BOKAMOSO JA ITSHOLELO - Government of Botswana

Molaetsa wa ga tautona Lt Gen. Seretse Khama Ian Khama ka seemo sa
setshaba kwa phuthegong ya bone ya Palamente ya bolesome
MATSENO
1. Motsamaisa dipuisanyo tsa Palamente, ke itumelela sebaka se, sa go
itsese setshaba gore re tsamaya fa kae mo leetong le leleele le la go
tlhabolola matshelo a Batswana. Mma pele ke amogele mopalamente wa
Mahalapye bophirima yo mosha, Rre Bernard Bolele.
2. Ditlhopho tsa bosheng di bakilwe ke gore mothusa Tautona wa pele e bile
e le moeteledipele wa yone ntlo e, Lt Gen. Mompati Merafhe, o ne a ithola
tiro. Ke mongwe wa mabutswapele a lefatshe leno. Tiro ya puso e a e
dirileng mo dingwageng tse di masome a matlhano, e supa fa tota a le
rata, a ka le swela.
3. Mo letsatsing le, ke motlotlo go lo begela gore tema ya rona e a supega
ka go na le tse re di weditseng, le fa gone re sa ntse re le kgakala le go
goroga. Go mo maruding a rona gore re tlhabolole lefatshe leno, re
ipaakanyetse bokamoso le bana ba rona.
4. Tsela ya go baakanya bokamoso jwa lefatshe leno e supega sentle mo
ditebelopeleng tsa rona le mokwalo wa ditogamaano wa bolesome, o o
tshegeditsweng ke mananeo a a farologanyeng a go tswakanya itsholelo,
go nyeletsa lehuma le go neela beng gae dithata, re akaretsa le banana.
5. Tiragatso ya maitlamo a rona a go ntsha maduo e tshegeditswe ke
matshego a matlhano, a maikaelelo a one e leng go tsholetsa serodumo
sa Batswana botlhe. Maitlamo a, a ka rurifadiwa fa go ka gatelelwa meono
ya go godisa itsholelo le go aga setho sa rona, e seng fela go bega
tlhabologo ka go supa dikago, ditlamelo le ditsela. Se se
botlhokwatlhokwa ke go tlhabolola bodiredi jwa rona le go tsholetsa
seemo sa botshelo, ke ka moo re gateletseng thata mo nyeletsong
lehuma le go tlhabolola matshelo a banana.
6. Ditlhabololo tse di remeletseng mo bathong, di tshwanetse go gogwa kwa
pele ke batho. Ka ntlha ya lebaka le, puso ya rona ga e a leba fela
tsamaiso ya ditlhopho, e remeletse mo go rerisaneng le setshaba nako le
nako. Fa e sale ka kgwedi ya Moranang, re setse re epile dipitso di feta
masome a matlhano mo dikgotleng, tse ka tsone re kgonneng go
itebaganya le mathata a setshaba ka kakaretso. Mo godimo ga moo, re
itshwaragantse le setshaba ka maranyane a a farologanyeng go neelana
kitso le tlhaeletsanyo jaaka a inthanete le go dirisa megala e e sa
duelelweng. Se se supa fa therisanyo e le konokono mo pusong ya rona.
7. Go supa gore tota puso ya rona e ikgateletse mo go godiseng serodumo
sa setshaba, re tlhabolotse matshelo a ba ba tlhokang tlhokomelo e e

ileng jaaka ba-na-le-bogole, masiela le dikhutsana, ba ba lwalang
malwetse a a borai le ba ba tlhokileng lesego. Re itebagantse le go
tlhabolola matshelo a ba ba nnang kwa dikgaolong fela thata, bogolo jang
ba dikgaolo tse di kgakala le ditlamelo.
8. Rotlhe re a itse gore boikgapho bo botlhokwa thata go lwantsheng
mathata a re lebaganyeng nao jaaka go anama ga mogare wa HIV,
ditlamorago tsa go nwa bojalwa phetelela le go dirisa ditagi tse dingwe,
borukutlhi, tshenyetso setshaba le go tlhoka tshwaragano mo malwapeng
le mo merafeng ka kakaretso.
9. Jaaka fa re itshegeditse ka matshego a matlhano, re ikaeletse go
tlhabolola itsholelo ya tshaba ya rona, re bolae lehuma. Babusi ba pele ba
buile, le nna ke sa ntse gatelela gore ga re ka ke ra atlega mo go nneng
tshaba e e tsweletseng pele fa rotlhe Batswana re sa tsenye letsogo go
itima dilo dingwe gore re bone maduo a a bonalang mo isagong.
10. Ke a itse gore tshaba ya rona e na le tse e atlegileng mo go tsone, tse di
itseweng ke beng gae le ba mafatshe a sele. Re sa ntse re e melediwa
mathe ke baditshaba ka seemo sa boiketlo, ditshwanelo tsa setho, go
diragatsa molao, re akaretsa go sa beye tshenyetso setshaba sebete. Re
supile gore re ka kgona go le gontsi ka tse re di dirileng, mme e bile re sa
ntse re ka dira go feta fa.
11. Ke bua jaana ka ntlha ya gore baitse ba puo ba re katlego e tsalwa ke go
diragatsa maikaelelo. Ga re ka ke ra supa sepe sa bonala, fa re sa dire ka
natla mo ditirong. Re a itse gore palo ya rona e nnye mme re tshwanetse
go dira ka natla go itshupa gore re teng, re a kgona mo diemong tse di
thata tsa go itepatepanya le mafatshe a mangwe.
12. Go ntsha maduo mo tirong ga se fela go dira tiro e ntsi, ke go itebaganya
le tse di ka re busetsang maduo. Go kgona se, re tshwanetse go ititaya ka
thupana kwa ditirong le kwa malwapeng. Gore maitlamo a rona a atlege,
re tshwanetse gore itlame rotlhe go aga lefatshe leno, re beye maitlamo a
lone kwa pele.
GO NTSHA MADUO
13. Motsamaisa dipuisanyo, mo dingwageng tse di fetileng, re ntse re
ikgateletse mo go tlhabololeng ditirelo. Mo sebakeng se, seemo sa thusa
setshaba se tshwana le sa mafatshe a mangwe mo kgaolong ya borwa
mme maikaelelo ke go re re se tsholetse, se tshwane le sa
mafatshefatshe. Ka jalo re tsenya leitlho thata mo mekgweng ya go
sekaseka bodiredi, re itshwaragantse le ba dikhamphani tse di ikemetseng
ka lekgotla la Botswana Confederation of Commerce, Industry and
Manpower (BOCCIM).

14. Re kgonne le gone go tlhabolola bokgoni jwa bodiredi mo tirong, le go
leba gore re lemoge bokgoni bofe jo bo tlhaelang. Mo godimo ga go suga
badirela puso kwa Public Service College, re na le lefelo le go rutwang go
sekaseka ditema tse di segilweng, go thusa badirela puso go dirisa
mekgwa ya go itshekatsheka e mesha. Re tsweletse ka go amanya
ditirelo tsa rona le mekgwa ya go tsamaisa dikgwebo.
15. E rile fa re lemoga gore go sa thuse setshaba sentle go ka tsala
tshenyetso setshaba, re ne ra rulaganya gore lekgotla la twantsho
tshenyetso setshaba le dirisane thata le maphata a puso. Go na le
dikomiti tsa tshenyetso setshaba mo maphateng ka go farologana, go
thusa go fokotsa tshenyo.
16. Go lwantsha tshenyetso setshaba ga lefatshe leno go supa gore re
ikaeletse go direla mo pontsheng go lwantsha tshenyetso setshaba, ke ka
moo re lejwang re le lefatshe le le nang le tshenyetso e e kwa tlase ga
mafatshe otlhe mo Afrika. Ke itumelela gore seemo sa rona sa tshenyetso
setshaba se ntse se tokafala mo dingwageng tse pedi tse di fetileng.
17. Re leka ka bojotlhe go netefatsa gore boikgapho bo nna teng mo
ditirong, e bile re akgola ba ba dirang ka natla. E rile ka kgwedi ya
Seetebosigo, ra keteka letsatsi la bodirela puso, e le la ntlha. Mo go lone
letsatsi le leo, re ne ra neela badirela puso dietsele tsa go dira sentle. Re
tlaa tswelela re atolosa tsamaiso e ya rona.
18. Puso e itshwaragantse le dikhamphani tse di ikemetseng ka go
inaakanya le ba BOCCIM, go tsenya badirela puso mo makgotlaneng le
dikomiti mo maphateng a a farologanyeng, go neela setshaba ditirelo.
19. BOCCIM le puso ba tshwaraganye go thusa setshaba botoka, mo go
tlaa ntshang maduo a mantle. Maikaelelo a go tokafatsa go thusa
setshaba ke go ntsha dikgoreletsi tsa go godisa dikgwebo. Ka lebaka leo,
re kopile ba BOCCIM go re thusa go lebisisa gore go pala fa kae.
20. Mo maitekong a go tokafatsa go ntsha maduo, go tlhamilwe dikomiti di
le nne tse di okametseng ditlhotshwana tse di dirang mmogo mo
maphateng a puso. Lo tlaa gakologelwa gore ditlhotshwana tse di
tlhamilwe ka ngwaga wa 2008 ka maikaelelo a go tshwaraganya maphata
a puso le dikhamphani, go dira mmogo mo ditogamaanong le go
diragatseng maano. Go kopana mo go thusa thata go godisa mowa wa go
tsaya boikarabelo le go direla dilo mo pontsheng. Ditlhotshwana tse di
tlhametswe bogolo thata ditiro tse di mo mehameng ya itsholelo le go
tlhaba ditiro, puso, itshireletso le pabalesego, go tokafatsa matshelo a
batho le go tshelela mo thitibalong.

BOKAMOSO JWA ITSHOLELO
21.Seemo sa itsholelo ya mafatshe mo sephatlong sa ntlha sa ngwaga wa
2012 se ne se le letobo go na le jaaka go ne go ntse mo sephatlong sa
ntlha sa 2011. Mafatshe a a tlhabologileng a solofetse kgolo ya itsholelo
ka 1.3 mo lekgolong fela monongwaga, le 1.5 mo lekgolong ka 2013.
Ka jalo itsholelo ya lefatshe leno ga e solofetse go le kalo fa go lebilwe
gore e amana le ya mafatshefatshe. Re solofetse kgolo ya selekanyo sa
3.3 mo lekgolong ka 2012, le botlhano mo lekgolong ka 2013.
22.Go nna bonya ga itsholelo ya rona go bakwa bogolo jang ke
phokotsego ya kepo ya ditswammung. Kwa tshimologong ya 2012 kepo
ya ditswammung e ne e le boleng jwa 9.5 mo lekgolong, e le kwa tlase ya
ga ya tshimologo ya 2011, mme mo bofelong jwa ngwaga e ne e le 7.6 mo
lekgolong kwa tlase ga selekanyo sa nako e ngogola. Karolwana e e
setseng ya ngwaga le yone ga e solofetse botoka bope. Go ntse go le foo
mebaraka ya teemane e supile go koafala mo sephatlong sa ntlha sa
2012 ka theko e e boutsana le kwelo tlase ya ditlhwatlhwa. Theko e ne ya
ya tlase kwa mafatsheng a re rekisang kwa go one a Yuropa, China, India
le Amerika ka ntlha ya bonya jwa kgolo ya itsholelo ya one. Ponelopele ya
itsholelo ya ba IMF e e sa tswang go tswa e tlhagisa ka bokoa jo bo tlaa
tswelelang bo apere itsholelo ya mafatshe a a tlhabologileng le a itsholelo
e e fatlhogang.
23. Le fa go ntse jalo, mehama e le mentsi e e seng ya ditswammung e
ntse le kgolo e e nametsang mo lobakeng lono, ka mohama wa kago o
gola ka 19.7 mo lekgolong, wa ditlamelo, ka 11.2 mo lekgolong le ditirelo
tse digwe ka lesome mo lekgolong. Dipalo tse di kaya kgatelopele mo
maitekong a go tswakanya itsholelo. Le gale temo-thuo e nnile le poelo
morago e ke tlaa e tlhalosang moragonyana.
24. Tlhatlogo ya ditlhwatlhwa e fokotsegile jaaka e ne e le mo go bosupa
mo lekgolong mo pakeng ya Phukwi go tsena Lwetse monongwaga e
boile go tswa kwa selekanyong sa ngogola sa 8.5 mo lekgolong. Banka
kgolo ya setshaba e sweditse gore tlhatlogo ya ditlhwatlhwa e tlaa
tswelela e le kwa tlase ka 2012, fela e ntse e feta seelo se se neng se
ipeetswe ke banka kgolo sa 3.6 mo lekgolong.
25. Morago ga go tsamaisa itsholelo ka kabo ya madi e e tlhaelang go
tloga ka 2008/9 go fitlha 2011/12, segolobogolo ka ntata ya kwelo tlase ya
itsholelo ya mafatshe, puso e sweditse go lekalekanya kabo ya madi mo
ngwageng wa madi wa 2012/13. Kgato e e kaya go sireletsa itsholelo mo
go angweng ke dihawa tse di tswang kwa ntle, le go tila go wela mo
serung sa dikoloto. Re akanyetsa fa re tlaa nna le P1.15 billion yo o
salang mo kabong madi ya ngwaga ono wa madi. Seno ke maduo a

phokotsego ya tlhaelo ya kabo madi go tswa kwa bogolong jwa P 9.5
billion ka 2009/10 go tsena kwa selekanyong sa P 2.2 billion ka 2011/12.
26. Selekanyo sa sekoloto sa lefatshe leno se solofetswe go fokotsega go
se go nene kwa bokhutlong jwa ngwaga ono wa madi. Madi a lefatshe
leno le a bolokileng kwa ntle le one a fokotsegile go se kae go tloga mo go
P60.3 billion kwa bokhutlong jwa Morule ka 2011 go ya kwa go P59.8
billion kwa bokhutlong jwa Seetebosigo 2012. Le fa go ntse jalo, go tlaa
gogwa karolo nngwe mo mading a a bolokilweng kwa ntle, go duela
dikoloto tse di tserweng go duelela ditiro tse dikgolo mo nakong ya kwelo
tlase ya itsholelo.
27. Le fa go ntse jalo, jaaka Palamente e itse, tshekatsheko ya bogare jwa
lenaneo la ditlhabololo la bolesome e tsweletse. Go sale foo ke
tshwanetse ka supa gore fa go lebilwe go sa tlhomamisegeng mo go
tsweletseng ga maemo a itsholelo ya mafatshe, itsholelo ya mono gae le
madi a puso di a tshwenya. Maduo a ntlha a tebelopele ya seemo sa
madi go ya go tsena kwa go 2015/16 a supa gore dipoelo ga di na go nna
kalo, ka jalo go seke go nne le ditiro dipe tse disha mo karolong e e
setseng ya lenaneo la ditlhabololo la bolesome.
28. Mokwalo wa tshekatsheko ya bogare jwa paka ya lenaneo la
ditlhabololo la bolesome e e akaretsang tebelopele e ntsha ya itsholelo ya
mafatshe o tlaa neelwa mapalamente. Dipuisanyo ka diteng tsa mokwalo
o di tlaa tshwarwa tshimologo ya ngwaga o o tlang, morago ga go
sekaseka kabo ya madi ya 2013. E re ka go se na go nna le diphetogo tse
di kalo tsa tsamaiso le go bo go sa solofetse go nna le ditiro dipe tse disha
tse di kalo, dipuisanyo di ka nna tsa seka tsa tsaya lobaka lwa gale.
KABAKANYO YA ITSHOLELO
29. Motsamaisa dipuisanyo le fa go ne go sena kwelotlase ya itsholelo ya
mafatshe re ka bo re ntse re kopana le dikgwetlho jaaka re ntse re leka go
intsha mo go ikaegeng bobe ka madi a thekiso ya teemane. Kwa ntle ga
go tshwenngwa ke go ya godimo le tlase ga mebaraka, ntlha e nngwe
bontsintsi jwa rona bo ntse bo tshela ka pereko ya batho ba ba tsenang
mo seatleng, e le bone ba tsenyang itsholelo ba le nosi. Seemo seno ke
sone se dirileng gore maduo a tiro e nne a a kwa tlase.
30. Ke ka ntlha ya seo gore re bo jaanong re remeletse mo tlhabololong
ya batho. E re ntswa re amogela dikgwebo tse ditona go beeletsa mo
itsholelong ya rona, re dumela gore go tshwanetse ga tsewa dikgato tsa
go oketsa diphatlha tsa mebereko, le itsholelo, ka dikgwebo tse di nnye,
tse dif a gare le tse dikgolwane. Re ntse re le ka go dira jaana ka go re
puso e reke mo dikgwebong tsa ba ga rona e le bontlha bongwe jwa
tswakanyo itsholelo. Mo ngwageng ono wa madi theko ya dithoto le

ditirelo lenaneo la Tswakanyo itsholelo, e solofetswe go tshwara
selekanyo sa P 2.5 billion. Theko e oketsegile go tswa kwa go 1.9 billion
ka ngwaga wa 2011/12. Moono wa gore puso e reke mo dikgwebong tsa
Batswana ke bontlha bongwe jwa leano la tswakanyo itsholelo ka go
godisa dikgwebo tse di tlaa felelang di kgona kgaisanyo mo di tlaa bong di
sa tlhole di tlhoka go thusiwa ke puso.
31. Fa e sale go tlhongwa Khansele ya Setshaba ya Tswakanyo ya
Itsholelo, e setse e supile makalana mangwe a a tshwanetseng go lejwa
la ntlha ke lenaneo la tswakanyo itsholelo. Khansele e gape e rebotse
leano le le tlaa dirisiwang mo kgodisong ya madirelo a go suga matlalo.
Go ntse go le foo go tshwerwe go tlhokotsa maano a a leng teng a go
godisa madirelo a diaparo le a mashi a dikgomo. Go tokafaletsa dikgwebo
kwa pele re tsweletse ka go tokafatsa melawana ya tsamaiso, re tla re
rotloetsa thekiso dithoto kwa ntle ka ditumalano tsa papadi tse re di
saenetseng.
32. Ka ntata ya go bona lefatshe la Botswana le sa supe kgatelopele mo
ditshekatshekong tsa dikgwebo di le mmalwa, re tlhomile komiti ya
Palamente ya tsa kgwebo, le kgaisanyo le dikgwebo tsa mafatshe go
okamela tiro ya komiti ya tsa kgwebo ya setshaba. Dikomiti tsoo pedi di
filwe thata ya go lomaganya diphetogo tsa tokafatso. Fa godimo ga moo
Lephata la Tsa Phadisanyo le tshwere go rotloetsa phadisanyo e e
siameng, ka go tlhomamisa gore dikgwebo ga di bee ditlhwatlhwa tse e
seng tsa boammaaruri le go tsietsa. Ka ntlha ya dikgato tse re simolola go
bona tokafalo ya maemo a rona mo sekaleng sa dikgwebo tsa
mafatshefatshe.
33. Mo ngwageng wa 2011/12 re kwadisitse dipalo tse di kwa godimo go
feta nako tsotlhe tsa dipeeletso tsa kgwebo le khiro. Pulo ya dikgwebo tse
di tswang kwa ntle e tshwere selekanyo sa P 1.4 billion, fa mebereko
mesha e le 1583 e ne ya bulega mo dikgwebong tse disha. Fa godimo ga
moo pulo dikgwebo tsa mono gae le kgolo ya tsone e nnile ya boleng jwa
P415-million.
Dikgwebo tse disha di ne di akaretsa madirelo a ditshipi, temo-thuo,
meepo, bojanala, dikago, boranyane jwa dikitsiso, kgotetso, le go boeletsa
dilo mo tirisong. Go sale foo lekalana la tsa Dipeeletso tsa Kgwebo le
Papadi la tsa madirelo a lwa le go oka babeeletsi ba mafatshe a sele, a tla
gape a bapatsa dilwana tse di tswang mono gae.
34. Motsamaisa Dipuisanyo, puso e tsweletse ka go ema nokeng
mananeo a go nonotsha beng gae, ka mananeo a tshwana le la CEDA le
le setseng le thusitse dikgwebo tse disha di le 702 ka tlhwatlhwa ya P591
million, tse di tlhamileng mebereko e le 3 274. Palo e e tlatsa dikgwebo
tsa CEDA tsotlhe tse 4 759 tse di begilweng ngogola tse di butseng
diphatlha tsa tiro di le 30 thousand. Mo nakong eno lekalana la LEA le

PEREKO
setse le tlhatlheletse baithuti ba le mokawana mo go tsa kgwebo, mme
kwa bofelong le tlaa tlhama mebereko e le 3 2412.
35. Tirisano sentle mo mmerekong, ke konokono mo go tsiseng maduo a
a kwa godimo, ditirelo tse di tokafetseng le botshelo jo bo ritibetseng. Ka
jalo go tlhokega ka potlako go kaba makowa mo molaong le le makowa a
tsamaiso a a paledisang badiri le bahiri go ntsha maduo a a kgotsofatsang
botlhe. Puso ka mabaka ano e tshwere go dira dipaakanyo mo molaong
wa Dikgotlhang tsa mo madirelong, go thibosa dikgoreletsi tse di diyang
go rarabolola dikgotlhang. Re tshwere gape go rulaganya tsamaiso ya
lefatshe ya tsa boitekanelo le pabalesego mo tirong e e tlaa amanyang
tokafatso maduo le tokafatso ya mabaka a pereko.
36. Go itshupile gore molao wa bodirela puso wa 2008 o tlhoka go
lebelelwa gape. Go sale foo khansele ya therisanyo ya mhiri le mmereki e
simolotse tiro ka botlalo e bopilwe ka baemedi ba badiri ba fera bobedi le
baemedi ba mhiri ba fera bobedi. Khansele e ka jalo ke yone e rweleng
boikarabelo jwa go rerisana mabaka a pereko ya badirela puso. K e
itumelela gape gore ditherisanyo tsa dituelo di sa tswa go wediwa ka
tumalano ya kokeletso badirela puso ka boraro mo lekgolong go tloga
Phalane a tlhola letsatsi, ga mmogo le katso ya nakwana ya go namola
bangwe ba dituelo tsa C4 le ba ba kwa tlase bokete jwa kwelotlase ya
itsholelo. Seno ke sesupo sa maitlamo a puso mo botshelong jwa badirela
puso mo dinakong tseno tse di thata, fa mafatshe a a tlhabologileng
mangwe a tswaletse koketso dituelo.
37. Motsamaisa Dipuisanyo, kgatelopele ya setshaba sa rona e tswa
kgakala e ikaegile ka kagiso, tolamo le tsamaiso puso e e tlhamaletseng.
Matshego a ke one a tsamaelanang le ngwao ya rona ya kagisanyo e re
saleng re tshela ka yone le thitibalo e e melediwang mathe ke ditshaba tse
dingwe. Le fa gone re ntse re balelwa kwa godimo mo dikaleng tsa
mafatshe ga re a tshwanela go thuba kobo segole fela. E re jaaka lefatshe
leno le sa tswa go tlhatloga mo sekaleng sa mafatshe sa kagiso le sa go
kgona kgaisanyo gone borukutlhi bo senogile e santse e le bothata.
38. Ga go a lekana fela gore badiri ba rona ba tsa istshireletso, le dikgotla
ba ntse ba tshegeditse bokgabane jo ba itsegeng ka jone mo go direng
tiro, mme le bone ba tshwanetse ba itebaganya le dikgwetlho tse di nnang
di fetoga. Go ntse go le foo rotlhe re tshwanetse ra tlhaloganya gore go
tshegetsa kagisanyo ke boikarabelo jwa rona rotlhe.
39. Motsamaisa dipuisanyo, ka ngwaga wa 2011 melato ya Penal code e
ne ya fokotsega ka selekanyo sa 4%, fa melato ya borukutlhi jwa go
tlhasela batho, go thukutha le go thuba e ne ya fokotsega ka 9%. Go

fenya borukutlhi sepodisi se batlile leano le le akaretsang setshaba le se
leo tshwaraganelang gape le bana le seabe ba mono gae le ba mafatshe
a mangwe. Bontlha bongwe jwa leano le bo akaretsa sepodisi sa sephiri le
go akaretsa ba dikhansele le makgotlana a twantsho borukutlhi. Ba
mehama e e ikemetseng ka nosi le bone ba thusitse ka go tlhoma diofisi
tsa mapodisi tse di potlana.
40. Ke maswabi go bega gore dintsho tsa dikotsi tsa tsela di oketsegile ka
21.7% go tswa kwa palong ya 397 go ya kwa go 483 fa gare ga ngwaga
wa 2010 le 2011, e le poelo morago, morago ga go bega tokafalo ya
seemo go le pele. Go tokafatsa seemo gape go boloditswe letsholo la go
diragatsa ka botlalo leano la ipabalelo tseleng, le le akaretsang go thibela
bakgweetsi go nwa bojalwa ba kgweetsa, le go lalela ba ba ralalang
dipone tsa mosepele di tswetse.
Go tlaa simololwa gape tsamaiso ya go tseela bakgweetsi dintlha fa ba
dira melato ya tsela go thibela go boelela melato.
41. Mabapi le go kgweetsa go nolwe, dipego di supa fa go na le
phokotsego mo dikotsing tse di amanang le go iphetisa dino mo
dingwageng tsa bosheng. Se se tsamaelana le go fetola boitshwaro mo
go dirilweng ke ipapatso ya rona kgatlhanong le go nwa botlhaswa.
Kanoko e e dirilweng mo lekgethong la bojalwa e supile fa selekanyo sa
bojalwa se se nolweng ke Batswana mo dingwageng tse di lesome le
botlhano tse di fetileng le go feta di fokotsegile ka lesome le bobedi mo
lekgolong fa gare ga 2008 le 2011. Seemo se se amanngwa le lekgetho le
maiteko a mangwe a go fokotsa go nwa botlhaswa, go balelwa le go ruta
setshaba. Legale re lemogile fa go santse go tlhokega go dira go feta
jaaka go ema nokeng ba ba batlang go emisa mokgwa wa go iphetisa
dino.
42. Kwa ntle ga tiro ya go sireletsa kagiso, thokgamo le bosetshaba jwa
lefatshe la Botswana, sesole sa Botswana se tsweletse ka go thusa batho
ba e seng masole mo mehameng e mengwe jaaka fa go na le dibetso tsa
tlholego, twantsho borukutlhi, tlhabantsho ya bogodu jwa diphologolo, le
thuso mo taolong ya matlhoko a leruo. Monongwaga BDF e ne ya
tswelela ya dira ditumalano le mafatshe a mangwe tse di akaretsang go
rutuntsha masole le go tlhakanela ditiro dingwe tsa sesole le mafatshe
mangwe a kgaolo eno le a a kgakajana.
43. Mosuke kwa dikgolegelong o eme mo selekanyong sa 7.4 mo
lekgolong. Go fokotsa seemo se, lephata la dikgolegelo le batsaya karolo
ba bangwe ba dira ditshekatsheko tsa go dirisa magolegwa a a seng borai
thata mo ditirong dingwe tsa setshaba mme ba ntse ba disitswe. Go
tswelela ka go itebaganya le mosuke o, puso e tshwaraganye le
bokwaledi jwa mafatshe a selekane, ba akanyetsa go sekaseka molao o o
ka dirisiwang kwa ntle ga go atlholela kgolegelo. Fa ke sale ke tsena mo

pusong, ke ne ka fokotsa dikatlholo tsa magolegwa a ka feta dikete tse
pedi, mme bontsi jwa bone ba setse ba diragaditse mabaka a ba neng ba
a beetswe a go gololwa fa ba le lesome le bosupa fela ba boile ba dira
melato gape.
TSA MESEPELE
44. Mokgwa o o tlwaetsweng ke batho bangwe wa go fitlha le go thapa
babereki ba ba seng ka fa molaong o rotloetsa borukutlhi. Makgotla a a
diragatsang molao a dira le ba-na-le seabe go busetsa ba ba tseneng
mono ka bokukuntshwane kwa mafatsheng a bone. Legale go a bo go
busiwa dirukutlhi tse di bonweng molato mo makgotleng a ditsheko le ba
bangwe ba ba sa tlhokegeng ba re patelesegang go ba busetsa gae. Ka
maiteko a rona a go gagamaletsa ba ba tlolang melao ya go dira kgwebo
le tse dingwe, re romela molaetsa o o papametseng gore botlhe ba
tshwanetse go obamela molao. Re ntse re tshwaraganye le lekgotla la
taolo ya mesepele la mafatshefatshe re inaakantse gape le go rutuntsha
badiri ba tsa mesepele le ba bangwe ba ba diragatsang molao mo go tsa
tsamaiso le dithulaganyo tsa melelewane.
45. Puso gape e simolotse kwadiso ya matsalo le dintsho gone foo kwa
dikokelwaneng mme tirelo eo e tlaa fetisediwa gape mo dikokelwaneng
mo lefatsheng leno lotlhe. Tiro ya go dira boOmang ka motlakase le yone
e setse e simologile. Batswana jaanong ba setse ba dirisa pasa ya
maemo a segompieno e go tweng Epassport mme ba ba iseng ba e bone
ba letlelelwa go dirisa e kgologolo go boela gae fela.
46. Go diragadiwa ga thulaganyo ya taolo mesepele kwa molelwaneng go
gaufi le go wela, fa go dirwa ga diteseletso tsa ikopelo tiro ka boranyane
go tlaa simologa mo ngwageng ono wa madi. Se se tla jaana go sena go
tsenngwa mo tirisong boranyane jwa go dira ikopelo diteseletso tsa
boagedi. Mabapi le go neela baikopedi boagedi, puso jaanong e dirisa
tsamaiso ya go fa baikopedi matshwao, go tlhomamisa gore dilo di direlwa
mo pepeneneng ebile ka mokgwa o le mongwe go oka bagwebi le
babereki ba tlhwatlhwa. E re ka thulaganyo eo e tlhokwa thata, mo nakong
eno e setse ebile e kanokwa go baakanya diphoso tse di neng tsa
lemogwa fa e ne e tsenngwa mo tirisong.
TSA MELAO
47. Rotlhe re tshwanetse ra obamela tsamaiso ya rona ya molao ka go o
sala morago. Go simololwa ga go boloka dikitsiso tsa kgotla ya ditsheko
ka dikhomputara go tokafaditse tiro ya makgotla a rona a ditsheko. Mo
bosheng jaana re ne ra nna le tse di latelang
* Go ne ga tlhongwa makgotla a ditsheko a a itebagantseng le dikgang tse

di rileng
* Melao mengwe ya tsamaiso ya makgotla a ditsheko e ne ya sekasekwa
*Thulaganyo ya go tsamaisa ditsheko e ne ya anamisediwa kwa
makgotleng a ditsheko.
* Gape go ne ga bulwa diofisi dikgolo mo Gaborone.
48 Jaaka re ne re solofeditse ngogola, dikgotla tse dingwe gape di le tharo
tse di itebagantseng le bogodu jwa leruo di a tlhongwa kwa Palapye,
Jwaneng le Selebi Phikwe, go thusa tse nne tse di setseng di le teng, fa
ka ntlha e nngwe diofisi tsa ditsheko di supa tse di tsamaisiwang ka dikoloi
di setse di rekilwe go tlhofofatsa le go fefosa go sekwa ga ditsheko.
49. Fa e sale e simololwa ngogola, thulaganyo ya thuso ya molao go
thusa ba ba tshwanetseng, e ntse e direla fela kwa diofising tsa ga
Mmamelao mogolo mo Gaborone le Francistown mme e nngwe e tlaa
agwa kwa Maun. Ditirelo tsa diofisi tsa go nna jaana di tlhokwa thata ke
setshaba mme ka Phukwi go ne go na le baikopedi ba le dikete tse di
lesome le bongwe. Ka jalo re ikaelela go tsenya molao kakanyetso kwa
Palamenteng go dira molao wa sennela ruri wa dithuso tsa molao.
50. Kwa ntleng ga go bopaganya setshaba le go somarela ngwao, fa ka
ntlha e nngwe re inaakanya le tlhabololo ya dikgaolo, dikgosi di na le tiro e
tona ya go tsisa tshiamo mo setshabeng ka ditsheko tsa makgotla a
Setswana. Go ba thusa mo tirong e, molao kakanyetso wa go sekaseka
molao wa makgotla a Setswana o tlaa bewa Palamente pele mo go yone
paka eno. Ka maiteko a go tokafatsa tsamaiso ya makgotla a Setswana,
makgotla a le masome mabedi le bobedi a ne a tlhatlosiwa maemo go
tswa mo go letlanyeng go nna a a bolokang dikitsiso.
TSAMAISO YA DIKGAOLO
51. Go itebaganya ka botlalo le tsamaiso ya dikgaolo tsa magae. Go a
tlhokega go tokafatsa neelo setshaba ditirelo kwa magaeng. Go
amogelwa ga bosheng ga molao wa tsa selegae go tlaa dira gore
dikhansele tsa ditoropo le tsa dikgaolo di tsamaisiwe ka molao o le
mongwe fela. Go tlhongwa gape ga mafelo a le matlhano a a tshwanang
le ao, go itebaganya le dilo di tshwana go phuthwa ga mekgatlho, go
baakanya dikago, go reka dithoto tse di tlhokafalang, go ntsha diteseletso,
kolelo ya matlakala, le tiragatso ya melawana ya khansele di dirile gore
ditlamelo tseo di atumele batho.
52. Ka maiteko a go thusa setshaba go tsenya letsogo mo tlhabololong ya
magae, re bone go le botoka go nonotsha dikhansele tsa magae, tsotlhe
di le ka fa tlase ga tsamaiso e le nngwefela mme di eteletswe pele ke
mothusa mokwaledi. Ka maikaelelo a go tswelela re dirisanya le
dikhansele, makalana a a lebaganyeng le dikhansele a fudusitswe kwa

lephateng la madi le ditogamaano tsa ditlhabololo go ya kwa mo
gompienong go tlaa bidiwang lephata la dikgaolo le tlhabololo ya magae,
go supa tota tiro ya lone e ntsha e e atolositsweng. Lekgotla la ditlhabololo
tsa magae le tlaa etelelwa pele ke mothusa tautona.
NYELETSO LEHUMA
53. Go diragatsa maitlamo a rona a go neela Batswana botlhe botshelo jo
bo itumedisang, puso e tsweletse ka go ema bagodi le ba ba tlhokang
nokeng. Mo ngwageng ono wa madi, re abile P308million e le madi a
dikatso tsa bagodi a kgwedi le kgwedi le ba ba neng ba ile ntweng ya
lefatshe ya bobedi ba le dikete tse pedi, makgolo marataro, masome a le
marataro le bobedi. Dikhutsana, batlhoki ba ba kwadisitsweng le ba ba
okelwang kwa malapeng ba amogela dijo kgwedi le kgwedi, fa batlhoki
gape ba fiwa matsana a seshabo. E re le fa re thusa ditlhopha tse di sa
itsholelang tse, gone ke maikaelelo a rona go ba ntsha mo go tsheleng ka
lemmenyana la puso go nna batho ba ba ka itshedisang.
54. Mme ke ipoeletse ke re nyeletso lehuma ke tiro ya botlhokwa mo
setshabeng le mo itsholelong, mme ke gone ka moo komiti potlana ya
nyeletso lehuma e tlhomilweng go tsweledisa thulaganyo e. Go simologa
ka Phatwe monongwaga, batho ba le dikete tse tharo, lesome le bobedi
ba solegetswe molemo ke thulaganyo eo e e nang le makalana le
masome mabedi le boraro a a akaretsang; go tlhatswa diaparo, kapei ya
borotho, masingwana a merogo, go loga, thuo ya dihutshane, thuo ya
dinotshi, go lema ditlhare, le go phuthela di-tswa temong jaaka mmidi,
mabele jalo jalo. Go solofetswe gore masingwana a merogo a le dikete tse
di supang, makgolo a supa, masome a fera bongwe le boferabobedi a bo
a setse a dira sentle fa ngwaga ono wa madi o ya fifing. Gore maiteko o
go nna jaana a kgonagale, go ne ga ntshiwa P40million go ya kwa
dikgaolong tsa botlhophi tse di farologanyeng, go ruta le go reka didirisiwa
tsa ditiro tse di farologanyeng.
55.Gape re mo thulaganyong ya go tshwara dipitso le dithuto-thutano tsa
nyeletso lehuma mo lefatsheng leno lotlhe. Mo nakong eno go setse go
tshwerwe dithuto-thutano di le tharo kwa Diphuduhudu,
Sehunou/Motshegaletau mme bosheng fela jaana e ne e tshwerwe kwa
Struizendam, mme tse tsotlhe di thusitse batho ba le dikete tse tharo.
56. Lefatshe la rona le tsweletse ka go atlega mo go fokotseng tlhoka
tekatekano fa gare ga bomme le borre e e supilweng ke dikanoko tsa
makgotla a mafatshefatshe, mo go tsa thuto, palo ya bomme mo ditirong
tsa boranyane, le maemo a boikarabelo. Le fa gone go na le kgatelopele e
e ntseng jalo, re a itse gore go santse go na le tlhoka tekatekano mo
makgotleng mangwe. Go itebaganya le bothata jo, puso e tsile ka
mananeo a go tlhabantsha seemo sa go nna jaana. Mangwe a one ke

lenaneo la dithuso tsa bomme, le go dirisitsweng P14.8million mo go lone
mo bathong ba le sekete, makgolo mabedi le masome a mabedi fa ba ne
ba itshimololela ditiro tse di ka ba direlang madi. Mo go one madi a go na
le dithuso tsa batho ba ba tshelang le bogole. Re tsweletse gape ka go
senkela bomme mebaraka mo gae, mo kgaolong ya borwa jwa Afrika le
kwa mafatsheng a mangwe. Ke gone ka moo lekgotla la Women’s
Exposition and Business Forum le neng la tshwara phuthego ka
Seetebosigo monongwaga.
57. Go ne ga rebolwa P530million mo ngwageng ono wa madi go thusa
batho ba ba sa berekeng ka lenaneo la Ipelegeng le gape le thusang go
baakanya dithoto tsa puso, go phepafatsa tikologo le twantsho borukutlhi.
Go simologa ka Moranang go fitlha ka Phalane 2012, batho ba ba setseng
ba thusitswe ke Ipelegeng ba 289 595 mme mo go bone ba le 212 079 ke
bomme, fa ba le 77 516 e ne e le borre. Palo ya batho ba ba thusiwang ka
Ipelegeng e ne ya gola go tswa mo go dikete tse di masome matlhano go
nna dikete tse di masome matlhano le botlhano monongwaga. E re le fa
baganetsi le basotli bone ba ntse ba le teng, dithuso tsa Ipelegeng di
amogetswe sentle ke setshaba. Ka Phatwe, madi a a thusang batho ka
bongwe ka bongwe a ne a okediwa.
58. Re setse re weditse kanoko e e ikemetseng ya Ipelegeng, e e supang
gore lenaneo le tokafatsa matshelo a batho ba ba tsenang mo go lone.
Dintlha kgolo tse di tshwanetseng go dirwa tse di tswang mo dipatlisisong
tsa re lenaneo leo le tshwanetse la lomaganngwa le mananeo a mangwe
a nyeletso lehuma, go bereka dioura tse di ka neelang babereki sebaka sa
go dira ditiro tse dingwe le go tokafatsa go neela le go reka dilwana tse di
dirisiwang kwa Ipelegeng.
59. Go fiwa dithata tsa itsholelo ga batho ba metsana e e kgakala le
ditlhabololo ke konokono ya go aga tshaba e e kgaoganang meamuso ya
lefatshe ka tekatekanyo. Ka tsela e e ntseng jalo, re na le thulaganyo ya
dingwaga tse some ya go akaretsa mongwe le mongwe mo go akoleng
meamuso ya lefatshe. Thulaganyo ya go nna jalo e eteletswe pele ke
molomaganyi wa maemo a a lekanang le mokwaledi wa lephata la puso
mme a ntse a engwe nokeng ke komiti ya maphata a puso.
Jaaka e le bontlha bongwe jwa dithuso, banana ba metse e ba tlaa
tswelela ka go bona dithuso le kaedi go thusa itsholelo ya bone, go ithusa
mo sekoleng le go bona ditiro. Seo se dirile gore banana ba metse e e
kgakala le ditlamelo ba le makgolo mabedi, masome a mane le bobedi le
ba bangwe ba ba itlhaelang ba nne le sebaka sa go ikoketsa dithuto kwa
dikoleng tse dikgolwane fa ba le lekgolo, masome a mane le boraro le ba
bangwe ba le makgolo marataro le masome a matlhano ba thusiwa go
bona ditiro. Banana ba bangwe gape ba le sekete, makgolo a marataro,
lesome le bobedi ba thusitswe ka lenaneo la go ithuta ka tlhaeletsanyo.

MATLO
60. Re ntse re senka metlhala e mengwe ya tokafatso itsholelo go thusa
batho ba ba tshelang le bogole. Go tsweledisa thulaganyo e, go ne ga
tshwarwa pitso ya ba ba tshelang le bogole ka Phatwe go leka go tla ka
megopolo e e ka ba dirang gore ba nne le seabe mo maitekong a go nna
le itsholelo e e ka gatelang pele ebile e tswakanye. Ka tsela e e ntseng
jalo, ke itumelela maiteko a ga Rre Seabelo Tlhaselo a bosheng a gore
dibese tsa gagwe di pege batho ba ba tshelang le bogole mahala.
61. Motsamaisa tiro, motho ga a ka ke a tshela botshelo bo nang le seriti a
se na fa a nnang teng. Ka ntlha ya lebaka le, re eme ka dinao go
netefatsa gore Batswana ba bona boroko jo bo lebegang. E rile mo
ngwageng wa madi o o fetileng, go ne ga ntshiwa P20 million go dirisiwa
mo mading a dikadimo a lenaneo la SHHA, le le neng le tshwanetse go
thusa batho ba le 444. Pele ga moo, re ne re ntse re beile leitlho seemo
sa dikago di le 1403 tse di tsweletseng le tse 1203 tse di sa tswang go
wediwa. Go na le tse dingwe tse disha, tse di tshwanetseng go
simolodisiwa go agelwa batho ba le 1000 mme madi a tsone a ka tshwara
P60million, ka jalo di tlaa bo di tlaleletsa tse 1060 tse di tsweletseng tsa
mofuta one oo. Go na le lenaneo la dikago tse dingwe gape, le le tlaa
thusang go nyeletsa lehuma. Lenaneo le le tladitswe thata ke la dikgwebo
tsa go foroma ditena, mme la thusa thata go neela bontsi boroko.
62. Re ntse re le mo go yone kgang ya go thusa batlhoki ka boroko, matlo
a le 651 a a lebagantsweng le batlhoki, a tshwanetse go agwa go
ngwageng ono wa madi. Mo go yone palo e, ba le 222 ke banni ba metse
e e kgakala le ditlamelo. Jaaka re tsweletse ka go aga matlo ka boikuelo
jwa go thusa batlhoki, re tshwaragane le dikhamphani tse di ikemetseng
go ba agela matlo. Re dirile dikopo tsa go aga matlo a le 500 mme re
setse re kgonne a le 140 fa a le 60 a tsweletse ka go agwa. Ke leboga
batho ka bongwe ka bongwe, dikhamphani le makgotla otlhe a a
thusitseng mo go direng tiro e ntle e.
63. Puso e itse sentle gore e tshwanetse go agela badirela puso matlo a a
lebegang, bogolo jang ba ba kwa dikgaolong, kwa a tlhokegang fela thata.
Re a itse gore re amilwe ke kwelotlase ya itsholelo mme ga re a nna fela,
re buisantse le ba antse le ba dikompone tse di ikemetseng go rulaganya
go kopana le puso go dira dikadimo tsa madi, tse di ka thusang badirela
puso go ikagela.
64. Lenaneo la Single Housing Authority (SiHa) le okametse dithulaganyo
tsotlhe tsa go agela setshaba matlo ka dithulaganyo tsa go thusa ba ba
tlhokileng lesego, go akarediwa le yone ya Turnkey. Se ga se na go ama
ka gope seelo sa madi a a neelwang batho ka di farologane, sa SHHA ke

P45 000 mme sa Turnkey ke P60 000.
65. Re ne ikaeletse go aba ditsha tse di farologanyeng di ka nna 50804
mo ngwageng wa madi wa 2011/12 mme re kgonne go aba di le 48073.
Maiteko a rona a go abela batho ditsha, fa gongwe le kgorelediwa ke ba
ba ipeileng ditsha e se ka fa molaong. Go ipaya fela go kgoreletsa go dira
ditogamaano tsa ditlhabololo le ditirelo. Puso ga e oshaoshe ka go
tlhalosa gore ga e beye go ipaya ditsha sebete.
66. Go supa fa re tsweletse pele, go tlaa sekasekwa moalo wa go aba
lefatshe mo metseng le mo ditiropong.
THUTO LE BANANA
67. Puso ya rona e lebagane le kgwetlho e tona ya go naya banana
bokgoni jwa
77. Go kgona thuto ya maemo gape go tlhoka tirisanyo le batsadi,
bagwebi le morafe. Lekgotla la batsadi le barutabana le setshaba le
tlhamilwe. Barutabana ba ba tlogetseng tiro ka bogodi le bone ba
ithaopela go nna mo setlhopheng sa bapepetletsi. Lenaneo la adopt-A-
School le lone le amogetswe sentle. Kwa ntle ga go thusa puso, lenaneo
leo le otlelela ngwao ya gore ngwana ke wa morafe.
78. Ke sa ree gore ga re kake ra tokafatsa, ke itumelela gore dikole tsa
puso di alosa bana ba ba re tlotlomatsang mo diyunibesithing tse dikgolo
lefatshe ka bophara ka lenaneo la Top Achievers. Ke itumelela le gore
ngwana mongwe wa rona, Elija Tsheko wa sekole se segolo sa Nata o
tsere seetsele sa go kwala polelo sa 2012 sa SADC, re a mo akgola ga
mmogo le barutabana ba gagwe.
TEMO-THUO
79. Mma jaanong ke itebaganya le dikarolo tsa itsholelo ka bongwe ka
bongwe ke simolola ka temo-thuo. Re feleletsa kanoko ya revised
National Policy on Agriculture Development, e e ikaelelang go tokafatsa
dijo ka go kabakanya ka tse di sa tlwaelwang e ntse e tlhokometse go
ntsha maduo le tikologo. Lenaneo leo gape le gabile ba dilo di ntseng di
sa ba siamela. Go dira go feta fa, re setse re nyalantse mafelo a a
tshwanang ka tlhago le di-tsa temo-thuo gore go tle go nne le dipoelo.
80. Mhama wa thuo, bogolo jang wa nama, o tsweletse ka go tsenya
letsogo mo go bonalang mo dipoelong tsa lefatshe. Lenaneo la kgodiso ya
maalolelo e tsweletse jaaka go godisiwa ga a a ka tlhajwang kwa BMC.
Sekai; maalolelo a le 10039 a ne a tlhwajwa ke BMC mo tshimologong ya
2012 fa go tshwantshanngwa le a a 6821 a 2011. go raya gore palo e
oketsegile ka 41 mo lekgolong. Tshekatsheko le kwadiso ya

manontshetso a loruo, dipolasi le mafudiso a merafe le tsone di tsweletse
go kgotsofatsa mmaraka wa Yuropa. Mo bogompienong, manontshetso a
le lesome le borataro le dipolasi di le 164 di setse di kwadisitswe gore di
kgotsofatsa EU.
81. Tlhabololo ya rona ya leruo e tsweletse ka go kgorelediwa ke ho
tlhagoga ga malwetse le leuba. Mo ngwageng ono lefatshe leno le ne la
tlhagelwa ke bolwetse jwa tlhako le molomo kwa kgaolong ya Ngamiland,
jo bo simologileng fa mogotlheng o o gaufi le terata ya dinare mme ya re
kwa morago jwa begwa ntlheng ya Kareng bo gomagometsa kgaolo ya
Ghanzi. Kwa kgaolong ya Bokone Botlhaba, bolwetse joo bo ne jwa
nyelediwa mme ga tlogelwa diphologolo tsa naga fela le diruiwa tse di
jaaka dikolobe, dipodi, le dinku. Bolwetse joo gape bo mo taolong kwa
mafelong a Bobirwa-Mmadinare mme ra kgona go senkela dikgomo tsa
mafelo ao mmaraka. Go busetsa leruo kwa dikgaolong tseo go tlaa dirwa
fa leuba le sena go kokobela. Tumalano fa gare ga Botswana le
Zimbabwe ya go tshwaraganela go laola tlhako le molomo e atolositswe
go akaretsa thekiso ya dikgomo tse di tshelang go tswa kwa Ngamiland,
Bokone Botlhaba, le Bobirwa-Mmadinare go ya go tlhajwa kwa Zimbabwe.
Go fitlhelela nako eno, dikgomo di le 6200 tse di tshelang di setse di
rekisitswe kwa Zimbabwe.
82. Go na le kgwetlho e nngwe gape ya madi le mathata a tsamaiso kwa
Botswana Meat Commission (BMC), jaaka e le lekgotla le le
kopanetsweng le puso mme le na le khuduthamaga ya lone. Go palelwa
ga BMC go rulaganya mebaraka ya mafatshefatshe ntateng ya go
seegelwa fa thoko mo thekisong ya nama, le go tswala matlhabelo a yone
lobaka lo lo leele, ntateng ya go tlhagoga ga tlhako le molomo, go ne ga
dira gore matlhabelo ao a palelwe ke go duela barui. Go simologa ka
ditlhotlhomiso tse di dirilweng ke tona wa temo thuo, go ne ga supega
gape gore lekgotla leo gape le na le mathata a lone. Ka tsela e e ntseng
jalo ebile e le ka taolo ya ga tona, puso e ne ya bona go tshwanela go
tsibogela kgang ya BMC ka bofefo go e thusa go boela mo seemong se
se siameng ka boeteledipele jo bosha. Ka jalo, matlhabelo ao a ne a
adingwa madi fa ka ntlha e nngwe, go ne ga tlhongwa setlhopha go bona
gore bothata jwa BMC bo fa kae. Ka maiteko a go e thusa go boela mo go
direng dipoelo gape.
83. Le fa go lebega dikgwetlho tse di ne di sa lekana, lefatshe leno gape
le ntse le le mo leubeng le le seng bogale thata. Ka jalo, mmuso o thusa
barui go reka dijo tsa leruo ka phokoletso ya 25 per cent mo melemong le
dijo tse di rileng tsa leruo go sireletsa balemi mo manokonokong a leuba.
84. Maiteko a mangwe gape a tlaa dirwa go inaakanya le makalana a a
ikemetseng go bona ka fa letsopa la dikgomo la Musi le ka ntsifadiwang
ka teng. Re ikaelela gape go rotloetsa makgotla a a tsadiso ya dikgomo,

mo go tlaa thusang go supa dikgomo tse di tsalegileng.
85. Thulaganyo ya go thusa barui ka ditlamelo ya Livestock Management
and Infrastructure Development (LIMID) go supega e atlegile fela thata.
Mo nakong eno dihutshane di le 32 572 le dikoko tsa Setswana di le 11
940 di setse di neetswe batho ba le 3064 fa esale kgwedi ya Lwetse 2010,
bontsi jwa bone e le banana ba ba dikobo dikhutshwane. Le fa go ntse
jalo, lenaneo leo le santse le na le dikgwetlho jaaka tlhaelo ya dihutshane
go rekela ba ba thusiwang le tlhaelo ya matlhabelo. Ka tsela e e ntseng
jalo, dipolasi tsa puso di tlaa dirisiwa go tsadisa le go phatlalatsa
dihutshane, fa matlhabelo a Jwaneng a tlaa tlhatlosiwa seemo.
86. Mhama wa tsa mashi le one o tsweletse ka go kopana le dikgwetlho
tse di jaaka ditlhwatlhwa tse di kwa godimo tsa didirisiwa, le tsamaiso e e
bokoa. Ke gone ka moo re santseng re reka 80 per cent ya mashi a re a
dirisang kwa ntle ga lefatshe leno. Jaanong mmuso o tsile ka thulaganyo
ya go tsosolosa mhama oo ka go dira thulaganyo e e lebaneng.
87. Ka kemonokeng ya thulaganyo ya ISPAAD, selekanyo se se neng sa
lengwa mo pakeng ya temo ya 2011/12 ke diekere di le 341 000, di
lengwa ke balemi ba le 105 000. Mo go tsone diekere tseo, go bonwe
thobo ya selekanyo sa ditone di le 42 500. Legale go santse go phuthwa
dikitsiso tsa thobo mo baleming mme go solofelwa gore dipalo tsa
selekanyo sa thobo di tlaa oketsega. Ka paka ya thobo ya ngwaga ono,
go ne ga dirisiwa P3.7million go reka thobo mo baleming go simologa
2009 go oketsa dijo tsa bana ba dikole tse dipotlana.
88. Mo dikopong di le 49 tsa masingwana a merogo tse di amogetseng ka
lenaneo la ISPAAD, di le 23 di ntse di dira sentle mme di ntsha merogo ya
selekanyo sa ditone tse 1027 mo diekereng tse di 109. Mo nakong eno,
go robilwe selekanyo sa ditone di le 15 900 fa tota re ne re ipeetse seelo
sa ditone tse 23200. Seemo sa loapi jaaka dipula tse di kwa tlase ebile di
na fale le fale go balelwa le mogote o o kwa godimo le tsamaiso e e bokoa
go koafaditse merogo. Le fa gone go na le dikgwetlho, go na le tokafalo ya
thobo mo masimong bogolo thata kwa Tuli Block.
89. Mmuso o tsweletse ka go laola diji jaaka thaga le ntsi e e senyang
maungo. Mo digongwaneng tse di neng di bonwe mo pakeng eno tsa
thaga di le 73, di le 60 di ne tsa laolwa. Go dirilwe thulaganyo ya go laola
go anama ga ntsi e e senyang maugo kwa Pandamatenga le Tuli Block.
Gape go na le kiletso ya go ntshiwa ga maungo mo kgaolong ya Chobe.
DITSWAMMUNG
90. Jaaka go setse go boletswe, kwelotlase ya itsholelo e tsweletse ka go
kokonela kgwebo ya ditswammung, tse e leng tsone konokono ya go dira

madi le go tswakanya itsholelo. Ngwaga ono, go solofelwa gore theko ya
diteemane e fokotsege go na le jaaka go ne go solofetswe. Go
akanyediwa gore theko ya diteemane e tlaa fokotsega ka 13 per cent fa
madi a a bonwang one a wela tlase ka 19 per cent Seo se bakwa ke
mebaraka ya diteemane e e sa iketlang. Ka tsela e e ntseng jalo moepo
wa Lerala o o neng wa simolola go dira ka Tlhakole 2012, o santse o
baakanngwa fela jaaka BK 11 ya moepo wa Monak Venture.
91. Ditlhwatlhwa tsa kopore le kgotlho le tsone di ne tsa wela tlase fela
thata ka 2011. Kwa bofelong jwa kgwedi ya Lwetse ka 2012, tlhwatlhwa
ya kgotlho e ne ya wela tlase ka 22% fa go tshwantshanngwa le ngwaga
ya 2011 yotlhe, fa tlhwatlhwa ya kopore e ne ya wela tlase ka
borobabongwe mo lekgolong go na le jaaka e ne e ntse ngwaga otlhe wa
2011.
92. Thulaganyo ya puso ya go rotloetsa babeeltsi mo mhameng wa
meepo e nnile le maduo jaaka go supagetse ka go bulwa ga meepo e
mebedi bosheng, ebong wa Karowe wa diteemane le wa kopore le kgotlho
wa Boseto. Moepo o mongwe gape wa teemane wa Ghaghoo o tsweletse
ka go tlhabololwa mme go solofelwa gore o simolole go dira ka 2013.
Seemo se a solofetsa gore go tlhabololwa ga meepo go tlaa tokafala ka
jaana go na le dikhamphani tse dintsi tse di dupang ditswammung.
93.Go huduga ga khamphani e e rethefatsang diteemane ya DTC go tswa
London go tla mo Botswana go mo lenaneong mme go tlaa wediwa ka
Sedimonthole 2013. DTC e dirisitse P70million go tokafatsa madirelo a
yone mo Botswana, fa e tlaa kgobokanyetsang diteemane teng e bo e di
rekisa. Legato la ntlha la go fuduga le weditswe ka Phukwi 2012, fa
diteemane tse di tswang kwa khamphaning ya DeBeers dine di
kgobokanyediwa di bo di rethefadiwa mo Gaborone e le la ntlha. Go anya
sengwe mo khudugeng eo, makgotla a a ikemetseng ka nosi a
rotloeditswe go nna le seabe mo go yone.
94. Ka Tlhakole 2012, puso e ne ya tlhoma khamphani ya Okavango
Diamond go reka le go rekisa selekanyo sa 15 per cent sa diteemane tsa
Debswana go dirisiwa tumalano e ntsha ya thekiso. Khamphani eo e eo
erile bosheng ya thapa mookamedi mogolo yo o tlaa dirisanang le
khuduthamaga ya khamphani, go simolola theko le thekiso ya diteemane
mo pakeng ya bobedi ya 2013.
95. Go emisiwa ga go ajwa ga diteseletso tsa go sega le go rethefatsa
diteemane ka 2008 go tlosolositswe, mme go bakile gore dikhamphani di
le tlhano di neelwe diteseletso tsa go nna jalo ngwaga eno. Ka 2011,
khamphani ya DTC Botswana e ne ya rekisa diteemane tsa madi a
US$600million kana P4.739billion. Mo dikgweding tsa ntlha tse thataro tsa
2012, DTC Botswana e ne ya rekisa diteemane tsa madi a $US373.84
kana P2.953billion. Maikelelo ke gore e re ka bogare jwa ngwaga re bo re

KGOTETSO
rekisitse $800million kana P6.320billion tse di tlaa rekisiwang mono fela.
Mo godimo ga moo, khamphani ya Firestone Diamonds e ne ya abelwa
dithendara di le thataro fa ya Boteti Mining e ne ya bona tse pedi go rekisa
diteemane go tswa kwa meepong ya tsone ka kotara ya ntlha ya ngwaga
wa madi wa 2012/2013.
96.Mabapi le ditswammung tse dingwe, puso e amogetse phetolo molao
wa meepo le ditswammung, go tlhabolola molao wa lefatshe leno wa
ditswammung gore o kgone go gaisanya go tlhomamisa gore ditshwanelo
tsa go epa ditswammung di abelwa ba ba nang le bokgoni gape go sena
bape ba ba dirisiwang go batlela ba bangwe dithendara. Seo se tlaa dira
gore go nne le babeeletsi ba boammaaruri, ba ba nang le ditsompelo tsa
go gweba ka nako e e solofelwang go tsisa dipoelo mo itsholelong.
97.Ka Hirikgong 2012, mmuso o ne wa rebola go tlhongwa ga lekgotla la
tlhabololo ya magala, go tsamaisa thekiso ya one, fa ka Mopitlwe 2012
puso e ne ya rebola go tlhongwa ga khamphani e e ka gwebang ka one e
le ya puso, go tsamaisa tsotlhe tse di amanang le kgwebo ya
ditswammung. Go tlhongwa ga dikhamphni tseo go tsweletse.
98. Re gaufi le go kikitlimologa mo seemong se se gwetlhang thata sa
tlhaelo ya kgotetso. Mo mabakeng a ke batla go lebogela badirisi maiteko
a bone a go intsha setlhabelo le go somarela mo go neng go tlhaela. Seo
se re kgontshitse go tswelela go tokafatsa matshelo a Batswana botlhe ka
go oketsa matlotlo a kgotetso ka ditlhwatlhwa tse ba di kgonang.
99. Madirelo a phetlho ya motlakase a selekanyo sa 600MW a Morupule B
a santse a agwa. Makalana a mangwe a mararo a santse a lekelediwa
pele ga e tsenngwa mo lenaneong la phatlalatso ya motlakase la BPC, fa
lekalana la bone le santse le agwa. E re ka moono kwa tshimologong e ne
e le gore makalana a ka bone jwa one a bo a dira fa ngwaga ono o fela,
go ne ga nna le tiego mo eleng gore makalana a le mararo fela jaanong
ke one a solofetsweng gore a bo a dira fa ngwaga o fela mme la bone le
solofetswe go dira mo sephatlong sa ntlha sa 2013. go itebaganya le
tlhaelo ya motlakase, mmuso o tsweletse ka go thusa ka madi mo go
tsamiseng madirelo a mabedi a phetlho ya motlakase kwa
Matshelagabedi le Orapa tse di ka kgonang go ntsha motlakase wa
selekanyo sa 160MW fa di kopane. Maikelelo a ga goromente ke go
tlhomamisa gore lefatshe leno le nna le ditsompelo tse di lekaneng tsa go
fetlha motlakase. Ka tsela e e ntseng jalo dithulaganyo di tsweletse pele
go tlhabolola madirelo a masha a phetlho ya motlakase go dirisiwa
magala tse go solofelwang di ka ntsha motlakase wa selekanyo sa
600MW pele ga dingwaga tse some di fela.

METSI
100. gape re atolosa mafaratlhatlha a motlakase ka re batla gore ere ka
2016 batho ba le 80 mo lekgolong ba bo ba bona motlakase. Metse e le
28 e tlhophetswe go gokelwa mo ngwageng wa madi wa 2012/2013 ka
madi a a ka tshwarang P93 million. Katoloso e e kgontshitswe ke go
lekalekanya seelo sa tuelo ya kgokelo ya motlakase lefatshe ka bophara
go nna P5 000 le madi a a ntsheditsweng tiro eo, tse tsotlhe di
kgontshitseng gore malapa a le 16 888 a akarediwe mo mmepeng wa
motlakase ka Phukwi 2012.
101. E re ka go na le matshwenyego a kgotlelesego ya tikologo e bakwa
ke mosi, puso e e tshwaragane le go tlhabolola boranyane jo bo sa
ntsheng mosi mme ebile bo ka dirisiwa gangwe le gape. K a tsela e e
ntseng jalo madirelo a phetlho ya motlakase wa marang a letsatsi wa
selekanyo sa 1.3mw o o tlhongwang ka thuso ya lefatshe la Japane ya
P90milion a ne a tlhongwa ka Phatwe 2012. go solofetswe gore madirelo
a go nna jalo a phetlho ya motlakase a tlaa agwa mo mafelong a mengwe
gape. Koporase ya motlakase ya BPC e tsweletse ka go rotloetsa tiriso ya
didirisiwa tsa mo malapeng tse di dirisang marang a letsatsi ka lekalana la
yone la BPC Lesedi. Go dumalanwe gape gore BPC reke motlakase o o
sa ntsheng mosi ka ditlhwatlhwa tse di seng kwa godimo that a go
simologa ngwaga o o tlang.
102. Mhama wa leokwane le one o tlhomamisitse lefatshe leno le na le
leokwane le le lekaneng go dirisiwa mo ditseleng mme moo ga oketsa
tshwaragano mo kgaolong eno. Go setse gape go dumalanwe gore go
nne le lekgotla le le faphegileng le le tlaa tlhomang khamphani ya ole ya
setshaba. Tiro e kgolo ya khampahani eo e tlaa bo e le go tlhomamisa
gore lookwane ka mefuta lo nna lo le teng, le go naya beng gae dithata
tsa itsholelo mo kgwebong ya lookwane. le go tlhomamisa gore leokwane
la puso le nna le le teng dinako tsotlhe. Dipaakanyo tsa mabeelo ao a
leokwane a leokwane la dilithara tse 149million kwa dithabeng tsa Tshele
di tsweletse. Go oketsa seabe sa leokwane le le sa ntsheng mosi ka
dithuso tsa Japan, re simolotse thulaganyo ya tshekatsheko ya dingwaga
tse tlhano e e simologileng ngwaga ono ka go tlhotlha diesel mo
maungong a setlhare sa jatropha.
103. Metsi ke sedirisiwa sa botlhokwa that a mo botshelong mme a
tshwanetse go dirisiwa ka kelotlhoko. Ke one mabaka a a dirileng gore
thulaganyo ya metsi ya setshaba e bewe Palamente pele mo pakeng eno,
e le thulaganyo ya lebaka le le leele go itepatepanya le go lekalekanya
tiriso ya metsi mo setshabeng. Le fa go ntse jalo, diphetogo tse di
dirwang mo mhameng wa metsi di tsweletse sentle mme di tlaa wediwa
ngwaga o o tlang. Mo nakong eno metse e le 454 mo go e e 540 e setse e
tserwe ke WUC. Ka Phalane 2012 fa o fela metse e le 342 e ne e setse e

goketswe ka tsamaiso ya go duela metsi ya WUC mme go kgontsha
batho go duela metsi gongwe le gongwe fa ba leng teng mo lefatsheng
leno ka diofisi di tlaa bo di golagantswe. Mo godimo ga moo, go butswe
mafelo a le 23 kwa go ka bonwang ditlamelo teng. Go tswelela ka go
tokafatsa tuelo ya metsi, WUC le Botswana Post di saenne tumalano ya
gore diposo tse di 47 tse di anameng le lefatshe leno, di kgone go
amogela makwalo a tiriso metsi a badirisi ba metsi ba WUC . se go
solofelwa se tlaa nyeletsa dikgoreletsi tse di ntseng di kgoba marapo
badirisi
ba metsi a WUC.
104. Kwa ntleng ga bothata jo bo bakwang ke tsamaiso ya dituelo e e
sokameng, go ntse go na le dikgwetlho tse di neng tsa supega fa WUC e
tsaya dituelelo tsa metsi, mme di akaretsa go reka didirisiwa tse disha,
tlhaelo ya metsi le dikitsiso tse di sa tlhomamang ebile di sa lekana tsa
badirisi ba metsi. Erile puso e tsibogela kgang e, ya ntsha P362million e le
wa tshoganetso mme dipaakanyo tse di neng di dirwa di tlaa fela ka 2013.
105. Re tsweletse gape ka go aga mafaratlhatlha a botlhokwa jaaka
matamo metswedi ya metsi, le gone go aga diphaephe ga mmogo le
phatlalatso le phepafatso ya metsi. Matamo a Dikgatlhong le Lotsane a
ne a fediwa ka nako e e tshwanetseng mme a lopa P2.1billion. Go dirwa
ga phaephe ya dikhilomithara tse 75 go tswa kwa letamong la
Dikgatlhong go ya Moralane e tsweletse fa selekanyo sa dikhilomithara
tse 35 se setse se weditswe ebile go solofelwa gore go tsenngwa ga
phaephe go tlaa wediwa ka Phalane ngwaga o o tlang. Kago ya phaephe
e e kopanyang letamo la Lotsane le metse e le 22 mo Tswapong bokone
le yone e tsweletse mme go solofelwa gore e tlaa wediwa fa ngwaga ono
wa madi o ya bokhutlong. Go dirwa ga letamo la Thune, le le tlaa lopang
P543million go solofelwa gore go fediwe ka Moranang ngwaga e e tlang.
Kwa ntleng ga gore matamo a mararo a nosa setshaba, metsi a a tswang
mo go one gape a tsile go dirisediwa go fetlha motlakase, go dirisiwa ga
metsi mo meepong, le nosetso le ditiro tse dingwe tsa itsholelo.
106. Go agwa ga phaephe e e tlaa tsenyang metse ya Molepolole,
Thamaga, Moshupa le Kanye mo phaepheng ya metsi e e tswang kwa
letamong la Letsibogo e tlaa simolola pele ga ngwaga ono wa madi o fela,
fa legato la ntlha la thulaganyo ya go gokelela Good Hope metsi go tswa
kwa Lobatse go setse go simologile mme go solofelwa go fediwa ka
Morule 2013.
107. Gore re kgone go itebaganya le tlhaelo ya metsi kwa mafelong a go
senang metsi a matamo teng, puso e tsweletse ka go epa didiba go
anama le lefasthe leno. gape re re ntse re tshwere ka natla go rarabolola
kgang ya tlhaelo ya metsi kwa Maun. Go itebaganya le go ntsha metsi ka
bokete jo bo fa gare, re mo thulaganyong ya go aga madirelo a go

DIKAGO
tlhatswa metsi mo go tlaa lopang P60million, go tlhatswa metsi a a tswang
mo nokeng ya Thamalakane go simologa ka kgwedi ya Lwetse ngwaga o
o tlang. Legato la bobedi la go isa metsi kwa Maun gammogo le go kolelo
ya matlakala go solofelwa di tlaa bona kemo nokeng e nngwe gape ka
Lwetse 2013. go solofelwa gore tiro e, e tlaa fetsa mathata a metsi le a
kgopho ya metsi a a leswe Kwa Maun.
108. Re ntse re tsweledisa tirisano mmogo le mafatshe a re bapileng le
one mabapi le tiriso ya metsi a meamuso e e tlhakanetsweng ke
mafatshe. Go dirilwe ditumalano le mafatshe a supa a a mo lekgotleng la
tiriso ya metsi a Zambezi gore go tle go pompiwe metsi a bokete jwa 4
95million cubic metres mo nokeng ya Chobe/Zambezi. Tiro ya go oketsa
metsi kwa Middlepits le metse e e mo tikologong, ka metsi a a tswang kwa
Africa Borwa e tsweletse mme go solofelwa e tlaa lopa P60million. Puso
gape e tsweletse ka go senka metsi kwa Vaal/Gamara go nosa Kgaolo ya
Kgalagadi le metse e e gaufi.
109. Selekanyo se se hakgamatsang se metsi a felang ka sone, le seemo
sa loapi se se sa iketlang ebile se sa ikanyege go dirile gore tiriso ya
metsi e nne kwa godimo mme go tlhokega gore tshomarelo ya metsi e
nonotshiwe. Mo nakong eno, go dirwa gotlhe mo go ka kgonwang, jaaka
go dirisa metsi gape, go beeletsa metsi a pula le go dirisa gape metsi a a
dirisitsweng. Jaaka re gomagomediwa ke leuba, ba ba nang le
boikarabelo jwa go phatlalatsa metsi ba tlaa simolola go tla ka melawana
e e fokotsang tiro ya metsi le go a somarela metsi ka go iletsa go dirisiwa
metsi botlhaswa. Ke rotloetsa setshaba go dirisana sentle mme se dire
tshomarelo mokgwa wa go tshela.
110. Puso e ne wa tshwanelwa ke go tsaya dikgato tse di gagametseng
mabapi le ditiro tsa dikago tse di neng tsa seka tsa fediwa ka nako e e
dumalanweng gape di le mo seemong se se neng se dumalanwe. E ne ya
re ngwaga ono fa puso e ne tlhomamisa gore dikonteraka di dira ditiro tsa
puso ka seemo se go dumalanweng ka sone, ga felela go nna le madi a a
duedisiwang dikhamphani tse di neng di sa dira sentle a a ka nnang
P65million ga bo ga fedisiwa ditumalano tsa ditirisano le dikhamphani tse
pedi. Mo nakong eno go dirwa dipego go di neela lekgotla la ikopelo ditiro
la PPADB go ba kgontsha gore ba tsee kgato mabapi le dikonteraka tse di
tshwanetseng go phimolwa mo dibukeng tsa ikopelo ditiro., kana go
seegelwa fa thoko. Bakanoki ba le bone ba neng ba seka ba dira jaaka go
ne go solofetswe le bone ba tlaa phimolwa kana ba seegelwe fa thoko.
111. Go tsisiwa ga badupa dibuka ba tlhwatlhwa go setse go tsholeditse
seemo sa go dira tiro ga bakanoki le dikonteraka mme ga foots go dira
ditiro go latlhelelwa. Go dupiwa ga dibuka tsp puss gape go dirile gore

DIPAGAMO
puss e salelwe ke maid a P156.6million, a a neng a sala ka go ne ga
kgorelediwa go tsaya madi ka boferefere mo pusong.
112. Go tswelela ka go upolola tshenyetso setshaba, le go tokafatsa go
dirwa ga ditiro tsa puso, goromente o tlhomile diofisi tse maikemisetso le
maikaelelo a tsone e tlaa bong e le go tlhomamisa gore dikonteraka di dira
ditiro tsa puso ka seemo se se kwa godimo jaaka go dumalanwe. Gape re
tokafatsa tomagano ya go diragadiwa ga ditiro tsa
puso le go kopanya go diragadiwa ga tsone ka maikaelelo a gore kwa
bofelong go tlhongwe lekgotlana le le ikemetseng ka nosi go okamela
badupi ba dibuka.
113. Ditiro tsa botlhokwa tsa puso di weditswe bosheng mme tsa neelwa
puso gore di dirisiwe. Di akaretsa kgotla kgolo ya ditsheko mo Gaborone,
univesithi ya BIUST kwa Palapye, le dikago tsa kholeje ya thuto kwa
Serowe. Ditiro tsa metse tse di neng di santse di tsweletse fa ngwaga ono
wa madi o simologa jaanong di gaufi le go fela.
114. Go oketsega ka bofefo ga dikoloi mo ditseleng tsa rona, mo go
godileng go menagane gantsintsi mo dingwageng tse tlhano, go imela
ditsela tsa rona. Mo kgweding e e fetileng, palo ya dikoloi tsotlhe tse di
kwadisitsweng mono e ne e le 433 216 mo seketeng sengwe le sengwe.
Go supega fa selekanyo se batho ba nnang le dikoloi ka sone ke sengwe
se se kwa godimo mo mafatsheng a a tlhabologang, ebile se le fa
godimonyana mo mafatsheng mangwe a Yuropa. Mo kgwetlhong e e
ntseng jaana, go dirilwe thulaganyo kakanyetso ya dipagamo ka mefuta
mme e tlaa isiwa kwa palamenteng.
115. Fa e le mo Gaborone, gone kwa mosuke wa dikoloi o leng montsi
teng, puso e e mo thulaganyong ya go fokotsa mosuke oo ka go bula
makopano mangwe a ditsela, go tsenya dipone tsa mesepele tse di
tlhabologileng le go tlhoma lefelo le dikoloi di ka neng di laolwa teng ka
boranyane. Go dirwa ka ditsela tse di akantsweng tse di akaretsang
dipone tsa taolo pharakano ya dikoloi di santse di kanokwa mme go
solofelwa gore go dirwa ga tsone go ka tsaya dikgwedi tse di ferang
bobedi mme e re ngwaga o o tlang e bo tiro ya go aga ditsela tseo e ka
simologa.
116. Thulaganyo ya go ala ditena mo ditseleng e atolositswe ya bo ya
tokafadiwa mo mafelong a le mantsi a lefatshe leno, mme go feditswe
ditsela tsa boleele jwa 300km. Mo godimo ga moo, marogo a masha a le
matlhano a setse a weditswe go agwa. Ditiro tse dingwe tsa ditlhabololo
di le mmalwa jaaka tsela ya Tonota-Francistown, ya Charleshill-Ncojane le
borogo jwa Thamalakane a santse a senkelwa ba ba ka a dirang mme go

solofelwa gore a bo a feditswe ka NDP 10.
117. Fa esale ngwaga o o fetileng, borogo jo bosha jwa Kazungula jwa
dira gore nako e e tsewang ke bakgweetsi ba diteraka fa ba tlolela kwa
Zambia e fokotsege ka 78 per cent. E re ka jaanong go bonwe madi kwa
African Development bank leJapanese International Cooperation Agency,
kago ya borogo jwa Kazungula e tshwanetse go simologa ka Hirikgong
2014.
118. Lekgotla le le tlhokomelang dikoloi tsa puso, la CTO le rulaganyetsa
go dirisa boranyane jo bo ka neng bo sala morago dikoloi tsa puso go
bona gore di fa kae. Ka tsela e e ntseng jalo CTO e tsweletse ka go
tlhoma mabaakanyetso a dikoloi mo lefatsheng leno lotlhe, go itebaganya
le dikgwetlho tsa go tlhoka mabaakanyetso a dikoloi. Go itebaganya le
dikgwetlho tse, CTO e tlaa fokoletsa ditiro mo mabaakanyetso a dikoloi a
beng ba one go e thusa go baakanya dikoloi tsa puso. CTO gape e
dirisanya le dikole tsa ithutelo ditiro le tsa ithutelo boranyane go baakanya
dikoloi tsa yone fa go santse go baakanyediwa go tlhoma lekalana la
tlhomamiso boleng jwa dithoto (quality inspectorate unit).
119. Go atlega ga itsholelo ya Botswana go ikaegile ka dipagamo tsp
maim a ntlha. Ke gone ka moo go leg botlhokwa go tokafatsa seem sa
cabala a rona a difofane kwa Gaborone le Francistown. Legato la bobedi
la lebala la difofane la Sir Seretse Khama Building Project le ne le
solofetswe go ka fela ngwaga o fela, mme konteraka ya palelwa ke go
diragatsa dinako tse di neng di dumalanwe tsa go fetsa tiro.. Legale
khamphani e e neng e le teng e ne ya palelwa ke go diragatsa nako e e
atolositsweng go fetsa ditiro, jalo puso ya felela e tlhobogana nayo ka
Phukwi ngwaga eno. Go mo thulaganyong ya go thapa konteraka e
nngwe go fetsa tiro eo. Go solofelwa fa tiro e e setseng e ka tsaya
dikgwedi tse thataro go wediwa. Ditiro tse dingwe kwa lebaleng la
difofane la Maun di setse di feditswe mme bontlha jo bongwe bo tlaa
wediwa ka Hirikgong ngwaga o o tlang, fa ditiro tse dingwe tse di kwa
lebaleng la difofane la Kasane tsone di ka fediwa ka Motsheganong 2013.
120. E re ka Botswana a itlamile go amogela difofane tsa mafatshe a
mangwe, lefatshe leno le setse le buisantse ditumalano le mafatshe a le
21 mme la saena ditumalano le mafatshe a le 8. Go reka difofane ga Air
Botswana go tlaa e kgontsha gore e fofele kwa mo kgaolong ya SADC le
go feta. Air Botswana e setse e dirile tsotlhe tse di tlhokwang ke lekgotla
la mesepele ya difofane la mafatshefatshe. (IATA) mabapi le tsa
itshireletso. Ka jalo IATA e ne ya dumela go bua e e kwadisa gape ka
Seetebosigo mo ngwageng eno. Se se tlaa dira gore AB e nne le ditsala ,
e gaisane le dikhamphani tse dingwe tse di gwebang ka difofane.
TTIKOLOGO LE BOJANALA

121. Ditiro di le dintsi di a dirwa go tswakanya bojanala re ntse re
tshwaraganye le batho. Di akaretsa go tlhabololwa ga mafelo a a jaaka
Moremi Gorge le mafelo mangwe a ditso kwa Lepokole. Tiro ya bojanala
ya go rua dikammela kwa Tsabong le lefelo la itloso bodutu le motse wa
setso kwa Kasane. Go setse go dirilwe ditsela tse di yang kwa mafelong a
a nang dilo tsa ditso di ka nna lekgolo, fa paakanyo ya ditsela, mafelo a go
lalwang mo go one le matshwao a a kaelang bajanala a weditswe kwa
mafelong a a farologanyeng. Mo godimo ga moo, mafelo a ditso a le 10 a
ne a tsenngwa mo bukeng ya puso ya matlotlo a setshaba ka Phukwi
ngwaga ono. Maiteko a go rotloetsa tlhabololo ya tsa bojanala kwa
mafelong a a gaufi le matamo le kwa dikgageng tsa Qcwihaba di
tsweletse. Ke itumelela gape go bolela gore thulaganyo ya Botswana Eco-
Certification system, e e rotloetsang bojanala jo bo sa senyeng tikologo
gape e neela banni ba metse seabe, e amogetswe ka maatlametlo ke
botlhe.
122. Batho ka bontsi ba beeletsa mo kgwebong ya bojanala. Dipalo di
supa gore ka Seetebosigo 2012, go ne go na le mafelo a le 764 a a
neetsweng diteseletso tsa go gweba ka bojanala. Fa ba le 406 mo go
bone e le Batswana, mme seo se supa koketsego ya 45 go tswa mo
ngwageng o o fetileng. Dikgwebo tseo, di le 141 ke tse di tlhakanetsweng
fa di le 217 e le tsa ba bangwe. Go ntse go tsweletswe ka maiteko a go
tokafatsa matshelo a beng gae le gore ba nne le seabe. Go rekisiwa ga
mekgabisa e e dirwang mono kwa mafelong a bojanala le ka boranyane
jwa inthanete go a rotloediwa e le bontlha bongwe jwa thulaganyo ya
EDD.
123. E re le fa re tswakanya bojanala re lebogela gore diphologolo tsa
rona le dinaga tsa rona di santse e le jone konokono mo go okeng
bajanala ba mafatshefatshe. Tsamaiso le tlhokomelo ya mafelo a
diphologolo, go tlhomamisa gore ga di kgothege fa ka ntlha e nngwe re
fokotsa kgotlhakgotlhano le batho, legale e santse e le kgwetlho. Maiteko
a go fedisa kgothakgothano eo a akaretsa go epa didiba kwa mafelo a a
sireleditsweng, go ruta balemi barui ka fa ba ka tshelang le diphologolo
tsa naga ka teng le go phimola dikeledi ba ba senyeditsweng ke
diphologolo tsa naga. Ditshekatsheko tsa paka ya komelelo di tsweletse
mo lefatsheng leno go kgobokanya dikitsiso ka seemo le dipalo tsa
diphologolo tsa rona.
124. Kgwetlho e nngwe gape ke go oketsega ga bogodu jwa diphologolo
bo dirwa ke batho ba ba tswang kwa mafatsheng a mangwe, le go utswa
dibatana tse di tshelang, tse jaanong re tlaa simololang go itebaganya le
jone. Gape re tsere tshwetso ya go emisa letsomo go simologa ka 2014
ka jaana go tsomela monate fela go sa kake ga re kgontsha go somarela
diphologolo tse di tshwanetseng go tsewa e le matlotlo e seng sepe gape.

125. Puso e tshwaragane le bathusi mono le mo kgaolong eon o tsweletse
ka go diragatsa thulaganyo ya African Monitoring of the Environment for
Sustainable Development mo booming jaw SADC. Thulaganyo eo e
thusitse Botswana go tlhoma mafelo a le marataro a go ka amogelwang
dikitsiso tsp tepo loapi mo go one go balelwa le go tlhodumela melelo ya
naga mo lefatsheng leno lotlhe.
126. Jaaka re ipaakanyetsa paka ya komelelo ya ngwaga ono, go setse
go tlhomilwe mafelo a tlhabantsho melelo a supa kwa mafelong a a
tshabelelwang ke melelo go ralala lefatshe leno. tlhokomelo ya dithibela
molelo le yone e ne ya dirwa go tokafatsa tsamaiso le thibelo ya one. Ke
eletsa go lebogela lefatshe la Australia go bo le re thusitse go ruta batho
ba rona ka go tima melelo ya naga mme re solofetsa go tsaya dikgato tse
di gagametseng kgatlhanong le dirukutlhi tse di bayang matshelo a batho
le dithoto tsa bone mo kotsing.
127. Gape re diragatsa Thulaganyo ya makgadikagdi Management Plan,
ka go dira ditsela tse di yang kwa mafelong a ditso. Ka thulaganyo eo, re
ikaelela go sekaseka dikgwa, go bona gore a di ka seke di dirisediwe ditiro
tse dingwe tsa itsholelo. Ke itumelela go bega gape gore palo ya go lema
ditlhare mo digotlong le gone go a oketsega. go setse go thusitswe batho
ba le 173 go lema ditlhare e le bontlha bongwe jwa namolo lehuma fa ba
le 87 mo go bone bao, ba rutilwe mo dikgaolong di le thataro.
128. Masingwana a ditlhare a a ka fa tlase ga lephata la dikgwa le
tshomarelo ya matlotlo a naga a kgona go ntsha ditlhatshana di le 500
000 ka ngwaga, mme tse di 50 000 ke tse di abelwang setshaba ngwaga
le ngwaga ka thulaganyo ya setshaba ya go jwala ditlhare.
129.Mabapi le ditiro tse di tsweletseng tsa tshomarelo ya matlotlo tse di
kopanetseng le mafatshe a mangwe, jaaka ya Greater Mapungubwe
Trans Frontier Conservation Area, go solofetswe go fetsa ditumalano tsa
yone mo bogaufing.
130. Molao wa kanoko ya tikologo wa 2011 le ditsetlana tsa one, o ne wa
tsena mo tirisong ka Seetebosigo ngwaga eno. Molao oo o tlaa dira gore
go tlhongwe lekgotla la bakanoki ba tikologo go tlhokomela tiriso ya
tikologo. Seo se tlaa fokotsa selelo sa setshaba sa gore bakanoki ba
tikologo ba tura thata. ebile ba a diega.
131. Re tlaa tshwara pitso ya tsamaiso ya matlakala go simolola go latlha
matlakala ka tsela e e sa senyeng tikologo ka maikaelelo a go dirisa
matlakala gape le go fokotsa go ntshiwa ga one. Re setse re feditse
melawana e e tlaa thusang mo go tlhopheng matlakala. Fa e le kago ya
mafaratlhatlha a a bayang metsi a a tswang mo matlwaneng a boitiketso
mo lefatsheng leno lotlhe, go atolosiwa ga matamo a kgopho ya metsi a a
leswe a Gaborone le Kasane a tsweletse. Re ikaelela gape go atolosa

BOTSOGO
mafaratlhatlha a go nna jalo kwa Kanye le Molepolole.
132. Re thusiwa gape ke lekgotla la Africa Institute go itebaganya le tseo
tse di ka kgotlelang tikologo. Gape re tlhoma dilekanyetso tsa mosi o o
tswang mo dikoloing gore o laolwe sentle.
133. Puso e tla tswelela ka go neela botlhe ditlamelo tsa botsogo ka
phokoletso. Go oketsega ga ditlhwatlhwa tsa melemo legale ke kgwetlho
ka jalo re tshwanetse ra dira thulaganyo e e siameng ya go neela batho
kalafi, re ikaegile ka thulaganyo ya botsogo ya setshaba, e e reng go
farologanngwe ditiro tsa tsamaiso, tlhatlhobo le tiragatso mo mhameng wa
botsogo. Thulaganyo eo gape ya re go tlhongwe khansele ya botsogo ya
setshaba e e tlaa ntshang kaedi mo go botlhe ba ba nang le seabe mo
botsogong go tlhomamisa gore botsogo bo tseelwa kwa godimo.
134. Boleng jaw go direla setshaba kwa dikokelong tsp rona go
tshwanetse ga tsaya maemo a ntlha. E rile bosheng ra rutuntsha baoki ba
ba tlaa bong ba itebagantse le tirisano sentle le batho gore ba tle ba thuse
balwetse fa ba etetswe ke ba masika. Gape dikgaolo tsa botsogo mo
lefatsheng leno di ithulagantse sesha gore di kgone go thusa balwetsi bao
ba ba nang le botlhoki jo bo rileng jaaka bagodi le ba ba tshelang le
bogole.
135. Seemo sa ditirelo le sone se a godisiwa kwa dikokelong ka go
tshwaraganya dikokelo tsa rona le tsa mafatshe a sele. Go setse go
tshwaragantswe ditirelo tsa melemo di le nne mme re solofela gore tse
dingwe di tlaa latela mme re dumela gore tshwaragano ya go nna jalo e
tlaa tsholetsa seemo sa ditirelo jaaka go tlhokega.
136. Go itebaganya le tlhaelo e e teng mo kalafing ya tshoganetso, re
tlhomile lefelo le go ka neng go lelediwa kwa go lone mo Gaborone fa go
na le tshoganetso, mme dikoloi tse di rwalang balwetsi tse di tlaa bong di
kgobokane golo go le gongwe di bo di bidiwa. Tiro ya go nna jalo e tlaa
isiwa gape kwa Francistown.
137. Go nna teng ga melemo mo dikokelong go tokafetse ka 89 per cent
fa kwa dikokelong tse di amogelang balwetsi go tswa kwa go tse dingwe
di tokafetse ka 87 per cent, dikokelo tse di kwa magaeng ka 87 per cent fa
tse dipotlana di tokafetse ka 80%. Maiteko a rona a go tsosolosa theko ya
melemo ga a thusa fela gore e nne teng kwa dikokelong mme gape le kwa
mabeelong a matona a puso kwa Gaborone a Central Medical Stores.
138. Fa esale ke puisano e e fetileng ya me le setshaba, dikokelo tse
dingwe di le nne di butswe, fa tse dingwe tse tlhano di tla simolodisiwa mo

ngwageng ono wa madi. Batho ba ba kwa metseng e e kgakala le
ditlamelo tsa botsogo kana palo ya batho e le kwa tlase ebile e
phatlaletse, ba tlaa tswelela ka go thusiwa ka ditlamelo tsa botsogo tse di
leriweng ka dikoloi fa go kgonega.
139. Tiragatso ya thulaganyo ya go fokotsa go tlhokafala ga masea e
tsweletse. Fa esale Lwetse ngwaga o o fetileng, dingaka le babelegisi ba
le 83 ba rutintshitswe mo go pelegisong ya tshoganetso le gone go
tlhokomela masea. Fa re lebile gore letshololo le khupelo ke mangwe a
malwetse a a borai ka ebile a ka baka leso mo ba neng, re senkile
melemo e e lebaneng le malwetse ao. Mme gape re ne ra kentela thibelo
ya malwetse ka selekanyong sa 90 per cent.
140. Go tsibogela koketsego ya kankere ya popelo, puso, e thusiwa ke US
Centre for Disease Control le University of Pennsylvania, o tsile go
simolola mothale o mosha wa go alafa popelo. Gape World Bank le yone
America gape, ba thusitse Botswana go reka metshine e e bonesang ya
Gene X-pert e le 33 e go solofelwang e tlaa thusang go fefosiwa ga tiro, e
e tsayang nakonyana e khutshwane fela go tlhomamisa gore molwetse o
na le bolwetse bofe. Metshine eo, e tlaa dira gore ditlhatlhobo tsa
kgotlholo e tona (TB) tse di neng di kgona go tsaya dikgwedi, jaanong di
tsee nakwana ya metsotso fela. boranyane jo bo tlaa isiwa wa
dikokelwaneng.
141. E re le ntswa go lopa madi a mantsi, re le puso re tsweletse ka
lenaneo la go aba dipilisi tse di ritibatsang mogare wa HIV/AIDS go
bontsintsi (95 per cent) jo bo di tlhokang. Re atolositse le selekanyo sa
kgatelelo ya mogare (CD4 count) go tswa fa go 250 go ya kwa go 350
gore ba ba amegileng ba simolole kalafi ka nako.
Phetogo e re solofela fa e tlaa thusa thata mo phokotsegong ya mogare o
mosha wa HIV go tswa kwa go 1.5 per cent go ya kwa go 0.5 per cent ka
2015. Re sale foo, re (puso) ntse re gagamaditse setoropo ka thibelo ya
mogare go tswa mo go mme go ya loseeng. Se se re baya mo
tshiamelong ya go fitlhelela maikaelelo a rona a go fologela tlase ga one
percent, fa re bua ka go fetlsetsa mogare go tswa go mme go ya
ngwaneng ka 2015. Re bua jaana bo rre ba le 42 000 ba setse ba fetile ka
lenaneo la borre la go rupa ka go kgaolwa letlalo la bonna go fokotsa go
tshabelelwa ke malwetse a dikobo. Bontsi jo bo dira fela 11 per cent ya ba
le 385 000 lefatshe lotlhe ba ba tshwanetseng go feta ka lenaneo le.
Dingwaga tsa bone di fa gare ga 13 le 49.
142. Lefatshe leno le tlhoka go fenya dikgoreletsi tsotlhe tse di thibelang
thibelo le kalafi. Ga go leano lepe le le ka berekeng le le losi go kgona
gore go seka ga nna le ope yo o tsenwang ke mogare, mme jaaka ke
buile pele, ga se melemo, ke boikgapho jo bo ka re gorosang kwa
maikaelelong a rona a go nna tshaba e e se nang mogare. Se se raya

gore maitsholo a fetolwe mo go tlhoafetseng.
143. Go beeletsa ga puso mo ditlamelong mo lobakeng lo lo leele go
setse go fekeetsa bodiredi. Go rarabolola bothata jo re simolodisitse
thulaganyo ya boitseanape jwa botsogo e e beileng baitseanape bao ba le
53 mo dipateleng di le pedi tse dikgolo le di supa tse di potlana mo
makalaneng a a farologanyeng a tshwana le la malwetse a pelo, karo ya
mokwatla jalo jalo.
144. Thulaganyo e dirisiwa gape go tlaleletsa Clinical Centres of
Excellence tse ke buileng ka tsone ngogola. Ka jalo, mafelo a kalafi ya
kankere a tlhomilwe kwa Nyangabgwe le Marina fa mafelo a karo ya
matlho le marapo a Sekgoma le Mahalapye a okeleditswe badiri le
didirisiwa.
145. Tiro e ntle e dirilwe gape ke dikomiti tsa tlhokomelo ya botsogo tsa
dikgaolo tsa Palapye le Selebi Phikwe tse di fetotseng seabe sa dikokelo
tsa bone go nna tsa tlhokomelo e e tseneletseng, ka go fudusa ditirelo tsa
balwetse ba ba sa robadiweng, jaaka kalafi ya batsetsi le bana ga mmogo
le go aba dipilisi tsa ARV go ya kwa dikokelwaneng. Maduo ke gore
jaanong dikokelo tsa bone jaanong di bona nako e ntsi ya go thusa
balwetse ba ba gateletsweng. Ditlhopha tsa dikgaolo tsa tsamaiso
botsogo lefatshe leno lotlhe le tsone di dule ka mananeo a a kgatlhisang,
a tshwana le go tlhatlosa dikokelwana dingwe maemo gore di bulwe
bosigo le motshegare.
146. Motsamaisa dipuisanyo mo dingwageng tse di 27 tse di fetileng
mmuso wa lefatshe la Cuba o ntse o romela badiredi ba one ba kalafi
mono go thusa ka maitseanape. Monongwaga ke itumelela go lo itsese
gore palo ya baitseanape bao e oketsegile go tswa kwa go 69 go ya kwa
go 102. Mo boemong jwa Batswana ke leboga thata puso le batho ba
Cuba mo thusong e e kanakana e setse e le dingwaga. Ga go na mpho e
e ka fetang ya botsogo jo bontle.
147. Dikokelo tsa Princess Marina, Nyangabgwe le kokelo ya malwetse a
tlhaloganyo ya S’Brana di atlegile mo go abeng ditirelo tsa bone tse e
seng tsa botlhokwa. Ditirelo dingwe gape di tlaa neelwa ba ba ikemetseng
mo dikokelong tsa dikgaolo, fa mabolokelo a melemo a Central medical
stores jaanong a roletse ba diterena go isa melemo kwa e romelwang
teng mo kgaolong ya botlhaba jwa lefatshe leno. Ke maikaelelo a rona go
ithola dipagamo tsa melemo go ralala lefatshe leno lotlhe.

148. ka dikole tsa ithutelo booki tse di tokafaditsweng, re ntse re oketsa
badiri ba ba rutilweng mo gae. Monongwaga dikole tse pedi tse di alositse
dialogane di le 684 fa mo dingwageng tse tlhano tse di fetileng di alositse
ba le 392.
149. lekalana la boranyane jwa booki kwa mmadikole le na le sekole a
Allied health professions le sa Public health and medicine se se nang le
baithuti ba bongaka ba masters ba le 41. mo godimo ga moo, sekole seo
se simolodisitse dithuto tse di fa godimo ga degree di supa. Go tloga ka
2014, lekalana le le tlaabo le berekisana le kokelo ya thuto teng kwa
mmadikole, e e agwang kwa tlhwatlhwa ya P1.3 billion.
BORANYANE LE BOITSEANAPE
150. Molawana o o simolodisitsweng bosheng wa dipatlisiso, boranyane le
boitseanape o raya go golaganya, go ntsha madi, go pepetletsa le go
kanoka ditiro tsotlhe tsa boranyane le boitseanape go tsamaelana le se
setshaba tse se di tseetseng kwa godimo. Go kopanngwa ga Botswana
Technology Centre le RIPCO go tlaa nonotsha dipatlisiso.
151. Botswana Innovation Hub jaanong ke khamphani ya motia e e
emeng nokeng bagwebi jwa boranyane le boitseanape ka lefelo la
boremelelo jwa tsa seranyane le boitseanape.
152. Puso e tsweletse ka go fa diteseletso le go baya leitlho madirelo a go
nna jaana go netefatsa gore a tsamaelana le ditsetlana tsa itshireletso tsa
mono gae le tsa mafatshefatshe tsa go dirisa tse di ntshang marang.
Maiteko a a botlhokwa thata bogolo jang mo dikakanyong tsa go epa
uranium. Jalo he, re ikaelela go tlhoma matlo seranyane a ditekeletso tsa
go kanoka le go batlisisa.
DITLHAELETSANYO TSA PUSO KA BORANYANE
153. Kgolagano ya puso ka boranyane e itebagantse le maiteko a go
nonotsha bodirela puso gore bo dire tiro ka manontlhotlho, mme ka fa
letlhakoreng le lengwe go rotloetsa tshaba e e nang le kitso. Go
anamisiwa ga yone jaanong go tshematshemisiwa ke go simolodisa
megopolo wa ‘1-gov’ o o tlaa kgontshang gore ditirelo tsa puso di tsamae

ka inthanete gore di tsabakele di be di tsamaele botlhe sentle. Mo leanong
le, go solofelwa go tlhaloganngwa fa go kopanngwa ga dikitsiso tse di mo
dikhomputareng, batho ba tlaa bona ditirelo tsa puso gongwe le gongwe
kwa ba leng teng le mo inthaneteng ka megala ya letheka le
dikhomputara. Jalo he re ikaelela go fedisa mathata a gore batho ba ye
kwa le kwa le go tswa mo lephateng le ba ya kwa go lele ba tsoma ditirelo.
154. Bokgoni jwa rona jwa go gaisana le mafatshe le go nna tshaba e e
nang le kitso le go kgona maikaelelo a rona mabapi le leano la inthanete
ya puso do tlhoka boranyane jwa maemo a ntlha le batho ba re ka bayang
mo bokgoning jwa bone jaaka e le bone ba ba bonang gore kgolo e nna
teng ka ditiro tsa diatla tsa batho. Jaaka go tlhokega mo diphetogong tseo,
East Africa Submarine System (EASSy) le West Africa Cable System
(WACS) di simolola go re fepa ka boranyane jo bo tokafaditsweng gore re
tle re golagane sentle le mafatshefatshe mme go sa re turele mo go kalo.
155. Go tsamaelana le ditlhabololo tse, re ntshafatsa mokokotlo wa
mogolagang wa rona wa ditlhaeletsanyo le mafaratlhatlha go akola botoka
boranyane jo jwa motlaleletsa. Puso gape e mekamekane le go tlhabolola
boranyane jo jwa ditlhaeletsanyo go rarabolola marara a go fitlhelela le go
ikanyega ga ditirelo. Go fokotsa ditlhwatlhwa tsa ditirelo tsa boranyane tse
di leng kwa godimo, Botswana telecommunication Authority e dirile kaedi
ya go tlhakanela didirisiwa e e tlaa kgontshang bantshi ba ditirelo go
fokotsa dituelo tsa bone, tse jaanong di tlaa fokotsang madi a a lopiwang
mo badirising ba ditirelo tse.
156. Kwa bofelong, re ineetse mo go ageng lefelo le le losi la ditirelo tsa
boranyane tse di akaretsang go ikopelo sekole, pasa, teseletso ya go
kgweetsa le gone go ikopelo setsha tota le go duelela ditlamelo. Dingwe
tsa ditirelo tseo tse di akaretsang go neela baithuti maduo a ditlhatlhobo
ka SMS le dipampiri tse motho a ka di itseelang mo digwaneng tsa
inthanete tsa maphata ka go farologana.
157. Re lemoga fa palo ya batho ba ba fitlhelelang inthanete di gola ka
dipatlisiso tsa bosheng di supa fa masome a mane le bobedi mo
lekgolong la Batswana ba tsena mo inthaneteng gantsinyana ka beke, fa
ba le masome mabedi le boraro mo lekgolong ba e etela ka sewelo. Ba le
masome matlhano mo lekgolong ba setse ba kile ba etela inthanete ya
puso.
158. Legale go tswa gone mo dipalong tse, go supa fa bontsi bo sa kgone
go tsena mo inthaneteng. Ka jalo re tsweletse ka go atolosetsa ditirelo tse
kwa merafeng. Metse selegae le le 197 le yone e setse e lomagantswe ka
lenaneo la rural Telecommunications Programme. Tsosoloso ya Nteletsa-I
go dira Nteletsa II e e akaretsang go tsosolosa didirisiwa tse dikgologolo
mo metseng e le 85 e solofetswe go wela le ngwaga.

159. Go atolosiwa ga metlobo ya Kitsong ka lenaneo la tlhakanela ditiro le
puso le gone go tsweletse. Fa re bua jaana boKitsong ba le 248 ba setse
ba tlhomilwe, mme di le 196 di tsamaisiwa ke diVDC le banana fa di le 56
e le tsa lekalana la diposo. Banana ba le 312 ba setse ba sugilwe mo go
tsa tsamaiso kgwebo gore ba tsamaise boKitsong. Gape re mo tseleng ya
go fa metlobo ya dibuka e le 78 go ralala lefatshe leno dikhomputara le
inthanete mme di le 38 d setse di goketswe.
160. Go ithola khamphani ya Botswana telecommunications Corporation
le gone jaanong go tsweletse. Mo bogompienong go setse go weditswe
dipampiri tsa semolao ebile go simolodisiwa Botswana Fibre network e e
tlaa tsamaisang EASSy le WACS.
161. Lephata la diposo le inaakantse le boranyane jwa segompieno go
tokafatsa le go tswakanya ditirelo tsa bone. Ka jalo go dirilwe thulaganyo
ya go tsenya maranayane otlhe a a tlhokegang go tokafatsa tsotlhe tse di
dirwang ke ba diposo, go tsholetsa seemo sa ditirelo go di neela setshaba
ka ditlhwatlhwa tse di kwa tlase. Diofisi dikgolo tsa diposo mo Gaborone,
jaanong di setse di tokafaditse ka fa di tsamaisang dikwalo ka teng ka jalo
batho ba amogela dikwalo ka nako kwa ntle ga tiego epe. Go kopana ga
Botswana Postal Services le Botswana Savings Bank go tsweletse. Molao
o o tlhokafalang o o dirwang ke Palamente o ne wa fetisiwa ke Palamente
e e fetileng. Fa o mongwe molao o o tsamaelanang le oo, o tlaa bewa
pele phuthego ya Palamente e e tseneng ya kgwedi eno.
BOBEGADIKGANG
162. Mo maitekong a rona a puso ya batho ka batho ya go akaretsa
Batswana, puso o ikaelela gore Motswana mongwe le mongwe a kgone
go bona dikgang a dirisa boranyane jwa segompieno, tse di ka
diragadiwang fela ka boranyane jwa kgaso, jwa dikoranta le ka boranyane
jwa inthanete. Ke itumelela gape gore dipatlisiso tse di dirilweng, di supa
fa Batswana ba na le tshepho e ntsi thata mo Btv, Seromamowa sa
Botswana le DailyNews go bo di bega dikgang tse di ikanyegang.
163. Mabapi le go atolosa ditshipi tsa mafaratlhatlha a kgaso, di ne tsa
tlhongwa mo mafelong a le mararo ngwaga ono mme seo sa dira gore
BTV le Radio Botswana di utlwale sentle mo metseng e le 62, ka jalo e
utwiwa ke batho ba ka nna 350 000. Seromamowa sa Botswana jaanong
se setse se utlwala kwa metseng e e kgakala thata jaaka Qangwa
Nxaunxau le Nxainxai.
164. Fa re tsena mo go diriseng tse di dirwang mo gae, seromamowa se
okeditse tiriso ya dipina tsa mono gae go tswa mo go 65 per cent go ya

NGWAO
kwa go 75 per cent, fa BTV yone e okeditse go dirisa dipina tsa mo gae go
tswa mo go 53 per cent go ya kwa go 57 per cent. Go na le tsholofelo ya
gore dithulaganyo tsa seromamowa le telebishene di atologe thata fa go
sena go hudugwa mo tirisong ya boranyane jwa analogue go tsena mo go
jwa digital terrestrial, jo bo tlaa supang dithulaganyo le ditshwantsho tse
di botoka tsa telebishene. Boranyane jo bosha jwa IS20 bo fokoditse
ditshenyegelo ka P6million ebile bo tlaa kgontsha BTV go nna le
dithulaganyo tse dintsi go feta pele.
165. Koranta ya DailyNews jaanong e goroga kwa metseng e le 357 e
fiwa batho ka tlhamalalo. E re le fa go gorosa kgaso kwa metseng e e
kgakala le ditlamelo go santse go na le dikgwetlho, re inaakantse le
ditsala tsa rona gore re kgone go fitlhelela teng. Koranata ya DailyNews
le bukana ya Kutlwano di mo dithulaganyong tsa go tsenya ditlamelo tsa
bone mo inthaneteng mo go tlaa simologang mo go yone kgwedi e, tiro e
e tlaa thusang go phatlalatsa ditirelo tsa bone, mono le kwa mafatsheng a
mangwe.
166. Go tlhoafalela go phatlalatso ya dikitsiso ka boranyane jwa inthanete
bo supega sentle mo tirisong ya jone, ka dithulaganyo tse di dirisiwang
that a tsa government e-portal, Facebook le tse dingwe gape tse di
tsamaelana natso le tsone di dirisa boranyane jo jwa inthanete fa e sale
bo tsenngwa mo tirisong gape ka Phukwi ngwaga ono.
167. Fa e le mo go neeleng basha dithata tsa itsholelo, ke itumelela go
bega gore jaanong re buletse dikgoro tsa rona diopedi tsa banana ba ba
batlang go gatisa dipina tsa bone e le go direla setshaba. Mo nakong eno
batho ba le 65 le ditlhopha ba setse ba tsile kwa go rona go gatisa dipina.
Gape re thapile babega dikgang ba nakwana ba banana go atolosa go
begwa ga dikgang kwa dikgaolong tsa magae. Babega dikgang ba mofuta
oo ba le 97 ba ne ba setse ba rutintshitswe.
168. Kwa ntleng ga nonotsha ngwao ya rona ya gore re tshaba e e
ipelafatsang ebile e bopagane, di-tsa ngwao di na le boleng jwa itsholelo.
Ka jalo re tsweletse ka go kwala le go gatisa ngwao ya rona e e leng
boswa jwa rona kgaolo ka kgaolo, go tlhomamisa gore merafe e nna le
ditshwanelo mo ngwaong ya yone. fa e le gore go na le ipapatso e e
nonofileng, di-tsa ngwao di na le bokgoni jwa go ka dira madi a mantsi
bogolo thata kwa metseng ya magae. Ke gone ka moo go neng ga bulwa
lefelo la go reka le go rekisa dilo tsa ngwao kwa Tsabong mo ngwageng
ono go itebaganya le kgaolo ya Kgalagadi. mafelo a mangwe a a ntseng
jalo a tlaa bulwa mo dikgaolong tse dingwe.
169. gape re tsweletse ka go ipelela re bo re tlotlomatsa ngwao boswa ya
rona ka dikgaisano tsa dikgaolo, tse di neng tsa tsenwa ke batho ba le 48

498 ka 2011. Batho ba le 12 652 ba ne ba tsaya karolo mo dikgaisanong
tsa mofuta oo ka dikgaisano tsa letsatsi la ga Tautona, mme go supega fa
go nnile le koketsego e e seng tona thata fa go tshwantshanngwa le
ngogola. Dikgaisano tsa mofuta o, kwa ntleng ga gore bagolo le bana ba
na le seabe mo go tsone, jaanong di setse di le botlhokwa thata mo e leng
gore ngwaga le ngwaga di a tshwarwa mme di oka bajanala.
170. Mmuso o setse o wetsa molao kakanyetso wa di-tsa ngwao o o tlaa
thusang gore di-tsa ngwao di thusiwe ka madi fa go santse go tlhongwa
molao o o tlaa dirang gore di kgone go itaola. Go tlhabolola seabe sa
batsaya karolo mo go diragatseng dilo tsa ngwao, fa esale ngwaga wa
2010 re ntse re epa dipitso tsa ngwao. Ka Phalane ngwaga ono dipitso di
le pedi di ne tsa tshwarwa kwa Tonota le Jwaneng ka maikaelelo a go
fitlhelela kwa bathong.
METSHAMEKO LE ITLOSO BODUTU
171. Puso e setse e lemoga gore metshameko e ka tlhama ditiro gape e
ka lere boitekanelo mo Batswaneng. Ke ka one mabaka a a e leng gore
khansele ya setshaba ya metshameko e tlhomileng thulaganyo ya
dingwaga tse 16 ya go tlhabolola metshameko fa ka ntlha e nngwe ditiro
dingwe di neetswe dikgaolo tsa yone tse thataro mo lefatsheng leno go di
itsamaisetsa.
172. Thulaganyo ya dikgaisanyo tsa metshameko tsa dikgaolo e tsweletse
ka go gola le go ratwa bogolo jang ke banana. Dipalo di supa fa
dikgaisano tseo di tsenelelwa ke batho ba le bantsi go feta jaaka go ne go
solofetswe. koketsego e dule mo go 28 000 go ya kwa go 66 000 mo
dikgaisanong tse di neng di tshwerwe ka kgwedi ya Motsheganong
ngwaga one o. Dipalo tse di akaretsa batho ba le 5 216 go tswa kwa
metseng e e kgakala le ditlamelo kwa ditlhopha di le 240 di tlhamilweng
teng. Go tlhangwa ga ditlhopha ka fa tlase ga metshameko e ya dikgaolo
go rotloetsa tlhabololo ya boeteledipele jwa banana. Metshameko eo
gape e thusa mo go anamiseng melaetsa ya botlhokwa ya botsogo go
balelwa le thibelo mogare wa HIV/AIDS.
173. Ditlhopha tsa Botswana di setse di itshupile bokgoni mo
dikgaisanong tsa metshameko ya mafatshefatshe. Kwa ntle ga gore ba
ne ba tshameka la ntlha mo metshamekong ya mafatshe a Africa
(AFCON 2012), setlhopha sa setshaba sa The Zebras se ne sa gapa
sekgele sa setlhopha sa maemo a ntlha mo Africa ka 2011. Metshameko
ka go farologana le yone e ne ya leretse lefatshe la rona tlotlo kwa
dikgaisanong tsa mafatshefatshe. ka bongwe ka bongwe, re na le palo e e
golang ya batshameki ba ba itsegeng kwa mafatshefatsheng, go balelwa
le motabogi wa tlhwatlhwa Amantle Montsho le Nigel Amos wa go tsaya
sekgele sa diolimpiki. Jaanong ke laletsa ntlo e e tlotlegang go nna le nna

mo go akgoleng batabogi ba rona mo tirong ya bone e ntle e ba e dirileng.
174. Puso e ikaeletse go tlhomamisa gore go dirwa tiro e ntle ka go duela
batshameki go nna le seabe le dikatso tsp dingwe gape. Ke rata thata go
leboga kemonokeng e e dirilweng ke makgotla a a ikemetseng ka nosi go
rotloetsa metshameko.
BOTSWANA LE MAFATSHE
175. Jaaka ke setse ke buile, ga re na boikgethelo fa e se go gaisanya le
mafatshefatshe. In so doing go na le tlhokego ya gore go dirisanngwe le
ba bangwe. Fela jaaka lefatshe leno e le leloko la mafatshefatshe, re na le
seabe mo go tsa boemedi go diragatsa dikeletso tsa rona fa gape re
tsenya letsogo mo tlhabololong ya mafatshefatshe, kagiso le tshireletso.
176. Tsamaiso ya rona ya mafatshe a sele e tshwanetse ya supa se re
leng sone re le setshaba. Jaaka re le lefatshe le le tlotlang molao le
ditshwanelo tsa setho re tlaa tswelela ka go ntsha mafatlha a rona mo
dilong tse di diragalang mo mafatshefatsheng ka ebile rotlhe re le
baagisanyi. Ka tsela e e ntseng jalo re tlaa tswelela re ntsha megopolo
ya rona ka dikgang tsa puso ya batho ka batho, tlotlo molao le go
diragatsa ditshwanelo tsa setho kwa makgotleng a a tlhokafalang. Jaaka
re le baagaisanyi ba ba molemo re tlaa tswelela re tlotla boloko jwa rona
le ditumalano tsotlhe tse re di saenetseng mo makgotleng otlhe a re leng
maloko a one.
177. Go nna leloko ga rona kwa khanseleng ya ditshwanelo tsa setho ya
lekgotla la ditshaba go tsholeditse seemo sa rona kwa mafatshefatsheng.
Dikopo tse re di amogelang go tswa kwa mafatsheng a mangwe le
makgotla go tshwaraganela melao ya ditshwanelo tsa setho le bone ke
sesupo sa tlotlo e re nang nayo mo mafatshefatsheng.
178. Jaaka re le Batswana, ga re kake ra tswelela go ikgatholosa tshololo
ya madi e e dirwang ke puso ya ga Bashar al Assad, e fa esale
tshimologo ya kgwedi e e fetileng go bolailweng batho ba Syria ba le 25
000, fa ba bangwe ba le 33 000 ba nna jaaka batshabi. Kwa ntle ga gore
ga re sute mo go tse re dumelang mo go tsone, go supa matshwenyego a
rona ka go wela tlase ga seemo sa tshireletsego kwa Syria se tsamaelana
le moono wa rona wa go rerisana le mafatshe a mangwe ka seemo se se
kwa Syria. Ka mabaka a a ntseng jalo re inaakantse le mafatshe a re
tshwanang ka moono ka go ntsha go swabisiwa ke khansele ya
itshireletso ya lekgotla la ditshaba go palelwa ke go tsisa tharabololo ya
sennela ruri kwa lefatsheng leo ka ebile go tsisa matshosetsi mo kagisong
ya kgaolo eo ga mmogo le ya batho ba Syria.
179. Jaaka re rotloetsa botsalano le mafatshe a mangwe, e ne ya re mo

ngwageng o o fetileng, ke ne ka etela mafatshe a mangwe go balelwa le a
mangwe mo kgaolong eno.
180. Ke ne ka itumela that a go etelwa ke tautona wa Liberia Mme Ellen
Johnson Sirleaf, tautona wa Nigeria, Rre Goodluck Jonathan, tautona wa
South Africa Rre Jacob Zuma le tautona wa Zambia, Rre Michael Sata.
Mo go lengwe le lengwe la maeto a go ne ga nna le kgatelopele mo go
nonotsheng ditirisanyo tsa botsalano le go kopanela ditlhabololo tsa
itsholelo.
181 Re ne gape ra tshwara bokopano jwa diphuthego tsa mafatshefatshe
ngwaga ono jaaka wa phuthego ya borobabobedi ya African Governance
Forum le ya Motsheganong ya a 2012 ya African Summit on
Sustainability, tse maduo a tsone Gaborone Declaration e
ntseng e galalediwa go twe e setse kwa godimo tshomarelo ya matlotlo a
Africa.
182. Jaaka ke boletse mo ngwageng o o fetileng le fa re na le dikgwetlho
tsa itsholelo, Botswana o tlaa tswelela a dira tshiamo. Ka tsela e e ntseng
jalo, re ne ra abela batho ba Congo-Brazzaville dijo le melemo fa ba sena
go lailwa ke molelo, ra namolo leuba kwa Lesotho le ditante kwa Somalia,
ra ba ra boa ra inaakanya le dikopo tsa lekalana la batshabi la lekgotla la
ditshaba go thusa batshabi ba Syria. Gangwe le gape re nna re isa
melaetsa ya kutlwelobotlhoko kwa ditsaleng tsa rona fa ba tsena mo
mathateng a dibetso tsa tlholego.
183. Re ne ra isa dithuso tse di farologanyeng kwa Liberia, Malawi le
South Sudan. Thuso ya rona kwa Liberia e remeletse mo go rutuntsheng
le tlhabololo ya ditswammung. Fa e le kwa Malawi le Lesotho, re ne ra
ntsha lekoko la maemo a a kwa godimo go dira dikanoko mme re setse re
dumalane go dira mmogo mo dilong tse di tshwanang le madi le tlhabololo
ya meamuso ya ditsatlholego le batho go thusa mo ditlhabololong le puso
e e siameng.
184. Mme ke boe gape ke amogele gore kgatelopele ya rona re le
setshaba e ntse e thusiwa ke dithuso go tswa kwa mafatsheng a mangwe.
Ka jalo ke tsaya sebaka se go leboga mafatshe otlhe le makgotla a
mafatshefatshe, go balelwa le makgotla a a ikemetseng le batho ka
bongwe ka bongwe ba ba re thusitseng.
TSHOBOKO
185. Ka go dira ka natla ebile re tshwaraganye, gape re itse se re se
batlang, re le Batswana re tlaa tswelela re atlega mo go ageng lefatshe le
le tsweletseng mme le sa tlogela ope kwa morago. Gore re fenye
dikgwetlho tse di re lebaganyeng, a re tlhomamisa re bo re lemoge gore

that a e tona ya rona ke popagano le go nna le mosola. leeto la rona mo
nakong eno le supa fa re le tshaba e e ka kgonang go dira tse dikgolo fa
go neng go sa solofelwa fa re kopanya bokgoni jwa rona.
186. Jaaka re le banni ba lefatshe leno, a re tswe mo mokgweng wa go
ikaega ka dithuso tse di tswang mo pusong mme boemo jwa moo re
ikaege ka bokgoni jwa rona jwa go ntsha dithoto le go itirela matshelo, re
nne le ngwao ya go dira ka natla, mme go dira jalo go ka re dira tshaba e
e humileng.
187. Kwa bofelong, kanoko ya rona re le setshaba, fela jaaka mo
lelwapeng, re tlaa wa re bo re tsoga mmogo. Jaanong a re ipotse gore
mongwe le mongwe wa rona o ka dira eng go nna le seabe mo go tse
dintle tse di teng. Mme go ka dirwa ditiro tse dikgolo ka dikabelo tse di
seng kalokalo mme di tswa mo bathong ba bantsi.
188. Mme ke garele gape ka go leboga badirela puso bao botlhe ba ba
mo pusong ba ba eteletseng pele ka go tswa dikai tse dintle ka go nna le
seabe mo ditirong tsa go ithaopela go direla setshaba. Mo nakong eno mo
ngwageng e, go setse go feditswe ditiro di feta lekgolo, tse di neng tsa
thusa diketekete tsa bangwe ka rona ba ba neng ba le mo letlhokong.
Dingwe tsa ditiro tseo di matlo a le 18, masingwana a merogo a le 41, go
tlhabolola mafelo a itloso bodutu, le dimpho tse d farologanyeng tsa madi
le dithoto, go thusa makgotla a eseng a puso le a mangwe a a ikemetseng
ga mmogo le malapa ao a a neng a tlhoka thuso.
189. Kwa bofelong, jaaka re kopana go itebaganya le dikgwetlho tse di re
emeng pele, a gape re kope masego le kaedi ya Modimo mo ditirong
tsotlhe tse re di dirang. Re ntse re itse gore ga se ka thata ya rona mme
ke ka mowa wa Modimo (Zechariah 4: 6) re ka atlega mo tse re eletsang
go di dira. A Modimo o segofatse Botswana.