gabay sa paggamit ng mga halamang gamot - DOH Central Library ...

H45.44 

G11 

1983 

· GABAY SA PAGGAMIT 

NG MGA HALAMANG GAMOT 

- 

MINI$TRI NG KALUSUGAN 

San Lazaro Compound 

Sta. Cruz, Manila 

1983

GABAY SA PAGGAMIT 


MINISTRI NG KALUSUGAN 

San Lazaro Compound 

Sta. Cruz, Manila

PANGUNANG SALITA 

Sa ka<strong>sa</strong>lukuyan, may masigasig na interes para <strong>sa</strong> pagpapaunlad ng <strong>paggamit</strong> ng mga halamang gamot 

<strong>sa</strong> Pilipinas. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng magandang palatandaan para <strong>sa</strong> ating bayan dahil <strong>sa</strong> mga sumusunod. Una, may malaking 

pangako ang mga halamanq gamot. Ang kailangan ngayon ay i<strong>sa</strong>ng sistematiko at higit na makabuluhang 

pag<strong>sa</strong><strong>sa</strong>liksik at makasiyentipikong <strong>paggamit</strong> ng mga halamang gamot. Pangalawa, ang mga halamang 

gamot ay maaaring itanim <strong>sa</strong> ating bakuran, bukid, parang at makuha <strong>sa</strong> bundok at gubat. Pangatlo, ang <strong>paggamit</strong> 

ng halamang gamot ay i<strong>sa</strong>ng paraan upang hindi tayo uma<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> mga inaangkat na gamot parmasyutikal. 

Sa ganito, malaki ang matitipid ng ating ban<strong>sa</strong>. 

Ang <strong>gabay</strong> na ito ay <strong>sa</strong>dyang inilalahad <strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng paraan na maiintindihan ng lahat - ng mga manggamot, 

narses, komadrona, maybahay, herbolaryo, mga Barangay "volunteer health workers" at mga karaniwang 

mamamayan. Sinikap din ang magbigay ng mahalagang kaalaman tungkol <strong>sa</strong> mga karamdaman, 

kaya mapapansin na may kaunting pagtatalakay dito bago ang talaan at pamamaraan ng <strong>paggamit</strong> ng mga 

halamang gamot <strong>sa</strong> bawat <strong>sa</strong>kit. 

Ang karamihan <strong>sa</strong> mga Halamang gamot na nakatala ay ibinatay <strong>sa</strong> Philippine National Formulary, na inilathala 

ng Pamban<strong>sa</strong>ng Lupon <strong>sa</strong> Pagpapaunlad ng Agham (NSDB) noong 1980. 

Ang manwal na ito ay produkto ng masigasig na pananaliksik <strong>sa</strong> ibat' ibang larangan ng halamang gamot. 

Sana'y maging panimula lamang ito ng ibayo pang kasiglahan <strong>sa</strong> pag-aaral at pagpapalaganap ng pagqarnit 

ng mga halamang gamot <strong>sa</strong> ating ban<strong>sa</strong>. 

Setyember 30,1983

PASASALAMAT 

Sa NSTA <strong>sa</strong> kanilang masigasig na pananaliksik at paglalathala ng Manwal <strong>sa</strong> Paggamit ng Mga Halamang 

Garnet (Una at lkalawang Edisyon) na ginamit na batayan ng <strong>gabay</strong> na ito. 

Sa PHC (Primary Health Care Component) <strong>sa</strong> kanilang pagrerepaso <strong>sa</strong> manuskrito at pagbibigay ng 

ilang mungkahi <strong>sa</strong> ikabubuti ng manwal na ito. 

At <strong>sa</strong> IEC (Information, Education, Communication Component) <strong>sa</strong> kanilang tulong <strong>sa</strong> pag<strong>sa</strong><strong>sa</strong>ayos at 

pagpapalimbag ng manuskrito. 

II 

Setyembre 30, 1983

II.MGA HALAMANG GAMOT 

1

, 

Ibang Pengalan: 

Aguacate (Span.) 

Lunas para <strong>sa</strong>: 

Paglatae 

I Bakukang 

Sakit ng kasukasuan 

at rayuma 

Pangalang Siyentipiko: Persea americana Milt. 

ABUKADO /' 

Ang abukado ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na itinatanim dahil <strong>sa</strong> 

kanyang malinamnam na bunga. 

Buto ang ginagamit na pananim. 

Paghahanda 

Magpakulo ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 2 basong 

tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto 0 hanggang mangalahati 

ang tubig. Palamigin at <strong>sa</strong>lain. 

Matanda 

7·12 taon 

2-6 taon 

Kailangang dahon 

Kung tuyo Kung <strong>sa</strong>riwa 

8 kut<strong>sa</strong>ra 





2-1/2 kut<strong>sa</strong>ra 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing dahon. 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng. mabuti ang dahon bago 

dikdikin. 

Magpulbos ng tuyong balat 0 buto. Patakan ng 

langis panluto para makagawa ng ungguwento. 

2 

Paggamit 

Alligator pear (Engl.) 

Avocado (Engl.) 

Hatiin ang pinaglagaang lubig <strong>sa</strong> 4 

na bahagi 

Inumin ang 1 bahagi tuwing ika-Z 

o ika-3 oras. 

Itapal <strong>sa</strong> bakukang. 

Palitan ang tapal min<strong>sa</strong>n <strong>sa</strong> maghapon 

hanggang gumaling ang 

suga!. - 

Ipahid <strong>sa</strong> kumikirot na bahagi 

ng katawan. Gawin ito bago 

matulog <strong>sa</strong> gabi 0 tuwing kumikirot.

Ibanq Pangalau: 

Adadisi (Ting.) 

Ancharasi (Ig.) 

Andadesi (Ilk.) 

Andadasi-a-dadekkel (Ilk.) 

Adedisi-ng-bugbugtong (Ilk.) 

Andalan (Sul.) 

Bayabasin (Bik., Bis.. Tag.) 

Beyabas-bavaba<strong>sa</strong>n (Tag.) 

Bikas-bikas (Bik., Bis., Tag.) 

Buni-buni (Bag.) 

Gamet <strong>sa</strong> buni (Tag.) 


An-an, buni 

at alipunga 

Galis aso 

PiHlgill

Ibang Pangalan: 

Abgau (P. Bis.) 

Adgau (P. Bis., Bik.) 

Adiyo ITag.) 

Agbau (c. Bis.) 

Agdau (Penq.) 

Anobren (Ilk.) 

Argall (P. Bis.) 


Kabag 

Lagnat 

Ubo 

( 

Pangalang Siyentipiko: Premna odorata Blco. 

ALAGAW 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punung-kahoy na matatagpuan <strong>sa</strong> tabi ng kabahayan. 

Ang talbos ay ginagamit <strong>sa</strong> Hang putahe ng isda. 


Paghahanda 

Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na <strong>sa</strong>riwang dahon. Lamukusin. 

Painitan ng bahagya. 

Magdikdik ng 1 0 2 dahon. Patakan ng kunting 

langis panluto. 

Magpakulo ng 1 basong tubig na may 2 03 <strong>sa</strong>riwa 

o tuyong dahon 

Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon, maaaring 2 hanggang 4 na dakot. 

Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 maliit na palayok na may 4 na 

basong tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. 

Dagdagan ng mala mig na tubig upang maging 

maligamgam. 

Magpakulo ng 2 hanggang 4 na dakot na dahon 

<strong>sa</strong> 1 malaking palayok ng tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 

minuto. 

Matapos pakuluan, dagdagan ng konting tubig 

upang maging maligamgam. 



ang tubig. Palamigin at <strong>sa</strong>lain, 

5 

P"ggamit 

Atingi (Gad.) 

Duragau (Sub.) 

GuachaJ (lg.) 

lagau (Mag.) 

Lassi (Ibn.) 

Pumuhat tangli 

(Pemp.) 

Tibangngen (Bon.) 

Para <strong>sa</strong> mga batang edad 2-6 

Itapal ang halaman <strong>sa</strong> tiyan 

!tapal <strong>sa</strong> tiyan ng batao 

Ipainom ng maligamgam <strong>sa</strong> 

matanda. 

Ipampunas <strong>sa</strong> may lagnat ang pipinaglagaang 

tubig. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n 0 higit pa arawaraw. 

Ipampaligo <strong>sa</strong> may <strong>sa</strong>kit, <strong>sa</strong> nagpapagaling 

<strong>sa</strong> <strong>sa</strong>kit 0 <strong>sa</strong> bagong 

panganak. 

Hatiin ang pinaglagaang tubig <strong>sa</strong> 

3 bahagi.


Matanda 

7-12 taon 

2-6 taon 

Paghahanda 



6 kut<strong>sa</strong>ra 8 kut<strong>sa</strong>ra 


1-1/2 kut<strong>sa</strong>ra 2 kut<strong>sa</strong>ra 

Saki! ng ulo Lamukusin ang <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon. Lagyan ng ilang patak ng langis 

panluto. Painitan nang bahagya. 

6 

Paggamit 

Uminom ng 1 bahagi 3 beses <strong>sa</strong> 

maghapon. 

Itapal <strong>sa</strong> noo at sentido. Bendahan 

ng damit upang hindi ito 

mahulog.

IOOng Pangalan: 

Fennel (Engl.) 


Hilo 

Kabag 

/ 

ANIS 

Pangalang Siyentipiko: Foeniculum vulgare Gaertn. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng yerba. Ang buto ay isina<strong>sa</strong>ngkap <strong>sa</strong> ilang kakanin. 


Paghahanda Paggamit 

,j Hares (Tag.) 

lbalot ang 1/2 kut<strong>sa</strong>ritang tuyong buto <strong>sa</strong> manipis Ipalanghap <strong>sa</strong> nahihilo 

na kapirasong tela. 

Dikdikin ito. 

Magbabad ng 1/2 kut<strong>sa</strong>ritang dinurog na bunga Inumin. 

<strong>sa</strong> kalahating basong mainit na tubig <strong>sa</strong> loob 

ng kalahating oras. Salain. 

Para <strong>sa</strong> batang edad 7-12 taon gumamit ng 

kalahati ng dosis ng matanda. 

7


Albenaka (Ibn., Tag.) 

Balling (Sul.) 

Biday (11k.) 

Bouak (Bis.] 

Grand basilic (Eng!.) 

Kalu-ui (c. Sis.) 


An-an, buni 



at rayuma 

Kabag 

Hilo 

Sakit ng ngipin 

Pangmumog 

• 

,..' 

BALANOY 

• 

• 

" 

\ 

Pangalang Siyentipiko: Ocimum basilicum L. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng mabangong yerba ria isina<strong>sa</strong>ngkap <strong>sa</strong> Hang putahe. 

Ang murang <strong>sa</strong>nga ang ginagamit na pananim. Maaaring itanim <strong>sa</strong> 

paso 0 <strong>sa</strong> bakuran. 

Paghahanda 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon. 

Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na kakaiJanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon. Dikdikin. Maaaring painitan nang 

bahagya. 

Magpakulo ng 1 kut<strong>sa</strong>rang tinadtad na lamangugat 

<strong>sa</strong> 1 ta<strong>sa</strong>ng tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minute. 

Palamigin at <strong>sa</strong>lain. 

Lamukusin ang <strong>sa</strong>riwang dahon 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakaiJanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon. Katasin. Ba<strong>sa</strong>in ng kat as ang maliit na 

pirasong buJak. PaaJaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti 

ang dahon bago dikdikin. 

Magbabad ng 2 kut<strong>sa</strong>rang tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 

i<strong>sa</strong>ng baso ng mainit na tubig <strong>sa</strong> loob ng 

kala hating oras. 

8 

! 

\ 

Paggamit 

lpahid ang katas <strong>sa</strong> apektadong 

balat. 

Gawin ito 2 beses <strong>sa</strong> 1 araw. 

Itapal <strong>sa</strong> apektadong kasukasuan, 

<strong>sa</strong> gabi 0 kung sumusumpong 

ang kirot. 

Inumin ang pinaglagaang tubig. 

lpalanghap <strong>sa</strong> nahihilo. 

!to ang ilagay <strong>sa</strong> bahaging kumikirot. 

lpangmumog 

a

p 

Lunas para <strong>sa</strong>: Paghahanda Paggamit 

Pampaligo Magpakulo ng 2 hanggang 4 na dakot na dahon 

<strong>sa</strong> 1 malaking palayok na may 1/2 galong tubig 

<strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. 



Panlinis ng Galos Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon. Katasin. 

Panlanggas <strong>sa</strong> sugat 

bakukang at galis 

Ubo 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti ang dahon bago 

dikdikin. 

Magpakulo ng 1 02 dakot ng tinadtad na dahon 

<strong>sa</strong> maliit na palayok na may 4 na ta<strong>sa</strong>ng tubig 

<strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. Palamigin at <strong>sa</strong>lain. 


tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto 0 hanggang rnangalahati 


Matanda 

7-12 taon 


Kung luyo 



9 

Kung <strong>sa</strong>riwa 




<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> kit 0 <strong>sa</strong> bagong 


Ipahid ang katas <strong>sa</strong> galos 0 rnababaw 

na hiwa. 

Ipanlanggas ang pinaglagaang 

tubig. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n 0 2 ulit <strong>sa</strong> maghapon. 

Hatiin <strong>sa</strong> 3 bahagi ang pinaglagaang 

tubig. 


maghapon.


Balimbin (Tag.) 

Balingbing (Bik., C. Bis.) 

Daligan (Ilk.) 

Dalihan (Ibn.) 

Galangan (P. Bis.) 

Galuran (Ibn.) 


Lagnat 

I 

{ 

BALIMBING 

Pangalang Siyentipiko: Auerrhoa carambola L. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punung-kahoy na itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang bunga. 

Buto ang pananim. 

Paghahanda 



Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 maliit na palayok na may 4 na 


Dagdagan ng malamig na tubig upang maging 


11 

Paggamil 

Garahan (Bis.) 

Garulan (Ibn.) 

Garulan (Ibn.) 

Malimbin (5. L. Bis.) 

Sirinate (Ting.) 


tubig. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n 0 higit pa arawaraw.

lbanq Pangelan. 

Ajos (Span" Bis.I 

Garlic (Engl.) 


An-an, buni 


Altapresyon 

(Hindi grabe) 

Sdkit ng kasukasuan 

at rayuma 


Pangalang Siyentipiko: Allium <strong>sa</strong>tivum L. 

BAWANG 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng yerba. Madalas gamitin bilang rekado ang butil <strong>sa</strong> 

maraming putahe. 

Butil ang ginagamit na pananim. 

Paghahanda 


buti!. 

Igi<strong>sa</strong> ang mga butil ng bawang at ilagay <strong>sa</strong> maliit 

na bot eng may takip. 

Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na kakai!anganing <strong>sa</strong>ri wang 

buti!. Dikdikin. Maaaring painitan nang 

bahagya. 

Magdikdik ng 1 maliit na <strong>sa</strong>riwang buti! ng bawang. 

14 

Paggamit 

Ipahid ang katas <strong>sa</strong> apektadong 

balat. 

Gawin ito 2 beses <strong>sa</strong> 1 araw, 

Kumain ng 2 bulil ng bawang 

ka<strong>sa</strong>bay ng almu<strong>sa</strong>l, tanghalian 

at hapunan. 

Paalaala: 

Mahalaga na araw-araw ay kumain 

ng bawang upang maging 

mabi<strong>sa</strong> ito laban <strong>sa</strong> altapresyon. 

Dahil pangmatagalan ang 

<strong>paggamit</strong>, hindi ito inirerekomenda 

<strong>sa</strong> mga may ulser <strong>sa</strong> 

tiyan. 


<strong>sa</strong> gabi a kung sumusumpong 

ang kirot. 

Ipa<strong>sa</strong>k ito <strong>sa</strong> butas ng suma<strong>sa</strong>kit 

na ngipin. 

Kung suma<strong>sa</strong>kit pa, palitan ito 

tuwing ika-2 oras.


Pagkalason 

Saki! ng ulo 

Panlinis ng Galos 


Sunugin ang 1 buong ulo ng bawang. Dikdikin. Ipainom <strong>sa</strong> pasyente. 

at tunawin <strong>sa</strong> kalahating basong tubig. 

Magdikdik ng 1 0 2 butil ng <strong>sa</strong>riwang bawang. Ima<strong>sa</strong>he <strong>sa</strong> noo at sentido ang 

katas nito. 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang Ipahid ang katas <strong>sa</strong> galos 0 rnabuti!. 

Katasin. babaw na hiwa. 

15

lbang Pangalan: 

Bagabas (Ig.) 

Bayabo (Ibn.) 

Beyauas (Bik., Pang.) 

Biabas (Sul.I 

Gaiyabat (If.) 

Gaiyabit (If.) 


Hilo 


Magang -gilagid 

Panlinis ng ngipin 

Pagtatae 

Pangalang Siyentipiko: Psidium guajaua L. 

BAYABAS 

Ang punong bayabas ay matatagpuan <strong>sa</strong> halos lahat ng lugar <strong>sa</strong> 

Pilipinas. 

Buto ang itinatanim. 

Paghahanda 

Lamukusin ang <strong>sa</strong>riwang talbos. 

Kumuha ng 2 0 3 <strong>sa</strong>riwang talbos at huga<strong>sa</strong>ng 

mabuti. 

Magpakulo ng 5 kut<strong>sa</strong>ra ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 

2 basong tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto 0 hanggang 

mangalahati ang tubig. Palamigin at <strong>sa</strong><strong>sa</strong>lain. 


talbos at huga<strong>sa</strong>ng mabuti. 




13-Pataas 

7-12 taon 

2-6 taon 





1-1/2 kut<strong>sa</strong>ra 2 kut<strong>sa</strong>ra . 

16 

Paqqamit 

lpalanghap <strong>sa</strong> nahihilo. 

Geyabas (Bon.) 

Guava (Engl.) 

Guayabas (Tag.) 

Guyabas (Ilk.) 

Kalimbahin (Tag.) 

Teyabas (Tag.) 

Nguyain at hayaan ito <strong>sa</strong> bahaging 

kumikirot. Huwag lunukin. 

Ipangmumog ang pinaglagaang 

tubig. 

Gawin ito 3 beses maghapon. 

Ikuskos ang talbos <strong>sa</strong> ngipin. Kuskusin 

ang lahat na parteng rnaaabot. 

Gawin ito matapos kumain. 

Hatiin <strong>sa</strong> 2 bahagi ang pinaglaqaang 

tubig. 

Uminom ng 1 bahagi tuwing ika-3 

o ika-4 na oras.


Pampaligo 

Paghahanda 


<strong>sa</strong> 1 malaking palayok ng tubig <strong>sa</strong> Ioob ng 5 

minuto. 



Panghugas ng pwerta Magpakulo ng 2 dakot na dahon <strong>sa</strong> 1 maliit na 

palayok ng tubig na may 4 na basong tubig <strong>sa</strong> 

loob ng 5 minuto. Salain. 

Pangangati Magpakulo ng 1 02 dakot ng tinadtad na dahon 

<strong>sa</strong> 1 maliit na palayok na may 4 na ta<strong>sa</strong>ng 

tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. Palamigin. 

Bakukang 



Sakit <strong>sa</strong> tiyan 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing dahon 

o bubot na bunga. Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti 

ang dahon 0 bubut na bunga bago dikdikin. 

Magpakulo ng 1 0 2 dakot ng tinadtad na dahon 

<strong>sa</strong> maliit na palayok na may 4 na basong tubig 



tubig <strong>sa</strong> Ioob ng 15 minuto 0 hanggang mangalahati 


Kailangang halaman para <strong>sa</strong> matanda 



Para <strong>sa</strong> mga batang edad 7-12 taon, gumamit ng 

kalahati ng dosis ng matanda 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti ang halaman bago 

tadtarin. 

17 

Paggamit 




Ipanghugas ang maligamgam 

nang pinaglagaang tu big <strong>sa</strong> 

puerta ng bagong nanganak. 

Ipanghugas 

tubig <strong>sa</strong> 

ang pinaglagaang 

nangangating balat. 




sugat. 


tubig. 


Inumin ang pinaglagaang tubig.

Ibanq Pangalan: 

Kablin (Tag" Parnp., Ilk.) 

Kadling (Tag., Sis.) 

Kadlurn (Bik .. S.L. Sis.. SuI.) 

Karlin (Tes.) 


Pampaligo 


dl rayurna 

KABLING 

Pangalang Siventipiko: Pogostemon cablin (Blco.) Benth. 

I<strong>sa</strong> itong palumpong na kung magkamin<strong>sa</strong>'y itinatanim ngunit 

kadala<strong>sa</strong>n ay matatagpuan <strong>sa</strong> matarik na gulod. 

Ang magulang na <strong>sa</strong>nga ang ginagamit na pananim. 

Paghahanda 


<strong>sa</strong> 1 malaking palayok na may 50 basong tubig 




Kumuha ng <strong>sa</strong>pat 

dahon.Dikdikin. 

bahagya. 

na ·kakailanganing <strong>sa</strong>nwang 

Maaaring painitan nang 

18 

Paggamit 

Katluen (Sis.) 

Pacholi (Spen.) 

Patchouli (Engl.) 

Sarok (lg.) 






ang kirot.


Amongpong (c. Sis.) 

Amontau (C. Sis.) 

Buyak (Tag.) 

Buyoq (Tag.) 

Daruga (SuI.) 

Duroga (SuI.) 

Kabog (Bik.) 

Kabuan (Tag.) 

Kabugau (Tag.) 

Kalo-oi (C. Sis.) 

Kamugau (Ilk.) 

Kamuleu (Ilk.) 

Kamulan (Ilk:) 

.( 

,/ 

/


Kakaoati (Bon.) 

Madrecacao (Pamp. P.) 

Madre de Cacao (Span.) 

Madre Kakaw 

KAKAWATI 

Pangalang Slyentipiko: G/iricidia sepium (Jacq.) Steud. 

Ang puno ng kakawati ay kalirnitang itinatanirn bilang parnbakod. 

Ang rnagulang na <strong>sa</strong>nga (0 pupuyan) ang itinatanirn. 


Galis aso Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang Ipahid ang katas. 

dahon. 

Pilay 

Pangangati 


at rayuma 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>n mabuti ang dahon. 


dahon. Painitan nang bahagya. 

Magdikdik ng 2 03 dakot ng <strong>sa</strong>riwang dahon at 

katasin ito. 

Magdikdik ng 1 dakot na <strong>sa</strong>riwang dahon at 

patakan ng kaunting tubig upang makabuo ng 

emplasto. 

20 

Mankakau (Tag.) 

Mandiri-kakau (SuI.) 

Itapal habang rnainit-init pa <strong>sa</strong> 

pilay. 

.Palitan ang tapal 2 ulit <strong>sa</strong> maghapon 

Pagkatapos rnaligo, ipahid ang 

katas <strong>sa</strong> nangangating balat. 

Itapal <strong>sa</strong> kumikirot na laman 

ng namamagang kasukasuan, 

pilay 0 baling buto. 

Huwag gamitin <strong>sa</strong> baling buto na 

may sugat.


Anipla (Iv.) 

Danigga (Ibn.] 

Danupra (Ilk.) 

Kantingen (Ilk., Sb.) 

Lanigda (Bik.) 





KALANTAS 

Pangalang Siyentipiko: Tacna calantas Merr. et. Rolfe. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na rnatataqpuan <strong>sa</strong> kagubatan..Kung 

nais itanim, gamitin ang buto. 

Paghahanda 

Magpakulo ng 1 02 dakot ng tinadtad na balat ng 

kahoy <strong>sa</strong> maliit na palayok na may 2 basong 

tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. Palamigin at <strong>sa</strong>lain. 

Magpulbos ng tuyong balat ng kahoy. 

22 

Paggamil 

lanigpa (Bik.) 

lanipga (Bik., S. i., Bis., C. Sis.) 

Porak (Ilk.) 


tubig. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n 02 ulit <strong>sa</strong> maghapon. 

I1agay ang pulbos <strong>sa</strong> bakukang. 

Gawin ito araw-araw, hanggang 

<strong>sa</strong> gumaling. Linisin ang 

bakukang tuwing maggagamot.


Frangipani (Eng!.) 

Kachuchi (C. Bis.) 

Kalachuche (Tag., Bik.) 

Kalanuche (Ilk.) 

Kala<strong>sa</strong>si (Tag.) 

Kalasusi (Tag.) 


Galis aso 


at rayuma 


Pangalang Siyentipiko: Plumeria acuminata Ail. 

KALATSUTSI 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na itinatanim dahil <strong>sa</strong> kaniyang 

magandang bulaklak. 

Sanga ang itinatanim. 

Paghahanda 

Magpakulo ng 1/2 ta<strong>sa</strong> ng dinikdik na tuyong 

balat ng kalatsutsi <strong>sa</strong> 1/2 ta<strong>sa</strong>ng langis panluto 


Maghalo ng 1/2 kut<strong>sa</strong>ritang dagta ng kalatsutsi 

at 1 kut<strong>sa</strong>ritang langis ng niyog. Painitan ng 

bahagya. 

Maghalo ng 8 kut<strong>sa</strong>ritang dagta ng kalatsutsi at 

1 kut<strong>sa</strong>ritang langis ng niyog. 

23 

Paggamit 

Kalanoche {Hk.] 

Karachucha (Tag.) 

Karatuche (Tag.) 

Temple power (Engl.) 

lpahid ang langis <strong>sa</strong> apektadong 

balat 2 0 3 ulit <strong>sa</strong> maghapon. 

Gawin araw-araw hanggang 

gumaling ang <strong>sa</strong>kit. 

Ima<strong>sa</strong>he ang mainit-init na hinalo 

<strong>sa</strong> kumikirot na kasukasuan. 

Gawin bago matulog <strong>sa</strong> gabi 0 

kung sinusumpong, 

Ipahid <strong>sa</strong> apektadong balat. 

Huwag ipahid <strong>sa</strong> sugat.


Amti (Bon .. If.) 

Anti (Bon., Tag.) 

Black nightshade (Eng!.) 

Bolagtab (Bis.) 

Deadly nightshade (Engl.) 

Gamagamati<strong>sa</strong>n (Tag.) 

Garden of common nightshade 

(Engl.) 

Hierba mora (Spen.] 

Hulablub (Bis.) 

Kamates-manuk (5. L Bis.) 

Kanli (Tag.) 

lunas para <strong>sa</strong>: 

Panlangqas <strong>sa</strong> sugat 


PangaJang Siyentipiko: Solanum nigrum L. 

KAMAKAMATISAN 

[to ay i<strong>sa</strong>ng yerba na matatagpuan <strong>sa</strong> mga parang, tabing daan, 

at mga kasukalan. 


. 

Paghahanda 


<strong>sa</strong> maliit na palayok na may 2 basong tubig <strong>sa</strong> 

loob ng 5 minuto. Palamigin at <strong>sa</strong>lain. 

24 

Paggamit 

Kunti (Tag.) 

Kuti (Bik.) 

Lagkakum (Bis.) 

Lubilubi (Tag" Bik.. Bis.) 

Malasili (5. L. Bis.) 

Mutl (Sui., Buk.) 

Natang-ni-aso (19.) 

Nateng (Iv.) 

Onti (Tag.) 

Talung-talonqan (Tag.) 


tubig. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n 0 2 ulit <strong>sa</strong> maghapon.


Saungga (SuI.) 

Solonga (Sis.) 


An-an. buni 


Pig<strong>sa</strong> 

Pangalang Siventipiko: Impatiens bal<strong>sa</strong>mina L. 

KAMANTIGI 

Ang kamantigi ay i<strong>sa</strong>ng yerba at itinatanim <strong>sa</strong> loob ng bakuran 

dahil <strong>sa</strong> kanyang makulay na bulaklak. 


Paghahanda 


bulaklak. 


dahon. 


dikdikin. 

25 

Paggamit 

Suranga (Bik., Bis.) 

Touch-me-not Bal<strong>sa</strong>m (Engl.) 


balat. 


!tapal <strong>sa</strong> pig<strong>sa</strong>. 

Palitan ang tapal min<strong>sa</strong>n arawaraw 

hanggang mahinog ang 

pig<strong>sa</strong>.


Lapni (IL) 

Pangqi-bagun (SuI.) 

Sweet polato (Eng!.) 


Pagtitibi 

(Konslipasyon) 

/ KAMOTE 

Pangalang Siyentipiko: Ipomea boratas (L) Pair 

Ang halamang ito na tumutubo <strong>sa</strong> halos lahat ng lugar ay tunay 

na maaa<strong>sa</strong>han dahil <strong>sa</strong> kanyang talbos at lamang ugat. 

Ang baging ang itinatanim. 

Lutuin ang talbos. 

Paghahanda 

26 

Paggamit 

Tigsi (Bis.) 

Tugi (Bon.) 

Sa hapunan, kumain ng 1 0 2 ta<strong>sa</strong> 

Sundan ng ilang basong lubig.


Belanger (S. L. Bis.) 

Balinghoy (Tag.) 

Cas<strong>sa</strong>va (Engl.) 

Kamote kahoi (SuI.) 

Komete Ii mora (11k., Ibn.} 

Kanggos {Bik.l 

Malambanga (Tagb.) 

Manioc (Engl.) 

Lunas para <strong>sa</strong>; 

Pagtitibi 

(Konstipasyon) 

Pangalang Siyemipiko: Manihot esculenta Crantz 

, 

KAMOTENG KAHOY 

Ang kamoteng kahoy ay i<strong>sa</strong>ng palumpong at itinatanim dahil <strong>sa</strong> 

kanyang lamang ugat at talbos. 

Ang magulang na katawan ng kamoteng kahoy ang itinatanim. 

Lutuin ang dahon. 

Pa!Jhahanda 

27 

Paggamit 

Padpadi (Bon.I 

Pangi-kahui (SuI.) 

Tapioca plant (Engl.) 

Sa hapunan, kumain ng 1 02 ta<strong>sa</strong> 

Sundan ng ilang basong tubig.

[bang Panqalan: 

Iba (Tag., SuI., P. Bis.) 

Ibag (Mba.) 

Ibe (Yak.) 

Keiamias (Tag.) 

Kalanues (Tag.) 


Lagnat 

PangaJang Siyentipiko: Auerrhoa bilimbi L 

/ KAMYAS 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na kalimitang itinatanim <strong>sa</strong> bakuran 

dahil <strong>sa</strong> kanyang bunga na ginagamit na pampaasim <strong>sa</strong> ilang putahe. 


Paghahanda 



Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 maliit na palayok na may 2 

basong tubig <strong>sa</strong> Ioob ng 5 minuto. 



28 

Paggamit 

Kalir;agiua (Bis.) 

Kiling-iba (Bik.) 

Kolonanas (Tag.) 

Pias (Ilk.) 

Puls (Ig.) 

Ipampunas <strong>sa</strong> may lagnat ang 

pinaglagaang tubig. 



Balangog (It.) 

Galatgat (Ilk.) 

Kangkung (SuI.) 


Pagtitibi 


r---- --- - 

-.I 'i) " 

, =-', '6,t.· 

Pangalang Siyentipiko: Ipomea aquatica Forsk. 

KANGKONG 

Ang gulay na ito ay tumutubo <strong>sa</strong> mga latian, estero, palayan at 

palaisdaan. 

Ang baging ang siyang itinatanim. 

Lutuin ang lalbos. 

Paghahanda 

29 

Paggamit 

Potato Vine (Engl.) 

Tongkung (SuI.) 

Sa hapunan, kurnain ng 1 0 2 ta<strong>sa</strong> 

Sundan ng ilang basong lubig.


Bitsula (c. Sis.) 

Carta fistula (Span.) 

Fistula (C. Sis., Tag.) 

Golden shower (Engl.) 

Ibabau (Sis.) 


An-an, buni 

at alipunqa 

Pagtitibi 


Pangalang Siventipiko: Cassia fistula L 

KANYA PISTULA 

Ang punong ito ay itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang magandang 

bulaklak. 


Paghahanda 


dahon. 

Magdurog ng 1 0 2 hinog na bunga <strong>sa</strong> 1 basong 

tubig. 

30 

Paggamit 

India laburnum (Engl.) 

Laped-lapad (Tagb.) 

lombayong (Sis.) 

Pudding pipe tree (Engl.) 

Purging cassia (Engl.) 


balat. 


Inumin.


Balogo (Ilk.) 

Balubad (Tag., Pamap.) 

Balubag (Tag.) 

Baluban (Tag.) 

Balubat (Tag.) 

Batuban (Tag.) 

Bolugo (Ilk.) 

Cashew (Engl.) 



Pagtitibi 


Pangalang Siyentipiko: Anacardium occidentale L. 

KASOY 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na may bungang kulay dilaw. Kakaiba 

ito <strong>sa</strong> dahilang ang buto ay na<strong>sa</strong> labas ng bunga. 


Pa..hahanda 

Ibabad ang 5 kut<strong>sa</strong>rang tinadtad na dahon 

<strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng basong mainit na tubig <strong>sa</strong> loob 

ng kalahating oras. Salain. 

Lutuin ang buto. 

31 

Paggamit 

Kachui (Tag.) 

Kasoi (Ibn.) 

Kasui (llk.) 

Kasul (Sui.) 

Kologo (Ilk.) 

Kosing (lg.) 

Sambalduke (Ilk.) 

Ipangmumog ang pinagbabarang 

tubig. 

Hayaan <strong>sa</strong> bibig ng ilang minuto 

bago iluwa. Huwag lunukin. 

Kumain ng 1/4 hanggang kalahating 

ta<strong>sa</strong> ng nilutong buteo 



Star apple (Engl.) 


Pagtatae 

Pangalang Siventipiko: Chrysophyllum cainito L. 

KAYMITO /' 

Ang punong kaymito ay itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang bunga. 


Paghahanda 




Matanda 

7·12 taon 

2·6 taon 


Kung !uyo 



1·1/2 kut<strong>sa</strong>ra 

32 





Paggamit 

Hatiin ang pinaglagaang tubig <strong>sa</strong> 4 

na bahagi 

lnumin ang 1 bahagi tuwing ika-Z 

o ika-3 oras.

(bang Pangalan: 

Apia (Span.I 

Celery (Engl.) 

Ch-In-net ai (Chinese) 

I KINTSAY 

Pangalang Siyenlipiko: Apium graveo/ens L. 

Ang gulay na ito ay isina<strong>sa</strong>hog <strong>sa</strong> pansit. 



Pagkalason Katasinang 1 0 2 buong halaman ng <strong>sa</strong>riwang Ipainom ang katas. 

kint<strong>sa</strong>y. 

Altapresyon 

(Hindi grabe) 

Kumuha ng 2 halaman. 

33 

Guichai (Tag.) 

Kinint<strong>sa</strong>i (Chinese-Tag.) 

Kainin ang dahon at tangkay 

araw-araw.


Aisem (Bon.) 

Daranghita (Tag., Ilk.) 

King orange (Eng!.) 

Mandarin orange (Engl.) 

Naranjita (Span.) 

Pangalang Siventipikcr Citrus nobilis lour. 

DALANGHITA 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng maliit na punungkahoy na itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang 

ma<strong>sa</strong>rap na bunga. 

Buto ang pantanim. Popular na ring ginagamit ang budding bilang 

i<strong>sa</strong>ng paraan ng pagpaparami. 


Hila Lamukusin ang <strong>sa</strong>riwang dahon a balat ng bunga. Ipalanghap <strong>sa</strong> nahihilo. 

Pampaliga Magpakula ng 2 hanggang 4 na dakot na dahon 


minuto. 



36 

Ran<strong>sa</strong>s (Btk.) 

Sintonis (Tag.) 

Sinturis (Tag.) 

Tangerine orange (Engl.) 

Tison (Tag.) 

Ipampaliqo <strong>sa</strong> may <strong>sa</strong>kit, <strong>sa</strong> nagpapagaling 


panganak.


Bilolo (Tes.) 

Dalaya (Ibn.) 

Dalayap (Ilk., Pemp. P. Bis.) 

Dulugol (Neg,) 

Gorong-gorong (Ilk.) 

/ DAYAP 

Pangalang Siyentipiko: Citrus aurontifolia (Christm. and Pans.) 

Swingle. 

Ang dayap ay i<strong>sa</strong>ng maliit na puna. 

Ang buto ang itinatanim. 


Hila Lamukusin ang <strong>sa</strong>ri wang dahon 0 balat ng bunga. Ipalanghap <strong>sa</strong> nahihilo. 

Laqnat 

Pampaligo 


talbos, maaaring 2 hanggang 4 na dakot. 

Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 maliit na palayok ng tubig <strong>sa</strong> 

loob ng 5 minuto. 

Dagdagan ng malamig na tubig upang magmg 




minuto. 



38 

Gugulo (If.) 

Lime (Engl.) 

Limon (Span.) 

Muyong (Bon.) 

Sua (Bik.) 

lpampunas <strong>sa</strong> may lagnat ang pipinaglagaang 

tubig. 






Angai (Pamp.] 

Dulau (5. L. Bis.) 

Kalabaga (Bis.} 

Kalauag (Mbo., Bis.) 

Kinamboi (Bis.) 

Kulalo (Pamp.) 

Kulyau (Ilk.) 

Kunig (Ilk.) 

Kunik (Ilk.) 


Kabag 

Panlinis ng 

Galos at hiwa 

Pangalang Siyentipiko: Curcumo longa L. 

DILAW 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng yerba. Ginagamit na pangkulay <strong>sa</strong> ilang pagkain ang 

ang lamang ugat. 

Lamang ugat ang pananim. 


Kuning (Ilk.) 

Lampuyang (P. Bis.) 

Lauag (Sub.) 

Long turmeric (Engl.) 

Pangas (Pamp.) 

Patak (Kuy.) 

Round turmeric (Eng!.) 

Salampauyan (Bag.) 

Turmeric (Enql.) 

Magpakulo ng 1 kut<strong>sa</strong>ritang tinadtad na lamang Inumin ang pinaglagaang tubig. 

ugat <strong>sa</strong> 1 ta<strong>sa</strong>ng tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. 



kalahating kut<strong>sa</strong>rita. 


tadtarin. 


lamang-ugat. Katasin. 


dikdikin. 

39 


na hiwa.

IbangPangalan: 

Black plum (Engl.I 

Dual (Pamp.) 

Duat nasi (Pamp.) 

Dungboi (lg.) 

Java plum (Engl.) 




Pagtatae 

/ DUHAT 

Panqalang Siyentipiko: Syzygium cumini (L) Skeels : 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng malaking punungkahoy na may mapaklang bunga. 


Paghahanda 

Pakuluan ang 1/2 ta<strong>sa</strong>ng tinadtad na balat ng 

kahoy <strong>sa</strong> 4 na basong tubig hanggang mangalahati 

at <strong>sa</strong>lain. 

Kumuha ng hinog na bunga. 

40 

Paggamit 

Lamboy (Tag., Ilk., Bis., Pamp.) 

Longboi (Ilk.) 

Lumboi (Ibn., Ilk., P. Bis., Bik.) 

Lungboi (Ilk.) 

Ipanglangas ang maligamgam na 

tubig 1 0 2 ulitmaghapon hanggang 

gumaling. 

Kumain ng 20 hanggang30 bunga 

tuwing ika-4 na oras.

• 


Blue gum eucalyptus (Eng!.) 

I EUCALYPTUS 

.'t 

, I 

; 

, l 

• .. I • 

PangalangSlyentipiko: Eucalyptus globulus Labill. 

Eucalyptus deglupta Blume 

• I 

.. 

\ ' 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na itinatanim upang mapaganda ang 

mga tanawin. 


Panlinis ng Gales ' 

at mababaw na hiwa 

Ubo 

If 

Yukaliptos (Tag.) 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>ri wang Ipahid ang katas <strong>sa</strong> galos 0 rnadahon. 

Katasin. babaw na hiwa, 


dikdikin. 


lubig <strong>sa</strong> loob ng 15 rninuto 0 hanggang rnangalahati 

ang lubig. Palarnigin at <strong>sa</strong>lain. 

13-Pataas 

7-121aon 

Kailangong dohon 

Kling tuyo 



Kling soriwa 

1 kul<strong>sa</strong>ra 


Hika Magdikdik ng 3 kut<strong>sa</strong>rita ng <strong>sa</strong>riwang dahon 02 

kut<strong>sa</strong>rita ng tuyong dahon. Pakuluan <strong>sa</strong> 3 

basong tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 minute. Salain at 

palamigin. 

41 


lubig. 


maghapon. 

lpainum ang 1 basong pinakuluang 

tubig 4 na ulit <strong>sa</strong> 1 araw.

f------------------ 

Ibang PangaJan: 

Bolanos (8is.) 

Balugo (Tag., Pamp.] 

Barugu (5. L Bis.j 

Bayogo (c. Sis., Tag. 

Dipai Ilg.) 

GUGO 

Pangalang Siyentipiko: Entada phaseo/aides (L.) Merr. 

Ang gugo ay r<strong>sa</strong>nq malaking baging na matatagpuan <strong>sa</strong> mga 

kagubatan. 

Lunas para <strong>sa</strong>; Paghahanda 

Pagkalugas ng buhok Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing gugo. May 

nabibili <strong>sa</strong> tindahan 0 palengke. 

Kabag 

Pilay 

Magdikdik ng laman ng buto at patakan ng 

langis. Painitan ng bahagya.. 

Magdikdik ng 1 dakot na magulang na buto at 

dagdagan ng tubig upang makagawa ng emplasto. 

43 

Paggamit 

Gogong-bakai (Pamp.) 

Gugu (Parnp., Tag.) 

Kessing (Ibn.) 

Lipai (Ilk.) 

Tamayan (Bag.) 

Ipanghugas ito <strong>sa</strong> buhok. 

Kuskusing mabuti ang anit. 

Gawin ito 2 0 3 ulit <strong>sa</strong> 1 linggo 

upang matanggal ang balakubak. 

Ipahid <strong>sa</strong> tiyan habang mainit-init 

pa. 

Itapal <strong>sa</strong> mga namamaga 0 kumikirot 

na pilay.

fbang Pangalan: 

Alusiman (Bik.) 

Auslman (Bik.) 

Bakbakad (If.) 

Dupdupil (Bon.) 

Golesiman (Taq.) 

Kantataba (Pang.) 

Kolasiman (Tag.) 

Lungum (If.) 


Pang-ampal ng pagdudugo 

ng mababaw na sugat 

Pengalang Siyentipiko: Portulaca oleracea L. 

GULASIMAN 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng pangkaraniwang clarno na rnatatagpuan <strong>sa</strong> tabi ng rnga 

bahayan. 

Paghahanda 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing dahon 

at <strong>sa</strong>nga. 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>n mabuti ang dahon bago dikdikin. 

44 

J 

Paqqamit 

Makabling (Tag.) 

Ngalug (Ilk.) 

Olasiman (Tag., Bik.) 

Purslane (Enql.) 

Sahikan (Tag., Bik.) 

Utisiman (Tag., Bik.) 

Itapal <strong>sa</strong> nagdurugung mababaw 

na sugat. 

Maging malinis.

lbang PangaJan: 

Betel (Engl.) 

Betel lealpepper (Eng!.) 

Buyo (Bik., C. Bis.) 

Buyo.anis (Tag.) 

Buyo-buvo (Bik.) 

Buyog (Mbo.) 

Buyok (c. Bis.) 

Buyu (SuI.) 

Gaoed (Pang.) 

Lu nas pa ra <strong>sa</strong>: 

Kabag 

Pilay 

Panlinis '1g 

mababaw na sugat 

PangaJang Siyemipiko: Piper belle L. 

IKMO 

Ang ikmo ay i<strong>sa</strong>ng baging na matatagpuan <strong>sa</strong> kasukalan at kung 

min<strong>sa</strong>n ay itinatanim. 

Sanga ang pananim. 

Paghahanda 

Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na <strong>sa</strong>riwang dahon. Lamukusin. 



dahon. Painitan nang bahaqya. 




dikdikin, 

46 

Paggamit 

Gaued (Ilk.) 

Gauod (It.) 

Gok (Ibn.) 

Kanisi (Bis.) 

lkmonqilcko (Tag.) 

Mamin (Bis., Tag.) 

Marnon (Bis.) 

Samet (pamp,) 


!tapal ang halaman <strong>sa</strong> tiyan 

!tapal habang mainit-init pa <strong>sa</strong> 

pilay. 

Palitan ang tapal 2 ulit <strong>sa</strong> maghapon. 


na hiwa.


Agho (P. Bis.) 

Aghog (p. Bis.) 

lpel (Tag.) 

Kabahero (C. Sis.) 

Kariskis (Ilk.) 

Kompokompilis (Ilk.) 


Bulating askaris 

IPIL-IPIL 

Pangalang Siyentipiko: (Leucaena leucocephala (LmK.) de Wit 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punongkahoy na itinatanim <strong>sa</strong> tabi ng kabahayan at 

tabing daan. 

Buto 0 magulang na <strong>sa</strong>nga ang itinatanim. 

Paghahanda 

Magpulbos ng magulang at tuyong buto. Haluan 

ng kunting tubig na maligamgam. 

Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 maliit na palayok na may 

2 basong tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. 

47 

Paggamit 

San Pedro (P. Sis.) 

Santa Elena (Span.I 

Ipainum <strong>sa</strong> may edad ang 1 

kut<strong>sa</strong>ritang pinulbos na buto. 

o


Albahaca de caballo 

(Span.) 

Baho.baho (P. Sis.) 

Bahug-bahuq (c. P. Sis.) 

Boho.boho (p. Sis.) 


Pilay 


at rayurna 

Pangalang Slyentipiko: Lantana camara L 

LANTANA 

----------- 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng palumpong na matatagpuan <strong>sa</strong> kabahayan, kasukalan 

at paranq. 

Sanga ang ginagamit <strong>sa</strong> pagtatanim. 

Paghahanda 



Magdikdik ng 13 <strong>sa</strong>riwang dahon at patakan ng 

lanqis panluto. Painitan ng bahagya. 

50 

Paggamit 

Cineo negritos (Span.) 

Coronitas (Tag., Span.) 

Karuntav (Tag.) 

lantana (Tes., Span.) 


pilay. 


Itapal <strong>sa</strong> kumikirot na kasukasuan 

habang rnainit-init pa. 

\

p------------------------- 

I 

Ibang Pangalan: Ii. 

Broad-leaved plantain (Engl.) 

Cart tract plant (Engl.) 

Llantin (Span.) 

Plantain (Engl.) 

Ribwort [Engl.] 

Way bread (Engl.) 

Wild sese (Enql.) 



• 



• 

Pangalang Siyentipiko: Plantago major L 

LANTING 

Ang lanting ay i<strong>sa</strong>ng yerba. 

Paghahanda 

Magpakulo ng 5 kut<strong>sa</strong>ra ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 

2 basong tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto 0 hanggang 

mangalahati ang tubig. Palamigin at <strong>sa</strong><strong>sa</strong>lain. 


<strong>sa</strong> maliit na palayok na may 2 basong tubig 


51 

-, 

Paggamit 

Ipangmumog ang pinaglagaang 

tubig. 

Gawin ito 3 beses maghapon. 


tubig. 


Ib.:":ng Pangalan; 

Ajonjoli (Span.] 

Gingely-oil plant (Engl.) 

Langa (Sik., Tag., Ibn., Sis.) 

Lenga (Ilk.) 

Lingo (Tag.) 


Pagtitibi 


LINGA 

Pangalang Siventipiko: Se<strong>sa</strong>mum orientale L. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng yerba. Ang buto ay ginagamit na <strong>sa</strong>ngkap <strong>sa</strong> ilang 

kakanin. 



Paghahanda 

Saki! ng kasukasuan Kumuha ng langis <strong>sa</strong> buto. 

at rayuma 

52 

Paggamil 

Longis (If.) 

Lunga (Sis., SuI.) 

Se<strong>sa</strong>me (Engl.) 

reel (Engl.) 


ta<strong>sa</strong> ng nilutong buto. 

Sundan ng ilang basong tubig. 

lma<strong>sa</strong>he <strong>sa</strong> kumikirot na kasukasuan. 

IIIIIiI _


Aqat (Pang.) 

Baseng (Ilk.) 

Gengibre (Span.) I 

Ginger (Eng!.) 



at rayuma 

Kabag 

Panlinis ng Galas at 

mebabaw na hiwa 

Ubo 

I . 

..- :,... . 

.\ 

• 

Pangalang Siventipiko: Zingiber ofJicinale Rose. 

LUYA 

Ang luya ay i<strong>sa</strong>ng yerba. Paboritong <strong>sa</strong>ngkap ang luya <strong>sa</strong> maraming 

putahe at <strong>sa</strong> <strong>sa</strong>labat. 

Lamang luya ang itinatanim. 

Paghahanda 


lamang ugat. Dikdikin. Maaaring painitan nang 

bahagya. 

Magpakula ng 1 kut<strong>sa</strong>ritang tinadtad na lamang 

ugat <strong>sa</strong> 1 ta<strong>sa</strong>ng tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto, 



kala hating kut<strong>sa</strong>rita. 


tadtarin. 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>ri wang 

lamang-ugal. Katasin. 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti ang lamang-ugat 

bago dikdikin. 

Magpakulo ng 2 piraso ng luya (kasing-Iaki ng 

hinlalaking daliri bawa't piraso) <strong>sa</strong> 4 na basong 

tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minute. 

53 

", 

Paggamit 

Laial (Sbl.) 

Laiya (If.) 

Laya (Ilk., Bon., lbn.. It.) 

Luy.a (Bls.) 

Itapal <strong>sa</strong> apektadang kasukasuan, 

<strong>sa</strong> gabi a kung sumusumpang 

ang kirol. 


Ipahid ang katas <strong>sa</strong> galas a mababaw 

na hiwa. 


tubig. 


maghapon.

------------------- 


Paliaban (8is.) 

Panauan (Sis.) 

Pangiguan (Bis.} 


Galis aso 

Galas at hiwa 




Pangalang Siyentipiko: Tinospora rumphil Boer\. 

MAKABUHAY 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng baging na makikita SCI malapit <strong>sa</strong> kabahayan at <strong>sa</strong> kasu 

kalan. Baging ang itinatanim. 

Paghahanda 

Magkatas ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 

baging ng makabuhay. 

Maqdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>nga. 

Paaleala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti ang <strong>sa</strong>nga bago 

dikdikin. 

Magpakulo ng 1 02 dakot ng tinadtad na <strong>sa</strong>nga<strong>sa</strong> 

maliit na palayok na may 2 basong tubig <strong>sa</strong> 

loob ng 5 minuto. Palamigin at <strong>sa</strong>lain. 

Magpitpit ng 6 na 10 centimentro ng katawan 

o <strong>sa</strong>nga. Ibabad ito <strong>sa</strong> kalahating ta<strong>sa</strong> ng 

langis <strong>sa</strong> loob ng 12 oras. 

54 

Paggami! 

Pangiauban (Bis.) 

Sangaunau (Bag.) 

Taganagtagua (8is.) 

Matapos maligo, ipahid ang katas 

<strong>sa</strong> mga bahagi ng katawang 

may galis-aso. Huwag gamitin 

<strong>sa</strong> mukha, 




sugat. 


tubig. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n a 2 ulit <strong>sa</strong> maghapon. 

Ipahid ang pinagbabarang langis 

<strong>sa</strong> bakukang min<strong>sa</strong>n <strong>sa</strong> 

1 araw. Gawin ito araw-araw 

hanggang gumaling.


Corn (Engl.) 

Gahilang (Ig.) 

Igi (Bon.) 


Pampaihi 

Pangalang Siyentipiko: Zea mys l 

MAIS 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng yerbang itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang bunga. 


Paghahanda 

Magpakulo ng tinadtad na buhok <strong>sa</strong> 2 basong 

tubig <strong>sa</strong> Ioob ng 15 minuto 0 hanggang rnangalahati 


Kailangang buhok ng mais 

Matanda 

7-12 taon 

2-6 taon 

55 

1 ta<strong>sa</strong> 

1/2 ta<strong>sa</strong> 

1/4 ta<strong>sa</strong> 

Paggamit 

Mail (It.) 

Maize (Engl.) 

Mangi (Ibn.) 

Tigi (Bon.) 


tubig. 


maghapon.


Arunggai (Pang.) 

Balungai (P. Bis.) 

Dool (Pamp., Bis.I 

Horse radish tree (Engl.) 

Kalamungai (C. Bis.) 

Kalungai (Bik., Bis., Tag.) 

Kamalongan (P. Bis.) 


Galis aso 

Pagtitibi 


Pang-ampat ng pagdudugo 



at rayuma 

Pangalang Siyentipiko: Moringa oleiferia Lam. 

MALUNGGAY 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na itinatanim na pambakod. Ang dahon 

at murang buto ay ginagamit na gulay. 

Magulang na <strong>sa</strong>nga ang itinatanim. 

Paghahanda 


dahon. 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti ang dahon. 

Lutuin ang dahon 0 bunga. 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing dahon. 


dikdikin. 

Kumuha ng 1 dakot ng tuyo at magulang na buto. 

I<strong>sa</strong>ngag nang halos sunog, pulbusin at patakan 

ng langis panluto upang makagawa ng ungguwento. 

56 

Pagganlit 

Kamalunggay (Pamp., Tag.) 

Komkompilan (Ilk.) 

Malongai (Tag.) 

Malungue (Pamp.) 

Malungit (Pamp. Bis.) 

Marongai (Sbl.) 

Marungai (Ilk. Ibn.) 


balat 2 0 3 beses araw-araw 

hanggang gumaling ang <strong>sa</strong>kit. 

Sa hapunan, kumain ng 1 02 ta<strong>sa</strong> 


Itapal <strong>sa</strong> nagdurugung mababaw 

na sugat. 

Maging malinis. 

Ipahid <strong>sa</strong> kumikirot na kasukasuan.


Mampalam (SuI.) 

Manpalang (Sul.) 

Mangachupadera (Span.) 

Manggang-kalabaw (Tag. 

Manggang-piko (Tag.) 


Pampaligo 

MANGGA 

Panglang Siyentipiko: Mansi/era indica L. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na may ma<strong>sa</strong>rap na bunga. 

Buto ang pinatutubo. Popular na rin ang pamamaraang grafting 

<strong>sa</strong> pagtatanim. 

Paghahanda 


<strong>sa</strong> malaking palayok na may 50 basong tubig 





palayok ng tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. Salain. 

Ubo Magpakulo ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 2 basong 



Matanda 

7-12 taon 

2-6 taon 

Kailangang ta/bos 




1 kut<strong>sa</strong>ra 1-1/2 kut<strong>sa</strong>ra 

Pagtatae Magpakulo ng 2 kut<strong>sa</strong>ra ng tinadtad na balat ng 

kahoy 0 4 na kut<strong>sa</strong>ra ng tinadtad na laman 

ng buto <strong>sa</strong> 2 basong tubig hanggang maging 1 

baso. Salain at palamigin. 

57 

Paggamit 

Mango (Eng!.) 

Mangka (lg.) 

Paho (P. B;5.) 

Pao (Bon.) 





na pinaglagaang tubig <strong>sa</strong> 

puerta ng bagong panganak. 


3 bahagi. 


maghapon. 

Ipainorn ang 1/4 na baso ng pinaglagaang 

tubig 304 na ulit <strong>sa</strong> 

maghapon.


Batung-china (SuI.) 

Earth nut (Engl.) . 


Pagtitibi 


, 

'MANI 

Pangalang Siyentipiko: Arachis hypogaea L. 

Ang mani ay itinatanim dahil <strong>sa</strong> ma<strong>sa</strong>rap nitong buto. 



Paghahanda 

58 

t ' 

:/ 

I 

Paggamit 

Ground nut (Eng!.) 

Monkey nut (Engl.) 

Peanut (Engl.) 


ta<strong>sa</strong> ng nilutong buto. 



Dolontas (Tag.) 

False camomile (Engl.) 

Indian chry<strong>sa</strong>nthemum (Engl.) 

Man<strong>sa</strong>nilia.a-bebesit (Ilk.) 

Manzanilla (Span.I 

Ro<strong>sa</strong>s de Japan (Span.I 

Winteraster (Eng!.) 


Kabag 



MANSANILYA 

. ....--- 

Panglang Slyentipiko: Chry<strong>sa</strong>nthemum indicum L 

Ang man<strong>sa</strong>nilya ay i<strong>sa</strong>ng yerba na may magandang bulaklak at 

itinatanim <strong>sa</strong> mga paso at bakuran. 

Ang mga <strong>sa</strong>ngang may ugat ay maaring putulin at itanim. 

Paghahanda 

Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na <strong>sa</strong>riwang danon. Larnukusin. 


Paggamil 


!tapal ang halaman <strong>sa</strong> tiyan. 

Magdikdik ng 13tuyong bulaklak at ibabad <strong>sa</strong> 1/2 Ipahid ang langis <strong>sa</strong> tiyan. 

ta<strong>sa</strong>ng pinainit na langis panluto. Ibabad ito 

hanggang 30 minuto. Salain at iimbak. 


bulaklak . 

Lamukusin ang <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 



60 

!tapal <strong>sa</strong> pig<strong>sa</strong>. 



pig<strong>sa</strong>. 



mahulog.

• 

Ibang Panqalan: 

Daponaya (8is.) 

Lapunava (8is.) 

Malaina (Tag.) 


Pilay 


Kabag 

MAYANA 

Pangalang Siventipiko: Coleus blumei Benth. 

Ang mayana ay i<strong>sa</strong>ng yerba at itinatanim <strong>sa</strong> mga paso 0 hardin 

dahil <strong>sa</strong> kanyang makulay na dahon. 

Murang <strong>sa</strong>nga ang pananim na ginagamit. 

Paghahanda 






Magpakulo ng 1/2 basong tubig na may 3 dahon 

<strong>sa</strong> loob ng 15 minuto. Salain. 

61 

Paggamit 

Saimayu (SuI.) 

Taponava (Bls.) 


pilay. 


ltapal <strong>sa</strong> noo at sentido. Bendahan 


mahulog. 

Inumin ang maligamgam na pinaglagaang 

tubig.


Coco (Span.) 

Coconut (Engl.) 

Cocotero [Span.) 

Gire-qira (Sbl.) 

l-ing (It.) 

Inuig (Ibn.) 

Lobi (5. L. Bis.) 


Pamalit <strong>sa</strong> 

nawalang I ubig 

dahil <strong>sa</strong> pagtatae 

o pagsusuka 

P"gtitibi 


Paglalae 

Pangalang Siyentipiko: Cocos nuci/ero L 

NIYOG 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na napakaraming 

gamit. Ang bunga ang itinatanim. 

Pagkalugas ng buhok Kumuha ng langis ng niyog. 

Pampaihi 

Paghahanda 

Kumuha ng tubig buhat <strong>sa</strong> bunga na may gulang 

na 7 hanggang 9 na buwan 

Sa bawa't 2 basong <strong>sa</strong>baw ng buko, magdagdag 

ns: 

2 basong malinis na tubig 

1 kut<strong>sa</strong>rang asukal 

1/4 kut<strong>sa</strong>ritang asin 

Kumuha ng gata ng magulang na bunga. 

Gawing uling ang 1 02 pirasong tuyong bunot at 

pulbusin. 

Kumuha ng 7 basong tubig ng buko. 

62 

Paggamit 

Lubi (Bis.) 

Ngot-ngot (Parnp., Sbl.) 

Ongot (Ibn.) 

Ponlaing (Sub.) 

Punlaing (Yak.) 

Ungut (Pamp.) 

Inurnin. Kung gaano karami ang 

nawalang tubig <strong>sa</strong> pagtatae ay 

ganoon din karaming inumin 

ang dapat maubos <strong>sa</strong> loob ng 

2 hanggang 6 na oras. 

Maaaring direktong inumin ng 

mga mat and a at malaking bata 

ang <strong>sa</strong>baw ng niyog, subali't 

ang mga <strong>sa</strong>nggo/ at ma/iliil na 

bataay dapat bigyan ng inumin 

na katulad ng inihanda <strong>sa</strong> kaliwa. 

Inumin ang 1 0 2 kut<strong>sa</strong>rang gata. 

Ipakain ang pinulbos na uling 3 0 

4 na ulit <strong>sa</strong> maghapon. Ibigay 

ito 1 0 1/2 oras pagkatapos 

kumain 0 uminom ng ibang 

gamot. 

Ima<strong>sa</strong>he <strong>sa</strong> anit bago matulog 

at huga<strong>sa</strong>n ng <strong>sa</strong>bon at tubig 

kinaumagahan. 

lpainorn ito <strong>sa</strong> maghapon.

p 

Ibang Panqalan: 

Balitadham (Sis.) 

Bewe-bawe (Pamp.) 

Bonar (P. Sis.) 

Burma Creeper (Engl.) 

Chinese honey suckle (Eng!.) 

Kasurnbal (Bik.) 

Liane vermifuge (Engl.) 

Pinion (Bis.) 

Pinones (C. Bis., Span.) 

Rangoon creeper (Engl.) 

T agarau (Tag.) 

NIYOG-NIYOGAN 

Pangalang Slyentipiko: Quisqualis indica L. 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng baging na may bungang hugis balimbing. Matatagpuan 

ito <strong>sa</strong> parang at kagubatan. 

anihin. 

Magulang na <strong>sa</strong>nga ang inirerekomendang itanim. 

Magulang na ang bunga kung ito ay kulay dilaw. Maaari na itong 

May mga bungang may maliliit na butas. Ito ay dahil <strong>sa</strong> mga uod 

na kumakain ng buto. 

Lunas para <strong>sa</strong>: Paghahanda Paggamil 


Kumuha ng mga buto galing <strong>sa</strong> magulang, tuyo at 

kabubukas na bunga. 

Maranda 

9-12 taon 

6-8 taon 

4-5 taon 

Kailangang bulo : 

8-10 buto 

6-7 buto 

5-6 buto 

4-5 bulo 

63 

Tagulo (Tag.) 

Telolonq (Tag., Bik.) 

Talulung (Ibn.) 

Tangloo (Bik.) 

T angola (Tag., Bik.) 

Tangulo (Bik.) 

Tartaraok (Bik.) 

Tartarau (Ilk.) 

Taungon (Mbo.) 

Toloraok (Tag.) 

Kainin ang buto luwing pagkatapos 

ng hapunan. Nguyaing 

mabuti at sundan ng pag-inom 

ng lubig. 

Kung hindi magkabi<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> unang 

<strong>paggamit</strong>, rnaaring ulitin ang 

parehong dosis pagkaraan ng 1 

linggo 0 higit pa. 

Kung <strong>sa</strong>riwang buto ang gagamimitin, 

maaaring kumain ng 4-5 

buto. Ang dosis na ito ay para 

<strong>sa</strong> matanda lamang at hindi inirerekomenda 

ang <strong>paggamit</strong> ng 

<strong>sa</strong>riwang buto <strong>sa</strong> mga bata 

Ang mga hindi kanais-nais na 

epekto na maaaring maramdaman 

<strong>sa</strong> <strong>paggamit</strong> ng niyoq 

niyogan ay ang mga sumusunod: 

sinok 

<strong>sa</strong>kit <strong>sa</strong> tiyan 

pagtatae


Bildu (SuI.) 

Latai (SuI.) 

OREGANO 

Pangalang Siyentipiko: Coleus amboinicus Lour. 

Ang oregano ay i<strong>sa</strong>ng mabangong yerba. 

Murang <strong>sa</strong>nga ang itinatanim. 


Nasunog na balat 

Ubo 

Katasin ang <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon . 




Matanda 

7-12 taon 

Kailangang dahon: 




Suganda (Tag.) 

Torongil de limon (Span.) 

Ipahid ang katas <strong>sa</strong> nasunog na 

balat min<strong>sa</strong>n 0 2 beses arawaraw. 


3 bahagi. 


maqhapon, 

Kabag Magpakulo ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 1 ta<strong>sa</strong>ng Inumin ang pinaglagaang tubig. 


64


Ammai (Ibn., lt.) 

Pagai (Ilk.) 

Pagei (Bon.) 

PALAY 

Pangalang Siyentipiko: Oryza <strong>sa</strong>tioa L. 


Pagtitibi 


Pagtatae 


Parai (Bik.) 

Pai (5ul.) 

Rice (Engl.] 

Magpakulo ng 2 kut<strong>sa</strong>ritang darak <strong>sa</strong> 1 basong Haluing mabuti at inumin. 

tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuta. Palamigin. 

Maglugaw a kumuha ng am <strong>sa</strong> nilulutong kanin. Ipakain ang lugaw a am <strong>sa</strong> nagtatae. 

Pulbusin ang 1/2 ta<strong>sa</strong>ng bigas at iluto. Haluin Ipahid <strong>sa</strong> bahaging kumakati. 

hanggang maging ernplesto. 

65


Fragrant screwpine (Engl.) 


Sakit ng ulo 

Pampaihi 

PANDAN MABANGO 

Pangalang Siyentipiko: Pandanus odoratissimus L. 

Ang pandan mabango ay itinatanim <strong>sa</strong> mga paso 0 likod bahay 

dahil <strong>sa</strong> kanyang mabangong dahon na inilalagay <strong>sa</strong> sinainq na bigas. 

• 

Suwi ang itinatanim. 

Paghahanda 





tubig <strong>sa</strong> Ioob ng 15 minuto 0 hanggang manqalahati 


66 

Paggamit 



mahulog. 


3 bahagi. 


maghapon.


Common papaya (Engl.) 

Kapaya (S.L. Bis., Su!.) 

Lapaya (Bon.) 

Melon tree (Engl.) 


Pagtitibi 


: : J 

> • ' : 


Pangalang Siyentipiko: Carica papaya L. 

PAPAYA 

Ang papaya ay kalimitang itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang ma<strong>sa</strong>rap na 

bunga. 

Buto ang pananim. 

Paghahanda 

Kumuha ng hinoq na bunga. 

Kumuha ng dagta mula <strong>sa</strong> bunga a <strong>sa</strong> puna ng 

papaya. 

67 

Paggamit 

Papau (Engl.) 

Papaye (Su!.) 

Papyas (Sub.) 

Tapayas (Bik.) 

Kumain ng 1 02 piraso ng papaya 

na katamtaman ang laki. 

Ipahid ang dagta <strong>sa</strong> bakukang. 

Hayaan ang dagta ng 15 minuto 

baga huga<strong>sa</strong>n ang bakukang 

ng malinis na tubig. 

Gawin ita min<strong>sa</strong>n <strong>sa</strong> maghapon. 

Tinatanggal ng dagta ang mga 

nana at patay na tisyu. 

,.


Alangi (Ilk.) 

Alanki (Ilk.) 

Antang (Ibn.) 

Anteng (Ilk.) 

Bakan (Ting.) 

Bakoog (Ilk.) 

Bolis (Tag.) 

Bulau (Pang.) 


Pagtitibi 



PILI 

Pangalang Siyentipiko: Conarium luzonicum (Blume) A.Gray 

Ito ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na matatagpuan <strong>sa</strong> gubat at min<strong>sa</strong>n ay 

itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang ma<strong>sa</strong>rap na buto. 


Paghahanda 

Lutuin ang laman ng buto. 

Painitan nang malayo <strong>sa</strong> apoy ang 1maliit na piraso 

ng <strong>sa</strong>hing ng pili hanggang matunaw ito. 

68 

Paggamit 

Chinese olive (Engl.) 

Malapili (Bik.) 

Pilauai (Tag.) 

Pilinut (Engl.) 

Sahing (Tag.) 

Tugtugin (Tag.) 


ta<strong>sa</strong> ng nilutong laman ng 

buto. 


Ipahid <strong>sa</strong> pig<strong>sa</strong> ang maligamgam 

.ng <strong>sa</strong>hing. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n araw-araw 

hanggang mahinog ang pig<strong>sa</strong>.


Dumero (Tag.) 

Rosemary (Eng!.) 


Kabaq 

ROMERO 

Pangalang Siventipiko: Rosmarinus of/icina/is L 

Ang romero ay i<strong>sa</strong>ng maliit na palumpong na may mabangong 

dahon. 



Magpakulo ng 1 kut<strong>sa</strong>rang tinadtad na dahon Inumin ang pinaglagaang tubig. 

<strong>sa</strong> 1 basong tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto 0 hanggang 

mangalahati ang tubig. Palamigin at 

<strong>sa</strong>lain. 

Saki! ng kasukasuan Magpakulo ng 1 galong tubig na may 2 03 dakot 

at rayuma ng talbos. Gawing maligamgam. 

Parnpaligo 

Pampaihi 

Magpakulo ng 3 galong tubig na may 2 0 3 

dakot na talbos. Pakuluan ito ng 15 minuto. 

Dagdagan ng tubig lamig upang maging 


Magpakulo ng i<strong>sa</strong>ng basong tubig na may 10 

2 talbos. Pakuluan ito <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto 

o hanggang mangalahati ang tubig. 

69 

Ibabad ang ma<strong>sa</strong>kit na kasukasuan 

0 ipampaligo <strong>sa</strong> 

may rayuma. 

Ipampaligo ito <strong>sa</strong> bagong papanganak 

0 bagong galing 

<strong>sa</strong> <strong>sa</strong>kit. 

Ipainum ito dalawang ulit <strong>sa</strong> 

maghapon.

Ibens Pangalan: 

Acibar (Span.I 

Aloe (Engl.) 

Curacao aloe (Engl ) 

SABILA 

Pangalang Siyentipiko: Aloe barbadensis Mill. 

Ang <strong>sa</strong>bila ay i<strong>sa</strong>ng makatas na yerba na animo'y pinya. Ito ay 

maganclang halaman at karaniwang itinatanim <strong>sa</strong> mga paso. 

Suwi ang itinatanim. 


Dilangboaia(Bik.) 

Dilanghalo (Bis.I 

Sabila pinya (Tag.) 

Pagkalugas ng buhok Putulin ang dahon <strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng dulo. Ihagod <strong>sa</strong> anit ang katas. Hayaan 

ng 5 minuto bago huga<strong>sa</strong>n ang 

buhok. 

Gawin ito 203 ulit<strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng Hnggo 

upang lumusog ang buhok. 


Pilay 

Nasunog na balat 

Putulin <strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng dulo ang <strong>sa</strong>riwang dahon. 

Magdikdik ng 1 <strong>sa</strong>riwang dahon. 

Katasin ang <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 

dahon. 

70 

Ipahid ang katas <strong>sa</strong> bakukang. 

Makalipas ang 5 minuto, huga<strong>sa</strong>n 

ng malinis na tubig ang bakukang. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n 0 2 ulit<strong>sa</strong> maghapon. 

Itapal <strong>sa</strong> pa<strong>sa</strong>, bukol 0 parnamaga. 

Ipahid ang katas <strong>sa</strong> nasunog na 

balat min<strong>sa</strong>n 0 2 beses arawaraw.


Banana (Eng!.) 

Batag (Bik.) 


Lagnat 

SAGING 

Pangalang Siyentipiko: Mu<strong>sa</strong> <strong>sa</strong>pientum L. 

Suwi ang itinatanim <strong>sa</strong> <strong>sa</strong>ging. 

Paghahanda 

Kumuha ng katawan ng bagong pinutol na 

<strong>sa</strong>ging. Paghiwa-hiwalayin ang mga <strong>sa</strong>ha. 

71 

Paggamit 

Platano (Span.) 

Saba (Ilk.) 

Hubaran ang pasyenteng may 

lagnat at ibalot ang <strong>sa</strong>ha ng 

<strong>sa</strong>ging <strong>sa</strong> katawan. Palitan ang 

<strong>sa</strong>ha kung wala na itong lamig.

Ibang Panga:lan: 

Alibum (Po Bis.) 

Aliman (P. Sis.) 

Ayaban (Sis.) 

Bukadkad (5. L. Bis.) 

Blumea camphor (Engl.) 

Dalapot (C. Bis.) 

Gabuen (Bis.) 

Gitin-gitin (Sis.) ) 

Hamlibon (Sis.) 

Kaliban (Tag.) 

Kalibura (Tagb.) 

SAMBONG 

Pangalang Siventipiko: Blumea bal<strong>sa</strong>mifera (L.) DC. 

Ang <strong>sa</strong>mbang ay i<strong>sa</strong>ng malaking yerba at matatagpuang tumutuba 

<strong>sa</strong> mga kaparangan. 

Suwi ang itinatanim. Anihin ang mga magulang na dahan. 


Pampaihi 


tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 rninuto 0 hanggang rna. 

ngalahati ang tubig. Palamigin at <strong>sa</strong>lain, 

Matanda 

7-12 taon 


Kung tuyo 






Kabag Magpakulo ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 1 ta<strong>sa</strong>ng 


Kailangang halaman para <strong>sa</strong> matanda 





tadtarin. 

Lagnat Kumuha ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang 


Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 maliit na palayok na may 2 




72 

Kambibon (Bls.) 

Labulan (Sub.) 

Lakadbulan (Sis., SuI.) 

Lalakdan (Sis.) 

Lakdanbulan (Sis.) 

Ngai camphor (Engl.) 

Sambun (Sui.) 

Sob-sob (Ilk.) 

Subusub (Ilk.) 

Takamain (Sag.) 


tubig. 


maghapon. 



tubig. 



Pampaligo 



Saki! ng kasukasuan 

at rayuma 

Paghahanda 


<strong>sa</strong> 1 malaking palayok na may 2 basonglubig 





dahon. 




Magdikdik ng 2 <strong>sa</strong>riwang dahon at patakan ng 

langis panluto. 

73 

Paggamit 




Itapal <strong>sa</strong> pig<strong>sa</strong>. 


hanggang mahinog anq 


\tapal <strong>sa</strong> noo at sentido. Bendahan 


mahulog. 

!tapal ang dinikdik na dahon <strong>sa</strong> 

bahagi ng katawan na may 

dinaramdam.


Arabian jasmine (Engl.) 

Kampupot (Pamp., Tag.) 

Hubar ISul.) \ 

Lumabi (Mag.) 



Lagnat 

SAMIPAGUHA 

Pangalang Siyentipiko: Jasminum <strong>sa</strong>mbac (L.) Ail. 

Ang <strong>sa</strong>mpaguita na i<strong>sa</strong>ng palumpong ay itinatanim dahil <strong>sa</strong> 

mabango at maputing bulaklak nito. 


Paqhahanda 

Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing dahon 0 

bulaklak. 

Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti ang dahon 0 bulaklak 

bago dikdikin. 

Magpakulo ng 2 basong tubig na may 9 na <strong>sa</strong>riwang 

bulaklak 0 5 <strong>sa</strong>riwang dahon hanggang 

mangalahati ang tubig. 

74 

Paggam;t 

Malul (Mag.) 

Malur ISul.) 

Manul (Sis.) 

Pangso (Pamp.} 

Sambac (Engl.) 




sugat. 

Ipainom ang 1 basong pinaglagaang 

tubig tuwing ika-3 04 na 

oras.


A<strong>sa</strong>m (SuI.) 

Kalamagi (Bis. Ibn.) 

Salamagi (Ilk.) 

Salomagi (Ilk.) 

Salunagi (Ting.) 

Samabalagi (Bik.) 

Sambak (Bik.) 

Sambag (P. Bis.) 


Lagnat 

Pangalang Siyentipiko: Tamarindus indica L 

SAMPALOK 

Ang <strong>sa</strong>mpalok ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na itinatanim dahil <strong>sa</strong> 

kanyang bunga. 


Paghahanda 



Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 rnaliit na palayok na may 3 



maligamgam. ' 

Magdurog ng 1 02 hinog na bunga at ilagay 

<strong>sa</strong> 1 basong tubig. Lagyan ng asukal ayon 

<strong>sa</strong> panla<strong>sa</strong>. 

Matanda 

7-12 taon 

2-6 taon 

Koilongang dahon 




2 kut<strong>sa</strong>ra 2-1/2 kut<strong>sa</strong>ra 


palayok ng tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. Salain. 

75 

Paggamit 

Sambagi (Bis.I 

Sanbag (p. Bis.) 

Tamarind (Engl.) 

Tamarind (Arabic) 

Tamarindo (Span.) 


tubig. 

Gawin ito min<strong>sa</strong>n 0 higi! pa arawaraw. 

Ipainom ang 1 basong tinimpla 

tuwing 4 na oras. 


na pinaglagaang tubig <strong>sa</strong> 

puerta ng bagong panganak.


Panlanqqas <strong>sa</strong> sugat 


Ubo 

Pampaligo 

Galos at hiwa 

Paglitibi 


Paghahanda 


<strong>sa</strong> maliit na palayok <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. Palamigin 







minuto. 



Magpakulo ng 4 na basong tubig na may 1 dakot 

na dahon <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto. 

Kumuha ng maraming hinog na bunga. 

76 

Paggamit 

lpanlanggas ang pinaglagaang 

tubig. 



3 bahagi. 


maghapon. 

lpampaligo <strong>sa</strong> may <strong>sa</strong>kit, <strong>sa</strong> naspapagaling 



Ipanglanggas <strong>sa</strong> galos 0 hiwa. 

lpakain ito at painumin ng ilang 

basong tubig.


Cayenne (Engl.) 

Chile (Span.) 

Chile pepper (Engl.) 

Chileng bundok (Tag.) 

Chillii (Engl.) 

Kasira (Mag.) 

Katumbal (Bis.) 

Kitikot (Sis.) 

Lada ISul., Bik.) 

Lara (SuI.) 


Saki! ng kasukasuan 

at rayuma 

Pangalang Siyentipiko: Capsicum frutescens L. 

SlUNG LABUVO 

• 

Buto ang itinatanim <strong>sa</strong> siling labuyo. 

Paghahanda 


bunga. Dikdikin. Maaaring painitan nang 

bahagya. 

77 

I I 

f" , 

" 

... 

Paggamil 

Pektiu (11.) 

Pasitis (Tag.) 

Red Pepper (Engl.) 

Rimorimo (Bik.) 

Sili (most dialect) 

Siling-palai (Tag.) 

Silit-diablo (11k.) 

Spanish pepper (Engl.) 



ang kirot.

---------------------. 

SOROSORO 

Ibang Pangatan: 

Bait (Pamp., Tag.) 

Common milk hedge (Engl.) 

Karimbuaya (Ilk) . 


Luga 

Galis aso 

Pangalang Siyentipiko: Euphorbia neriifo/ia L 

• 

Ang sorosoro ay i<strong>sa</strong>ng palumbong na animo'y cocrus, Ito ay 

matatagpuan <strong>sa</strong> mga bakuran. 

Dulong <strong>sa</strong>nga ang itinatanim. 

Paghahanda 

Magpainit ng 1 0 2 <strong>sa</strong>riwang dahon ng Sorosoro. 

Katasih. 

Magdikdik ng 3 dahon. 

78 

Paggamit 

lengua de perro (Span.] 

Sor0950r09 (Pamp., Tag.) 

Sudusudu (p. Sis.) 

Lagyan ng 2 0 3 patak ng katas 

ang ta ingang may luga. 

Gawin ito araw-araw 2 ulit <strong>sa</strong> 

maghapon hanggang gumaling 

ang luga. 

Paalaala: Katas at hindi dagta ang 

dapat gamitin. Lini<strong>sa</strong>n ang tai 

ngang may luga bago lagyan ng 

katas ng sorosoro. 

/tapal <strong>sa</strong> galis aso.


Cabugao (P. Bis.) 

Grape-fruit pummelo (Engl.) 

Gunal (Ting.) 

Luban (If.) 

Lubban (Ibn.) 

Pangalang Siyentipiko: Citrus grandis Osbeck 

SUHA 

[to ay i<strong>sa</strong>ng punungkahoy na itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang bunga. 

Ang buto ang itinatanim. 


Hilo Lamukusin ang <strong>sa</strong>riwang dahon 0 balat ng bunga. Ipalanghap <strong>sa</strong> nahihilo. 

Lagnat 

Hilo 

Pampaligo 


talbos, maaaring 2 hanggang 4 na dakot. 

Pakuluan ito <strong>sa</strong> 1 maliit na palayok ng tubig <strong>sa</strong> 

loob ng 5 minuto. 



Kumuha ng balat ng bunga. 


<strong>sa</strong> 1 malaking palayok ng tubig na may 50 

basong tubig <strong>sa</strong> Ioob ng 5 minuto. 

79 

Lukaban (Tag.) 

Panubang (Bon.) 

Pamela (Engl.) 

Shaddock (Engl.) 

Sua (Ilk.) 

Taboyog (Bon.) 


tubig. 


Ipalanghap ito <strong>sa</strong> nahihilo. 





PampaIigo. 

Panlinis ng Galos at 

mababaw na hiwa 

Panlanggas <strong>sa</strong> sugat, 


Paghahanda 


<strong>sa</strong> 1 malaking palayok na may 2 galong tubig 

<strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. . 

Matapos pakuluan, dagdagan ng konting malamig 

na tubig upang maging maligamgam. 




dikdikin. 


<strong>sa</strong> maliit na palayok <strong>sa</strong> loob ng 5 rninuto. Palamigin 


Sakit ng kasukasuan Magdikdik ng i<strong>sa</strong>ng dakot na dahon at kataat 

rayuma sin. 

81 

Paggamit 




lpahid ang katas <strong>sa</strong> galos 0 rnababaw 

na hiwa, 


tubig. 


Ima<strong>sa</strong>he ang katas <strong>sa</strong> kumikirot 

na kasukasuan bago rnatulog 

0 kung sinusumpong.


Amotan (Bik) 

Bangbangsit (Ilk.) 

Beuinq (SuL) 

Bush-tea-bush (Engl.) 

Kabling-kabayo (Tes.) 

Kolongkogong (Bik.) 


Sakit n§ ngipin 

Pampaligo 


Panlinis ng Gaios at 

mababaw na hiwa 

... . " '.- . 

/ 

SUOB KABAYO 

/ 

-.' 

Pangalang Siyentipiko: Hyptis suaveolens (l.) Poir. 

Ang suob kabavo ay i<strong>sa</strong>ng yerba at matatagpuang tumutubo <strong>sa</strong> 

mga parang at tabing daan. 

Ang buto a ang <strong>sa</strong>nga ay maaaring itanim. 

Paghahanda 


dahon. Katasin. Ba<strong>sa</strong>in ng katas ang maliit na 

pirasong bulak. Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti 


Maghugas ng ilang dahon at tadtarin, 



minuto. 




dahon, 

Paggamit 

Litellt (Ilk.) 

Loko-loko (Bis.) 

Pansipansian (Tag.)' 

Pilodo (P. Bis.) 

Suag kabayo (Tag.) 

Ito ang' ilagay <strong>sa</strong> bahaging kumikiro!. 

Iparnpaligo <strong>sa</strong> may <strong>sa</strong>kit, <strong>sa</strong> nag· 

papagaling <strong>sa</strong> <strong>sa</strong>kit 0 <strong>sa</strong> bagong 






Magdikdik ng <strong>sa</strong>pat na kakailanganing <strong>sa</strong>riwang Ipahid ang katas <strong>sa</strong> galos 0 rnadahon. 

Katasin. babaw na hiwa. 


dikdikin. 

82





Kabag 

Paghahanda 

.. 

MagPAkLJlo ng 1 02 dakot ng tinadtad na dahon 

<strong>sa</strong> maliit na palayok <strong>sa</strong> loob ng 5 minuto. Palamigin 





Magpakulo ng 1 basong tubig <strong>sa</strong> Ioob ng 15 minuto 

na may 4 0 5 tuyong dahon. 

83 

Paggamit 

Ipanlangqas ang pinaglagaang 

tubig. 


Itapal <strong>sa</strong> non at sentido. Bendahan 


mahulog. 

Ipainum ang pinaglagaang tubig 

tuwing matapos dumumi.

fbang Pangalan: 

Kachubong (Sui.) 

Kamkamaulau (Ilk.) 

Katchibong (Bis.) 

Katchobong (P. Bis.) 

Katiabon (So L Sis.) 

Salunpune (Pamp.) 

Siva (Iv.) 

Susupan (Ibn.) 


Hika 


Pagtatae 

TALAMPUNAY 

Pangalang Siyentipiko: Datura metelL 

Ang le)ampunay ay i<strong>sa</strong>ng malaking yerba na tumutubo malapit <strong>sa</strong> 

mga kabahayan. 


Paghahanda 

Irolyo na parang tabako ang 1 tuyong bulaklak 

o ang 2 maliit na tuyong dahon. 

Paggamit 

Talongpunai (Bik., Tag.) 

Talongpunai naitim (Tag.) 

Talongpunai na morado (Tag.) 

Tarampunai (Tag.) 

Tatchubong (Bis.) 

Taubihong (Bis.) 

Thorn apple (Engl.) 

Trampunai (Tag.) 

Sindihan ang i<strong>sa</strong>ng dulo. Hititin. 

Huwag gumamit ng higit <strong>sa</strong> 1sigarilyo 

<strong>sa</strong> loob ng 6 na oras. 

o maaaring sunugin ang 1 tuyong bulaklak 0 2 Langhapin ang usok nita 

2 maliit na tuyong dahon. 


dahon 0 bulaklak 

Magpakulo ng i<strong>sa</strong>ng basong tubig na may 

i<strong>sa</strong>ng dahon na katamtaman ang laki. 

Pakuluan ito ng 15 minuto 0 hanggang 

mangalahati ang tubig. 

85 






Huwag painumin ang 

may <strong>sa</strong>kit <strong>sa</strong> puso, altapresyon 

0 glaucoma. Ingatan 

ang <strong>paggamit</strong> para <strong>sa</strong> matatanda.


Castor oil plant (Engl.) 

Gatlaoua (If.) 

Katana {lv., Bon.) 

Lansina (Tag.) 

Lingeng-sina (Tag.) 

1"ANGAN-TANGAN 

f angalang Siyentipiko: Ricinus communis L. 

Ang tangan-tangan ay i<strong>sa</strong>ng palumpong. 






<strong>sa</strong> maliit na palayok na may 3 basong tubig 


Tangan-tanqan-bawa (Sui.) 

Taoa-taoa (Ilk.) 

Taua-taua (Ilk.) 

Taue-taua-sina (Ilk.) 

[panlanggas ang pinaglagaang 

tubig. 



Balioko (Bis.) 

Barani (11k.) 

Ginger grass (Engl.) 

Lemon grass (Engl.) 

Peja de rneca (Span.I 


Kabag 

Panlinis ng ngipin 

Pampaligo 

, . 

.' / 

" 

/ 

TANGLAO 

Pangalang Siyentipiko: Andropogon citratus DC. 

Ang tanglad ay itinatanim dahil <strong>sa</strong> kanyang mabangong dahon na 

ginagamit na rekado. 

Suwi ang pananim. 


Sai (Mbo., Mand., SuI. 

Salaid (Tag.) 

Salai (Tag.) 

Sweet rush (Engl.) 

Zacate limon (Span.I 

Magpakulo ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 1 ta<strong>sa</strong>ng Inumin ang pinaglagaang tubig. 


Kai/angang ha/aman para <strong>sa</strong> matanda: 




kalahati ng dosis ng matanda. 


tadtarin. 

Magbabad ng 2 kut<strong>sa</strong>rang tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 

i<strong>sa</strong>ng baso ng mainit na tubig <strong>sa</strong> loob ng 

kalahating oras. 



minuto. 



87 

Ipangmumog 

lpampaligo <strong>sa</strong> may <strong>sa</strong>kit, <strong>sa</strong> nagpapagaling 




Alimbungog (c. Bis.) 

Kalabonog (Ilk.) 

Kalimumog (Tag.) 

Malatadiang (Gad.) 


Pagtatae 

TSAANG GUBAT 

Pangalang Siyentipiko: Ehretia microphy/la Lam. 

Ang t<strong>sa</strong>ang gubat ay i<strong>sa</strong>ng palumpongat karaniwang matatagpuan 

<strong>sa</strong> mga kasukalan at gubat. Ito ay itinatanim <strong>sa</strong> bakuran dahil <strong>sa</strong> 

kanyang magandang dahon. 

Magulang na <strong>sa</strong>nga ang itinatanim. 

Paghahanda 


tubig <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto 0 hanggang manqalahati 


Matanda 

7-12 taon 

2-6 taon 





2-1/2 kut<strong>sa</strong>ra 3 kut<strong>sa</strong>ra 

Paggamit 

Maragaued (Ilk.) 

Taglokot (Tag.) 

Talibunog (Tag.) 

T<strong>sa</strong> (Tag.) 

Hatiin ang pinaglagaang tubig <strong>sa</strong> 4 

na bahagi 

Inumin ang 1 bahagi tuwing ika-Z 

o ika-3 oras. 

Sakit <strong>sa</strong> tiyan Magpakulo ng tinadtad na dahon <strong>sa</strong> 1 basong Inumin ang pinaglagaang tubig. 



Kailangang halaman para <strong>sa</strong> matanda: 






tadtarin. 

88

19 Pangalan: 

Big purge nut (Engl.) 

Galumbang (Bis.} 

Kasla (Bis.) 

Kirisel (Tag.) 

Physic nut tree (Eng!.) 

Purging nut tree (Engl.) 

Tabataba (Tag.) 

Tagumbau (Sbl.) 


Pilay 

Pangalang Siyentipiko: Jatropha curcas L. 

TUBANG BAKOD 

Ang tubang bakod ay i<strong>sa</strong>ng palumpong at kalimitang itinatanim 

na pambakod. 

Buto 0 magulang na <strong>sa</strong>nga ang itinatanim. 

Paghahanda 



89 

Paggamit 

Tagumbau na purau(Ilk.) 

Takumbau (Sbl.) 

Tangan-tangan tuba (Tag.) 

Taua taua (Ilk., Ig.) 

Teuua (Ilk.) 

Tuba (Ig., Bik., Tag.) 


pilay. 

Palitan ang tapal 2 ulit <strong>sa</strong> mashapon.


Ablebana (If.) 

Herba buena (Tag.) 

Hierba buena (Span.} 

YERBA BUENA 

Pangalang Siyentipiko: Mentha cordi/olio Opiz. 

Ang yerba buena ay itinatanim <strong>sa</strong> mga paso at bakuran. 

Murang <strong>sa</strong>nga ang itinatanim. 

Maaari nang anihin ang mga dahon anim na buwan pagkatanim. 



at rayuma 

Hila 

Sa kit ng ngipin 

Kabag 

Lagnat 

Kumuha ng <strong>sa</strong>pat 

dahon Dikdikin. 

bahagya. 

Lamukusin ang <strong>sa</strong>riwang dahon 

na kakailanganing <strong>sa</strong>nwang 

Maaaring painitan nang 


dahon. Katasin. Ba<strong>sa</strong>in n9 katas ang maliit na 

pirasong bulak. Paalaala: Huga<strong>sa</strong>ng mabuti 


Magpakulo ng tinadtad na 

ta<strong>sa</strong>ng tubig <strong>sa</strong> loob ng 5 


dahon <strong>sa</strong> 1 

minuto. Palamigin 




tadtarin. 

Magpakulo ng 3 basong tubig na may 15 kut<strong>sa</strong>ra 

ng tuyong dahon hanggang mangalahati ang 

tubig. Salain. 

90 


<strong>sa</strong> gabi a kung sumusumpong 

ang kiroi. 

Ipalanghap <strong>sa</strong> nahihilo. 

Ito ang ilagay <strong>sa</strong> bahaging kumikii-o·i. 

Inumin ang pinaglagaang tubiq. 

Ipainurn ang maligamgam na 

sinalang tubig.

llMlPOIRMASYON 

SA lllLANG lKAIRANllWANG SllN1'OMAS 

Al' lKAIRAMDAMAN 

AN-AN, IBUNH AlI" AUIPUNGA 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA AN-AN, BUNI AT ALiPUNGA 

Ang <strong>sa</strong>kit na ito <strong>sa</strong> balat ay dahil <strong>sa</strong> ilang klase ng amag (fungus) na tumutubo at dumadami <strong>sa</strong> mga bahagi 

ng katawan na palaging ba<strong>sa</strong>. Kalimitan silang nakikita <strong>sa</strong> pagitan ng daliri, <strong>sa</strong> paa, <strong>sa</strong> singit, <strong>sa</strong> kili-kili at 

<strong>sa</strong> batok. Ito ay lumilikha ng pangangati <strong>sa</strong> mga apektadong bahagi ng katawan. 

I?AG-IINGAT 

1. Iwa<strong>sa</strong>n ang <strong>paggamit</strong> ng suklay, damit, medyas 0 <strong>sa</strong>patos ng mga taong may an-an, buni 0 alipunga. 

2. Parating hayaang tuyo ang pagitan ng mga daliri, paa, singit, kili-kili at batok. 

3. Maging malinis <strong>sa</strong> katawan. Maligo araw-araw at magsuot ng malinis na damit. Palitan ang suot 

panloob at medyas kung ang mga ito ay ba<strong>sa</strong> na ng pawis. 

4. Gamutin kaagad ang parteng apektado upang huwag nang kumalat <strong>sa</strong> ibang bahagi ng katawan at 

mahawa pa ang ibang tao. 

I?AGGAMOT 

1. Huga<strong>sa</strong>n ng <strong>sa</strong>bon at tubig araw-araw ang apektadong balat. 

2. Pamalagiin itong tuyo. Mainam kung ito ay maaarawan 0 mahahanginan. Palitan ang suot panloob 0 

medyas kung ito ay pawi<strong>sa</strong>n na. 

3. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> iminumungkahing halamang gamot. 

4. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung masyadong kalat na ang <strong>sa</strong>kit 0 kung walang palatandaan 

ng paggaling <strong>sa</strong> loob ng dalawang linggo. 

5. Bigyang lunas ang pangangati. 

Al.lI"AIPIRIESVON 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA ALTAPRESYON 

Sina<strong>sa</strong>bi nating may altapresyon ang i<strong>sa</strong>ng pasyente kung makikita ang alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

1. Kung ang presyon ng dugo ay higit <strong>sa</strong> 140/90 ang grado. 

2. Kung ang presyon ng dugo ay mas mataas ng 10grado 0 higit pa kay<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> nakaraang presyon at ang 

pasyente ay may nararamdamang mga sintomas katulad ng pagkahilo, pag<strong>sa</strong>kit ng ulo 0 batok, pagiinit 

ng punong tainga, madaling pagkapagod 0 pananakit ng dibdib. 

MGADAHILAN 

Marami <strong>sa</strong> altapresyon ay hindi alam ang <strong>sa</strong>nhi. Ang iba naman ay maaaring dahil <strong>sa</strong> alinman <strong>sa</strong> mga 

sumusunod: 

1. Labis na timbang 

.2. Pagbubuntis 

PANGANGALAGA 

3. Diabetes 

4. Sakit <strong>sa</strong> bato. 

5. Labis na emosyon 

6. Labis na pagkain ng maalat. 

7. Mamamantikang pagkain 

Dapat nating pangalagaan ang i<strong>sa</strong>ng may altapresyon upang maiwa<strong>sa</strong>n ang alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod 

na kumplikasyon: 

1. Stroke: pagdudugo <strong>sa</strong> utak at ang kaakibat nitong panghihina 0 paralisis ng katawan. 

92

2. Sakit <strong>sa</strong> puso 3. Sa kit <strong>sa</strong> bato 

Ang mga sumusunod na pangangalagang dapat gawin: 

1. Iwa<strong>sa</strong>n ang labis na maaalat, matatamis at mamantikang pagkain. Iwa<strong>sa</strong>n din ang alak at 

sigarilyo. 

2. Magbawas ng timbang kung labis ito at mag-ehersisyo nang regular at katamtaman lamang. 

3. Iwa<strong>sa</strong>n ang mga gawaing makaka<strong>sa</strong>nhi ng lubhang tuwa, galit, takot 0 pagod. 

4. Magpakonsulta nang regular <strong>sa</strong> manggagamot at sundin ang kanyang payo. 

5. Gumamit ng gamot na hatol ng manggagamot 0 ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang 

gamo!. Ang mga gamot na pampaihi ay maaari ring makapagpapababa ng mataas na presyon. 

PAGKALUGAS NG BUHOK 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA PAGKALUGAS NG BUHOK 

Marami ang maaaring dahilan ng pagkalugas ng buhok: 

1. Kakulangan <strong>sa</strong> masustansyang pagkain 

2. Namana 

3. Balakubak 

4. Problemang emosyunal 

PAGGAMOT 

1. Kumain ng masustansyang pagkain. 

2. Alagaan ang buhok laban <strong>sa</strong> balakubak. 

3. Ang pagkalugas ng buhok na namamana ay imposible 0 mahirap na maluna<strong>sa</strong>n ng mga ipinagbibiling 

gamot na di umano'y nagpapagaling <strong>sa</strong> pagkakalbo. 

BULATE 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA BULATENG ASKARIS 

Maraming uri ng bulate ang nakakapasok <strong>sa</strong> katawan at lumilikha ng <strong>sa</strong>ki!. Kabilang na rito ang askaris, 

ang pinakapangkaraniwang bulate na makikita <strong>sa</strong> mga Pilipino. 

Ang askaris ay <strong>sa</strong> bituka naglalagi. Dito nangingitlog ang mga babaeng askaris. Ang mga itlog ay lumalabas 

<strong>sa</strong> katawan ka<strong>sa</strong>ma ng dumi. Kung kulang <strong>sa</strong> pag-iingat <strong>sa</strong> kalini<strong>sa</strong>n, ang mga itlog ay maaaring sumarna 

<strong>sa</strong> paqkain at tubig. Kung nalulon ang itlog ka<strong>sa</strong>ma ng pagkain 0 tubig, ito ay napipi<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> bituka at 

nagiging maliit na bulate (Iarua). Ang larua ay nagpupunta <strong>sa</strong> baga, pagkatapos ay <strong>sa</strong> bituka ulit at dito ay nagiging 

ganap ang kanyang paglaki. 

MGA SAKIT NA DALA NG ASKARIS 

1. Malnutrisyon: Ang pagiging payat ng batang may bulateng askaris ay dala ng pang-aagaw ng mga 

bulate ng sustansya ng may katawan. 

2. Kung maraming askaris, maaaring maging dahilan ito ng pagbabara <strong>sa</strong> bituka 0 <strong>sa</strong> daanan ng apdo. 

3. Hika dahil <strong>sa</strong> maliliit na bulate <strong>sa</strong> daanan ng hangin. 

PAG-IWAS 

1. Maging malinis <strong>sa</strong> katawan. Putulin ang mahahabang kuko. Turuan ang mga bata ng kalini<strong>sa</strong>n. 

2. Iwa<strong>sa</strong>n na marumihan 0 madapuan ng langaw ang pagkain. 

3. Huga<strong>sa</strong>n ang kamay bago kumain at bago maghanda ng pagkain. 

4. Pakuluar. ang inuming tubig kung hindi nakakatiyak <strong>sa</strong> kalini<strong>sa</strong>n nito. 

5. Ugaliin ang <strong>paggamit</strong> ng palikuran. 

6. Huga<strong>sa</strong>ng mabuti ang pagkain bago iluto. 

7. Ang mga pagkaing maaaring may itlog ng bulate ay dapat lutuin nang husto. 

93

PAGGAMOT 

Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamot. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung 

hindi magkabi<strong>sa</strong> ang halamang gamot pagkatapos ng 2 or 3 <strong>paggamit</strong> 0 kung magkaroon ng kumplikasyon na 

nakalista <strong>sa</strong> itaas. 

SAKIT NG KASUKASUAN AT RAYUMA 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA SAKIT NG KASUKASUAN AT RAYUMA 

Karamihan <strong>sa</strong> matagalang <strong>sa</strong>kit ng kasukasuan ay walang lubos na lunas subali't ang mga sumusunod 

ay maaaring magbigay ginhawa <strong>sa</strong> kirot na nararamdaman: 

1. Iwa<strong>sa</strong>n ang mabibigat na gawain at ehersisyo. 

2. Maglagay ng damit 0 tuwalyang bina<strong>sa</strong> ng main it na tubig <strong>sa</strong> suma<strong>sa</strong>kit na kasukasuan. 

3. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamot. Kung walang pagbabago, ang pinakapraktikal 

na gamot na magagamit ay aspirin. Uminom ng 2 tabletas 4 hanggang 6 na ulit <strong>sa</strong> maghapon 

pagkatapos kumain. Sabayan ng pag-inom ng i<strong>sa</strong>ng basong tubig 0 gat as. Ang aspirin ay hindi 

dapat inumin ng may ulser <strong>sa</strong> tiyan. Kung may naririnig na paghugong <strong>sa</strong> tainga 0 pag<strong>sa</strong>kit ng 

sikmura, bawa<strong>sa</strong>n ang bilang ng iniinom na aspirin 0 sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot. 

4. Upang mapanat iii ang gamot <strong>sa</strong> kasukasuan, mahalaga ang magagaan na ehersisyo. 

Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung makita ang alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

1. Kung may lagnat 

2. Kung may pananakit ng lalamunan 

3. Kung may malabuhanging bagay na ka<strong>sa</strong>ma ng ihi 

4. Kung may pamamaga, pamumula at pag-iinit ng apektadong kasukasuan. 

GAllS ASO 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA GAllS ASO 

Ang galis aso 0 kurikong (Scabies) ay i<strong>sa</strong>ng uri ng <strong>sa</strong>kit na buhat <strong>sa</strong> kagat ng i<strong>sa</strong>ng uri ng maliit na insektong 

kung tawagin ay kagaw. Ang mga ito ay karaniwang nakukuha <strong>sa</strong> mga aso 0 pu<strong>sa</strong>. 

Ang kagat ng kagaw ay lumilikha ng maliit na butlig <strong>sa</strong> balat na lubhang makati lalo na kung gabi. Karaniwang 

makikita ang galis aso <strong>sa</strong> mga maninipis na balat, katulad ng <strong>sa</strong> pagitan ng mga daliri, <strong>sa</strong> palapulsera<strong>sa</strong>n 

(wrist), <strong>sa</strong> tiyan, singit, at bayag. Ang mga bata ay karaniwang nagkakagalis aso. 

Ang hindi mapigilang pagkamot ang nagiging <strong>sa</strong>nhi ng pagkakaroon ng sugat at impeksyon <strong>sa</strong> balat. 

Ito ay maaaring makahawa <strong>sa</strong> pamamagitan ng direktang pagdikit <strong>sa</strong> mga pasyente 0 <strong>paggamit</strong> ng mga 

damit, kumot 0 tuwalya ng pasyenteng may galis aso. 

PAGGAMOT 

1. Iwa<strong>sa</strong>n ang pakikipaghalubilo <strong>sa</strong> may galis aso. 

2. Pinakamahalaga ang kalini<strong>sa</strong>n. Maligo at magpalit ng damit araw-araw. Labhan ang lahat na ginamit 

na kumot at damit. Ibilad <strong>sa</strong> araw pati na ang ginagamit na banig. 

3. Gamitin ang iminumungkahing halamang gamot. Gamutin din ang lahat na ka<strong>sa</strong>mbahay na may<strong>sa</strong>kit. 

4. Gamutin ang pangangati. Ang mga maliliit na bata ay suotan ng guwantes 0 bulsikot. 

5. Kung may nana, gamutin muna ito bago gamitin ang gamot para <strong>sa</strong> galis aso. Langgasin ng pinaglagaang 

dahon ng bayabas 2 0 3 beses araw-araw hanggang matuyo ang sugat. 

6. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung walang palatandaan ng paggaling <strong>sa</strong> loob ng 1 linggo 0 kung 

malubha ang pagnanana 0 kung may kulani 0 lagnat. 

94

LUGA 

komadrona kung walang palatandaan ng paggaling <strong>sa</strong> loob ng24 na oras maliban na lamang kung 

hindi malubha ang <strong>sa</strong>nhi ng lagnat tulad ng sipon 0 trangkaso. Kung hindi bumaba ang lagnat, 

magbigay ng ibang gamot na pampababa nito tulad ng Aspirin 0 Acetaminophen. 

3. Panatiiihing tuyo at malinis ang damit ng pasyente. 

4. Ang pasyente ay kailangang magpahinga at kumain ng masustansyang pagkain. 

5. Panatilihing malinis at presko ang kapaligiran ng pasyente. 

6. Sumangguni rin <strong>sa</strong> manggagamot kung may palatandaan ng paglubha ng karamdaman tulad ng 

mga sumusunod: 

a. Kung ang lagnat ay pabalik-balik 0 patuloy <strong>sa</strong> loob ng 3 araw 0 higit pa. 

b. Kung lubhang nangangayayat ang pasyente. 

k. Kung may matinding pananakit ng ulo, pagsusuka, paninigas ng batok, kumbolsyon 0 pagkawala 

<strong>sa</strong> <strong>sa</strong>rili. 

d. Kung mahirap ang paglunok, mapula ang lalamunan, maga ang leeg, mahirap ang paghinga, 

may bahid na dugo 0 kulay dilaw 0 berde ang plema. 

e. Kung ang pag-ihi ay ma<strong>sa</strong>kit, malimit 0 madalang 0 kung ang ihi ay malabo 0 mapusyaw. 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA LUGA 

Ang luga (otitis media) ay impeksyon <strong>sa</strong> gitnang parte ng taynga. Ito ay kalimitang kumplikasyon ng 

sipon lalo na <strong>sa</strong> mga batao Ang luga ay hindi dapat ipagwalang bah ala <strong>sa</strong>pagka't maaari itong humantong 

<strong>sa</strong> iba't-ibang kumplikasyon katulad ng meninghitis, at pagkawala ng pandinig. 

Pag-iwas 

1. Huwag suminga nang malakas 

2. Gamutin ang sipon. Hayaang mamahinga ang may sipon at painumin siya ng maraming tubig at katas 

ng prutas. 

Paggamot 

1. Linisin ng agua oxigenada ang taingang may luga min<strong>sa</strong>n 0 2 ulit <strong>sa</strong> maghapon. 

2. Gumamit ng halamang gamot na iminumungkahi. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung walang 

palatandaan ng paggaling <strong>sa</strong> loob ng 3 araw na <strong>paggamit</strong> ng halamang gamo!. 

3. Sumangguni rin kung ang pasyente ay lubhang suma<strong>sa</strong>kit ang ulo, nagsusuka, nilalagnat 0 lubhang 

mahina ang pandinig. 

4. Gamutin ang sipon kung mayroon. 

5. Huwag lumangoy <strong>sa</strong> ilog, dagat 0 swimming pool. Pa<strong>sa</strong>kan ng bulak ang taynga kung maliligo. 

SAKIT NG NGIPIN 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA SAKIT NG NGIPIN 

Ang pangkaraniwang dahilan ng <strong>sa</strong>kit ng ngipin ay ang impeksyon at ang pagkasira nito 0 pagkabulok. 

PANGANGALAGA 

1. Ugaliin ang pagsesepilyo ng nqipin pagkatapos kumain. 

2. Iwa<strong>sa</strong>n ang pagkain ng lubhang maiinit, malalamig 0 matitigas na pagkain. 

3. Magpunta <strong>sa</strong> dentista min<strong>sa</strong>n <strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng taon. 

4. Kumain ng masustansyang pagkain tulad ng gatas, mga prutas at gulay na mayaman <strong>sa</strong> Bitamina C. 

PAGGAMOT 

1. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamo!. 

2. Sumangguni <strong>sa</strong> dentista kung hindi nawawala ang <strong>sa</strong>kit ng ngipin pagkatapos gamitin ang halamang 

gamot <strong>sa</strong> loob ng 1 araw. Kung <strong>sa</strong>kaling mabawa<strong>sa</strong>n ang <strong>sa</strong>kit ng ngipin, kinakailangan pa ring 

magpakonsulta upang maluna<strong>sa</strong>n ang <strong>sa</strong>nhi ng <strong>sa</strong>kit ng ngipin. 

97

MAGANG GILAGID 

ILANG KAALAMAN SA MAGANG GILAGID 

Ang namamagang gilagid ay maaaring sintomas ng alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

1. Sirang ngipin 

2. Sugat <strong>sa</strong> gilagid 

3. Impeksyon <strong>sa</strong> gilagid 0 ngipin 

4. Kakulangan <strong>sa</strong> sustansya tulad ng Bitamina C 

5. Tumor <strong>sa</strong> g;lagid. 

PAG-IINGAT 

1. Kumain ng pagkaing <strong>sa</strong>gana <strong>sa</strong> Bitamina C. 

2. Magsipilyo tuwing pagkakain. 

3. Magmumog ng maligamgam na tubig na may asin paggising <strong>sa</strong> umaga. Magrnumoq tuwing pagkakain. 

PAGGAMOT 

1. Pahupain ang pamamaga <strong>sa</strong> pamamagitan ng <strong>paggamit</strong> ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang 

gamot. 

2. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung makita ang alinman <strong>sa</strong> ibaba: 

a. Kung <strong>sa</strong> kabila ng <strong>paggamit</strong> ng halamang gamot <strong>sa</strong> loob ng 2 araw ay wala pa ring ipinagbabago 

ang pamamaga 

b. Kung ang pamamaga ay kumakalat <strong>sa</strong> ibang bahagi ng mukha 

k. Kung may ka<strong>sa</strong>mang lagnat 0 kung may na<strong>sa</strong><strong>sa</strong>lat na kulani <strong>sa</strong> leeg 

PAGKALASON 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA PAGKALASON 

Ang mga bata ang kadala<strong>sa</strong>ng nagiging biktima ng pagkalason. Upang ito ay maiwa<strong>sa</strong>n, gawin ang 


1. Itabi ang mga nakakalasong mga bagay <strong>sa</strong> lugar na hindi maaabot ng mga batao 

2. Huwag ilagay ang gaas, asido 0 anumang bagay na nakakalason <strong>sa</strong> mga bote ng inumin 0 soft drink. 

MGA PANGKARANIWANG LASON 

1. Lason <strong>sa</strong> daga 

2. Pamatay <strong>sa</strong> kuli<strong>sa</strong>p 

3. Gamot 

4. Tintura de yodo 

5. Alkohol, alak 

6. Gaas, gasolina 

7. Asido, lihiya 

PAGGAMOT 

1. Pasukahin ang biktima <strong>sa</strong> pamamagitan ng alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

a. Pagkiliti <strong>sa</strong> lalamunan 

b. Pagpapainom ng klaro ng itlog, gatas 0 tubig na may arina 

k. Paggamit ng halamang gamot na pampasuka 

MGA BABALA 

Huwag pasukahin ang biktima kung makita ang alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

. a. Kung ang ininom ay gaas, gasolina, asido 0 lihiya. 

b. Kung ang pasyente ay walang malay tao. 

k. Kung ang pasyente ay na<strong>sa</strong> kabuwanan na ng pagdadalantao. 

d. Kung ang pasyente ay may <strong>sa</strong> kit <strong>sa</strong> puso, 

2. Kung malubha ang pagkakalason, dalhin agad ang pasyente <strong>sa</strong> pinakamalapit na ospital 0 klinika. 

98

PAGKASUNOG 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA PAGKASUNOG 

PAG-IINGAT 

1. Huwag hayaang lumapit ang mga bata <strong>sa</strong> apoy. 

2. Ilayo ang mga bata <strong>sa</strong> ilawan at posporo. 

3. Ilayo ang mga bata <strong>sa</strong> lutuan. Mag-ingat na hindi mahawakan 0 mapaglaruan ng mga bata ang mga 

kawali, kaldero at kaserolang mainit. 

4. Mag-ingat kung gumagamit ng apoy <strong>sa</strong> trabaho. Halimbawa: kusinero, panadero, panday. 

PAGGAMOT 

1. Para <strong>sa</strong> paso (pagkasunog na walang paltos), ilubog kaagad ang bahaging apektado <strong>sa</strong> malamig 

na tubig 0 itapal ang malinis na damit na bina<strong>sa</strong> ng malamig na tubig. Hindi kailangan ang pagpapahid 

ng pomada, mantika, 0 langis. 

2. Kung may paltos, huwag nang paputukin ito. Kung putok na ang paltos, tanggalin ang balat na nakatakip 

<strong>sa</strong> paltos at huga<strong>sa</strong>n ng malinis na tubig at <strong>sa</strong>bon. Maaring gumamit ng halamang gamo!. Mas 

mainam na hayaan na lang Itong walang takip. Pagka-ingatan lamang ito na hindi madumihan 0 madapuan 

ng langaw. Kung hindi maiiwa<strong>sa</strong>ng marumihan, halimbawa lalabas ng bahay, takpan ang 

nasunog na bahagi ng malinis na ga<strong>sa</strong> 0 damit na may vaseline. Kung may palatandaan ng impeksyon, 

nana, ma<strong>sa</strong>mang amoy, kulani 0 lagnat sumangguni agad <strong>sa</strong> manggagamot, 0 komadrona. 

3. Kung malala ang pagkasunog, nakalantad ang laman 0 buto 0 malaking bahagi ng katawan ang nasunog, 

dalhin agad <strong>sa</strong> klinika 0 ospital. Balutan nang bahagya ang mga nasunog na bahagi ng malinis na 

damit. 

Habang naghihintay ng tulong na medikal, gawin ang mga payong nabanggit at ang mga sumusunod: 

a. Papanatagin ang loob ng pasyente. Bigyan ng gamot para <strong>sa</strong> kirot. 

b. Painumin ng maraming tubig na may asin at baking soda ang pasyente. Ganito ang paghahanda ng 

inumin - <strong>sa</strong> apat na baso ng malinis na tubig, tunawin ang 1/2 kut<strong>sa</strong>ritang baking soda. Kung 

walang baking soda gumamit ng i<strong>sa</strong>ng kut<strong>sa</strong>ritang asin. Mas mainam kung may dagdag na katas 

ng kalamansi, dayap 0 dalanghita at 2 03 kut<strong>sa</strong>rang asukal 0 pulo!. [to ay dapat inuming malimit 

ng pasyente. 

4. Bigyan ang pasyente ng masustansyang pagkain, lalo na ng pagkaing maya man <strong>sa</strong> protina katulad 

ng kame at munggo. Walang bawal na pagkain. Ang itlog at malan<strong>sa</strong>ng isda ay hindi nakaka<strong>sa</strong>rna. 

5. Kung may sunog <strong>sa</strong> pagitan ng mga daliri, <strong>sa</strong> kilikili 0 <strong>sa</strong> singit dapat lagyan ng malinis na ga<strong>sa</strong> 0 

damit na may vaseline <strong>sa</strong> pagitan ng mga nasunog na bahagi upang hindi magkadikit-dikit habang 

gumagaling. Palitan ang ga<strong>sa</strong> araw-araw. Mahalaga ang ehersisyo <strong>sa</strong> daliri, siko, at tuhod na nasunog 

(unatin at baluktutin ito) upang mapanatili ang pagganap ng mga ito. 

PAGTATAE 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA PAGTATAE 

Sina<strong>sa</strong>bi nating ang i<strong>sa</strong>ng pasyente ay nagtatae kung malimit ang kanyang pagdumi ng matubig 0 malabnaw 

ang kanyang tae. Ang pagtatae ay maaaring lumubha keya't hindi dapat ipagwalang bahala. 

Ito ay maaaring mawala <strong>sa</strong> loob ng 1 araw 0 tumagal ng maraming araw 0 linggo ayon <strong>sa</strong> <strong>sa</strong>nhi. 

Ang pagtatae ay i<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> pangunahing dahilan ng pagkamatay ng mga batang Pilipino. Ito ay lalong 

karaniwang nakikita at higit na delikado <strong>sa</strong> mga maliliit na bata, lalo na <strong>sa</strong> mga hindi malulusog. 

MGA DAHILAN 

lba't-iba ang dahilan ng pagtatae nguni't ang karamihan ay maitutukoy <strong>sa</strong> kakulangan ng wastong 

nutrisyon at <strong>sa</strong> impeksyon dala ng maruming kapaligiran at kaugalian. 

Narito and ilang dahilan: 

1. Kakulangan 0 kalabi<strong>sa</strong>n <strong>sa</strong> masustansyang pagkain (malnutrition); 

2. Irnpeksyon na nakuha <strong>sa</strong> mikrobyo <strong>sa</strong> tubig 0 pagkain: gastroenteritis; tipus (typhoid fever), kolera, 

99

disenterya (may dugo at plema ang dumi}, 

3. Sira 0 bulok na pagkain; 

4. Pagkain ng labis na hilaw na prutas 0 maaanghang 0 mamantikang pagkain , 

5. Pagkaing mahirap tunawin ng tiyan (katulad ng gatas); 

6. Allergy <strong>sa</strong> pagkain, tulad ng hipon. Ang ilang <strong>sa</strong>nggol ay may allergy <strong>sa</strong> gatas; 

7. Epekto ng gamot tulad ng ampicilin at tetracycline; 

8. liang lason 0 kemikal; 

9. Bulate; 

10. lmpeksyon <strong>sa</strong> ibang bahagi ng katawan; tonsilitis, pulmonya, tigdas, impeksyon; 

11. EmusyonaJ na dahilan. 

PAG-I1NGAT 

Maraming kaso ng pagtatae ang maiiwa<strong>sa</strong>n kung gagawin ang mga sumusunod na paq-iinqat: 

1. Kumain nang wasto. Ang i<strong>sa</strong>ng batang kulang ng sustansya <strong>sa</strong> katawan (malnourished) ay mas 

madaling magtatae kay<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> batang malusog. Ang pagtatae ay lalong makapagpapalubha <strong>sa</strong> malnutrisyon. 

2. lngatang huwag madumihan 0 madapuan ng langaw at ipis ang pagkain. Iwa<strong>sa</strong>n ang mga pagkaing 

hindi hiyang <strong>sa</strong> katawan. 

3. Maging malinis <strong>sa</strong> kapaligiran. Gumamit ng palikuran. Maging maayos <strong>sa</strong> pagtatapon ng basura. 

4. Magpabakuna laban <strong>sa</strong> kolera at tipus. 

5. Makipagtulungan <strong>sa</strong> mga proyektong pangkalini<strong>sa</strong>n <strong>sa</strong> inyong lugar, 

6. Ang mga <strong>sa</strong>nggol av lalong dapat ingatan upang huwag magtatae. 

a. Ibayong higit na mainam ang gatas ng ina kay<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> pagpapasuso <strong>sa</strong> bote. Ang gatas ng ina, bukod 

<strong>sa</strong> tiyak na malinis ay may <strong>sa</strong>ngkap na tumutulong kalabanin ang impeksyon. 

b. Kung magsisimula <strong>sa</strong> pagbibigay ng bagong pagkain, gawing i<strong>sa</strong>-i<strong>sa</strong>nq klase lamang. Bigyan ng 

maliit na piraso <strong>sa</strong> simula. 

k. Panatilihing malin is ang <strong>sa</strong>nggol at ang kanyang kapaligiran. Ingatan na hindi magsubo ng maruruming 

bagay ang <strong>sa</strong>nggol. 

PAGGAMOT 

1. Ang pagkawala ng tubig at asin <strong>sa</strong> katawan (dehydration) ang pinakamaJubhang kumplikasyon ng 

pagtatae. Kung gaano karaming tubig ang nawala <strong>sa</strong> katawan ay ganoon din karami ang dapat inumin 

<strong>sa</strong> alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

a. Tubig ng buko (murang niyog) 

b. Tubig na may haJong asukal at asin. 

Ganito ang paghahanda: Sa 4 na baso ng malinis 0 pinakuluang tubig, tunawin ang 2 kut<strong>sa</strong>rang 

asukaJ 0 pulot at y. kut<strong>sa</strong>ritang asin. 

2. Ang malnutrisyon ay nagiging problema kung matagalan ang pagtatae. Bigyan ng hustong pagkain 

kung ang pasyente ay may palatandaan na ng paggaling. 

a. Mga pagkaing maaaring ibigay <strong>sa</strong> pasyenteng nagtatae: 

1) Para <strong>sa</strong> <strong>sa</strong>nggol: Maaring ipagpatuloy ang pagsuso <strong>sa</strong> ina. Kung <strong>sa</strong> bote pinasususo ang bata, 

labnawan ang timpla ng gatas. (Kung magaling na ang bata maaari nang ibalik <strong>sa</strong>' dating 

tim pia ang gatas.) 

2) Para <strong>sa</strong> bata 0 matanda: 

- Tubig ng buko 

-T<strong>sa</strong>a 

-Am 

- Sopas ng kame, manok 0 gulay na inaJis ang sebo 0 taba. 

b. Mga pagkaing maaaring ibigay <strong>sa</strong> mga may palatandaan na ng paggaling: 

1) Kame, manok, isda, itlog 0 munggo na hindi niluto <strong>sa</strong> taba 0 rnantika. 

2) Lugaw 0 kanin at biskwit (cracker) 

3) Saging (lalo na ang nilagang <strong>sa</strong>ba), bayabas, duhat, kaymito 

k. Mga pagkaing bawal: 

1) Mamantikang pagkain 

2) Maanghang na pagkain 

3) Hilaw na prutas 

100

4) Alak 

5) Pampurga 

6) Hinog na papaya 

3. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamot. Kung walang tanda ng paggaling 

<strong>sa</strong> loob ng 1 araw, kumunsulta agad <strong>sa</strong> manggagamot. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung ang 

may<strong>sa</strong>kit ay may palatandaan ng pagiging malubha tulad ng mga sumusunod: 

a. Kung may pangangalumata 0 paglubog ng talukap ng mata 0 panghihina ng katawan; 

b. Kung ang pasyente ay hindi umiihi; 

k. Kung may iba pang <strong>sa</strong>kit bago magtae; 

d. Kung may matinding pagsusuka; 

e. Kung may pagkahibang, kombulsyon, pagkawala ng malay-tao 0 pamamanas ng mukha 0 paa; 

g. Kung ang dumi ay parang hugas bigas 0 halos tubiq na; 

h. Kung ang dumi ay may uhog 0 bahid ng dugo; 

i. Kung may lagnat. 

Ang pasyente ay dapat magpahinga at maging malinis <strong>sa</strong> kanyang katawan at kapaligiran. 

4. Mas lalong makakabuti kung gagamit ng oresol (ORAL REHYDRATION SOLUTION) 

IPAGTITIBI (KONSTIPASYON) 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA PAGTITIBI 

Sina<strong>sa</strong>bi nating ang i<strong>sa</strong>ng tao ay may pagtitibi 0 konstipasyon kung siya ay may matigas na dumi 0 kung 

hindi dumudumi <strong>sa</strong> loob ng 2 araw 0 higit pa, <strong>sa</strong>mantalang noon ay araw-araw ang pagdumi niya. 

MGADAHILAN 

1. Kakulangan <strong>sa</strong> mahihiblang pagkain tulad ng papaya at mga dahong gulay; 

2. Kakulangan <strong>sa</strong> iniinom na tubig 0 iba pang likido; 

3. Kakulangan <strong>sa</strong> ehersisyo; 

4. Mga <strong>sa</strong>kit <strong>sa</strong> daanan ng dumi 0 ihi; 

5. Emosyonal na dahilan. 

PAG-IWAS AT PAGGAMOT 

1. Uminom ng 8 hanggang 12 basong tubig <strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng araw. 

2. Ugaliing kumain ng mahihiblang pagkain tulad ng gulay at prutas. 

3. Mag-ehersisyo nang regular. 

4. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamot. Kung ang pagtitibi ay may ka<strong>sa</strong>mang 

matinding <strong>sa</strong>kit ng tiyan, huwag gumamit ng halamang gamot. 

5. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung rnakita ang mga sumusunod na suliranin: 

a. Kung walang pagbabago pagkatapos ng 2 magkasunod na <strong>paggamit</strong> ng halamang gamot; 

b. Kung ang pagtitibi ay nagsimula pa <strong>sa</strong> pagkabata; 

k. Kung <strong>sa</strong> matatanda nama'y suliranin na ang pagtitibi ng 1 buwan 0 higit pa; 

d. Kung may ka<strong>sa</strong>mang panghihina, pangangayayal 0 paunti-unti 0 ma<strong>sa</strong>kit na pag-ihi; 

e. Kung may matinding <strong>sa</strong>kit ng tiyan; 

f. Kung ang pagtitibi ay may ka<strong>sa</strong>mang matinding <strong>sa</strong>kit <strong>sa</strong> tiyan. 

PANGANGATI 

ILANG KAALAMAN HINGGIL SA PANGANGATI 

Ang pangangati ay i<strong>sa</strong>ng sintomas ng <strong>sa</strong> kit. Maaaring <strong>sa</strong>nhi ang alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

1. Allergy, eksema . 

2. Bungang araw 

3. Buni, alipunga 

4. Emosyunal na dahilan 

101

PAGGAMOT 

1. Makatutulong ang pagbababad <strong>sa</strong> malamig na tubig 0 pagtapal ng tuwalyang bina<strong>sa</strong> ng malamig na 

tubig. 

2. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamot. 

3. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung nahihirapang huminga ang pasyente. 

4. Iwa<strong>sa</strong>n ang pagkakamot upang maiwa<strong>sa</strong>n ang impeksyon <strong>sa</strong> balat. 

5. Iwa<strong>sa</strong>n 0 gamutin ang <strong>sa</strong>nhi ng pangangati kung nalalaman ito. 

PIGSA 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA PIGSA 

Ang pig<strong>sa</strong> ay i<strong>sa</strong>ng bukol ng nana <strong>sa</strong> ilalim ng balat. Ang irnpeksyon na ito ay dahil <strong>sa</strong> mikrobyo na 

maaaring rnag-umpi<strong>sa</strong> <strong>sa</strong> alinman <strong>sa</strong> mga sumusunod: 

1. Maruming balat; 

2. Pagkabara ng daluyan ng pawis; 

3. Sugat na likha ng maruming karayom 0 ibang matulis na bagay; 

4. Namuong dugo; 

Ma<strong>sa</strong>kit ang pig<strong>sa</strong> at ang baJat <strong>sa</strong> paligid ay mapula. Maaaring magkaroon ng kulani at lagnat ang pasyente. 

PAGGAMOT 

1. Linisin araw-araw ang pig<strong>sa</strong>. Tapalan ng aJinman <strong>sa</strong> mga haJamang gamot na iminumungkahi. 

2. Ang paglalagay ng malinis na damit na bina<strong>sa</strong> ng mainit na tubig (warm compress) <strong>sa</strong> pig<strong>sa</strong> ay nakagiginhawa 

<strong>sa</strong> pasyente at nagpapabilis ng pagpapahinog nito. 

3. Kung hinog na ang pig<strong>sa</strong>, paputukin ito. Hayaang dumaloy ang nana 0 maaaring magJagay ng mit<strong>sa</strong> 

(malinis na ga<strong>sa</strong> 0 damit) upang tuloy-tuioy na daJuyan ng nana. Tanggalin ang mit<strong>sa</strong> kinabuka<strong>sa</strong>n. 

4. Ang mikrobyo <strong>sa</strong>nhi ng pig<strong>sa</strong> ay maaaring kumalat <strong>sa</strong> ibang bahagi ng katawan. Sumangguni <strong>sa</strong> doktor 

kung may kulani 0 lagnat. 

5. Upang maiwa<strong>sa</strong>n na magkaroon ng pig<strong>sa</strong> maging malinis <strong>sa</strong> katawan at gamutin ang anumang sugat 

<strong>sa</strong> katawan. 

PILAY 

ILANG KAALAMAN HINGGIL SA PILAY 

Kalimitan, mahirap malaman kung ang kamay 0 paa ay napilayan Jamang 0 nabalian. MakakatuJong <strong>sa</strong> 

pag-alam ang pag-Xvray ng apektadong bahagi. 

Ang pangunahing panlunas ng pilay (sprain) at bali (fracture) ay halos magkapareho. Huwag galawin 0 

hilutin ang apektadong bahagi. Wala itong magagawang buti bagkus ay maaaring lalong makapin<strong>sa</strong>la <strong>sa</strong> 

napilayan 0 nabalian ng buto, 

PAGGAMOT 

Kung nakakatiyak na walang bali, gawin ang mga sumusunod: 

1. Lagyan ng benda ang napilayang bahagi; 

2. Upang mabawa<strong>sa</strong>n ang <strong>sa</strong>kit at pamamaga, itaas ang apektadong bahagi; 

3. Damit 0 tuwalyang bina<strong>sa</strong> ng malamig na tubig ang ilagay <strong>sa</strong> pilay. Gawin ito <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto, 

3 ulit <strong>sa</strong> maghapon. 

4. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing haJamang gamot, <strong>sa</strong> mga sumusunod na araw; 

5. Huwag munang gaanong gamitin ang napilayang bahagi ng katawan. 

102

SUGAT 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA SUGAT 

Ang kalini<strong>sa</strong>n ang pinakamahalaga upang maiwa<strong>sa</strong>n ang impeksyon at upang madaling mapagaling ang 

sugat. 

A. GALOS AT HIWA 

Pangangalaga 

1. Maghugas muna ng kamay bago gamutin ang sugat. 

2. Huga<strong>sa</strong>n ang sugat ng malinis na tubig at <strong>sa</strong>bon 0 ng alinmang iminumungkahing halamang gamot 

na panglanggas. Tanggalin ang mga nakadikit na dumi. 

3. Ingatan upang hindi marumihan 0 madapuan ng langaw at iba pang kuli<strong>sa</strong>p ang sugat. 

4. Huwag lagyan ng alkohol, tintura de yodo 0 gamot na pula ang sugat. Ang mga ito ay nakakasira ng 

laman (tissues). 

5. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung may palatandaan ng impeksyon tulad ng pagkakaroon ng nana, 

kulani 0 lagnat. 

6. Kung malakas ang daloy ng dugo, ampatin ang pagdudugo <strong>sa</strong> pamamagitan ng paglalagay ng madiing 

benda. Dalhin agad <strong>sa</strong> klinika 0 ospital <strong>sa</strong>pagka't malamang na may naputol na malaking ugat. 

B. GALlS AT BAKUKANG 

Paggagamot 

1. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamot na panlanggas 0 panapal. 

2. Sa araw-araw na paglilinis ng galis 0 bakukang, tanggalin ang nana at langib. 

3. Ingatan <strong>sa</strong> dumi at langaw ang mga galis at bakukang. Huwag lagyan ng laway 0 tapalan ng putik. 

4. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung may lagnat, kulani 0 labis na pagnanaknak. 

5: Sumangguni rin kung <strong>sa</strong> loob ng i<strong>sa</strong>ng linggong pagsunod <strong>sa</strong> mga payo na nabanggit ay wala pa ring 

palatandaan ng paggaling. 

SAKIT SA TIYAN 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA SAKIT NG TIYAN 

Ang <strong>sa</strong>kit ng tiyan ay maaaring palatandaan 0 sintomas ng i<strong>sa</strong>ng simpleng karamdaman tulad ng kabag 

o ng i<strong>sa</strong>ng malubhang karamdaman tulad ng apendisitis. Kung gayon, hindi dapat ipagwalang bahala ang 

<strong>sa</strong>kit ng tiyan. 

MGA DAHlLAN 

1. Impatso. Hindi natunawan ng pagkain 0 sobrang kabusugan; 

2. Kabag. Labis na hangin <strong>sa</strong> sikmura 0 bituka; 

3. Pagtatae 0 pagsusuka; 

4. Apendisitis; 

5. Pagbabara <strong>sa</strong> bituka; 

6. Tumor; 

7. Sakit <strong>sa</strong> atay, apdo, pali 0 lapay; 

8. Uiser; 

9. Bulate; 

10. Sakit <strong>sa</strong> daanan ng ihi; 

11. Sakit <strong>sa</strong> obaryo 0 matris; 

12. Pagbubuntis <strong>sa</strong> labas ng matris; 

13. Sakit dala <strong>sa</strong> regia; 

14. Sakit <strong>sa</strong> puso 0 baga; 

15. Emosyonal na dahilan at, 

16. Gutom. 

103

PAGGAMOT 

1. Gumamit ng alinman <strong>sa</strong> mga iminumungkahing halamang gamot. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot 

kung walang palatandaan ng paggaling pagkatapos ng 2 magkasunod na <strong>paggamit</strong>. 

2. Kumunsulta kaagad <strong>sa</strong> manggagamot kung may mga palatandaan na malubha ang karamdaman 

katulad ng mga sumusunod: 

a. Kung ang <strong>sa</strong> kit ng tiyan ay matindi, hindi nawawala 0 patuloy na lumulubha 

b. Kung ang pasyente ay may matinding pagsusuka subali't hindi dumudumi 

k. Kung walang marinig na pagkulo ng tiyan matapos ang 5 minuto ng pakikinig dito (Ganito ang pakikinig: 

Idikit ang tainga <strong>sa</strong> tiyan ng pasyente at pakinggan ang loob ng tiyan ng 5 minuto.); 

d. Kung biglang lumaki 0 tumigas ang tiyan na parang kahov at may ka<strong>sa</strong>mang pananakit 

e. Kung may lumabas na dugo <strong>sa</strong> puerta <strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng babae hindi dinatnan ng regia <strong>sa</strong> mga nakaraang 

buwan; 

h. Kung mukhang napaka<strong>sa</strong>ma ng kundisyon ng pasyente: walang malay, nanlalamig 0 matindi ang 

paghihirap 

DALHIN KAAGAD ANG PASYENTE SA OSPITAL AT MAAARING KAILANGAN NIYA 

NG OPERASYON. 

§AKH NG UlO 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA SAKIT NG ULO 

Ang <strong>sa</strong>kit ng ulo ay i<strong>sa</strong>ng palatandaan 0 sintomas na taglay ng maraming uri ng <strong>sa</strong>kit 0 kundisyon. 

Han dito ay ang mga sumusunod: 

1. Pagkapagod 

2. Emosyonal na dahilan tulad ng nerbyos at pag-aalala 

3. Tumor <strong>sa</strong> utak 

4. Migraine - matinding titibuk-tibok na kirot <strong>sa</strong> kalahating bahagi ng ulo 

5. Mataas na presyon ng dugo. 

6. Pagkakadagok ng ulo. 

7. Meninghitis 

8. Sinusitis 

9. Sakit <strong>sa</strong> mata 

10. Mga <strong>sa</strong> kit na may ka<strong>sa</strong>mang lagnat, sipon, trangkaso at iba pa. 

PAGGAMOT 

1. Hayaang magpahinga ang pasyente <strong>sa</strong> i<strong>sa</strong>ng lugar na tahimik. Sa mga simpleng <strong>sa</strong>kit fig ulo <strong>sa</strong>nhi 

ng pagkapagod 0 pag-aalala, nakakatulong ang paglalagay ng yelo <strong>sa</strong> noo at sentido 0 ang pagma· 

ma<strong>sa</strong>he ng noo, sentido, batok at balikat. 

2. Gamitin ang alinman <strong>sa</strong> mga halamang gamot na iminumungkahi. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot 

kung walang palatandaan ng paggaling <strong>sa</strong> loob ng i<strong>sa</strong>ng araw. 

3. Sumangguni agad <strong>sa</strong> manggagamot kung may palatandaan ng paglubha ng karamdaman tulad 

ng mga sumusunod: 

a. Kung ang <strong>sa</strong>kit ng ulo ay nakakapagpagising <strong>sa</strong> pasyente <strong>sa</strong> kalaliman ng kanyang pagtulog 

b. Kung habang tumatagal ang sumpong ng <strong>sa</strong>kit ay lalong tumitindi 0 lalong dumadalas 

k. Kung ang pag<strong>sa</strong>kit ng ulo ay naramdaman pagkatapos ng i<strong>sa</strong>ng aksidenteng nadagok ang ulo 

d. Kung may ka<strong>sa</strong>mang ibang sintomas katulad ng pagsusuka, kumbulsyon 0 pangangayayat 

e. Kung mataas ang presyon ng dugo 

g. Kung suma<strong>sa</strong>kit ang ulo pagkatapos magba<strong>sa</strong> 

4. Ang pasyente ay dapat kumain ng masustansyang pagkain at maging malinis <strong>sa</strong> kanyang katawan at 

kapaligiran. 

104

UBO 

ILANG KAALAMAN TUNGKOL SA UBO 

Ang pag-ubo ay i<strong>sa</strong>ng palatandaan 0 sintomas ng karamdaman <strong>sa</strong> daanan ng hangin, alinman mula <strong>sa</strong> 

lalamunan hanggang baga. 

MGADAHILAN 

1. Impeksyon <strong>sa</strong> lalamunan: pharyngitis, laryngitis 

2. Brongkitis, pulmunya, bronchopneumonia 

3. Sipon, trangkaso 

4. Tigdas 

5. Dipterya, tuspirina 

6. Tuberkulosis (TB) 

7. Paninigarilyo 

8. Kanser <strong>sa</strong> baga 0 anumang tumor <strong>sa</strong> daanan ng paghinga 

9. Nabarang mani, holen, butones 0 iba pang bagay <strong>sa</strong> daanan ng paghinga (<strong>sa</strong> mga bata) 

10. Hika 

11. liang klase ng <strong>sa</strong>kit <strong>sa</strong> puso 

12. Emosyunal na dahilan 

PAGGAMOT 

Ang pag-ubo ay i<strong>sa</strong>ng pamamaraan ng katawan upang mabigyan ng proteksyon ang daanan ng paghinga. 

Sinisikap na tanggalin ng katawan ang pierna, mikrobyo at iba pang nakabara <strong>sa</strong> daanan ng paghinga 

<strong>sa</strong> pamamagitan ng pag-ubo, Kung gayon, ang paggamot ay dapat nakatuon <strong>sa</strong> pagpapaluwag ng ubo (pagpapalabnaw 

at pagpapalabas ng plerna) at hindi <strong>sa</strong> pagpatigil ng pag-ubo maliban na lamang <strong>sa</strong> mga lubhang 

dalahit nang ubo na nagiging <strong>sa</strong>nhi ng hindi pagkatulog ng pasyente. 

Naririto ang mga nararapat gawin kapag may ubo: 

1. Kung alam ang <strong>sa</strong>nhi ng pag-ubo, gamutin 0 iwa<strong>sa</strong>n ang <strong>sa</strong>nhi. Halimbawa: Tigilan ang paninigarilyo 

kung ito ang dahilan ng pag-ubo. 

2. Upang mapaluwag ang pag-ubo, dapat gawin ng pasyente ang mga sumusunod: 

a. Uminom ng maraming tubig at katas ng prutas. 

Ang matatanda ay maaaring uminom ng 8 hanggang 12 baso ng tubig <strong>sa</strong> 1 araw. 

b. Lumanghap <strong>sa</strong> loob ng 15 minuto ng singaw na galing<strong>sa</strong> mainit na tubig na may halongasin (steam 

inhalation) . 

k. Gamitin ang alinman <strong>sa</strong> mga halamang gamot na iminumungkahi. Sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot 

kung walang palatandaan ng paggaling <strong>sa</strong> loob ng 3 araw. 

3. Dapat ring sumangguni <strong>sa</strong> manggagamot kung may palatandaan na malubha ang karamdaman ng 


a. Kung ang pasyente ay lubhang dinadalahit ng pag-ubo 0 lubhang nahihirapan <strong>sa</strong> paghinga. 

b. Kung ang plema ay may kakaibang amoy, kulay dilaw 0 berde, 0 may bahid ng dugo. 

k. Kung napapansing mabilis ang pagkahulog ng katawan 0 pangangayayat ng may <strong>sa</strong>kit. 

d. Kung higit <strong>sa</strong> 2 Iinggo ang pamamalat ng boses ng inuubo. 

e. Kung ang ubo ay paulit-ulit, 3 beses 0 higit pa <strong>sa</strong> loob ng 1 taon. 

4. Ang pasyente ay dapat kumain ng masustansyang pagkain, mamahinga at maging malinis <strong>sa</strong> kanyang 

katawan at kapaligiran. 

105

IV 

MGA MASUSTANSYANG HALAMAN 

Sa Pilipinas, napakarami pa rin ang mga nagkaka<strong>sa</strong>kit at nababawian ng buhay nang dahil <strong>sa</strong> kakulangan 

ng wastong pagkain. 

Dahil dito, ang kahalagahan ng wastong nutrisyon ay nararapat bigyang diin ka<strong>sa</strong>ma ng malinis na 

kapaligiran upang maiwa<strong>sa</strong>n ang maraming karamdaman 0 hindi na gaanong lumubha pa. 

Sa bahaging ito tatalakayin ang mga pangunahing sustansya na kailangan ng bawat Pilipino. 

PROTINA 

Ang protina ay tagapagbuo ng katawan.lto ay lalong kailangan ng mga lumalaking bata, ng mga buntis 

at inang nagpapasuso, at ng mga may<strong>sa</strong>kit at nagpapagaling <strong>sa</strong> <strong>sa</strong>kit. 

Ang higit na nakararaming Pilipino at iba pang mamamayan <strong>sa</strong> mahihirap na ban<strong>sa</strong> ay kulang <strong>sa</strong> sustansyang 

protina. Ang mga resulta nita ay ang madali nilang pagkaka<strong>sa</strong>kit lalo na <strong>sa</strong> mga impeksyon at ang 

hindi lubu<strong>sa</strong>ng pag-unlad ng kanilang talino at katawan. 

Dapat kumain araw-araw ng mga pagkaing maya man <strong>sa</strong> protina. May protinang galing <strong>sa</strong> hayop na 

dapat ding kainin. Mga masustansya nguni't murang pagkunan ng protina ay ang dilis, hibe, ayungin, 

<strong>sa</strong>p<strong>sa</strong>p, galunggong, alamang at tawili. Mayaman din ang gatas, itlog, kame at iba pang lamang dagat. 

Ang protina ay maari ding manggaling <strong>sa</strong> halaman. Mga karaniwang gulay na mayaman <strong>sa</strong> protina ay 

ang abitsuwelas, bataw, mani, munggo, papaya, soy beans at iba pang butong qulay. 

Mga Halamang Mayaman <strong>sa</strong> Protina 

abitswelas mani 

bataw munggo 

KARBOHIDRA 

paayap 

at iba pang butong gulay 

Ang karbohidra ang pangunahing pinagkukunan ng kaloriya na nagbibigay lakas at init <strong>sa</strong> katawan. 

Ang pagkain ng mga Pilipino ay maraming karbohidra dahil ang pinagkukunan nita ay nakabubusog 

at mas mura. 

Mga halamang mayaman <strong>sa</strong> karbohidra: 

tubo 

palay, bigas 

mais 

LANGIS 

gabi 

kamote 

kamoteng kahoy 

araro 

ube 

patatas 

<strong>sa</strong>gmg 

Ang langis katulad ng karbohidra, ay pangunahin ding pinagkukunan ng kaloriya. 

Kailangan ang langis upang ang mga Bitamina A, 0, E, at K <strong>sa</strong> pagkain ay lalong pakinabangan ng 

ating katawan. 

Sa pangkalahatan, ang mga Pilipino ay kulang pa rin <strong>sa</strong> mga pagkaing may langis. 

Mga halamang mayaman <strong>sa</strong> langis 

mais, langis 

niyog, langis 

mani 

pili 

106 

kasuy, buto 

linqa 

. ..

BITAMINAA 

Ang Bitamina A ay mahalaga para <strong>sa</strong> kalusugan ng ating mata. Mas mainam na ang mga pagkaing 

mayaman <strong>sa</strong> Bitamina A ay lutuin <strong>sa</strong> langis 0 mantika. 

Dapat tayong kumain ng mga pagkaing mayaman <strong>sa</strong> Bitamina A araw-araw, Ang dami ng Bitamina A <strong>sa</strong> 

mga gulay ay nababatay <strong>sa</strong> tindi ng pagkaberde 0 pagkadilaw nito - mas matinding berde 0 dilaw, mas 

maraming Bitamina A. 

Mga halamang mayaman <strong>sa</strong> Bitamina A 

malunggay, dahon karot 

kamoteng kahoy, talbos gabi, dahon 

papaya, dahon gulasiman 

<strong>sa</strong>yote, talbos dampalit 

siling labuyo, talbos <strong>sa</strong>luyot 

BITAMINAB 

Mga halamang mayaman <strong>sa</strong> Bitamina B1 

pili 

mani 

BITAMINA C 

kadyos 

munggo 

kasuy, talbos 

upo, talbos 

katuray, dahon 

alagaw, dahon 

kut<strong>sa</strong>rita berde 

gabi, dahon 

istroberi 

<strong>sa</strong>luyot 

mangga, bunga 

rambutan 

kulitis 

ampalaya, talbos 

kamote, talbos 

tie<strong>sa</strong> 

kalaba<strong>sa</strong> 

papaya 

Ang Bitamina C ay nakatutulong upang mapalakas ang resistensya nga ating katawan, gayundin para <strong>sa</strong> 

malusog na gilagid at matibay na ngipin. Higit ang Bitamina C ng mga pagkaing <strong>sa</strong>riwa at hindi pa luto. 

Kailangang kumain ng mga halamang mayaman <strong>sa</strong> sustansyang ito <strong>sa</strong>pagkat ang ating katawan ay hindi 

makakapag-imbak ng sustansyang Bitamina C. 

Mga halamang mayaman <strong>sa</strong> Bitamina C 

singkamas, bunga kamoteng kahoy, talbos 

malunggay, dahon at bunga datiles 

papaya katuray 

kasuy, bunga kamantsile 

bayabas mangga, talbos 

IRON 

ampalaya 

alugbati, talbos 

kalitis 

koliplower 

siniguelas 

kasuy, talbos 

Ang iron ay i<strong>sa</strong>ng sustansyang kailangan ng ating dugo upang ito ay mapanatiling kulay pula at malusog 

upang makaganap ng husto <strong>sa</strong> kanyang trabaho. Ang kulang <strong>sa</strong> sustansyang ito ay maputla at nanghihina. 

Ang iron ay higit na kailangan ng mga nagdadalangtao, mga inang nagpapasuso, mga babaeng nagreregla 

pa at mga lumalaking batao 

Higit na madaling mapakinabangan ng katawan ang iron mula <strong>sa</strong> halaman kung kakainin ito ka<strong>sa</strong>bay ng 

sustansyang Bitamina C. 

Mga halamang mayaman <strong>sa</strong> iron 

taingang daga 

aurora, dahon at tangkay 

gulaman, pula 

<strong>sa</strong>ging, bulaklak 

bornay, dahon at tangkay 

kamyas, tuyo 

kakaw, pulbos 

pinya 

kint<strong>sa</strong>y tsina 

uray 

107 

darak 

sitaw, buto, berde 

<strong>sa</strong>luyot 

kulitis 

talinum

• 

V 

MGA HALAMAN PARA SA MALINIS NA KATAWAN 

l. Panghugas ng Pwerta 

a. Bayabas 

b. Mangga 

k. Sampalok 

II Panligo 

a. Alagaw 

b. Balanoy 

k. Bayabas 

d. Kabling 

e. Kabuyaw 

g. Kalamansi 

h. Dalanghita 

I. Dayap 

I. Lagundi 

VI 

m.Mangga 

n. Sambong 

o. Sampalok 

p. Suha 

r. Sulasi 

s. Suob Kabayo 

t. Tanglad 

MGA DAGLAT NA GINAMIT PARA SA 

IBA'T-IBANG DIYALEKTO 

Bag. - Bagobo 

Bis. - Bi<strong>sa</strong>ya 

C. Bis. - Cebu Bi<strong>sa</strong>ya 

P. Bis, - Panay Bi<strong>sa</strong>ya 

S.L. Bis. - Samar-Leyte Bi<strong>sa</strong>ya 

Bon. - Bontok 

Engl. - English 

Gad. - Gaddang 

Ibn. - Ibanag 

If. - Ifugao 

Ig. - Iqorot 

, 

Ilk. - I1oko 

Indon. - Indonesia 

It. - Itogon 

Iv. - Ivatan 

Jap. - Japanese 

Kig. - Kalinga 

Kuy. - Kuyonon 

Lan. - Lanao 

Mag. - Maguindanao 

Mbo. - Manobo 

III Panlinis ng Ngipin 

a. Bayabas 

IV Pangmumng 

a. Balanay 

b. Sulasi 

k. Tanglad 

d. Herba Buena 

Neg. - Negrito 

Pamp. - Pampangan 

Pang. - Pangasinan 

Sbl. - Sambali 

Span. - Spanish 

Sub. - Subanum 

SuI. - Sulu 

Tag. - Tagalog 

Tagb. - Tagbanua 

Ting. - Tinggian 

Yak. - Yakan 

KLASIPIKASYON NG MGA HALAMAN 

PUNONGKAHOY (TREE) 

PALUMPONG (SHRUB) 

YERBA (HERB) 

BAGING (VINE) 

- May nag-ii<strong>sa</strong>ng katawan. 

- Matigas at may higit na i<strong>sa</strong>ng katawan. 

- Matigas. Malambot 

- Gumagapang. 

108 

d

p-------------------------:-- 

Alipunga 

Altapresyon (hindi grabe) 

An-An 


Bakukang, panlanggas ng 

Buhok, pagkalugas ng 


Buni 

Kabag 

Kati (pangangati) 

Kasukasuan, <strong>sa</strong>kit ng 

Galis aso 

Galis, panlanggas <strong>sa</strong> 

Galos, panlinis ng 

Gilagid, magang 

Hika 

Hilo 

Hiwa 

Ihi (pampaihi) 

Lagnat 

Lason (pampasuka ng 

nalason) 

VII 

MGA SAKIT AT SINTOMAS 

NA NALULUNASAN 


Akapulko, balanoy, balatong aso, bawang, kamantigi, 

kanya pistula at sulasi 

Bawang 


kanya pistula at sulasi. 

Abukado, bayabas, bani, comprey, gumamela, makabuhay, 

<strong>sa</strong>mpaguita, takip kuhol at <strong>sa</strong>bila. 

Abutra, balanoy, bayabas, kalantas, kamakamati<strong>sa</strong>n, 

damong maria, duhat, lagundi, lanting, makabuhay, 

<strong>sa</strong>mpalok, sulasi, suob kabayo at tanqan-tanqan. 

Gugo at <strong>sa</strong>bila. 

Niyog-niyogan at ipil-ipil. 


kanya pistula at sulasi. 

Alagaw, anis, balanoy, bani, barak, damong maria, 

dilaw, ikmo, luya, man<strong>sa</strong>nilya, oregano, romero, 

<strong>sa</strong>m bong, sulasi, yerba buena at tanglad 

Abutra, bani, bayabas at kakawati. 

Balanoy, bawang, kabling, lantana, luya, siling labuyo, 

sulasi, yerba buena. 

Akapulko, kalatsutsi, kakawati, rnakabuhay, malunggay 

at papaya. 



<strong>sa</strong>mpalok, sulasi, suob kabayo at tangan-tangan. 

Balanoy, bawang, dilaw, eucalyptus, ikmo, luya, sulasi 

at suob kabayo. 

Bayabas, kaymito, kasuy duhat at lanting 

: Lagundi at talampunay. 

: Anis, balanoy, bayabas, kabuyaw, kalamansi, dalanghita, 

dayap, suha, sulasi at yerba buena. 

: Tignan <strong>sa</strong> galos 

Kugon, mais at <strong>sa</strong>mbong. 

Alagaw, balimbing, kamyas, dayap, lagundi, mangga, 

<strong>sa</strong>ging, <strong>sa</strong>mpalok, <strong>sa</strong>m bong at suha. 

Bawang at kint<strong>sa</strong>y. 

109

Ligo (panligo) 

Luga 

Ngipin, panlinis ng 

Ngipin, pangmumog 

Ngipin, <strong>sa</strong>kit ng 

Pagkalugas ng buhok 

Pagtatae 

Pagtitibi 


Pampaihi 

Pig<strong>sa</strong>, pampahinog 

Pilay 

Pwerta, panghugas ng 

Rayuma 

Suka (pampasuka ng lason) 

(tubig na pampalit <strong>sa</strong> naisuka) 

Sugat, pag-ampat <strong>sa</strong> pagdurugo 


Sugat, panlanggas 

Sunog 

Tibi (pagtitibi) 

Tae (pagtatae) 

Tiyan, <strong>sa</strong>kit n9 

Ubo 

Ulo, <strong>sa</strong>kit ng 

Alagaw, balanoy, bayabas, kabling, kabuyaw, 

kalamansi, dalanghita, dayap, lagundi, mangga, 

<strong>sa</strong>mbong, <strong>sa</strong>mpalok, suha, sulasi, suob kabayo at 

tanglad. 

Sorosoro 

Bayabas 

Balanoy, sulasi, tanglad at yerba buena. 

: Balanoy, bayabas, bawang, kasoy, lagundi, sulasi, suob 

kabayo at yerba buena. 

: Tignan <strong>sa</strong> buhok 

Abukado, bayabas, kaymito, mangosteen at t<strong>sa</strong>ang 

gubat. 

Kamote, kamoting kahoy, kang-kong, kanya pistula, 

kasuy, linga, malunggay, mani, niyog, palay, papaya, 

at pili. 

Tignan <strong>sa</strong> kati. 

Kugon, mais at <strong>sa</strong>mbong. 

Kamantigi, gumamela, man<strong>sa</strong>nilya, pili, <strong>sa</strong>mbong, 

suob kabayo at talampunay. 

Kakawati, ikmo, lantana, mayana at tubang bakod. 

Bayabas, mangga, at <strong>sa</strong>mpalok. 

Tignan <strong>sa</strong> kasukasuan. 

Bawang at kint<strong>sa</strong>y. 

Niyog. 

Gulasiman, gatas-gatas at malunggay. 



<strong>sa</strong>mpalok, sulasi, suob kabayo at tangan-tangan. 

Gumamela at oregano. 

Tignan <strong>sa</strong> pagtitibi. 

Tignan <strong>sa</strong> pagtatae. 

Bayabas, mangosteen at t<strong>sa</strong>ang gubat. 

Alagaw, balanoy, eucalyptus, lagundi, luya, mangga 

oregano, <strong>sa</strong>mpalok, at yerba buena 

Alagaw, bawang. dahong maria, lagundi, man<strong>sa</strong>nilya, 

mayana, pandan mabango, <strong>sa</strong>mbong, suob kabayo 

at yerba buena. 

110

p---------------------------- 

VIII 

TALA NG MGA HALAMANG GAMOT 

ABUKADO 

ABUTRA 

AKAPULCO 

ALAGAW 

ANIS 

BALANOY 

BALATONG ASO 

BALlMBING 

BANI 

BARAK 

BAWANG 

BAYABAS 

COMFREY 

DALANGHITA 

DAMONG MARIA 

DAYAP 

DILAW 

DUHAT 

EUCALYPTUS 

GATAS GATAS 

GUGO 

GULASIMAN 

GUMAMELA 

IKMO 

IPIL-IPIL 

KABLlNG· 

KABUYAW 

KAKAWATI 

KALAMANSI 

KALANTAS 

KALATSUTSI 

KAMAKAMATISAN 

KAMANTIGUE 

KAMOTE 

KAMYAS 

KANYA PISTULA 

KANGKONG 

KASUY 

KAYMITO 

KINTSAY 

11 1 

KUGON 

LAGUNDI 

LANTANA 

LANTING 

LlNGA 

LUYA 

MAIS 

MALUNGGAY 

MAKABUHAY 

MANGGA 

MANGOSTEEN 

MANI 

MANSANILYA 

MAYANA 

NIYOG 

NIYOG-NIYOGAN 

ORGEGANO 

PALAY 

PANDAY MABANGO 

PAPAYA 

PIll 

ROMERO 

SABILA 

SAGING 

SAMBONG 

SAMPAGUITA 

SILlNG LABUYO 

SAMPALOK 

SOROSORO 

SUHA 

SULASI 

SUOB KABAYO 

TAKIP KUHOL 

TALAMPUNAY 

TANGAN-TANGAN 

TANG LAD 

TSAANG GUBAT 

TUBANG BAKOD 

YERBA BUENA

gabay sa paggamit ng mga halamang gamot - DOH Central Library ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?