zeme {to }e mo`e da otka~i. Vo Vizantija<br />
nema{e bugarski i srpski zemji, kako {to nema{e i nekakvo nacionalno<br />
samosoznanie kaj ju`nite Sloveni. Vrz osnova na toj dogovor Bugarite<br />
napadnaa na isto~niot del na Balkanskiot Poluostrov, t.e. na Trakija, a<br />
Srbite na zapadniot, t.e. na sega{na Srbija, <strong>Za</strong>padna Bugarija i<br />
Makeds`ija i malku po malku si gi razdelija pome|u niv. Vo tekot na dva<br />
veka srpskite kralevi prisoedinuvaa kon srpskata dr`ava vizantiski<br />
zemji. No, tie sekoga{ se vikaa samo kralevi na Srbite. Car Du{an se<br />
nare~e: car na Srbite, Grcite i Albancite, a ne i na Bugarite. Titulata<br />
na car Du{an se objasnuva vaka: toj priznava na Balkanskiot Poluostrov<br />
dve slovenski dr`avi: Bugarija i Srbija i edna neslovenska - Vizantija;<br />
Srbija so zavojuvaweto na vizantiski zemji saka da ja nasledi Vizantija,<br />
no so toa zema zemji {to mo`at da bidat i srpski i bugarski i koi{to ne se<br />
bugarski.<br />
Makedonskoto naselenie ne se odnesuvalo so omraza kon Srbite.<br />
U{te od vremeto na pa|aweto na Samuilovoto carstvo Makedoncite ne<br />
edna{ pravea silni vostanija protiv Vizantija, mnogu posilni od<br />
Bugarskoto vo vremeto na bra}ata Asanovci, no ne mo`ea da se oslobodat,<br />
za{to kaj niv se drugi geografskite uslovi, a kaj Bugarite drugi. <strong>Za</strong> da se
oslobodat Bugarite vo Gorna Bugarija, {to se oddeluva od Dolna so<br />
Balkanite, 146 dosta e da se istepaat vizantiskite garnizoni vo nea i da se<br />
fatat od niv dervenite za da ne propu{taat nova vizantiska vojska. A vo<br />
Makedonija <strong>raboti</strong>te se sosem inakvi. Tuka nema takov yid {to da gi brani<br />
vostanicite, kako Balkanite vo Bugarija. Tuka imame mnogu visoki planini<br />
{to imaat razen pravec i obrazuvaat kotlini, oddeleni edna od druga.<br />
Planinite go ote`nuvaat soedinuvaweto na site Makedonci za zaedni~ka<br />
borba so neprijatelot, a pak im ja olesnuvaat rabotata na Vizantijcite,<br />
za{to so razmestuvaweto garnizoni vo niv tie mo`at da gi dr`at<br />
Makedoncite vo poslu{nost. Osven toa, na Vizantija i’ pomagaa da gi dr`i<br />
Makedoncite vo poslu{nost i xadiwata ili drumi{tata {to se napraveni<br />
za voeni potrebi u{te od Rimjanite i ja prese~uvaat Makedonija od istok<br />
na zapad, t.e. od Beloto More kon Jadranot i od jug kon sever kraj Vardar,<br />
t.e. od Beloto More kon Dunavot. Pri takvite geografski uslovi jasno e oti<br />
Makedoncite ne mo`ea da se oslobodat od Vizantija i gotovi bea da mu<br />
bidat sojuznici na sekoj neprijatel {to }e vojuva protiv Vizantija. Takov<br />
sojuznik do 10 vek bea Bugarite, a od 13 v. bea Srbite.<br />
Makedoncite stanaa sojuznici na Srbite i so toa se oslobodija od<br />
Vizantijcite. Tie se prisoedinija kon Srbija, no toa prisoedinuvawe ne<br />
be{e prisilno, a vrz osnova na dogovor pome|u <strong>makedonskite</strong> golemci i<br />
srpskite kralevi. Toa be{e rezultat na eden kompromis pome|u prvite i<br />
vtorite, kompromis pogoden i za ednite i za drugite. Makedonija pod<br />
srpskite kralevi, osobeno pod Du{ana, 147 ima{e polna samostojnost vo<br />
vnatre{nite <strong>raboti</strong> i toa takva so kakva {to ne se polzuva{e ni eden drug<br />
del od golemata imperija na Du{ana. Toa se gleda od titulite {to gi<br />
nosea <strong>makedonskite</strong> golemci i od nivnoto vlijanie vo imperiskite <strong>raboti</strong>.<br />
Toa se gleda i od golemata privrzanost na Makedoncite kon carskiot tron.<br />
<strong>Za</strong> da se ubedi ~ovek vo toa ne{to, dosta e da ja pregleda istorijata na<br />
Nemawi}evata dr`ava od vremeto na car Du{ana do smrtta na Volka{ina,<br />
148 osobeno periodot na raspa|aweto na Du{anovata Imperija. Odovde }e<br />
se ubedi ~ovek oti centarot i najgolemata uloga vo taa imperija i’<br />
pripa|a{e na Makedonija. Od sekade od periferijata na Du{anovata<br />
Imperija po negovata smrt otpa|aat oblastite edna po edna. Makedonija go<br />
krepi Uro{eviot prestol i makedonskiot golemec kral Volka{in e<br />
glavniot sovetnik i desna raka na Uro{a. 149 Site go mrazat Volka{ina za<br />
negovata uloga i vlijanie vrz Uro{a, no carot mu veruva, <strong>makedonskite</strong><br />
golemci: 70 kralevi i banovi, spored narodnite pesni, mu veruvaat i mu<br />
davaat 70.000 vojska so niv da umre na Marica za carot i „srpskoto ime“.<br />
70.000 du{i vojska od 70 kralevi i banovi! Kako se vika{e taa<br />
vojska? ^ie ime go nose{e i koj & go klade? Site se vikaa „Srbi“, no vo niv<br />
ima{e tolku Srbi, kolku {to vo vojskata na car Simeona ima{e Bugari-<br />
Mongoli; pa mi se ~ini deka gi ima{e i pomalku. Zna~i, vo 14 vek<br />
Makedoncite oficijalno go nosea imeto Srbi, koe{to nema{e zo{to da go<br />
preziraat i da se lutat na nego. Vo toa ime tie ne nao|aat ni{to lo{o.<br />
Srbite bea glavnata voena sila protiv Vizantijcite. Na{ite<br />
prededovci bea nivni sojuznici. Vizantijcite site svoi protivnici, t.e. i
Srbite i nas, gi vikaa Srbi. Malku po malku tie ne prekrstija od Bugari na<br />
Srbi. Istoto toa se poddr`a od priznavaweto na suverenitetot na Du{ana<br />
vo Makedonija i od ulogata na na{ite golemci vo negovata dr`ava. Nie<br />
stanavme za nadvore{niot svet Srbi, posle istapivme kako srpski<br />
podanici i najposle imeto Srbin fati da ozna~uva Makedonec, ne Grk, ne<br />
Vlav i ne Albanec.<br />
Edno ne{to ne go za~uva srpskoto ime vo Makedonija; toa e karaweto<br />
pome|u kral Marko 150 i knez Lazar 151 . Posledniov istapi kako protivnik na<br />
Turcite so imeto Srbin i so toa Turcite go vrzaa so poimot Srbin i<br />
Srbija dene{noto kralstvo i negovite `iteli. Marko i negovite podanici<br />
vo o~ite na Turcite ne mo`ea da bidat Srbi, za{to ne im se sprotivija i<br />
ne poka`aa takva voinstvenost protiv niv, kakva {to poka`aa knez Lazar i<br />
negovite podanici. 152<br />
I taka, do ideweto na Turcite kaj nas nie tripati bevme prekrsteni:<br />
1. Sloveni, 2. Bugari, 3. Srbi.<br />
No, so toa ne se svr{i se. Dojdoa Turcite: se zafati borba pome|u<br />
hristijanstvoto i muslimanstvoto, borba pome|u krstot i polumesecot. No,<br />
so toa ne se prese~e borbata pome|u slovenstvoto i grcizmot. Turskoto<br />
gospodstvo na Balkanskiot Poluostrov be{e istoriski period koga<br />
pot~inetite mislat da go za~uvaat nivnoto istorisko nasledstvo. Se<br />
razbira oti se za~uva samo ona {to mo`e{e da se za~uva i {to ne sakaa da<br />
ni go zemat, za{to ne im be{e nu`no i ne be{e opasno za niv. Turcite ni<br />
ja zedoa zemjata i si ja razdelija me|u niv. Nie se primirivme so taa<br />
zaguba. Fatija da ni zemaat na{i deca, da gi potur~uvaat i da pravat od<br />
niv jani~ari. I tuka mol~evme. Turcite vidoa zort dodeka da ja pokorat<br />
Srbija i imeto Srbin ozna~uvalo za niv razbojnik. Nie svivme glava i ne<br />
se vikavme Srbi za da ne go nalutime agata. Toj ne sakal da se vikame i<br />
Bugari; i Bugari ne se vikavme. Tur~inot }e ni dojde{e vo ku}ata, }e se<br />
najade{e, }e se napie{e i }e ni re~e{e: Bre |aur! aj donesi mi toa i toa! -<br />
}e mu odgovorevme: Sega, beim! Ako ne pra{a{e nekoj Tur~in {to sme - }e<br />
mu odgovorevme deka sme ili „kauri“, t.e. nevernici, ili „raja na carot“.<br />
So drugi zborovi, nie pred Turcite se ka`uvavme taka kako {to nema da se<br />
naluti agata. Pred Turcite nie sme „kauri“ i „raja“, i „kauri“ fativme da<br />
se vikame i me|u nas. Vo narodnite pesni ne edna{ se upotrebuva imeto<br />
„kaurin“ i „rajatin“, i „zemja kaurska“ ili „zemja rajatska“ vo etnografsko<br />
zna~ewe.<br />
Zna~i, Turcite od nas napravija narod „kaurski“ i „rajatski“,<br />
termini zasnovani vrz na{ata poni`enost pred Turcite, vrz religioznata<br />
razlika pome|u nas i niv i vrz na{ata op{testvena polo`ba.<br />
No osven Turcite, po zagubuvaweto na na{ata sloboda, na{i<br />
„vospita~i“ i gospodari stanaa Grcite.<br />
Nie vidovme vo Grcite duhovni gospodari i verski na~alnici. Nie<br />
bevme i sprema niv isto taka prinizeni, kako i sprema Turcite. Grcite so<br />
crkvata ne eksploatiraa nas i sakaa pod turskoto vladeewe da go napravat<br />
ona {to ne mo`ea do nego. <strong>Za</strong> da ne pretopat nas, tie odbegnuvaa da ne<br />
vikaat so narodnoto ime. Tie ni velea deka sme bile nie hristijani, a nie
tvrdevme: A bre brate, hristijani sme, ami {to sme! Koga }e se nalutea na<br />
nas i }e ne nare~ea tvrdoglavi Bugari, nie pak }e re~evme: E pa taka si e:<br />
vistina, hristijani sme, ama ne sme obrazovani kako Grcite! Na{ite glavi<br />
ne razbiraat; nie sme Bugari. So eden zbor, vo tursko vreme nie<br />
potvrduvavme i se soglasuvavme so se {to }e ni re~ea Turcite i Grcite.<br />
No Turcite so toa {to ne narekoa nas: rajati i |auri, gledaa na nas kako na<br />
lu|e ne od izvesna narodnost, a {to se vo a izvesen odnos sprema niv,<br />
gospodarite i pravovernite. Vo istataa smisla gi upotoebuvavme i nie,<br />
odnesuvaj}i se kon sebe, tie imiwa. Zna~i, Turcite vo nivnata dr`ava ne<br />
priznavaa narodnosti. Isto taka ne znaevme za niv i nie. Grcite isto taka<br />
ne gi razlikuvaa slovenskite narodnosti i site Sloveni, osobeno toj del<br />
od niv {to im pri~ini najgolemi neprijatnosti i se nao|a{e vo tursko<br />
vreme pod nivnata za{tita, tie go preziraa i go nare~uvaa so prezrenoto<br />
za niv ime „Bugari“. No toa ime go iska`uva{e prezirot na Grcite, a ne i<br />
dostoinstva na Bugarite, zatoa se pridru`uva{e so zborot tvrdoglavi ili<br />
„hondrokefalos“.<br />
I taka dojdovme do nacionalnoto na{e ime {to go imaat noseno<br />
na{ite tatkovci, dedovci i najbliski prededovci. No vidovme oti onde<br />
imame rabota ne so edno, ami so celi 4 imiwa, koi{to ozna~uvaat deka do<br />
pred nekolku godini nemalo to~no opredeleno narodno samosoznanie.<br />
Imeto Bugarin, kaka {to se gleda, do polovinata na 19 vek nemalo za<br />
na{ite prededovci pogolemo zna~ewe od imiwata: hristijanin, rajatin i<br />
kaurin. Do toga{ nie znaevme deka ima i deka imalo kaurski, rajatski i<br />
hristijanski zemji i dr`avi. No nie se smetavme za kauri, hristijani i<br />
rajati i pomnime deka sme imale na{a kaurska i rajatska car{tina, no sme<br />
ja zagubile na Kosovo Pole, koga im se nalutil gospod na na{ite<br />
prededovci. Tamu, t.e. na Kosovo Pole rekol gospod da si ja zagubime<br />
car{tinata za kazna zatoa {to ne sme ja ~uvale verata ~ista. Tamu na{ite<br />
kaurski carovi izvadile golema vojska da se bie so Tur~inot, no kako<br />
rekol gospod da ja zagubime car{tinata, od site par~iwa na koi bivale<br />
razdrobuvani Turcite niknuvale novi Turci. Koga go videle toa carovite,<br />
rekle oti gospod saka kaurite da ja zagubat car{tinata i da mu se pot~inat<br />
na Tur~inot. Taka Turcite ni go prezele carstvoto. Na Kosovo padnale<br />
dvajca carovi.<br />
Po takvoto „jasno“ pretstavuvawe kaj narodot makedonski za negovata<br />
„bugarska“ narodnost, mo`e li da stanuva zbor za bugarsko nacionalno<br />
samosoznanie kaj Makedoncite?<br />
Ako e taka, }e prigovori bugarskata partija od Makedonci, toga{ {to<br />
ozna~uva crkovnoto pra{awe, vo koe Bugarite i Makedoncite odea ramo za<br />
ramo i poslednive se vikaa i rabotea so imeto Bugari?<br />
Eve {to ozna~uva: Makedoncite bea krstuvani so nacionalni imiwa<br />
so koi tie se razlikuvaat od drugite sosedni so niv narodnosti, t.e. od<br />
Turcite i od Grcite, pa i od Vlasite. Prvite ne go trpea imeto Srbin<br />
poradi srpskiot otpor pri zavojuvaweto na Balkanskiot Poluostrov. Vo<br />
Turcija do rusko-turskite vojni zborovite „Srb-|aur“ treba da go<br />
ozna~uvale toa {to sega go ozna~uvaat zborovite „moskov |aur“. Se razbira
oti ne samo {to samite ne se vikale Srbi, tuku im bilo neprijatno da se<br />
vikaat i od drugi taka. Taka ne gi vikaa ni Grcite, za{to poslednive ne<br />
vidoa golemi lo{otii od Srbite. Pa i nemalo zo{to: imeto Srbin<br />
pogostuva vo Makedonija kako politi~ki termin samo malku vreme. Toa i se<br />
zaboravi skoro, bez tu|o prijatno potsetuvawe za nego. Od tursko gledi{te<br />
i ne e pravo Makedoncite site odred da se vikaat „Srb-|auri“, za{to tie<br />
im se predadoa na Turcite. A ako se isprazni od Makedonija imeto Srbin,<br />
toga{ }e ostane za Makedoncite samo imeto Bugarin {to be{e politi~ki i<br />
etnografski termin u{te do turskoto zavojuvawe. Toj termin ne be{e lo{<br />
od tursko gledi{te, a od gr~ko toj be{e mnogu udoben, za{to so nego<br />
najubavo mo`e{e da bide iska`an prezirot i omrazata na Grcite kon nas.<br />
Ete zo{to nie, me|u drugoto, se priznavme za Bugari, t.e. tvrdoglavci.<br />
Zna~i, nas so Bugarite n* vrzuva{e edno zaedni~ko ime, ednakov<br />
odnos kon nas od strana na Grcite i Turcite, ednakva `ed za sloboden od<br />
fanariotite i Turcite `ivot. Taa op{nost ne pobudi zaedno da se borime<br />
so op{tite neprijateli. No taa op{nost ne e ne{to {to po~iva vrz nekakvi<br />
zaedni~ki spomeni i zaedni~ki istoriski zada~i {to da se soznavaat i da<br />
se imaat soznavano od nas i od Bugarite ednakvo. Na{ata op{nost e<br />
prosta slu~ajnost. Do krajot na prvata 1/4 na 19 stoletie se oslobodija od<br />
Turcite site balkanski zemji, osven Bugarija, Trakija, Makedonija, Bosna i<br />
Hercegovina. Prvite tri geografski bea mnogu blizu i ednakvo se tretiraa<br />
od Turcite i Grcite. Poslednite dve bea oddeleni od prvite tri i bea vo<br />
poinakvi odnosi kon Turcite i Grcite. <strong>Za</strong>toa prvite tri {tom se razbudija<br />
fatija da `iveat so zaedni~ki ideali, a vtorite dve so drugi, pak<br />
zaedni~ki.<br />
No, ako pri nacionalnoto razbuduvawe na Makedoncite imavme drug<br />
vid na politi~kata karta na Balkanskiot Poluostrov, toga{ Makedoncite<br />
}e rabotea sosema poinaku. Ako be{e Bugarija so Trakija slobodna, a<br />
Srbija zaedno so Makedonija po`ivee{e 50 godini pri edni isti uslovi,<br />
toga{ Makedoncite }e rabotea zaedno so Srbite, a ne so Bugarite. Isto<br />
taka Makedoncite mo`ea da rabotat i zaedno so Grcite, da mo`ea Grcite<br />
da rabotat poumno i da bea samo Grcija i Makedonija pod Turcija okolu 50<br />
godini, koga site drugi balkanski zemji bi bile slobodni.<br />
Bugarskoto ime vo Makedonija, zna~i, e rezultat na lo{oto<br />
tretirawe na Makedoncite od strana na gr~koto duhovenstvo. Grcite ja<br />
uni{tija Ohridskata arhiepiskopija zatoa {to se spomnuva{e imeto<br />
„bugarska“, kako istoriski reliquium, no go upotrebuvaa imeto Bugarin za<br />
da go ovoplotat vo nego svojot prezir kon se slovensko. I imeno toa<br />
ovoplotuvawe na gr~kiot prezir kon nas i e pri~inata da se vikame<br />
„Bugari“, a ne istoriskite tradicii. Poslednive, naprotiv, ni{to ne ni<br />
zboruvaat za Bugarite, a pove}e za srpskoto ime vo Makedonija. Zna~i,<br />
Grcite ne krstile „Bugari“, bez da ne pra{aat nas, i nie, nemaj}i vreme da<br />
gledame i da mu najdeme mana na imeto, si go usvoivme.<br />
Ako e taka, a inaku i ne mo`e da bide, toga{ jasno e oti imeto<br />
Bugarin ne zboruva u{te za bugarska narodnost vo Makedonija. Toa ime<br />
sega ve{ta~ki se poddr`uva vo Makedonija, kako {to i se nasaduva tamu vo
najnovo vreme imeto Srbin. Imeto Bugarin vo Makedonija sega nema mesto,<br />
za{to ve}e celi 25 godini kako `iveeme nie Makedoncite oddelen `ivot<br />
od Bugarite. Me|u Bugarite i nas ima mnogu malku zaedni~ki interesi sega.<br />
Makedonija e nu`na za Bugarija, zatoa poslednava pra}a vo prvata kata<br />
godina milion frankovi i izdr`uva na slu`ba mnogu Makedonci. Bugarija<br />
pak e nu`na za Makedoncite, za{to vo nea Makedoncite }e dobijat mesto i<br />
}e eksploatiraat so nivnite „bugarski“ ~uvstva. Zna~i, vo tekot na<br />
poslednive 25 godini odnosite pome|u Bugarija i Makedonija po~ivaat ne<br />
vrz po~va na ednakvi tradicii i zada~i, a na ~isto trgovska osnova t.e.<br />
edniot go eksploatira drugiot.<br />
Zna~i, imeto Bugarin vo Makedonija, so koe sega ekspolatiraat<br />
Bugarite, nikako ne e nacionalno i zatoa nikoj od Makedoncite nema pravo<br />
so nego da gi eksploatira <strong>makedonskite</strong> interesi vo negova polza. Nikoj ne<br />
ni ima dadeno pravo zaradi nego da ni se nabrkuvaat Bugarite vo na{ite<br />
<strong>raboti</strong>. Tatko mi, dedo mi, prededo mi, ako se vikale poradi<br />
nedorazbirawe Bugari, toa u{te ne zna~i oti i jas treba da sum kako niv<br />
vo mrak za mojata narodnost; ako se vikale tie Bugari, toa ne zna~i oti nie<br />
}e treba da prestaneme da im veruvame na Rusite za ater na razni<br />
Stambolovci i Svir~ovci, namesto zaedno so na{ata proleana krv nie da<br />
si go barame pravoto od kade {to treba, da dopu{time da ni se brkaat vo<br />
<strong>raboti</strong>te lu|e {to i samite ne znaat {to baraat; ako se vikale moite<br />
dedovci Bugari, u{te ne zna~i deka jas imam pravo da gi eksploatiram<br />
<strong>makedonskite</strong> interesi so izdavawe vesnici, koi namesto da gi branat<br />
interesite na na{iot narod - gi branat bugarskite i interesite na<br />
bugarskiot knez. Na{ite dedovci nare~uvaj}i se Bugari i ne mislele oti<br />
nie }e pravime od toa ime kapital za da se najademe, da se napieme i da<br />
se oble~eme so nego.<br />
Zna~i, kaj Makedoncite imeto Bugarin e fal{iva moneta so koja tie<br />
im pla}aat na Bugarija i nejziniot knez i na nivnata tatkovina i nivniot<br />
narod. Vreme e da se raskrie toj fal{ za da se prestane da se<br />
eksploatira so nego.<br />
*<br />
* *<br />
Od dotuka re~enoto se gleda: prvo, oti ako po na{ite sega{ni<br />
etnografski sfa}awa na Balkanskiot Poluostrov, osobeno na centralniot<br />
i jugoisto~niot negov del, t.e. vo dene{na Srbija, Bugarija, Trakija i<br />
Makedonija imalo i ima samo dve slovenski etnografski edinici - srpski<br />
i bugarski narod, toga{ toa u{te ne zna~i deka nema, nemalo i ne mo`e da<br />
ima druga slovenska edinica, a naprotiv, deka nejzinoto postoewe e vo<br />
predelite na vozmo`noto i na realnosta; vtoro, deka vo Makedonija nema<br />
dve ju`noslovenski narodnosti - srpska i bugarska, a naprotiv deka vo nea<br />
ima samo edna narodnost so svoi osobini, koi{to ili pretstavuvaat<br />
ne{to originalno {to se nema ni kaj Srbite ni kaj Bugarite, kako {to e, da<br />
re~eme, so mnogu osobini na <strong>makedonskite</strong> nare~ja, ili ne{to {to se ima i<br />
kaj Bugarite i kaj Srbite ili koe{to se ima samo kaj Makedoncite po
krai{tata na nivnata tatkovina i kaj Srbite, ili pak po niv i kaj Bugarite,<br />
i deka od tie osobini na Makedoncite, kako del od slovenskata grupa<br />
narodi, najmnogubrojni, najrasprostraneti, zaedni~ki za site Makedonci,<br />
zna~i i najva`ni se tie osobini so koi Makedoncite se odli~uvaat od<br />
drugite slovenski narodi: po niv Makedoncite fakti~ki sostavuvaat<br />
oddelna i samobitna slovenska narodnost, iako za nea deneska ne se<br />
zboruva vo naukata i vo sekojdnevniot razgovor; treto, deka pri~inata za<br />
toa ignorirawe i zatemnuvawe na postoeweto na makedonskata narodnost<br />
se krie vo postoeweto na imeto „Bugari“ vo Makedonija vo etnografsko<br />
zna~ewe i vo eksploatiraweto so nego od strana na Bugarite. Isto taka, se<br />
zapoznavme so potekloto na imeto Bugarin vo vid na etnografski termin<br />
vo Makedonija.<br />
So drugi zborovi, nie se zapoznavme dosega so toa deka sostavuvala,<br />
sostavuva i mo`e Makedonija da sostavuva od sebe oddelna etnografska<br />
edinica.<br />
Sega ni ostanuva da vidime dali taa sostavuvala, sostavuva i mo`e<br />
da sostavuva takva edinica vo politi~ki odnos?<br />
Vo odgovorot na ovie pra{awa }e treba da se prodol`at<br />
rasuduvawata za narodnosta na Makedoncite od tamu kade {to gi<br />
ostavivme.<br />
Nie vidovme oti vo Makedonija imeto Bugarin e poslednata<br />
metamorfoza vo razvivaweto na na{eto nacionalno samosoznanie i deka<br />
e rezultat na taa politika i op{testvena polo`ba vo koja{to bevme<br />
postaveni od zavojuvaweto na Balkanskiot Poluostrov od Turcite. Vrz<br />
osnova na seto toa {to go rekov jas za istorijata na nacionalnite imiwa<br />
{to se imaat smenuvano edno so drugo, kako i za pri~inite za tie<br />
smenuvawa, }e izniknat mnogu zloupotrebi. Mo`ebi mnozina }e me osudat<br />
kako srbofil. Mo`ebi samite Srbi na nego }e gi zasnovuvaat svoite<br />
{ovinisti~ki pretenzii na Makedonija. Mo`ebi, najposle, }e go<br />
eksploatiraat Srbite seto re~eno za izmenuvaweto na na{eto nacionalno<br />
ime za da doka`at deka Makedoncite nikoga{ nemale nacionalno<br />
samosoznanie i ne igrale nikakva samostojna istoriska uloga, ami<br />
vleguvale samo kako surov materijal vo dr`avniot organizam na<br />
bugarskata ili na srpskata dr`ava. 153<br />
Me|u drugoto, takvi nedorazbirawa mo`at da se o~ekuvaat, kako od<br />
toa {to jas kategori~ki ja osudiv bugarskata politika po makedonskata<br />
pra{awe, od koe mo`at da pomislat deka jas sum bugarofob i srbofil, i<br />
so taa i od eksploatatorskata taktika na balkanskite Sloveni vo<br />
makedonskoto pra{awe.<br />
Srbite mo`at da zatrubat deka Makedoncite se Srbi, {tom ne se<br />
Bugari, za{to taka se vikale do turskoto doa|awe na Balkanskiot<br />
Poluostrov. Isto taka, mo`ebi nekoi Srbi vo moite rasuduvawa za<br />
nepostojanstvoto na narodnoto ime kaj nas }e najdat potvrda na mislite na<br />
prof. Milovanovi}, koj{to doka`uva{e vo „Delo“ deka treba Makedonija<br />
da se podeli pome|u balkanskite dr`avi~ki, za{to ne pretstavuvala nitu<br />
geografska, ni etnografska, ni istoriska celina. 154
<strong>Za</strong> prvoto eve {to mo`e da se re~e: Makedoncite site zaedno se<br />
vikale Srbi ne pove}e od pedeset godini, a vo nekoi delovi, i toa vo<br />
severnite, neka bilo sto i stopedeset, no ne i pove}e godini. Imeto Srbin<br />
toga{ imalo pove}e dr`avna smisla i pomalku etnografska. Do toga{ i vo<br />
tursko vreme go nemalo kaj nas. I ako e taka, toa e ne li {ovinisti~ka<br />
zaslepenost da ni se navrzuva sega nam na site Makedonci, pa i samo na<br />
severnite na{i sonarodnici, namesto bugarskoto ime?<br />
<strong>Za</strong> tvrdeweto na prof. Milovanovi} deka Makedonija ne sostvuvala<br />
i ne sostavuva geografska, etnografska i istoriska celina, za koe nekoi<br />
mo`ebi }e najdat potvrda vo moite rasuduvawa za izmenuvaweto na<br />
nacionalnoto ime kaj nas, osven toa {to e re~eno koga stanuva{e zborot za<br />
pra{aweto dali ima vo Makedonija dve slovenski narodnosti, }e go re~am<br />
u{te slednovo:<br />
Iako e Makedonija sostavena od nekolku kotlini, razgrani~eni so<br />
visoki planini, pak taa vo dene{niot nejzin vid ima `iveano oddelno od<br />
Bugarija i od Srbija ili samostoen `ivot ili pod drugi dr`avi. Toa e<br />
jasen dokaz oti nejzinata sre}a ne zavisela samo od Srbija i Bugarija i oti<br />
visokite planini {ta gi zaobilkoluvaat <strong>makedonskite</strong> kotlini u{te ne se<br />
takva opasnost za zaedni~kiot politi~ki `ivot kaj nivnite `iteli. Taka<br />
Makedonija vo nejziniot dene{en vid, do obrazuvaweto na bugarskata<br />
dr`ava be{e edna polusamostojna vizantiska oblast. Posle taa cela<br />
potpadna pod Bugarija. Koga poslednava padna pod Vizantija, Makedonija<br />
be{e slobodna dr`ava za izvesno vreme i so uspeh se bore{e protiv<br />
Vizantija i ja ima{e pod sebe cela dene{na Srbija. Posle Makedonija<br />
potpadna pod Vizantija i vo tekot na nekolku veka vo razni nejzini delovi<br />
se digaa vostanija protiv pokoritelkata. Koga se oslobodi Bugarija i se<br />
usili dr`avata na Nemawi}evcite, vo koja vleze porane{niot del od<br />
Makedonija, t.e. dene{na Srbija, - taa, t.e. Makedonija vo dene{nata<br />
nejzina golemina u{te ostanuva{e vizantiska zemja, kade {to<br />
prodol`uvaa da se krevaat vostanija protiv Vizantija, za koi{to se<br />
bara{e sojuz i pokrovitelstvo od sosednite dr`avi. Posle Makedonija<br />
cela vleze vo dr`avata na Nemawi}evcite. Vo nea taa kako da bila<br />
privilegirana i samostojna vo vnatre{nata politika. Pri kral Volka{in<br />
Makedonija pak kako da se oddeluva od drugite delovi na Nemawi}evata<br />
dr`ava i kako da se sosredoto~uva okolu nego. Vo caruvaweto na Marko<br />
Krale taa sosem se oddeluva od srpskite zemji i se postavuva vo osoben<br />
odnos kon tursko-srpskite odnosi i vojni. Vo tursko vreme taa e vrz istite<br />
osnovi pod turskoto vladeewe. Po Berlinskiot dogovor taa e sama od site<br />
drugi ju`noslovenski zemji pod Turcija i ve}e `ivee takov oddelen `ivot<br />
pove}e od 25 godini.<br />
Od ovoj povr{en pogled vrz istoriskite nastani vo Makedonija se<br />
gleda oti gore-dolu site makedonski kotlini imaat edna i ista istoriska<br />
sudbina, gore-dolu site nivni `iteli imaat osoben, oddelen istoriski<br />
`ivot, neretko samostoen, ili pak vklu~uva vo sebe zaedni~ka borba za<br />
politi~ka sloboda. Ako se prifati na vid oti taa zaedni~ka istoriska<br />
sudbina, tie zaedni~ki politi~ki borbi i samostojniot politi~ki `ivot e
sudbina na edno isto slovensko naselenie i na eden i isti narod, toga{ }e<br />
bide jasno oti tvrdeweto deka Makedonija ne sostavuvala geografska,<br />
etnografska i istoriska celina e zasnovano ne vrz realnosta tuku na<br />
srpskite smetki za Makedonija.<br />
Ovoj povr{en pogled vrz istorijata na Makedonija mi se ~ini ne<br />
samo {to poka`uva deka nie Makedoncite si imame svoja istorija i deka<br />
sme narod ~ii sudbini se razvivale vo vrska so sudbinite na drugite<br />
sosedni nam narodi, no i deka ima vo na{ata istorija mnogu samobitno i<br />
svoeobrazno, kako {to e, da re~eme, samostojnata Ohridska arhiepiskopija<br />
so nejzinoto rabotewe poleto na narodnoto prosvetuvawe. Isto taka, ovoj<br />
istoriski pogled poka`uva deka re~isi vo site vremiwa se zabele`uva<br />
silno rabotewe na narodniot duh vrz kulturno-istoriska osnova, rezultat<br />
na koja se javuva obrazuvaweto na silna makedonska dr`ava od carot<br />
Samuil i bogata narodna literatura.<br />
A ako Makedonija dosega, so mali isklu~oci, se razvivala oddelno<br />
od Bugarija i Srbija, toga{ taa mo`e da go pravi toa i vo idnina, u{te<br />
pove}e {to propagandite - bugarskata i srpskata - gi upotrebuvaat site i<br />
dozvoleni i nedozvoleni sredstva za da iskorenat se samobitno, se ~isto<br />
makedonsko vo na{iot naroden `ivot. Samostojniot politi~ki razvitok na<br />
Makedonija e neophodnost, kako ne{to bez koe nie ne }e raspolagame so<br />
dosta sredstva da se borime so propagandite za da ja za~uvame od niv<br />
na{ata nacionalna samobitnost.<br />
127. Kako golem analiti~ar na konkretnata istoriska situacija i na zna~ajnite procesi vo<br />
op{testveniot razvitok na Makedonija i na Balkanot, <strong>Misirkov</strong> gi sogledal i idnite odnosi. Naprednite sloevi<br />
na srpskiot narod u{te po Prvata svetska vojna ja sogledaa vistinata za makedonskiot nacionalen entitet, pa<br />
ne be{e samo Kosta Novakovi} {to vo 1924 god. izjavuva{e: „Jas smetam deka sekoj narod, pa i Makedoncite,<br />
treba da dobie pravo na samoopredeluvawe... Makedonskoto naselenie e nacionalno porobeno... Edinstvenoto<br />
re{enie {to se nametnuva e Makedonija da dobie samostojnost i da stane vrska za drugite balkanski narodi“.<br />
128. Iako <strong>Misirkov</strong> zboruva i oddelno za Srbi i za Hrvati, sepak pove}epati dvata naroda gi smeta kako<br />
eden vo tipolo{ka smisla, kako {to i srpsko-hrvatskiot jazik go sfa}a kako takov.<br />
129. Jernej Kopitar (1780-1844) e slovene~ki prerodbenik i ugleden avstriski slavist, avtor na prvata<br />
nau~na slovene~ka gramatika, izdava~ na stari slovenski spomenici i zna~aen pomaga~ na filolo{koto delo na<br />
V. St. Karaxi}.<br />
130. Slovenecot Franc Miklo{i~ (1813-1891) e eden od najistaknatite slavisti vo 19 vek, avtor na<br />
„Sporedbena gramatika na slovenskite jazici“, „Re~nik staroslovensko-gr~ko-latinski“ i „Etimolo{ki re~nik na<br />
slovenskite jazici“.<br />
131. Slovakot Pavel Jozef [afarik (1795-1861) e istaknat slova~ki i ~e{ki filolog i etnograf, ~ii<br />
najzna~ajni dela se: „Istorija na slovenskiot jazik i literatura na site nare~ja“, „Slovenski drevnosti“,<br />
„Slovenska etnografija“ i dr.<br />
132. Hrvatot Vatroslav Jagi} e eden od najgolemite slavisti voop{to vo 19 i 20 vek, dolgogodi{en<br />
profesor po slovenska filologija vo Odesa, Berlin, Peterburg i Viena, avtor na mnogubrojni slavisti~ki<br />
studii i izdanija na stari slovenski tekstovi i osnova~ i izdava~ na slavisti~koto spisanie „Arhiv za<br />
slovenska filologija“ vo Viena, kako i na nezavr{enata „Enciklopedija na slovenskata filologija“.<br />
133. Konstantin Porfirogenit (905-959) e vizantiski car i avtor na pove}e istoriski spisi, me|u koi i<br />
„<strong>Za</strong> upravuvaweto na Carstvoto“, kade {to dava mnogu podatoci i za doseluvaweto i `ivotot na Slovenite na<br />
Balkanskiot Poluostrov.<br />
134. Vo istorijata ne e poznato da postoela i posebna slovene~ka dr`ava pod kakvo i da e ime.<br />
135. Iako <strong>Misirkov</strong> i vo tekstot ne ja upotrebuva ovaa anticipacija na mekosta, ovde verojatno se <strong>raboti</strong><br />
za pe~atna gre{ka, pa namesto tu|a treba da stoi tuj|a.<br />
136. U{te vo svojata prva nau~na rabota „<strong>Za</strong> zna~eweto na moravskoto ili resavskoto nare~je za<br />
sovremenata i istoriskata etnografija na Balkanskiot Poluostrov“ (1897) <strong>Misirkov</strong> go svrte pogledog kon<br />
moravskiot dijalekt na srpskiot jazik i voop{to kon etnografijata na [oplukot kako me|nik pome|u trite etnosa<br />
- srpskiot, bugarskiot i makedonskiot. Inaku, eden od najzna~ajnite obidi {opskoto nare~je da se izdigne na<br />
stepen na literaturen jazik za Bugarite i za Makedoncite, kako kompromisno re{enie, go napravi {tipjanecot<br />
Josif Kova~ev (1839-1898) so svojot „Bolgarski Bukvar“ (1875), naveduvaj}i deka „{opskoto nare~je“, so centar vo<br />
]ustendil, e sredno i naj~isto za~uvano me|u „severnobugarskoto ili balkanskoto“ i „ju`nobugarskoto ili<br />
makedonskoto“.
137. Takviot obid na Partenija Zografski vo 1857-1858 god. be{e pre~ekan so ostra reakcija od<br />
bugarskite nacionalni dejci.<br />
138. I vo ovoj pogled <strong>Misirkov</strong> to~no go anticipiral idniot razvitok, za{to Bugarite navistina duri vo<br />
najnovo vreme (1978) nastapija tokmu taka vo odnos na izgradbata na makedonskiot literaturen jazik.<br />
139. <strong>Za</strong> `al, duri i koga <strong>Misirkov</strong> naveduva konkretni citati od drugi avtori, nikoga{ ne dava pobliski<br />
bibliografski podatoci.<br />
140. Verojatno e pe~atna gre{ka i treba da stoi VII vek, bidej}i duri toga{ Slovenite vo Makedonija<br />
se kone~no naseleni i obrazuvaat posilni plemenski sojuzi za borba protiv Vizantija.<br />
141. Vo posledno vreme vo bugarskata nauka se pove}e se prote`ira teorijata za hunsko-altajskiot<br />
karakter na Protobugarite.<br />
142. Hanot Asparuh (ok. 644-701) so edna svoja orda do{ol od istok kon utokata na Dunav i otkako gi<br />
pokoril slovenskite plemiwa i gi razbil Vizantijcite, ja obrazuval prvata dr`ava na Bugarite na Balkanot<br />
(681) so sedi{te vo Pliska, koja{to podocna }e gi pro{iruva granicite i vrz pogolemiot del od Poluostrovot.<br />
143. Stefan Nemawa (ok. 1168-1196) e velik `upan na Ra{ka i obedinuva~ na srednovekovnata srpska<br />
dr`ava na ~elo so dinastijata na Nemawi}evcite.<br />
144. Bra}ata Asen I (?-1196), Petar Vtori (? - 1197) i Kalojan (? - 1207) se obnovuva~i na bugarskoto<br />
carstvo, koi uspevaat da i’ nanesat te{ki porazi na Vizantija i da ja pro{irat svojata dr`ava.<br />
145. vo slu~ajov <strong>Misirkov</strong> nepravilno gi identifikuva narodite so feudalnite vladeteli, za{to tie<br />
dogovori ne se praveni pome|u narodite, koi{to nikoj i nikoga{ za ni{to ne gi pra{uval, tuku pome|u<br />
suverenite od raznite dr`avi.<br />
146. Turskoto ime na Stara Planina, po koe se imenuva i Poluostrovot, <strong>Misirkov</strong> go predava vo<br />
mno`inskata forma, kako {to e vpro~em i vo ruskiot i vo nekoi drugi jazici.<br />
147. Kralot i carot na srednovekovna Srbija Stefan Du{an (1308-1355) mo{ne ~esto e predmet na<br />
razmisluvawata na <strong>Misirkov</strong>, pri {to osobeno se naglasuva posebniot odnos na carov sprema Volka{ina. Iako<br />
negovite tezi ne se li{eni od istoriska osnova, <strong>Misirkov</strong> ~esto e pod vlijanie na podatocite od juna~kata<br />
narodna epika.<br />
148. Vladetelot na severozapadniot del na Makedonija, so sedi{te vo Prilep, kralot Volka{in, zaedno<br />
so brata si Jovan Ugle{a, zaginuva vo Mari~kata bitka so Turcite kaj s. ^ernomen (Odrinsko) na 26.9.1371 god.<br />
Toa e po~etokot na prodorot na Turcite na Balkanot.<br />
149. Srpskiot car Uro{ (1355-1371) vladee vo vremeto na intenzivnoto raspa|awe na ovaa ve}e<br />
razedineta feudalna dr`ava; negovata smrt go ozna~i krajot i na prividnata centralna vlast na dr`avata.<br />
150. Kralot Marko (ok. 1335-1395) e posledniot kral {to vladeel vo golemiot del od Makedonija pred<br />
pove}evekovnata vlast na turskite sultani i stanal najpoznat junak na epskoto narodno tvore{tvo ne samo na<br />
Makedoncite, tuku i na site ju`ni Sloveni. Vsu{nost, po 1371 god. Marko stanal turski vazal, kako kakov {to i<br />
zaginal vo borbata so vla{kiot vojvoda Mir~e, no so toa bil i navistina sprotistaven so srpskiot knez Lazar,<br />
koj{to im se sprotistavil na Turcite.<br />
151. Sprotistavenosta pome|u makedonskiot vladetel Marko i srpskiot kenz Lazar Hrebeljanovi} /1329-<br />
1389/ e zasnovana glavno vrz razli~nata pozicija i prakti~nata politika na dvajcava vladeteli: dodeka Marko<br />
be{e turski vazal, Lazar be{e nezavisen vladetel {to im se sprotistavi na Turcite, pa sledstveno i protiv<br />
Marka. Marko ne u~estvuva vo bitkata na Kosovo, no ne mu ni pomogna na Lazara, duri i mu odzede nekoi<br />
teritorii. Toa navistina sozdade razli~na narodna tradicija vo odnosot sprema Marka {to se izrazi i vo<br />
narodnoto tvore{tvo.<br />
152. Vakvite stanovi{ta na <strong>Misirkov</strong> po ovie pra{awa se obrabotuvani ili zasegnuvani vo pove}e<br />
trudovi, po~nuvaj}i od negovoto predavawe za Marko pred studentite vo S.-Peterburg i negovata diplomska<br />
rabota /1902/, pa se do negovite posledni statii vo sofiskite makedonski i bugarski vesnici /1923-1925/.<br />
Vistina, ne sekoga{ dosledno i otvoreno, vo zavnsnost od okolnostite i celite {to bea diktirani od<br />
istoriskiot moment, no sekoga{ so istiot interes i osnoven stav kon srednovekovnata istorija na Makedonija<br />
od 19 vek.<br />
153. I vo ovoj pogled <strong>Misirkov</strong> ja antncipira bliskata realnost: profesorot J. Cvii} tokmu taa teorija<br />
ja razvi vo svoite „nau~ni“ trudovi /1904-1906/, doka`uvaj}i deka Makedoncite se „flotantna masa“ od koja mo`e<br />
da se izmesat i „Srbi“ i „Bugari“ – vo zavisnost od toa koj }e gi zavladee.<br />
154. <strong>Misirkov</strong>ava kniga vo mnogu pogledi pretstavuva i polemi~ki spis, aktualizirana diskusija po<br />
najsu{testvenite pra{awa na makedonskata nacionalna individualnost. Ovoj del od knigata vsu{nost e<br />
polemi~ki, analiti~en odgovor na pi{uvaweto na srpskiot univerzitetski profesor, diplomat i dr`avnik<br />
Milovan \. Milovanovi} /1863-1912/ vo negoviot trud „Srbi i Bugari“ /„Delo“, Belgrad, 1898/, vo koe se veli: „Ni<br />
istorijata, ni etnografijata, ni geografijata voop{to ne mu stojat na pat na re{avaweto na makedonskoto<br />
pra{awe pome|u Srbite i Bugarite na na~in {to edinstvsno im odgovara na vistinskite, dobro razbranite<br />
interesi i na Srbite i na Bugarite, a toa }e re~e spored vistinskite `ivotni potrebi na Srbija i na Bugarija. I<br />
na Srbite i na Bugarite za za~uvuvaweto na svojata dr`avna samostojnost, za zadovoluvaweto na svoite `ivotni<br />
dr`avni potrebi, sekoga{ im bil neophoden izlezot na Egejskoto More“. Opasnostite {to gi predviduva{e<br />
<strong>Misirkov</strong> i streme`ite {to gi zastapuva{e Milovanovi} bea i realizirani: kako minister pretsedatel na<br />
srpskata vlada M. Milovanovi} vo fevruari 1912 god. go potpi{a dogovorot so Bugarija za zavojuvawe na<br />
Makedonija, iako ne gi do~eka i rezultatite od zavojuva~kata vojna.<br />
Nekolku zborovi za makedonskiot literaturen jazik
Vo ~etirite gorni statii vo ovaa kniga jas sakav da im gi obrnam<br />
pogledite na moite sonarodnici na nu`data od edno koreno izmenuvawe<br />
na dosega{niot proces na na{iot duhoven razvitok, kako i na toa deka<br />
moite pogledi vo toj slu~aj ne se ne{to novo i bezosnovno, a se samo ~ekor<br />
napred vo dosega{noto razvivawe na na{eto nacionalno samosoznanie i<br />
deka zatoa se sosem prirodni i osnovani.<br />
Se razbira oti vo edna mala kniga, kako {to e ovaa mojava, ne mo`e<br />
podrobno da se razgledaat site zasegnati pra{awa. <strong>Za</strong> sekoe od niv bi<br />
mo`elo da se napi{e po edna cela kniga. No sega-zasega od takvi podrobni<br />
razgleduvawa za zasegnatite pra{awa u{te nema golema i neodlo`na<br />
potreba; zatoa treba{e za site od niv da se ka`at po nekolku zbora, za{to<br />
tie edno bez drugo se nejasni i nerazbirlivi. Osven razgleduvaweto na<br />
site zasegnati pra{awa, za da bide jasno pojavuvaweto na knigava, sega }e<br />
treba da se ka`at nekolku zbora za svoevremenosta na knigata i na{iot<br />
literaturen jazik.<br />
Mnozina mo`e }e re~at oti vistina dobro e ~ovek da se pozamisli<br />
nad pra{awata zasegnati vo ovaa kniga, no sega u{te ne mu e vremeto. Vo<br />
ovaa kniga, }e re~at tie, se vnesuva razdor i razedinuvawe me|u nas<br />
namesto soedinuvawe, koe{to sega-zasega ni e tolku nu`no. <strong>Za</strong> makedonska<br />
narodnost, makedonska literatura i literaturen jazik nie }e mo`eme da<br />
mu mislime samo koga }e za`iveeme edna{ sloboden politi~ki `ivot; a do<br />
toga{ nam ni treba nie da sme soedineti i da go ostavime nastrana<br />
nacionalnoto pra{awe.<br />
Na toa jas mo`am da go odgovoram samo ova: po moeto mislewe,<br />
sega{nite, t.e. mirc{tegskite reformi se maksimumot {to mo`e{e<br />
revolucijata da go iskop~a od Evropa. Revolucijata naprolet }e bide<br />
najglupavoto {to mo`eme nie da go napravime. So revolucijata naprolet<br />
}e se koristat samo na{ite neprijateli {to si imaat samo smetki<br />
sprotivni na na{ite nacionalni interesi. Revolucijata naprolet samo }e<br />
ne uni{ti napolno nas i }e gi uni{ti plodovite dobieni od nea dosega,<br />
za{to taa }e bide naso~ena ne protiv Turcija, a protiv nea i<br />
reformatorskite sili i zatoa {to toa }e bide ne po na{i smetki, a po<br />
smetkite na nekoja golema sila i nekoi mali balkanski dr`avi {to }e ne<br />
nateraat nas da se digame, a posle }e ne ostavat na sretpat; najposle,<br />
zatoa {to ako nie protiv site argumenti na zdraviot razum pak podigneme<br />
vostanie, }e bideme samo osnova na diplomatska borba me|u<br />
reformatorskite dr`avi i nekoja treta, koja borba }e se svr{i samo so<br />
na{eto poni{tuvawe. <strong>Za</strong>toa nie treba da se otka`eme od sekoja misla za<br />
revolucija naprolet, u{te pove}e {to reformite }e se vovedat, za{to so<br />
niv e vrzana ~esta na dve golemi sili {to se vo sostojba da postavat se na<br />
svoeto, - i da se zafatime za nova, t.e. kulturna borba, vo koja prvoto<br />
mesto }e treba da go zazeme pra{aweto za na{ata narodnost i na{iot<br />
nacionalno-religiozen razvitok. Zna~i, tokmu sega mu e vremeto da se<br />
misli za na{iot jazik, na{ata nacionalna literatura i vospituvaweto vo
nacionalen duh. Sega nastapuva vreme za interes za nacionalnoreligiozni<br />
pra{awa.<br />
Toj interes malku e zadocnet, no od toa seu{te ne sleduva deka toj<br />
si nema sega mesto me|u nas i deka mo`e da ni napakosti.<br />
Ako sme logi~ni, toga{ treba da priznaeme oti avtonomijata na<br />
Makedonija, za koja dosega revolucionerite se borea, ima smisla samo vo<br />
toj slu~aj ako revolucionerite sogleduvaa vo na{iot narod takvi<br />
kvaliteti i osobini {to se nemaat kaj drugite balkanski narodi, a se samo<br />
na{a karakterna crta. Samo sogleduvaweto na tie svoeobrazni crti vo<br />
karakterot, naravite, obi~aite, `ivotot, predanijata i jazikot na na{iot<br />
narod e va`na pri~ina da sme nie protiv deleweto na na{ata tatkovina i<br />
za nejzinata avtonomija, za{to dele`ot }e ni iskoreni se {to ni e milo i<br />
}e ni navrze mnogu protivno ne{to na na{iot naroden duh. Samo<br />
oddelnoto makedonsko nacionalno samosoznanie kaj nas ni dava moralno<br />
pravo da se borime protiv baraweto na malite balkanski dr`avi da se<br />
razdeli na{ata tatkovina i da se borime protiv propagandite {to gotvat<br />
po~va za dele`. A ako ne mo`e da se dobie avtonomija, treba li nie<br />
ramnodu{no da gledame na raboteweto na propagandite i da se borime so<br />
edno novo te~ewe {to e naso~eno samo protiv niv samo zatoa {to toa<br />
te~ewe }e ja oslabelo najsilnata propaganda? Nikako ne, za{to ni edna<br />
propaganda, kolku i da e taa silna, ne mo`e da ni go dade toa {to go<br />
o~ekuvame nie od nea. Site propagandi se propagandi samo na svoi, no<br />
nikako ne i na na{i interesi i od niv nikoga{ nemalo ni{to osobeno za<br />
narodot. Spasot nikojpat nema da ni dojde od propagandite, za{to ako e<br />
deneska ednata posilna - utre }e stane i drugata takva, a prvata }e<br />
oslabne. Propagandite najposle samo mo`at da ja dostignat svojata krajna<br />
cel - dele`ot, koe{to ne go sakaat i onie {to se protiv nacionalniot<br />
separatizam. Zna~i, posledniov ne e neumesen vo sega{nite okolnosti i<br />
mo`e da ni dade samo dobri plodovi, no ne i da ni napakosti.<br />
[tom si ima mesto nacionalniot separatizam, toga{ toj treba da se<br />
projavi vo milosta kon se {to e narodno i na prvo mesto vo milosta kon<br />
narodniot jazik.<br />
Jazikot e sredstvo so koe nie doznavame {to misli, {to ~uvstvuva i<br />
{to saka na{iot sobesednik. Vo jazikot ima oddelni glasovni znakovi ili<br />
zborovi za site misli, ~uvstva i `elbi na eden ~ovek, zatoa jazikot na<br />
eden narod e negovo duhovno bogatstvo i nasledstvo vo koe se zaklu~uvaat<br />
otpe~ateni vo glasovni znakovi ili zborovi site narodni misli, ~uvstva i<br />
`elbi so koi{to ima `iveano i `ivee eden narod i koi{to se predavaat<br />
kako ne{to sveto od edno pokolenie na drugo. Da si go za~uva nekoj svojot<br />
naroden jazik i da go brani kako svetiwa, zna~i da mu ostane toj veren na<br />
duhot na svoite prededovci i da po~ituva se {to imaat tie napraveno za<br />
svoeto potomstvo. Da se otka`e ~ovek od svojot naroden jazik zna~i da se<br />
otka`e toj i od narodniot duh. So toa samo se objasnuvaat i `elbite i<br />
usilbite na pokoritelite da gi napravat pokorenite da se otka`at od<br />
svojot jazik i na negovo mesto da go nau~at nivniot; isto taka so toa se
objasnuva uporstvoto na pokorenite narodi da si go za~uvaat seto svoe<br />
duhovno narodno nasledstvo, a osobeno jazikot.<br />
Takva mislost kon na{iot naroden jazik treba da imame i nie, ako<br />
sakame da mu ostaneme verni na duhot na na{ite prededovci. Milosta kon<br />
narodniot jazik e na{ dolg i na{e pravo. Nie sme dol`ni da go miluvame<br />
na{iot jazik, za{to toj e na{ isto taka kako {to e na{a tatkovinata.<br />
Prvite glasovi {to gi imame ~ueno se glasovite na na{ite tatkovci i<br />
majki, glasovite i zborovite na nivniot naroden jazik. Preku niv nie ja<br />
dobivme na{ata prva duhovna hrana, za{to so niv se osmisluva{e se {to<br />
gledavme so na{ite o~i. So narodniot jazik nie ja osvojuvame<br />
psihologijata na na{ite tatkovci i prededovci i stanuvame nivni duhovni<br />
naslednici, kako {to sme so snagata nivni telesni prodol`uva~i. Ako se<br />
odnesuvame so prezir kon narodniot na{ jazik, nie samo im vra}ame so<br />
neblagodarnost na na{ite roditeli za seto nivno duhovno gledawe i<br />
vospitanie. - Nie imame i pravo, osven dolgot, da go branime na{iot jazik<br />
i toa pravo ni e sveto. Sekoj {to go napa|a na{iot jazik ni e isto takov<br />
na{ neprijatel kako i napa|a~ot na na{ata vera. Verata i jazik - toa se<br />
du{ata na eden narod, so izmenuvaweto na koi eden narod pravi korenen<br />
du{even prevrat: toj se otka`uva od se porane{no i zema se novo. Toj<br />
korenen prevrat, ako stanuva postepeno vo tekot na celi vekovi ne e<br />
opasen, za{to edni delovi od nego se odnesuvaat za edni pokolenija, drugi<br />
za drugi pokolenija, taka {to edni delovi preminuvaat po nasledstvo, kako<br />
narodno nasledstvo, i samo nekoi se novi. Toj korenen prevrat ne e opasen<br />
samo ako e rezultat od samostojnoto razvivawe na narodot.<br />
No ako eden narod gi izmenuva svojot jazik i svojata vera vo edno<br />
kuso vreme i pod silno tu|i vlijanie, samiot bez svest odnesuvaj}i se kon<br />
taa izmena, toga{ toj se otka`uva od samiot sebesi i od negovite interesi<br />
i se predava i sebesi i niv na eden posilen narod, koj{to }e postapi so<br />
nego i so niv kako {to }e mu bide potrebno; Zna~i, da se otka`e eden narod<br />
od svojot jazik zna~i da se otka`e toj i od samiot sebesi i od svoite<br />
interesi; zna~i da prestane da gleda na sebe so svoi o~i, da sudi za sebe<br />
i za drugite so svojot um i razum, a da ~eka uka`uvawe za se otstrana. Eden<br />
narod {to si go zagubil svojot jazik li~i na eden ~ovek {to si go zagubil<br />
patot i ne znae od kade ide i na kade odi i koj{to ne znae zo{to odi vamu,<br />
a ne onamu ili tamu. Kolku vo poskoro vreme eden narod go izmenuva svojot<br />
jazik, tolku poopasna i o~ajna e negovata polo`ba.<br />
Opasnosta {to go zagrozuva na{iot narod i negovite interesi od<br />
strana na propagandite, koi{to gi upotrebuvaat site i dozvoleni i<br />
nedozvoleni sredstva za da go is~istat od Makedonija na{iot jazik i so<br />
nego na{ite duhovni interesi i da gi nasadat na nivno mesto nivnite<br />
jazici so nivnite duhovni interesi ne samo {to ne zadol`uva nas, no i ni<br />
dava polno pravo da gi upotrebime site i dozvoleni i nedozvoleni<br />
sredstva za da go za~uvame na{iot naroden jazik i so nego na{ite narodni<br />
interesi. Pritoa nie ne sakame tu|o, a si go branime svoeto.<br />
Jazikot e akusti~ki rezultat od fiziolo{koto rabotewe na organite<br />
na ~ovekoviot govor, na koj{to mu se pripi{uva izvesno zna~ewe. Glavnite
elementi na jazikot ili ~ovekoviot govor se: organite za govor, nivnoto<br />
fiziolo{ko rabotewe, sluhot, psiholo{koto vosprimawe na<br />
fiziolo{koto rabotewe na organite preku sluhot i prisoedinuvaweto kon<br />
vosprimaniot rezultat na fiziolo{koto rabotewe na organite na govorot<br />
ili glasot ili zborot, nekoe zna~ewe. Zna~i, jazikot e glavno fiziolo{ko<br />
– psiholo{ka sposobnost na ~ovekot i kako takva zavisi od se {to pravi da<br />
se menuva ~ovekot, t.e. so razvivawe na eden ~ovek i eden narod se<br />
razviva i negoviot jazik, so nivnoto opa|awe - opa|a i nivniot jazik.<br />
Чovekot se menuva vo vremeto i vo prostranstvoto: isto taka se menuva i<br />
negoviot jazik. Promenite vo jazikot na eden narod vo vremeto ja<br />
sostavuvaat istorijata na jazikot na toj narod, a promenite negovi vo<br />
prostranstvoto gi sostavuvaat negovite sovremeni varijacii ili<br />
dijalekti, poddijalekti, govori, podgovori itn.<br />
Srekoj naroden jazik si ima svoja istorija i svoi sovremeni<br />
varijacii ili dijalekti, poddijalekti itn. Svoja istorija i varijacii si<br />
ima i na{iot jazik. Po taa istorija mo`e da se prou~i kako sega{nite<br />
varijacii se dobieni od postari i poslednive od eden op{t makedonski<br />
jazik, a toj od edna ju`noslovenska grupa itn. Isto taka po nea mo`e da se<br />
prosledi na koja varijacija ili na koj dijalekt vo koe vreme imalo<br />
pogolema literatura.<br />
Istorijata, kako na na{iot isto taka i na drugite jazici ni poka`uva<br />
oti sekoj dijalekt, poddijalekt, govor i podgovor mo`e da se upotrebuva vo<br />
literaturni tvorbi. Taa privilegija na eden dijalekt, poddijalekt itn. da<br />
bide organ na literaturnata re~ - spored u~eweto na istorijata na<br />
jazicite, im se dava nim ne po nekakvi osobeni estetski predimstva, a po<br />
~isto prakti~ni pri~ini, t.e. po stekot na istorisko-kulturnite okolnosti.<br />
Tie okolnosti deneska go podignuvaat edno nare~je na stepen na<br />
literaturen jazik, utre drugo itn.<br />
Istorisko-kulturnite uslovi sekoga{ gospodarea vo sozdavaweto na<br />
literaturni jazici, gospodarat tie i sega. Blagodarej}i nim, vo najnovo<br />
vreme se otka`avme da si izbereme edno od na{ite nare~ja za na{ op{t<br />
literaturen jazik, a namesto toa zedovme da se u~ime i da pi{uvame na<br />
tu|ite sosedni jazici, najpove}e na bugarskiot. 155 Blagodarej}i na<br />
uslovite, sega nie si go izbirame za op{t literaturen jazik centralnoto<br />
makedonsko, t.e. vele{ko-prilepsko-bitolsko-ohridskoto nare~je. 156<br />
Koi se tie istorisko-kulturni uslovi {to ne prisiluvaat: prvo, da<br />
si sozdademe svoj literaturen jazik i, vtoro, da si go izbereme imeno<br />
centralnoto nare~je?<br />
Eve koi.<br />
Nie vidovme kolku se narodnite interesi tesno vrzani so jazikot, a<br />
posledniov so karakterot i duhot naroden. Nie gledame sega oti tri<br />
nacionalni i religiozni propagandi vo na{ata tatkovina se borat edna<br />
protiv druga 157 i site zaedno se borat protiv nas i na{ite interesi,<br />
sakaj}i da im nanesat smrten udar i da si gi pot~inat pod sebe, zemaj}i go<br />
so taa cel religioznoto i u~ili{noto rabotewe kaj nas vo svoi race preku<br />
crkvata i u~ili{teto za da i’ nanesat smrten udar na na{ata narodnost,
ni go nalagaat nam nivniot namesto na{iot jazik. Narodnite interesi ni<br />
nalagaat, za da gi za{titime niv, da go branime na{iot jazik od<br />
propagandite. Toa branewe }e bide uspe{no i }e gi zamrsi site planovi<br />
na propagandite ako bide zadru`no i op{to. A za da bide takvo, treba so<br />
op{ta soglasnost da se izbere edno nare~je za op{t makedonski<br />
literaturen jazik. 158 Soglasnost }e ima, mi se ~ini, samo ako sekoj od nas<br />
pravi izbor ne po nekakvi estetski merila i ne po ~isto mesni pri~ini,<br />
ami od gledi{te na op{tite interesi. Poslednive pak nalagaat:<br />
Perifernite nare~ja da mu otstapat mesto na centralnoto. Kako {to vo<br />
edna dr`ava ima dr`aven centar, koj{to najdobro e da se nao|a vo<br />
sredinata na dr`avata i kon koj{to se sobiraat site konci od dr`avniot<br />
`ivot, isto taka i vo jazikovnite ili oblastite od srodni nare~ja treba da<br />
ima eden centar, koj{to po negovoto zna~ewe treba da se odnesuva kon<br />
perifernite nare~ja i govori taka kako {to se odnesuva centarot i<br />
prestolninata na dr`avata kon krajnite okruzi i okolii. Okolu centrlnoto<br />
nare~je treba da se grupiraat site na{i nau~ni i literaturni sili za da<br />
go o~istat i da go obogatat so sokrovi{tata od drugite makedonski nare~ja<br />
i da sozdadat od nego eden ubav literaturen jazik. Na nego treba da se<br />
sozdade edna bogata u~ili{na, nau~na i ubava literatura za da mo`e<br />
preku niv da se ra{iri niz cela Makedonija vo vid na literaturen jazik<br />
{to }e gi izmesti od nea jazicite na propagandite. A zaedno so<br />
izmestuvaweto na propagandskite jazici i so sozdavaweto na{<br />
literaturen jazik se izmestuvaat od Makedonija i interesite na<br />
balkanskite dr`avi~ki i nivnoto mesto }e go zazemat sozdadenite so<br />
jazikot makedonski interesi.<br />
I taka, korista {to }e ni ja dade na{iot op{t literaturen jazik ni<br />
slu`i za merilo pri izbiraweto nare~je za taa cel i taa e glavniot<br />
faktor pri sozdavaweto na na{iot nov literaturen jazik.<br />
Pri izdignuvaweto na edno nare~je na stepen na literaturen jazik<br />
nikoga{ nemaat igrano va`na uloga negovite estetski svojstva. Toa e edno,<br />
za{to prakti~nite pri~ini zemaat vrv nad estetskite, a drugo, za{to<br />
poslednive se relativni i pove}e subjektivni. Po taa pri~ina poubavi mu<br />
se ~inat na ~oveka re~isi samo onie nare~ja i govori {to gi slu{a toj ili<br />
gi ima slu{ano po~esto. <strong>Za</strong>toa i ne mo`e da se zboruva za esteti~nost vo<br />
jazikot, dijalektite i govorite.<br />
Zna~i, eden Makedonec od Isto~na ili od Severna, ili Ju`na ili<br />
<strong>Za</strong>padna Makedonija nema pravo da se protivi da bide izbrano<br />
centralnoto makedonsko nare~je za literaturen jazik samo zatoa {to ne mu<br />
se ~inelo ubavo. Nemaat pravo tie da protestiraat protiv centralnoto<br />
nare~je i zatoa {to toa e centralno, kako i zatoa {to izborot se pravi od<br />
prakti~ni pri~ini.<br />
Sega da vidime dali izbiraweto na centralnoto nare~je za<br />
literaturen jazik se opravduva od prakti~no gledi{te?<br />
Bitola se izbira za rezidencija na generalniot inspektor za<br />
Makedonija i negovite sovetnici - civilnite agenti. Taa se pretvora vo<br />
prestolnina za Makedonija. Taa nova prestolnina ne e daleku od starite:
Prespa i Prilep i od sedi{teto na do neodamna avtokefalniot ohridski<br />
arhiepiskop. Zna~i, centralnoto nare~je ima zad sebe, taka da se re~e,<br />
istoriski prava. Poslednive se zasnovuvaat i vrz negovata centralna<br />
polo`ba, {to e kako vo geografski taka i vo etnografski odnos. Centralen<br />
grad vo Makedonija ni e Veles. Od toj centar geografski nie samo malku se<br />
oddale~uvame, idej}i preku Prilep kon Bitola i Ohrid. Takviot pravec<br />
pri oddale~uvaweto od geografskiot centar se objasnuva so toa {to tie<br />
krai{ta se od pogolemo istorisko zna~ewe za Makedonija, a od druga<br />
strana, tie se pooddale~eni i od srpskiot i od bugarskiot jazi~en centar,<br />
sostavuvaj}i od sebe makedonski jazi~en centar. I vistina dijalektot<br />
vele{ko-prilepsko-bitolsko-ohridski e jatkata na makedonskiot jazik,<br />
za{to na zapad od nego e debarskiot (roka), na jug – kosturskiot (ronka), na<br />
istok – isto~niot ili solunskiot (r’ka) i na sever - skopskiot ili<br />
severniot (ruka).<br />
Sozdavaweto literaturen jazik e duhovna potreba kaj nas, so koja se<br />
misli da im se stavi kraj na zloupotrebite na propagandite so na{ite<br />
interesi i so koja treba da se sozdade svoj literaturen i nau~en centar za<br />
da se nema nu`da od Belgrad i Sofija. A taa te{ka zada~a }e se postigne<br />
samo ako Makedrnecot od Severna Makedonija mu podade raka na svojot<br />
brat od Ju`na Makedonija i onoj od <strong>Za</strong>padna. Podadenite race }e se<br />
prekrstat okolu Prilep-Bitola.<br />
I taka: streme`ot na Makedoncite da si sozdadat svoj kulturen<br />
centar; toa {to sega Bitola se pravi prestolnina na Makedonija; {to<br />
Bitola, Ohrid, Prilep se istoriski mesta za Makedoncite; kako i toa {to<br />
sostavuvaat tie geografski i jazi~en centar, - site zaedno pravat da se<br />
prifati kako op{t makedonski literaturen jazik centralnoto makedonsko<br />
nare~je.<br />
Otkako }e se izbere nare~jeto {to ima da bide makedonski<br />
literaturen jazik, }e treba da se razgleda i, pra{aweto za makedonskiot<br />
pravopis.<br />
3a pravopisot kako i za pravecot na na{eto kulturno razvivawe, }e<br />
treba tuka da se napravat nekolku zabele{ki. Pravopisot na eden jazik,<br />
kako i izrabotuvaweto na eden literaturen jazik, mo`e da odi postepeno i<br />
polusvesno. Eden ~ovek od eden narod {to nema pismenost mo`e da ja<br />
nau~i azbukata od eden narod pokulturen od negoviot. Toj ~ovek mo`e da ja<br />
upotrebuva tu|ata azbuka i za glasovi od negoviot jazik ili da gi izlo`i<br />
svoite misli so pomo{ta na tu|a azbuka. No ako vo negoviot jazik ima<br />
glasovi {to gi nema vo jazikot od koj{to se pozajmuva azbukata, tota{<br />
pozajmuva~ot na tu|ata azbuka }e napravi nekoi izmenuvawa i dopolnuvawa<br />
na nea, so koi }e bide ozna~ena razlikata vo glasovite me|u dvata jazika.<br />
Taa pozajmena i prerabotena azbuka se predava od koleno na koleno i so<br />
predavaweto se izmenuva i se se doteruva do svojstvata na jazikot na<br />
pozajmuva~ite. Taka postepeno i neosetno se izrabotuvaat azbukite kaj<br />
ponekulturnite narodi od dopir so pokulturni narodi. No takvata<br />
postepenost ima mesto ako dva sosedni narodi se vo neednakvi politi~ki<br />
uslovi, toa zna~i, edniot, t. e. pokulturniot narod gospodaruva, a drugiot,
ponekulturniot narod e zaroben ili, najmalku, nema polna politi~ka<br />
sloboda. No, inaku odat <strong>raboti</strong>te ako dvata naroda imaat svoi dr`avi. Vo<br />
takov slu~aj pozajmuvawata, osobeno kulturnite, stanuvaat posvesno i<br />
poskoro. Taka hristijanstvoto i pismenosta kaj nas Makedoncite se imaat<br />
zafateno najrano od site slovenski carodi. Tie se raprostranuvaa so<br />
vekovi i odea odozdola nagore. <strong>Za</strong>toa vo istorijata ni{to ne se zboruva za<br />
pokrstuvaweto na na{iot narod. No, so pokrstuvaweto sekojpat ima ideno<br />
i pismenosta. So premol~uvaweto na na{eto pokrstuvawe se premol~uva i<br />
procesot na obrazuvaweto na na{ata pismenost.<br />
I taka na{eto duhovno preroduvawe i prosvetuvawe kaj nas, pa i<br />
izrabotuvaweto na na{ata pismenost, poradi geografskite i istoriskite<br />
uslovi, ima zemeno vo prvata iljadagodi{nina po r.(a|aweto) Hr.(istovo)<br />
inakov od, a kaj drugite pravoslavni Sloveni inakov. Kaj nas toa se<br />
izvr{uva postepeno i nezabele`eno, kaj niv brzo i so izvesna tendencija.<br />
Od turskoto zavojuvawe na Balkanskiot Poluostrov stana edna<br />
promena. Turskoto gospodstvo ni gi prese~e site vrski so na{ata starina:<br />
Najte{ko se odrazi toa na Makedonija, kako centralna provincija, pa zatoa<br />
vo toa vreme koga kaj drugite pravoslavni Sloveni postepeno se<br />
izrabotuva{e pismeniot jazik i pravopisot nie se pove}e se<br />
obezli~uvavme i re~isi sosem se otka`avme od na{iot jazik kako organ na<br />
literaturnata re~. Odvreme-navreme vo tekot na 19 vek nie imame obidi<br />
da se pi{uva na makedonski, no poradi nekoi istoriski pri~ini tie obidi<br />
ne se oven~aa so uspeh kakov {to bi mo`elo da se o~ekuva od niv.<br />
Literaturnite obidi na <strong>makedonskite</strong> pi{uva~i vo 19 vek, za `al,<br />
nemaa takvo zna~ewe za da dobijat sledbenici, zatoa ako i sega vo 20 v.<br />
gledame nekoi obidi da se pi{uva na makedonski, toa ne se pravi svesno i<br />
od nekakvi patriotski vle~ewa i celi, ami samo za zabava; 159 Vo toa se<br />
sostoi razlikata na na{ata, t.e. makedonskata duhovno-nacionalna<br />
prerodba od onaa na drugite pravoslavni slovenski narodi, so drugi<br />
zborovi: kako {to ponapred nie postepeno i prvi se prosvetuvavme so<br />
hristijanstvoto i so pismoto, a drugite Sloveni - po nas i nabrzina, taka<br />
pak sega, vo vremeto koga site pravoslavni Sloveni postepeno si<br />
iz<strong>raboti</strong>ja svoi literaturni jazici, svoi bogati literaturi i postepeno<br />
izraboteni pravopisi, nie ostanuvame ponazad od site, tukure~i bez<br />
literaturni tradicii - ne zatoa {to gi nemame, a za{to go zaboravame<br />
svoeto izu~uvaj}i go tu|oto.<br />
Nie sega so brzina }e treba da go raz<strong>raboti</strong>me na{iot literaturen<br />
jazik, da go ustanovime na{iot pravopis i da sozdademe edna na{a<br />
literatura {to }e im odgovara na site na{i potrebi. So na{ata sega{na<br />
nacionalna prerodba nie im se sprotistavuvame na drugite pravoslavni<br />
Sloveni, kako {to se sprotistavivme i ponapred: toga{ bevme prvi vo<br />
duhovnata prerodba {to kaj nas be{e bavna, a kaj niv brza, sega naopaku:<br />
toga{ tie nas sakaa da ne dostignat i rabotea so izvesna tendencija i<br />
brzina, sega naopaku.<br />
Vo zavisnost od toa kako se ima razvivano eden narod, i negoviot<br />
jazik i pravopisot mo`e da bide razli~en. Ako eden narod samo postepeno
si go izrabotuva svoeto pismo i nego go prerabotuva i pritoa vo negovata<br />
istorija nema takvi nastani {to ja prepolovuvaat i pravat cela propast<br />
pome|u ednata, t.e. starata, i drugata ili novata polovina, -pismeniot<br />
jazik i pravopisot sodr`at vo sebe mnogu takvi osobini {to nemaat realna<br />
vrednost vo glasovite vo sega{nata sostojba na jazikot. No, ako vo<br />
istorijata na kulturniot razvitok na eden narod ima dva perioda, me|u<br />
koi{to ima eden kako treti, no koj{to e period na zastoj i e kako<br />
nepreodna stena me|u niv, - toga{ vo noviot period na razvitokot na<br />
nacionalnoto samosoznanie imame prerodba na narodniot duh, koe{to<br />
stanuva vistina vrz stara osnova, no vo nego vleguvaat mnogu novi na~ela,<br />
vo soglasnost so duhot na vremeto i so specijalnite potrebi na narodniot<br />
`ivot i negovite projavi. 160 Taa prerodba se odbele`uva i vo kni`evniot<br />
jazik i pravopisot: kako edniot taka i drugiot se gore-dolu slobodni od<br />
nekoi tradicii {to ne se soglasni so sovremenata sostojba na<br />
razgovorniot jazik.<br />
I taka, istorijata na kulturniot razvitok na narodite, vo soglasnost<br />
so nejziniot od, sodejstvuva: ili za ~isto etimolo{ki ili istoriski<br />
pravopis, ili za me{an - etimolo{ko-fonetski ili istorisko-fonetski,<br />
ili najposle za ~isto fonetski pravopis. Trite vida pravopisi zavisat od<br />
pogolemata ili pomalata privrzanost kon starata ili kon novata sostojba<br />
na eden razgovoren ili literaturen jazik. Edniot od trite pravopisa se<br />
usvojuva za eden literaturen jazik kaj eden narod {to se preroduva glavno<br />
vo zavisnost od taa tendencija {to vladee pri narodnoto preroduvawe.<br />
[tom e taka, toga{ i na{iot pravopis i pravecot na na{iot<br />
literaturen jazik }e treba da bide vo polna zavisnost od taa tendencija<br />
{to }e ne rakovodi nas pri na{ata nacionalna prerodba. Kakva mo`e da<br />
bide taa tendencija se gleda od ovaa kniga. No jas }e si dozvolam da<br />
povtoram. Taa e: prvo, Makedonija da se neutralizira za Bugarija i Srbija<br />
i da se oddale~i ednakvo od dvete dr`avi, i vtoro, taa treba da se<br />
obedini vrz jazi~na osnova. Ovie principi }e go rakovodat i pravopisot.<br />
Na tie dva principa odgovara: 1. prilepsko-bitolskoto nare~je za<br />
literaturen jazik, kako ednakvo dale~no i od srpskiot i od bugarskiot jazik<br />
i centralno vo Makedonija, 2. fonetskiot pravopis so upotrebenite<br />
pismeni znaci vo ovaa kniga i so mali otstapki na etimologijata, i 3.<br />
re~ni~kiot materijal da e zbir od site makedonski nare~ja.<br />
155. „Najnovoto vreme“, spored <strong>Misirkov</strong>, e vremeto koga vo Makedonija tu|ite literaturni jazici<br />
po~nuvaat da navleguvaat vo slu`ba na literaturni. Toj smeta deka Makedoncite kako literaturen jazik si go<br />
imale staroslovenskiot – se do polovinata na minatiot vek, iako gr~kiot vo mnogu oblasti ve}e be{e po~nal da<br />
go zamestuva. Istoriski fakt e deka se do 60-tite godini na XIX vek makedonskiot jazik, pa duri i so izvesni<br />
u~ebnici na „makedonskoto nare~je“, se upotrebuva vo privatnite i vo op{tinskite u~ili{ta vo Makedonija.<br />
Nastapot na propagandite go odbele`uva i navleguvaweto na tu|ite literaturni jazici sred na{iot narod. Ne e<br />
to~no, me|utoa, deka narodot se otka`al od sozdavaweto svoj literaturen jazik. <strong>Misirkov</strong> bezdrugo so pravo bil<br />
revoltiran od praktikata na TMORO {to se slu`ela so bugarskiot literaturen zbor vo svojata dejnost, kako i<br />
od aktivnosta na nekoi egzarhiski u~iteli {to tolku revnosno go voveduvale toj jazik vo <strong>makedonskite</strong> sredini.<br />
156. Verojatno zatoa {to Ohrid te{ko mo`e da se nare~e centralen grad duri i vo toga{na Makedonija,<br />
<strong>Misirkov</strong> mnogu ~esto zboruva samo za „vele{ko-prilepsko-bitolskoto nare~je“ kako osnova na makedonskiot<br />
literaturen jazik. No po dve godini, sogleduvaj}i ja istoriskata va`nost na Ohrid za Makedonija, toj vo<br />
pogolema merka }e se potpre i vrz karakteristikite na ohridskiot govor. Toa na{lo odraz i vo fonetikata i vo
morfologijata na jazikot vo sp. „Vardar“, pa zatoa e dopolneta i azbukata so u{te edna bukva /a /, {to ja<br />
upotrebuva na mestoto na starata tvrda nosovka /?/, so fakultativen izgovor, siored refleksot vo raznite na{i<br />
narodni govori.<br />
157. <strong>Misirkov</strong> gi zema ovde samo bugarskata, srpskata i gr~kata nacionalisti~ka propaganda, dodeka<br />
romanskata ja isklu~uva. Posebniot karakter na romanskata propaganda se potvrdi i od bliskite nastani so<br />
nastapot na oru`enata ~etni~ka akcija na propagandite, koga romanskata, kako propaganda na zemja {to nema<br />
zaedni~ka grani~na linija so Makedonija, vo taa forma glavno i ne se izrazi.<br />
158. Ova barawe pismeno go istakna u{te samoukiot yidar, komita, literator, gramati~ar i istori~ar<br />
\or|ija M. Pulevski: „...treba da se soberat od site napred re~eni narodnosti po 4-5 u~eni lu|e {to go poznavaat<br />
maj~iniot jazik ~isto. I tie lu|e da izrabotat edna gramatika {to im odgovara na severnoslovenskite<br />
narodnosti, pa da ostane kako sveta kniga za site u~ili{ta, a i za pi{uvawe drugi knigi“ /1875/<br />
159. Nezadovolstvoto na <strong>Misirkov</strong> od „<strong>makedonskite</strong> pi{uva~i“ od 19 i po~etokot na 20 vek mo`e i da se<br />
razbere, no nesfatlivo e kako ne mo`el da ja sogleda pojavata barem na eden V. Чernodrinski, ~ii dela bea<br />
pe~ateni ili pretstavuvani na scenata i pred napi{uvaweto na knigata „<strong>Za</strong> makedonckite <strong>raboti</strong>“, dodeka<br />
samiot <strong>Misirkov</strong> be{e negov li~en poznanik. Isto taka, tokmu vo toa vreme vo Sofija se pe~ate{e i dramata na<br />
M. Cepenkov, a vo repertoarot na Teatralnata trupa na Чernodrinski se nao|aa i dramskite tekstovi na A.<br />
Stra{imirov i D. Haxidinev.<br />
160. <strong>Misirkov</strong>ata podelba na na{iot literaturnoistoriski razvitok na tri perioda ne e bez osnova,<br />
osobeno ako se ima predvid celta i vremeto na periodizacijata: prviot period go pretstavuva vremeto do<br />
pojavata na nacionalisti~kite propagandi vo Makedonija i do zadu{uvaweto na upotrebata na staroslovenskiot<br />
kako literaturen jazik; vtoriot - vremeto na nacionalisti~kite propagandi (do pojavata na knigava, 1903), koga<br />
se voveduvaat tu|ite jazici vo Makedonija kako literaturni, period {to e kako „nepreodna stena“ pome|u<br />
prethodniot i noviot {to toj go o~ekuva{e so reformiraweto na Makedonija i so voveduvaweto na<br />
makedonskiot jazik kako literaturen za site Makedonci, izgraden vrz osnova na rezultatite od razvitokot na<br />
sovremenite narodni govori, koe{to go smeta kako tret period {to go nare~uva „prerodba“.<br />
Sodr`ina