Moja Globalizacja - TIGER

Miejsca, Miejsca, do których których
podró¿uj¹c podró¿uj¹c w latach latach 1997-2000 1997-2000 d

h dotar³ dotar³ Autor Autor
ooko³a ooko³a œwiata œwiata i z powrotem.
powrotem.

Moja globalizacja

UCZNIOM I STUDENTOM
oraz wszystkim,
którzy siê ucz¹ i studiuj¹

ROZDZIA£ I
Spis treœci
Od WIDER-a do TIGER-a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2. Miêdzy ONZ-tem a Oksfordem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3. Przez okna Banku Œwiatowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
4. Uniwersyteckie ¿ycie od Atlantyku do Pacyfiku . . . . . . . . . . . . . . 45
5. Transformacja widziana z Waszyngtonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6. W 18 dni dooko³a œwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
7. Tygrys a sprawa polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
ROZDZIA£ II
Œwiat, polityka, pieni¹dze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
1. Waszyngtoñski szczyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
2. Wygraæ OECD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
3. Ba³tyk Œródziemny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4. Poszukiwacze zaginionego konsensusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
5. Rosyjski syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
6. Pakiet 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
7. Strategia dla Ukrainy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
8. Spotkanie z Gorbaczowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
9. Odmro¿enie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
10. Gospodarka ery komputerowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

11. Rosyjski wirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
12. Euro-2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
13. Czas sprzedawaæ, czas kupowaæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
14. Karnawa³ w Rio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
15. Rynki, polityka i ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
16. Kolizje i intrygi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
17. Przemeblowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
18. Z Eurolandu do Disneylandu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
19. Gaucho i kowboje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
20. Zwi¹zaæ czy uwolniæ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
21. Default, czyli wspólny jêzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
22. W poszukiwaniu nowego ³adu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
23. Niezale¿ny z³oty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
24. Mysz ci¹gnie myszkê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
25. 200 milionów ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
26. Od szoku do terapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
27. Wêdruj¹c szczytami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
28. Podatki a formowanie kapita³u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
29. Królik za tygrysem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
30. Kapita³owy swing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
31. Tam gdzie roœnie herbata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
32. Wszyscy ludzie prezydenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
33. Liberalizacja a redukcja ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
34. Miêdzy IM a CIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
35. Bia³e noce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
36. Nie czekaj¹c na Moj¿esza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
37. Ani strategia, ani dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
38. I strategia, i dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
39. Po¿ar buszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
40. Ró¿ne oblicza kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
41. Wirtualna klasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
42. Uwaga, œwie¿o malowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

43. D³ugi, interesy i rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
44. Po³udniowy Pacyfik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
45. Globalna gospodarka i narodowe interesy . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
46. Rozs¹dek, polityka i gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
47. Przez ró¿ne oczy widziane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
48. Spadaj¹ce jab³ko Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
49. Tego roku w Waszyngtonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
50. Jak ¿yæ z inflacj¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
51. Nowa ekonomia instytucjonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
52. Lot æmy do ognia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
53. Triada zrównowa¿onego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
54. Si³a s³ów i faktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
55. Po obu stronach muru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
56. EBOiR przyznaje racjê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
57. Strach przed w³asnym cieniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
58. Syndrom niedostatecznego tempa wzrostu . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
59. Jak obni¿y³em podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
60. Papers.ssrn.com pod choinkê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
61. Prognozy i polityka a rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
62. Dwie globalizacje i mi³e oblicze rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
63. in de millénaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
64. Boom koñca wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
65. Ucieczka do dolara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
66. Trudno przewidzieæ wczoraj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
67. Drzemi¹cy kontynent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
68. Dane dobre, z³a polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
69. Po¿egnanie z Camdessus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
70. Przedwioœnie ludów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
71. Nie têdy wiedzie droga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
72. Eksperymenty i ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
73. Architekci i dekoratorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
74. Czekolada a sprawa polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

75. Powrót na polskie drogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
76. undusz z ludzk¹ twarz¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
77. Uniwersytecki tryptyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
78. Globalizacja i nierównoœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
79. Spekulacje i inwestycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
80. Jak w Polsce rosn¹ podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
82. Wszystko na sprzeda¿? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
83. Bardzo d³ugie cykle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
84. Chiñskie otwarcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
85. Gmina Centrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
86. Kolej rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
87. Rosyjskie drogi i bezdro¿a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
88. W pogoni za rozwiniêtym œwiatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
89. Chorwacja na zakrêcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
90. Widnokr¹g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
91. Viva Mexico! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
92. Wszystkie barwy zieleni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
93. Od peryferii do peryferii? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
94. Sztuka prognoz i polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
95. Niech ¿yje transformacja! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
96. Antyinflacyjna dieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
97. Tygrys zdech³. Niech ¿yje tygrys! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
ROZDZIA£ III
Wypowiedzi w prasie œwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . 411
1. Zmiana rz¹du nie zaszkodzi polskiej gospodarce
Change of government will not hurt Polish economy . . . . . . . . . 411
2. Albania p³aci wysok¹ cenê
Albania pays heavy price . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412

3. Post scriptum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
4. Rosja powinna stawiaæ naród na pierwszym miejscu
Russia Should Put Its People irst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
5. Polski model redukcji d³ugu dla Rosji
Polish model for Russian debt relief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
6. Nie porzucaæ Rosji
Don’t abandon Russia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
7. Nie wirtualna gospodarka, lecz niew³aœciwa polityka
gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
ROZDZIA£ IV
Z dziennikarskich notatników . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek
Puolan palatseista Helsingin hiljaisuuteen . . . . . . . . . . . . . . . . 429
2. Gospodarki nie mo¿na budowaæ na ruchomych piaskach
Taloutta ei rakenneta lentohiekalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
3. Rzecz nie w szoku, lecz w terapii
W rozmowie z W³adimirem Popowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
4. Dobry minister finansów zawsze ma wê¿a w kieszeni
Z dyskusji w redakcji Komersanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
5. W Rosji by³ najgorszy na œwiecie neoliberalizm
W rozmowie ze Swiet³an¹ Babajew¹
i Andriejem Kolesnikowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
6. Pokojowe rozwi¹zanie problemu Timoru Wschodniego
korzystnie wp³ynie na gospodarkê Indonezji . . . . . . . . . . . . . . . 439
7. By³y wicepremier i minister finansów Polski z³o¿y³
kurtuazyjn¹ wizytê Prezydentowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
8. Kontrola to s³uszna decyzja
Controls – the right decision . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
9. Liberalizowaæ szybciej, ale ostro¿nie: prof. Ko³odko . . . . . . . . . . . .
Liberalise faster, but carefully: Prof. Kolodko . . . . . . . . . . . . . . . 442

10. Ignorancja z Zachodu
W rozmowie z Mih¹ Jenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
11. Nie wierzcie, ¿e przysz³oœæ zale¿y od przesz³oœci
W rozmowie z Aleksandrem Iwanterem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
12. Do roku 2004 chorwacki PKB wzrastaæ bêdzie
6 procent rocznie, a za 50 lat dogonicie kraje rozwiniête
W rozmowie z Ratko Boœkoviæem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Inne ksi¹¿ki Autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
SERWIS OTOGRAICZNY . . . . . . . . . . . . . . . 471

Rozdzia³ I

Od WIDER-a do TIGER-a
1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek
By³a ju¿ œroda, 5 lutego 1997 roku, gdy o drugiej nad ranem
wyszed³em z gmachu Urzêdu Rady Ministrów przy Alejach Ujazdowskich.
Wtedy ju¿ po raz ostatni oficerowie BOR-u odwieŸli mnie pustymi
ulicami do domu. Gdy w latach 1994-97 by³em w rz¹dzie, czêsto o podobnej
porze – prawie zawsze po pó³nocy – wraca³em do domu, aby
wczeœnie rano znowu wracaæ do nigdy niekoñcz¹cej siê pracy. Tym razem
noc by³a jeszcze krótsza ni¿ zazwyczaj, bo musia³em jeszcze trochê popracowaæ
i spakowaæ siê. O wpó³ do siódmej rano ponownie siedzia³em
w samochodzie, aby szybko dojechaæ na cotygodniowe spotkanie ze s³uchaczami
mazowieckiego „Radia dla Ciebie”. Stamt¹d zaœ jeszcze szybciej
na Okêcie, aby o ósmej mieæ zapiête pasy i w chwilê potem wystartowaæ.
Ju¿ z prywatnym, a nie z dyplomatycznym paszportem.
By³o szaro-buro, pada³ deszcz i nie mia³em najmniejszej nawet ochoty
rzuciæ okiem na pierwsze strony gazet, które podsuwa³y mi uœmiechniête
stewardesy. Widnia³o na nich du¿e zdjêcie, na którym Prezydent RP,
Aleksander Kwaœniewski, wrêcza za zas³ugi w dziele reformowania i rozwoju
polskiej gospodarki odchodz¹cemu wicepremierowi do spraw gospodarczych
i ministrowi finansów Krzy¿ Komandorski Orderu Odrodzenia
Polski. Ciekawe ¿e przez minione dwadzieœcia lat nie otrzyma³em
¿adnego odznaczenia pañstwowego, ale za to tym razem – jedno z najwy¿-
15

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
szych. Jeœli zaiste koresponduje to z tym, co uda³o siê uczyniæ dla dobra
rozwoju Polski, to mo¿na siê tylko cieszyæ. Wtedy jednak trzeba by³o
patrzeæ ju¿ w inn¹ stronê. Lecia³em do Helsinek.
Zwa¿ywszy na godzinn¹ ró¿nicê czasu, wyl¹dowa³em tam wkrótce
po jedenastej. Pada³ œnieg. Na lotnisku powita³ mnie nasz ambasador
w inlandii – Józef Wiejacz. Dyplomata wielce zas³u¿ony nie
tylko dla dobrej wspó³pracy polsko-fiñskiej, ale tak¿e dla naszej aktywnoœci
na szerszej scenie miêdzynarodowej, wczeœniej bowiem pe³ni³
wiele wa¿nych funkcji, miêdzy innymi radcy na placówce w Waszyngtonie
oraz ambasadora we W³oszech, a bezpoœrednio przed swoim wyjazdem
do Helsinek by³ wiceministrem spraw zagranicznych. Gdy tylko
by³a ku temu okazja, przez ca³y czas pobytu w Helsinkach chêtnie
wspó³dzia³aliœmy. S¹dzê, ¿e niektóre z organizowanych, tak¿e z inicjatywy
ambasady, spotkañ w krêgach politycznych i naukowych, a zw³aszcza
poœród przedsiêbiorców i inwestorów, sprzyja³y intensyfikacji wspó³pracy
miêdzy Polsk¹ i inlandi¹.
Na helsiñskim lotnisku – sk¹din¹d niezwykle funkcjonalnym, co
okaza³o siê bardzo wa¿ne, poniewa¿ potem przewija³em siê przez nie
wiele razy – oczekiwa³ mnie równie¿ profesor Giovanni Andrea Cornia.
By³ on (do koñca 1999 roku) dyrektorem WIDER-a, czyli Œwiatowego
Instytutu Badañ Rozwoju Gospodarczego funkcjonuj¹cego w ramach
Uniwersytetu Organizacji Narodów Zjednoczonych 1 . W ten sposób te¿
sta³em siê „dyplomat¹”, gdy¿ jako pracownikowi struktur ONZ-towskich
przys³ugiwa³ mi taki status. Lec¹c tam nie zdawa³em sobie z tego sprawy,
ale skoro mo¿na by³o zostaæ „dyplomat¹”, to dlaczego nie? Nawet kilka
razy skorzysta³em z ma³ego parkingu przed lotniskiem Vaanta, co bardzo
siê przydawa³o. Samochód chwilê posta³, w tym czasie mo¿na by³o wzbiæ
siê w przestrzeñ, po dwudziestu minutach wyl¹dowaæ po drugiej stronie
Zatoki iñskiej w Tallinie, wyg³osiæ wyk³ad na tamtejszym uniwersytecie
i jeszcze wróciæ do WIDER-a przed koñcem dnia.
1 Strona internetowa WIDER-a informuj¹ca o projektach badawczych, publikacjach
i innych formach aktywnoœci naukowej tej placówki znajduje siê pod adresem:
16
http://www.wider.unu.edu

Od WIDER-a do TIGER-a
Ta placówka naukowa powsta³a w 1984 roku, miêdzy innymi z inspiracji
Amartya Sena, póŸniejszego pracownika instytutu i laureata Nagrody
Nobla, któr¹ uzyska³ w dziedzinie ekonomii w 1998 roku 2 . Nie
licz¹c udzia³ów w konferencjach naukowych, mia³em okazjê goœciæ ju¿
tam dwukrotnie wczeœniej – w 1988 i w 1989 roku. Ka¿dy z tamtych
pobytów te¿ zaowocowa³ ciekawymi wynikami badañ oraz publikacjami 3 .
Tym razem jednak wyzwania by³y wiêksze, a zakres planowanych studiów
i prac badawczych daleko szerszy.
Wyjaœniæ jednak trzeba wpierw, dlaczego w³aœnie wtedy – na przedwioœniu
1997 roku – odszed³em z rz¹du? Dlaczego, jak to napisa³
w liœcie przys³anym kilka dni po wyjeŸdzie jeden z pos³ów, zdecydowa-
³em, ¿e pora odejœæ z aktywnej polityki w³aœnie wtedy, kiedy to wed³ug
doœæ zgodnej opinii sejm przyj¹³ najlepszy w latach dziewiêædziesi¹tych
bud¿et? Otó¿ w³aœnie dlatego: by³em przekonany, ¿e to co mo¿na by³o
dobrego w istniej¹cych warunkach uczyniæ, zosta³o w³aœnie zrobione.
Najlepiej jak tylko potrafi³em.
Nigdy nie by³em zawodowym politykiem, zawsze zaœ uwa¿a³em, ¿e
mo¿na siê ni¹ dla dobra sprawy zaj¹æ, jeœli jednoczeœnie spe³nione s¹ dwa
warunki. Po pierwsze, trzeba mieæ rzeteln¹, opart¹ o dobr¹ teoriê ekonomiczn¹
wiedzê, co nale¿y zrobiæ. Po drugie, musz¹ istnieæ niezbêdne
warunki polityczne umo¿liwiaj¹ce w sensowym zakresie realizacjê tych
zamierzeñ. Jeœli oba warunki nie s¹ spe³nione, ktoœ naprawdê odpowiedzialny
nie powinien siê do polityki zabieraæ.
Zanim na pocz¹tku 1994 roku przyj¹³em propozycjê pracy w rz¹dzie,
dwukrotnie wczeœniej odmówi³em: w sierpniu 1989 roku i ponownie w paŸ-
2 Zgodnie z oficjalnym uzasadnieniem Komitetu Nagrody Nobla – Amartya Sen
dosta³ to wyró¿nienie „za wk³ad do ekonomii dobrobytu” (welfare economics). W szczególnoœci
chodzi o badania na temat stosunków podzia³u i przeciwdzia³ania ubóstwu.
3 Po wizycie w roku 1988 ukaza³o siê opracowanie pt. Reform, Stabilization Policies,
and Economic Adjustment in Poland, WIDER Working Papers, WP 51, UNU/WIDER,
Helsinki 1989, a w rezultacie projektu badawczego realizowanego w roku 1989, wspólna
z profesorami Marianem Ostrowskim i Dariuszem Rosatim, publikacja pt. Stabilization Policy
in Poland: Challenges and Constraints, WIDER Working Papers, WP 81, UNU/WIDER,
Helsinki 1990. W oparciu o tamte badania w Polsce ukaza³a siê ksi¹¿ka Kryzys, dostosowanie,
rozwój, PWE, Warszawa 1989, s. 148.
17

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
dzierniku 1993 roku. Nie dlatego, ¿e nie wiedzia³em, co czyniæ. Bynajmniej;
pisa³em i mówi³em na ten temat bardzo du¿o, tak¿e w latach 1989-
-914 , kiedy to uczestniczy³em w pracach Rady Ekonomicznej Rady Ministrów
kierowanej przez profesora Witolda Trzeciakowskiego i póŸniej, gdy nieustannie
toczy³y siê debaty na temat sposobów naprawy Rzeczypospolitej, a zw³aszcza
wprowadzania mechanizmów rynkowych do gospodarki. Wtedy odmówi-
³em, poniewa¿ uwa¿a³em, ¿e nie by³y spe³nione warunki polityczne umo¿liwiaj¹ce
realizacjê polityki gospodarczej, któr¹ uwa¿a³em za s³uszn¹. A przecie¿
nie mog³o mnie interesowaæ paranie siê inn¹, gdy¿ polityka powinna
s³u¿yæ rozwi¹zywaniu na gruncie ekonomicznym problemów spo³ecznych.
W kilka miesiêcy po nieprzyjêciu propozycji wejœcia w sk³ad rz¹du,
bezpoœrednio po wyborach z jesieni 1993 roku, wyjecha³em za granicê. Gdy
wkrótce potem, pewnego póŸnego lutowego wieczoru, w moim mieszkaniu,
na jednym z niezliczonych „koñców œwiata”, zadzwoni³ telefon i ówczesny
premier rz¹du – Waldemar Pawlak – zapyta³, kiedy wracam, wiedzia³em, ¿e
sytuacja siê zmienia. By³em wtedy w Tokio i prowadzi³em badania oraz seminaria
w japoñskim Instytucie Polityki iskalnej i Monetarnej. Przed sob¹
mia³em dalsze plany zawodowe i zwi¹zane z tym podró¿e, ale wakat powsta³y
po niespodziewanej rezygnacji z funkcji ministra finansów Marka
Borowskiego stworzy³ nowe okolicznoœci. Telefony z Warszawy odzywa³y
siê coraz czêœciej.
Z Tokio polecia³em przez Pacyfik na wyk³ad do Los Angeles. Tam
dowiedzia³em siê, ¿e kandydatura profesora Dariusza Rosatiego nie zy-
4 W tamtym czasie ukaza³o siê kilka moich ksi¹¿ek. By³y to nie tylko teoretyczne
monografie, ale tak¿e prace ukierunkowane normatywnie pod k¹tem odpowiedzi na wyzwania
polityki gospodarczej. Zob. Inflacja, reforma, stabilizacja, Alma-Press, Warszawa 1990,
s. 136; Hiperinflacja i stabilizacja w gospodarce postsocjalistycznej (wspó³autorzy Danuta Gotz-
Kozierkiewicz i El¿bieta Skrzeszewska-Paczek), PWE, Warszawa 1991, s. 184 (wydanie
w jêzyku angielskim: Hyperinflation and Stabilization in Postsocialist Economies, Kluwer Academic
Publishers, Boston – Dordrecht – London 1992, s. 206) oraz Transformacja polskiej
gospodarki. Sukces czy pora¿ka?, Poltext, Warszawa 1992, s. 200. W ramach studiów prowadzonych
przez Instytut inansów, którym kierowa³em w latach 1989-1994, ukaza³y siê
prace zbiorowe pod moj¹ redakcj¹ naukow¹: Polityka finansowa – stabilizacja – transformacja,
Instytut inansów, Warszawa 1991, s. 448 oraz Polityka finansowa – transformacja
– wzrost, Instytut inansów, Warszawa 1992, s. 368.
18

Od WIDER-a do TIGER-a
ska³a akceptacji prezydenta Lecha Wa³êsy. Zarazem premier Pawlak
ponawia³ swoje propozycje. Podobnie czynili inni liderzy ówczesnej
koalicji SLD – PSL. Z Los Angeles polecia³em do Waszyngtonu na
seminarium Banku Œwiatowego. Mo¿na wszak¿e by³o ju¿ wyczuæ (tak¿e
ze sposobu zadawania pytañ), ¿e bardziej s³uchaj¹ przysz³ego chief economist
Polski ni¿ profesora ekonomii zajmuj¹cego siê posocjalistyczn¹
transformacj¹. Ja tak jednak¿e nie uwa¿a³em i robi³em swoje. Polecia-
³em dalej – do Londynu. Tam z kolei przedstawi³em wyniki prowadzonych
badañ na seminarium zorganizowanym w London Business School
(LBS). Wreszcie dotar³em do Warszawy. Zakoñczy³a siê moja pierwsza
podró¿ dooko³a œwiata i z powrotem.
Choæ niezupe³nie „z powrotem”, gdy¿ podró¿owa³em dalej. Po
przeprowadzeniu serii rozmów z premierem i wieloma czo³owymi politykami
koalicji SLD – PSL zrozumia³em, ¿e tym razem warunki polityczne
wydaj¹ siê bardziej sprzyjaæ realizacji mojej linii polityki gospodarczej
nakreœlonej w ramach 44 punktów „Strategii dla Polski” kilka miesiêcy
wczeœniej, jeszcze w paŸdzierniku 1993 roku5 . Polecia³em jednak do Rzymu,
gdzie mia³em przebywaæ semestr, prowadz¹c badania i wyk³adaj¹c na
Universita di Roma „La Sapienza”. Zd¹¿y³em nawet wynaj¹æ mieszkanko
w uroczym zak¹tku ko³o orum Romanum. Nie na d³ugo. Po kilku dniach
wróci³em i odebra³em w Belwederze z r¹k prezydenta Wa³êsy nominacjê na
Wiceprezesa Rady Ministrów i Ministra inansów. S¹dzi³em bowiem, ¿e
5 Program reform systemowych i rozwoju spo³eczno-gospodarczego znany jako „Strategia
dla Polski” oparty by³ na wczeœniejszych próbach poszukiwania w³aœciwej polityki
gospodarczej. W szczególnoœci wywodzi siê on z analizy przedstawionej w ksi¹¿ce Kwadratura
piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu, Poltext, Warszawa 1993,
s. 144. Ta z kolei praca oparta jest w du¿ej mierze na opracowaniu wczeœniej przygotowanym
dla MW, gdzie by³em konsultantem w 1991 i 1992 roku. Wtedy to powsta³o miêdzy
innymi studium pt. rom Output Collapse to Sustainable Growth in Transition Economies: The
iscal Implications, International Monetary und, Washington, DC, December 1992. Jest
ono dostêpne w Internecie pod adresem:
http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183497
Co zaœ tyczy siê samych 44 tez, to by³y one wpierw opublikowane w listopadzie 1993 roku
w tygodniku Nowe ¯ycie Gospodarcze, a nastêpnie w wersji ksi¹¿kowej. Zob. Strategia dla
Polski, Poltext, Warszawa 1994, s. 224.
19

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
zarówno wiem, co i jak nale¿y robiæ na rzecz ustrojowej transformacji
w sferze gospodarczej, jak i przekona³em siê, i¿ aczkolwiek nie idealne, to
jednak dostatecznie korzystne s¹ polityczne warunki podjêcia tych wyzwañ.
Czas mija³, lata bieg³y. By³y to bezsprzecznie dobre lata polskiej
gospodarki, co widaæ z perspektywy czasu, jak i w porównawczym ujêciu
miêdzynarodowym. Obecnie znajduje to potwierdzenie coraz czêœciej
i coraz powszechniej, tak¿e w powa¿nych opracowaniach miêdzynarodowych6
. Zaiste, uda³o siê nam wspólnym wysi³kiem osi¹gn¹æ wiele. Jeœli
tylko spojrzeæ przez pryzmat piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej,
którego maksymalizacja leg³a u podstaw „Strategii dla Polski”, to jego
powierzchnia wzros³a znakomicie7 .
Wszystkie zatem cele, które postawi³em sobie w odniesieniu do
polityki ekonomicznej, zosta³y zrealizowane. £atwo by³o to œledziæ, gdy¿
„Strategia dla Polski”, jak ¿aden inny program, zawiera³a iloœciowe kryteria
umo¿liwiaj¹ce obserwowanie postêpu i mierzenia stopnia realizacji
wszystkich czternastu programów wêz³owych, które siê na ni¹ sk³ada³y8 .
A od polityki zamierza³em odsun¹æ siê w³aœnie wtedy, gdy zamierzone
cele zostan¹ osi¹gniête. Nadesz³a wiêc ku temu pora. Decyzjê o odejœciu
z rz¹du podj¹³em ju¿ latem 1996 roku, przy czym jej wyegzekwowanie
warunkowa³em wczeœniejszym spe³nieniem kilku okolicznoœci.
6 World Economic Outlook 2000 Miêdzynarodowego unduszu Walutowego poœwiêca
a¿ dwa rozdzia³y kwestiom zwi¹zanym z posocjalistyczn¹ transformacj¹ i integracj¹ tych
krajów z gospodark¹ œwiatow¹. Przez pryzmat tej analizy równie¿ ³atwo mo¿na dostrzec, ¿e
lata 1994-97 by³y szczególnie korzystne dla polskiej gospodarki i to równie¿ dziêki osi¹gniêciom
tego w³aœnie okresu Polska radzi sobie relatywnie lepiej ni¿ inne kraje regionu. Zob.
World Economic Outlook 2000, IM, Washington, DC, October 2000, rozdzia³ III i IV.
7 Zob. Kwadratura piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu, op.cit.
Wierzcho³ki tzw. piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej wyznacza piêæ zasadniczych parametrów
ekonomicznych: stopa wzrostu PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo bud¿etu
(w procentach PKB) oraz saldo rachunku obrotów bie¿¹cych (w procentach PKB).
8 Program ten w ca³oœci – wraz z póŸniej przygotowanym i przyjêtym przez rz¹d
w 1996 roku Pakietem 2000, który nakreœli³ œcie¿kê postêpowania w sferze polityki fiskalnej
pod k¹tem sprzyjania wysokiemu tempu wzrostu – zosta³ opublikowany jako ksi¹¿ka Polska
2000. Strategia dla przysz³oœci, Poltext, Warszawa 1996, s. 160. Ukaza³a siê ona tak¿e
nak³adem tego samego wydawnictwa w jêzyku angielskim, niemieckim i rosyjskim.
20

Od WIDER-a do TIGER-a
Po pierwsze, zwieñczone, a¿ po nieodwo³aln¹ parlamentarn¹ ratyfikacjê,
mia³o byæ dzie³o doprowadzenia Polski do cz³onkostwa w Organizacji
Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). To wymaga³o
przeprowadzenia wielu trudnych reform strukturalnych. Dzieñ 11 lipca
1996 roku, kiedy to w Pary¿u podpisa³em historyczny akt akcesji do tej
wa¿nej organizacji, co podnios³o na trwa³e miêdzynarodowy presti¿
Polski, z pewnoœci¹ jest dniem najwiêkszego sukcesu naszej gospodarki
od 1989 roku i zostanie przyæmiony dopiero z chwil¹ naszego wejœcia
do Unii Europejskiej.
Po drugie, nieustannie mia³a spadaæ inflacja. Jeœli nie dzia³o siê
tak z miesi¹ca na miesi¹c, to udawa³o siê po¿¹dany trend utrzymywaæ
nie tylko w ujêciu rocznym, ale tak¿e z kwarta³u na kwarta³. Inflacja
z okresu na okres by³a konsekwentnie coraz ni¿sza i tak mog³o, i powinno
byæ tak¿e w nastêpnych okresach, gdy¿ strukturalne przes³anki ku
temu zosta³y stworzone.
Po trzecie, obni¿one mia³y byæ podatki. W praktyce okaza³o siê to
jednym z trudniejszych celów, jednak¿e zosta³ on koniec koñców pomyœlnie
osi¹gniêty. W trzech etapach ca³kowicie wyeliminowany zosta³
szeœcioprocentowy podatek importowy wprowadzony w koñcu 1992
roku. W dwu etapach obni¿one zosta³y podatki od dochodów osobistych
– z 45, 33 i 21 do odpowiednio 40, 30 i 19 procent. Wreszcie,
decyzjami przes¹dzonymi w „Pakiecie 2000”, w czterech etapach zosta³
obni¿ony podatek dochodowy dla przedsiêbiorstw. Moc¹ przyjêtych przez
parlament ustaw by³ on sukcesywnie redukowany o dwa punkty rocznie,
z 40 do 32 procent w roku 2000 9 .
Po czwarte, wprowadzona w ¿ycie mia³a byæ reforma centrum gospodarczego.
Chodzi³o o to, aby uk³ad i struktura ministerstw i centralnych
urzêdów gospodarczych sta³a siê bardziej funkcjonalna. Zale¿a³o nam tak¿e
na usprawnieniu koordynacji ca³okszta³tu polityki gospodarczej na szczeblu
rz¹du i jego komitetów, w tym równie¿ Komitetu Ekonomicznego Rady
Ministrów, którym jako wicepremier kierowa³em. Mia³o to zmniejszyæ mi-
9 W roku 1999 parlament podj¹³ decyzjê o dodatkowej redukcji stopy o dwa kolejne
punkty, tak wiêc w roku 2000 zosta³a ona obni¿ona do 30 procent.
21

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
trêgê biurokratyczn¹, w któr¹ uwik³any by³ mechanizm miêdzyresortowych
uzgodnieñ podczas przygotowywania nowych rozwi¹zañ prawnych. I ten cel
uda³o siê osi¹gn¹æ, bowiem strona organizacyjna resortów gospodarczych
zosta³a g³êboko zreformowana, pewne ministerstwa zniknê³y, funkcje innych
zosta³y zintegrowane i zmienione w nowej konfiguracji.
Po pi¹te, stworzona mia³a byæ nowa instytucja s³u¿¹ca do rozprzestrzeniania
polskich doœwiadczeñ w zakresie reform gospodarczych i polityki
rozwoju. Chodzi³o zw³aszcza o dzielenie siê naszymi umiejêtnoœciami
(tak¿e przy wykorzystaniu œrodków finansowych pozyskiwanych z Zachodu)
na Wschodzie – tak w Europie, jak i poradzieckich republikach centralnej
Azji. Decyzjami rz¹du powo³ana zosta³a zatem do ¿ycia fundacja „Wiedzieæ
Jak”, a projekt bud¿etu na 1997 rok preliminowa³ na uruchomienie jej
dzia³alnoœci dwa miliony z³otych. Z czasem mia³a staæ siê instytucj¹ finansowan¹
bez anga¿owania œrodków z kasy publicznej, ale w pocz¹tkowej fazie
takie wsparcie by³o nieodzowne. I chocia¿ w sejmie, ze wzglêdu na politycznie
motywowane obstrukcje, skreœlono preliminowane na ten cel kwoty, to
jednak inicjatywa ta te¿ ruszy³a z miejsca. Jeszcze w grudniu 1996 roku
prezydent Kwaœniewski móg³ zaprosiæ do Pa³acu Namiestnikowskiego liczn¹
grupê ambasadorów krajów przechodz¹cych transformacjê oraz poinformowaæ
ich o fundacji i jej celach. W swoim zaœ gronie nie ukrywaliœmy, ¿e
ma to s³u¿yæ równie¿ promocji polskich interesów w tej czêœci œwiata, sprzyjaj¹c
miêdzy innymi ekspansji naszych firm, a z czasem tak¿e inwestycjom
bezpoœrednim lokowanym w tym regionie.
Po szóste, mia³ byæ przyjêty przez sejm dobry bud¿et. I to uda³o siê
osi¹gn¹æ, gdy w styczniu 1997 roku izba przeg³osowa³a rz¹dowe propozycje
w tym zakresie. By³ to wa¿ny fakt, poniewa¿ bud¿et pañstwa – i to
w dodatku przy zmniejszonych podatkach! – przes¹dza³ podstawowe proporcje
makroekonomiczne oraz wielkoœæ strumieni finansowych na ca³y
rok. A by³ to rok szczególny, nadchodzi³y bowiem kolejne wybory parlamentarne.
W kontekœcie wczeœniej przeprowadzonych reform przyjêcie
rozs¹dnego bud¿etu gwarantowa³o w miarê sprawne funkcjonowanie gospodarki
w roku wyborów i rokowa³o jej dobre perspektywy rozwojowe na
przysz³oœæ. Mo¿na zatem by³o odejœæ.
Wydawaæ siê mog³o, ¿e dalsza ewolucja sytuacji gospodarczej rysowa³a
siê korzystnie. Nie zak³ada³em wówczas, ¿e tak szybko i tak wiele
22

Od WIDER-a do TIGER-a
zostanie popsute póŸniej, w latach 1998-2000. Wtedy nie by³o ku temu
¿adnych podstaw, gdy¿ wczeœniejsze reformy, a zw³aszcza lata 1994-
-97, doprawdy stworzy³y dobre strukturalne i instytucjonalne, finansowe
i spo³eczne, wewnêtrzne i zewnêtrzne warunki do d³ugofalowego
i zrównowa¿onego wzrostu.
Sk¹din¹d ciekawe, ¿e tu¿ po wrzeœniowych wyborach parlamentarnych
w 1997 roku ton zagranicznych reakcji prasowych by³ doœæ minorowy.
Obawiano siê szybkiego pogorszenia sytuacji finansowej i gospodarczej.
Ukaza³y siê wtedy moje polemiczne komentarze, których intencj¹
by³o uspokojenie zagranicznych inwestorów 10 . Wydawali siê oni niemile
zaskoczeni politycznym obrotem spraw w wyniku wyborów i utrat¹ w³adzy
przez SLD, który przeszed³szy w latach 1994-97 swoist¹ próbê wody
i ognia by³ postrzegany jako pragmatyczna partia reform.
Napisa³em o tym artyku³ sugeruj¹cy, ¿e zasadniczo polityka gospodarcza
poprzednich lat bêdzie przez jakiœ czas kontynuowana, a to ze
wzglêdu na brak pozytywnej alternatywy. Takie by³y fakty. Brak mo¿liwoœci
realizacji zarówno b³êdnego, bo zbyt populistycznego podejœcia AWS, jak
i z³ej, bo nadmiernie liberalnej polityki preferowanej przez UW, zmusza³
obu partnerów do kompromisu. Nie by³ on wszak¿e chciany i zaplanowany,
ale zosta³ wymuszony koniecznoœci¹ podzielenia siê w³adz¹, a nie
wspólnot¹ programow¹. Swoj¹ liniê rozumowania wy³o¿y³em na ³amach
paryskiej „Kultury” 11 . Miejsce tej publikacji niektórych zdziwi³o. Mnie
te¿, gdy¿ do tego pisma zagl¹da³em, ale nigdy wczeœniej tam nie pisywa-
³em. W kraju jednak tekstu nie chciano wydrukowaæ na ³amach pisma,
dla którego pierwotnie by³ przeznaczony.
Gdy zastanawia³em siê, gdzie go og³osiæ, zaprzyjaŸniony od lat wybitny
matematyk wyk³adaj¹cy na uniwersytecie w Kapsztadzie zasugerowa³,
abym zwróci³ siê w³aœnie do paryskiej „Kultury”. Przecie¿ niejeden
opozycyjny tekst ju¿ opublikowa³a – wywodzi³. Zrazu nie potraktowa³em
10 Zob. Hope for Poland, International Herald Tribune, October 2, 1997 oraz Change
of government will not hurt Polish economy, inancial Times, October 8, 1997.
11 Zob. Post scriptum, Kultura (Pary¿) 1997, nr 11 (602), s. 72-77. Artyku³ jest
przytoczony w trzeciej czêœci ksi¹¿ki.
23

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
tej propozycji zupe³nie serio, ale czasami okazuje siê, ¿e to druga myœl jest
lepsza. Gdy tylko nadesz³a – wys³a³em tekst do redakcji na Maisons-
Laffitte. Zaskoczenie by³o niema³e, gdy ju¿ po kilku godzinach otrzyma-
³em odpowiedŸ (faksem, nie e-mailem) od redaktora naczelnego, ¿e tekst
jest bardzo ciekawy i idzie in extenso w najbli¿szym numerze pisma. Zatelefonowa³em
do redaktora Jerzego Giedroycia i d³u¿ej porozmawialiœmy
o sprawach naszej wspólnej, jak siê okaza³o, troski. Zaintrygowa³o mnie
to, ¿e bardziej ni¿ ja martwi³ siê o skutki polityki tamtej koalicji, przy
czym obaj obawialiœmy siê w wiêkszej mierze dewiacji prymitywnego liberalizmu
ni¿ prawicowego populizmu. Najbardziej zaœ tego, ¿e jedno stanie
siê po¿ywk¹ dla drugiego.
To wszystko jednak by³o ju¿ kilka miesiêcy póŸniej, a wpierw do
Helsinek musia³em przylecieæ. Dlaczego akurat 5 lutego? Ano dlatego,
¿e prezydent Kwaœniewski prosi³, abym towarzyszy³ mu jeszcze ten jeden
raz jako wicepremier rz¹du na Œwiatowym orum Gospodarczym w Davos.
I tak siê sta³o, choæ zd¹¿y³em przedtem dos³ownie na kilka godzin
zawitaæ do rodzinnego Tczewa na imprezê, na któr¹ organizatorzy
zaprosili dziesi¹tkê najbardziej znanych i zas³u¿onych tczewian12 . Uznano
mnie za jednego z nich – obok wybitnej aktorki Teresy Budzisz-
Krzy¿anowskiej, kompozytora i gwiazdy rocka Grzegorza Ciechowskiego,
d³ugodystansowca i br¹zowego medalisty igrzysk olimpijskich w Rzymie
Kazimierza Zimnego. Znalaz³ siê równie¿ w tym gronie zas³u¿ony
dla polskiej estrady Zbigniew Korpolewski, który najbardziej ze swoich
m³odych lat pamiêta³ „szneki z glancem”. Tak na Kociewiu mówi³o siê
na dro¿d¿ówki z lukrem. Dziêki zapobiegliwoœci organizatorów imprezy
dro¿d¿ówek nie brakowa³o, zabra³em wiêc trochê obiecuj¹c, ¿e nazajutrz
rano spo¿yjemy je z prezydentem na pok³adzie samolotu po drodze
w szwajcarskie Alpy.
Tak by³o. Prezydentowi szneki smakowa³y. Podobnie profesorowi
Markowi Belce. W Davos niektórzy z naszych rozmówców zostali ju¿ dyskretnie
poinformowani o nadchodz¹cej zaraz po forum zmianie na sta-
12 Ich drogi ¿yciowe opisuje ksi¹¿ka Józefa M. Zió³kowskiego Drogi do sukcesu, Kociewski
Kantor Edytorski, Tczew 1997.
24

Od WIDER-a do TIGER-a
nowisku ministra finansów13 . Zgodnie w tej kwestii wspó³pracowaliœmy
z profesorem Belk¹, akcentuj¹c w pe³ni p³ynne przekazanie spraw i to
w bardzo korzystnej sytuacji polskiej gospodarki i naszych finansów publicznych.
Prezydent Kwaœniewski wspomnia³ o tym podczas swego spotkania
z prezesem Banku Œwiatowego – Jamesem Wolfensohnem – i ówczesnym
prezydentem EBOiR – Jacques'em de Larosière'em. Byli zaskoczeni,
ale w ich „wiêkszych œwiatach” podobne nowiny zdarza³y siê przecie¿
od czasu do czasu. Za to o sznekach siê nie dowiedzieli.
Dla mnie nader ciekawa okaza³a siê zupe³nie prywatna rozmowa
z Gro Harl Brutland, obecnie dyrektora generalnego Œwiatowej Organizacji
Zdrowia (WHO), a do 1996 roku wieloletnim premierem Norwegii.
Pani Brutland te¿ odesz³a z piastowanego stanowiska z w³asnej woli
i z poczuciem spe³nienia swej misji. Sta³o siê to równie¿ w dobrej sytuacji
gospodarczej jej kraju i tak¿e na kilka miesiêcy przed kolejnymi wyborami
parlamentarnymi. Motywacja jej odejœcia wszak¿e by³a inna. Brutland
powiedzia³a, ¿e odesz³a przed koñcem kadencji, gdy¿ chcia³a daæ czas
swojej partii na rozstrzygniêcie kwestii swojego nastêpstwa na stanowisko
szefa oraz przygotowanie siê do nowych wyborów ju¿ pod jego przywództwem.
Tak te¿ siê sta³o. W moim natomiast wypadku tylko czêœæ tych
argumentów mia³a zastosowanie, choæ bezsprzecznie chêæ umo¿liwienia
zawodowym politykom i liderom koalicyjnych partii prowadzenia d³ugotrwa³ej
kampanii wyborczej na ich sposób, bez mojego wik³ania siê w tamt¹
walkê, odegra³a tutaj znaczn¹ rolê. Ta rozmowa jednak ostatecznie
utwierdzi³a mnie w przekonaniu, ¿e podj¹³em wtedy s³uszn¹ decyzjê.
Chocia¿ postanowienie o odejœciu z rz¹du podj¹³em du¿o wczeœniej,
a dok³adnie w lipcu 1996 roku podczas pobytu w Pary¿u w zwi¹zku z podpisywaniem
aktu przyst¹pienia Polski do OECD, to zakomunikowa³em j¹
na piœmie prezydentowi i premierowi dopiero pó³ roku póŸniej. Prezydenta
Kwaœniewskiego konsekwentnie informowa³em o tym zamiarze ju¿ w grudniu,
ale nie by³ sk³onny uwierzyæ. Dopiero gdy otrzyma³ w tej sprawie
13 Przekazanie w³aœnie jemu roli ministra finansów i wicepremiera zosta³o ustalone
nieco wczeœniej. Pe³ni³ on z powodzeniem tê funkcjê przez miesi¹ce pozostaj¹ce do koñca
kadencji rz¹du kierowanego przez premiera W³odzimierza Cimoszewicza.
25

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
oficjalne podanie, zrozumia³, ¿e jest to w pe³ni przemyœlana decyzja,
a nie polityczna gra. Moje odejœcie z rz¹du zosta³o przez g³owê pañstwa
zaakceptowane. Uda³o siê, tak jak postanowiliœmy, utrzymaæ to w tajemnicy
a¿ do przedednia dymisji. Ale w koñcu i ten dzieñ nadszed³.
Ju¿ nazajutrz podj¹³em pracê w Helsinkach. Miejscowa prasa odnotowa³a
przyjazd jako interesuj¹cy fakt. W koñcu niewiele wtedy siê
wokó³ dzia³o i nieoczekiwany przyjazd polskiego wicepremiera (nawet
jeœli od kilkunastu godzin ju¿ by³ego) to by³ jakiœ „news”. W œlad za tym
pojawi³o siê w fiñskiej prasie kilka artyku³ów i wywiadów. Jeden z nich
pod frapuj¹cym tytu³em „Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek” 14 mia³
jakoby oddawaæ istotê zmiany miejsca mego pobytu i pracy. Tam w Polsce
niby w splendorze rz¹dowych pa³aców, a tutaj – tak cicho. Trochê prawdy
w tym by³o. W Helsinkach jest nadzwyczaj spokojnie. Nade wszystko mo¿na
by³o iœæ ulic¹, jak czyni to ka¿dy inny cz³owiek. Nieznany. Korzysta³em
z tego z przyjemnoœci¹. By³o inaczej i panowa³ spokój, i cisza. Przeciwieñstwo
tego, co jeszcze wczoraj dzia³o siê po drugiej stronie morza. Ju¿
w po³udnie by³em w WIDER-ze. Powróci³em do pracy naukowej.
W centrum tego piêknego miasta – „córki Ba³tyku” – na Aleksanderinkatu
znajduje siê nie tylko ministerstwo finansów, na które nie
zwraca³em uwagi, ale jest tam klub sportowy z si³owni¹ „Alexis”, nazwany
tak na czeϾ rosyjskiego cara. Jego pomnik stoi nieopodal, na Placu
Senackim, i nikomu to nie przeszkadza. To w koñcu w³adaj¹cy imperium
rosyjskim w latach 1855-81 car Aleksander II, choæ ciemiê¿yciel,
przyczyni³ siê w latach szeœædziesi¹tych XIX wieku do rozkwitu miejscowego
uniwersytetu. W tej uczelni mia³em tak¿e kilka okazjonalnych
wyk³adów. Codziennie za to chodzi³em æwiczyæ i – a jak¿e – u¿ywaæ
fiñskiej sauny. Gdy ju¿ w dniu przyjazdu, w kilka godzin po przybyciu
do WIDER-a, wszed³em do ukropu, siedz¹cy tam cz³owiek o coœ zapyta³
w jêzyku fiñskim. Poj¹³em tylko tyle, ¿e chcia³by polaæ wod¹ roz¿arzone
kamienie, wiêc odpowiedzia³em po angielsku, ¿e oczywiœcie tak. Po
chwili spyta³, czy jestem Amerykaninem. Gdy odpowiedzia³em, ¿e Pola-
14 Antti Autio, Puolan palatsesista Helsingin hiljaisuuteen, Savon Sanomat, Helsinki, 16
luty 1997. T³umaczenie fragmentów tego artyku³u znajduje siê w czwartej czêœci ksi¹¿ki.
26

Od WIDER-a do TIGER-a
kiem, zastanawia³ siê przez chwilê, po czym rzek³: very good economy. Te¿
tak uwa¿a³em. Gdy stwierdzi³em, ¿e tym, aby tak w³aœnie by³o, zajmowa-
³em siê przez ostatnie lata, bardzo dok³adnie mi siê przyjrza³ i jakby nie
dawa³ wiary. Chyba rzeczywiœcie gospodarka wtedy by³a w lepszej formie
ni¿ ja sam, z czego siê tylko cieszy³em.
2. Miêdzy ONZ-tem a Oksfordem
Tak jak nie odchodzi siê w normalnych warunkach z rz¹du z dnia
na dzieñ, bez odpowiedniego przygotowania, tak nie wyje¿d¿a siê w takim
trybie do pracy za granicê. To trzeba by³o odpowiednio przygotowaæ.
Tak te¿ by³o. Ju¿ pó³ roku wczeœniej nawi¹za³em kontakt z dyrektorem
WIDER-a – profesorem Corni¹ – a jeszcze we wrzeœniu 1996
roku, na piêæ miesiêcy przed wyjazdem, z³o¿y³em aplikacjê, ubiegaj¹c
siê w konkursowym trybie o upatrzone stanowisko. Nazywa³o siê to
bardzo ³adnie, dostojnie i d³ugo: Distinguished Sasakawa Chair and
Research Professor in Development Economics. Przyznano mi to stypendium
i w œlad za tym nadesz³o zaproszenie do rocznego pobytu w tym
ONZ-towskim instytucie.
WIDER jest tak zorganizowany, aby goszcz¹cy w nim uczeni pochodzili
z wszystkich kontynentów i zajmowali siê zarazem kluczowymi
problemami rozwoju. Nie jest to grono liczne, gdy¿ grupa rotuj¹cych
siê co rok lub dwa naukowców liczy oko³o piêtnastu uwa¿nie wyselekcjonowanych
osób. Z krajów, którym w szczególnoœci poœwiêci³em swoje
studia, przebywali tam w tym czasie jedynie W³adimir Popow z Rosji
i Lu Aiguo z Chin. Tematy ich badañ, zw³aszcza profesora Popowa,
styka³y siê po czêœci z moim obszarem zainteresowañ, dyskutowaliœmy
wiêc czêsto. Natomiast za bezpoœrednich s¹siadów na korytarzu mia³em
z jednej strony Peruwiankê – doktor Ceciliê Ugaz, a z drugiej profesora
z Tanzanii – Nguyuru H.I. Lipumba. Co ciekawe, te¿ wczeœniej zdarzy³o
mu siê zajmowaæ polityk¹ i przed przyjazdem do Helsinek zd¹¿y³ nawet
przegraæ w wyborach prezydenckich.
Ubiegaj¹c siê o Sasakawa Chair przed³o¿y³em projekt badawczy,
który zamierza³em realizowaæ podczas swego pobytu w Helsinkach.
27

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Studia mia³y koncentrowaæ siê na zagadnieniach zwi¹zanych z rynkow¹
transformacj¹ w krajach posocjalistycznych, a zw³aszcza na uwarunkowaniach
wejœcia w fazê zrównowa¿onego wzrostu. Od pocz¹tku pragn¹³em
napisaæ na ten temat ksi¹¿kê obejmuj¹c¹ szerok¹ paletê ekonomicznych,
spo³ecznych i politycznych w¹tków dotycz¹cych tego wa¿nego procesu.
Chocia¿ by³a to kontynuacja wczeœniejszych badañ, to tym razem by³o
to zadanie z wielu powodów bardziej ambitne. Mia³o te¿ odmienny ni¿
poprzednio charakter.
Po pierwsze, rodzi³o siê podczas pobytu w instytucie zajmuj¹cym siê
problemami rozwoju gospodarczego w skali globalnej. St¹d te¿ od pocz¹tku
tak ukierunkowa³em sposób analizy procesów i prezentacji tez, aby
transformacjê przedstawiæ na szerszym, œwiatowym tle. Trzeba j¹ przecie¿
widzieæ w kontekœcie intensyfikuj¹cej siê w tym samym czasie globalizacji,
która nie by³aby pe³na, ani te¿ nie by³oby to przedsiêwziêcie dostatecznie
kompleksowe, gdyby nie uczestniczy³y w nim gospodarki naszej czêœci
œwiata. Zarazem sama globalizacja silnie rzutuje na przebieg procesów
transformacyjnych. Innymi s³owy mo¿na rzec, ¿e wspó³czeœnie zarówno
globalizacja nie mo¿e obejœæ siê bez transformacji, jak i transformacja nie
mo¿e obejœæ siê bez globalizacji.
Po drugie, WIDER funkcjonuje w ramach specyficznej miêdzynarodowej
struktury naukowej, jak¹ jest Uniwersytet Organizacji Narodów
Zjednoczonych 15 . To stawia³o pewne dodatkowe wymagania w podejœciu
do badañ, a w szczególnoœci sk³ania³o do pytañ o w³aœciwy sposób ukierunkowania
rozwoju spo³eczno-gospodarczego w gospodarce posocjalistycznej.
Sk¹din¹d ten w¹tek czêsto by³ i nadal, niestety, bywa niedoceniany
w literaturze przedmiotu, która nadmiern¹, a niekiedy wrêcz jednostronn¹
uwagê koncentrowa³a na aspektach zmian systemowych, lekcewa-
¿¹c koniecznoœæ prowadzenia autonomicznej polityki rozwojowej. Rozwój
mia³by pojawiaæ siê niejako samoistnie, gdy tylko osi¹gniêta jest masa
krytyczna tych zmian. Tak siê jednak nie dzia³o i to wzbudza³o szczególne
zainteresowanie w³aœnie w ONZ-towskiej placówce zajmuj¹cej siê bada-
15 Szersze informacje o tej instytucji znaleŸæ mo¿na na stronie internetowej pod
adresem:
http://www.unu.edu
28

Od WIDER-a do TIGER-a
niami rozwoju gospodarki œwiatowej. Mia³em okazjê dyskutowaæ o tym
z sekretarzem generalnym ONZ Kofi Annanem, gdy odwiedzi³ instytut.
I jemu zale¿y, aby z prac naukowych prowadzonych w WIDER-ze jak
najwiêcej pragmatycznych wniosków wynika³o dla polityki rozwoju w innych
regionach. Sugerowa³ zatem, abym przy okazji realizacji swego
projektu zaproponowa³ szerzej, jak borykaæ siê skuteczniej z problemami
zrównowa¿onego wzrostu.
Po trzecie, przystêpowa³em do pisania tej pracy w zupe³nie innej
sytuacji ni¿ poprzednio. Mia³em przecie¿ za sob¹ ju¿ nie tylko lata
studiów i rozmyœlañ nad tymi zagadnieniami, ale tak¿e jedyne w swoim
rodzaju doœwiadczenie praktyczne. Przecie¿ przez kilka poprzednich lat
zajmowa³em siê wdra¿aniem do rzeczywistoœci konkretnych koncepcji
polityki gospodarczej, które wywodzi³y siê z okreœlonych przes³anek teoretycznych.
By³ to okres tak podejmowania nowatorskich przedsiêwziêæ,
jak i zarazem konfrontacji naukowych za³o¿eñ z faktycznym przebiegiem
procesów spo³eczno-gospodarczych. Skoro na tej konfrontacji na
ogó³ dobrze wychodziliœmy, to tym bardziej warto by³o uporz¹dkowaæ
metodologicznie ogrom doœwiadczeñ i uj¹æ je w ramy uogólniaj¹cych
koncepcji teoretycznych.
Po czwarte wreszcie, ksi¹¿ka mia³a byæ napisana dla miêdzynarodowego
czytelnika, na rynek œwiatowy. Ukazaæ mia³a siê za granic¹, st¹d
te¿ od pocz¹tku pisana by³a po angielsku. Inaczej jednak pisze siê do
tak zdefiniowanego adresata, inaczej zaœ pisaæ nale¿a³oby do czytelnika
wy³¹cznie rodzimego. Szybko jednak zrozumia³em, ¿e trzeba pisaæ do
obu tych gremiów naraz. A przy okazji jeszcze do kilku innych. I chocia¿
mo¿na by s¹dziæ, ¿e czytelnik œwiatowy jest jeden, to jest to nieprawd¹.
Nieprawd¹ bowiem jest i to, ¿e wiedza ekonomistów, tak w ogólnoœci,
a ju¿ na pewno zrozumienie dla problemów posocjalistycznej
transformacji w szczególnoœci, jest chocia¿by zbli¿ona w ró¿nych miejscach
œwiata. Niejednokrotnie mog³em siê o tym przekonaæ po sposobie
zadawania pytañ – przez studentów i profesorów – na wyk³adach
w tak ró¿nych miejscach jak Rio de Janeiro i Maribor, Berkeley i Baku,
czy te¿ Waszyngton i Moskwa. Od pewnego momentu zatem stara³em siê
pisaæ tak, aby odpowiedzieæ na pytania nurtuj¹ce potencjalnych czytelników
– zw³aszcza studentów – nie tylko za granic¹, ale i w Polsce, nie tylko
na Zachodzie, ale i na Wschodzie, nie tylko w Rosji, ale i w Chinach.
29

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Tak wiêc napisanie tej w³aœnie ksi¹¿ki by³o g³ównym celem mego
wyjazdu za granicê, a spokój Helsinek stwarza³ ku temu dobr¹ atmosferê.
Natomiast liczne podró¿e po œwiecie czasami pomaga³y, czasami przeszkadza³y.
Zawsze jednak kszta³ci³y. Podczas rocznego pobytu w Helsinkach
odwiedza³em nie tylko czêsto Polskê. Najczêœciej bywa³em w Londynie.
Z wyk³adami lub na konferencje i seminaria zawita³em w tym czasie
tak¿e do USA, Brazylii, Chin, Indii, Uzbekistanu, Holandii, rancji,
W³och, Austrii, Rumunii, Estonii, £otwy i na Litwê. Odwiedzi³em tak¿e
Kazachstan, Szwecjê, Daniê i Norwegiê. Ca³y czas jednak powstawa³a
nowa ksi¹¿ka. Czasami radzi³em siê innych, jak i o czym pisaæ? Niezale¿nie
od wielu m¹drych rad wielu m¹drych ludzi chyba najbardziej pomog³y
mi trzy rady nadzwyczaj proste.
Profesor Nuti 16 radzi³, abym pisa³ i pisa³, gdy¿ jego zdaniem nale¿a-
³o przede wszystkim przelaæ na papier to wszystko, co ju¿ wczeœniej
zosta³o przemyœlane. Niby rzecz prosta, ale jak¿e skomplikowana. Pisa-
³em wiêc. I to w sposób niekonwencjonalny, jak nigdy przedtem. Poszczególne
rozdzia³y, a w ich ramach paragrafy, nie powstawa³y po kolei.
Rodzi³y siê w ró¿nej sekwencji, wraz z nat³okiem myœli i przebijaniem
siê ró¿nych ujêæ. Mia³o to te¿ bezsprzecznie zwi¹zek z czêstymi podró-
¿ami, z których wiêkszoœæ dostarcza³a kolejnych obserwacji, prowokowa-
³a do nowych pytañ, podpowiada³a ciekawe wnioski. Wspó³czesna technika
komputerowa powodowa³a jednak to, ¿e „na wierzchu” zawsze by³
tylko zaktualizowany czystopis, który objêtoœciowo nieustannie siê rozbudowywa³,
przybywa³o bowiem w stosunku do pierwotnego zamys³u
kolejnych w¹tków. Udawa³o siê jednak iœæ nieustannie do przodu i luka
pomiêdzy pytaniami a odpowiedziami systematycznie mala³a.
W maju 1997 roku, akurat w Dzieñ Zwyciêstwa, zaproszono mnie
na Oksford z wyk³adem zatytu³owanym „Post-Communism: from shock
16 Profesor D. Mario Nuti by³ moim doradc¹ w czasie, gdy pe³ni³em funkcjê wicepremiera.
Wiele zawdziêczam jego g³êbokiej wiedzy i zaanga¿owaniu w sprawy transformacji,
w tym zw³aszcza Polski. Zanim przyst¹pi³em do pisania ksi¹¿ki, razem przygotowaliœmy
inne opracowanie dla WIDER-a. Zob. The Polish Alternative. Old Myths, Hard acts and
New Strategies in the Successful Transformation of the Polish Economy, Research for Action, 33,
UNU/WIDER, Helsinki 1997. Jego t³umaczenie – uzupe³nione o ostatni¹ czêœæ Strategii
30

Od WIDER-a do TIGER-a
without therapy to therapy without shock”. Zawsze warto tam wyst¹piæ,
ale tym razem pojecha³em chêtniej, skoro zapraszali studenci. Gospodarzem
by³o uniwersyteckie European Affairs Society i w³aœnie nak³adem
Oxford University Press ukazaæ siê mia³a ksi¹¿ka. Gdy przy okazji zapyta-
³em profesora Chrisa Davisa, czego on spodziewa³by siê po niej najchêtniej,
po chwili zadumy odpowiedzia³, abym napisa³ to, czego oni – to
znaczy zachodni ekonomiœci, wychowani w duchu neoklasycznej ekonomii
– nie rozumiej¹. I tak w³aœnie pisa³em, gdy¿ i tej rady wys³ucha³em.
Przy okazji tej wizyty natkn¹³em siê na posadzce koœcio³a w Christ Church
College, gdzie spoczywa wielki filozof angielski John Lock, na jego piêkn¹
myœl, która pos³u¿y³a za motto do ca³ej ksi¹¿ki: „I know there is truth
opposite to falsehood that it may be found if people will and is worth
seeking” 17 . Szuka³em wiêc nadal.
Zaraz potem zawita³em do Waszyngtonu na doroczn¹ konferencjê
ABCDE 18 . To skrót od Annual Bank Conference on Development Economics,
któr¹ BŒ organizuje ka¿dej wiosny. Przedstawiany by³ tam referat powsta-
³y w oparciu o wspomniane opracowanie napisane dla WIDER-a wspólnie
z profesorem Nutim. Przy okazji spotka³em siê równie¿ z pierwszym
zastêpc¹ dyrektora zarz¹dzaj¹cego MW – profesorem Stanleyem ischerem.
Choæ to jeden z najwybitniejszych wspó³czesnych ekonomistów, to
radê te¿ da³ mi prost¹: pisz, co wiesz. I chyba by³a to najlepsza rada
dla Polski, czyli Euro-2006, które nakreœla œcie¿kê dojœcia Polski do cz³onkostwa we wspólnym
obszarze walutowym Unii Europejskiej – ukaza³o siê w jêzyku polskim jako ksi¹¿ka.
Zob. Polska alternatywa. Stare mity, twarde fakty, nowe strategie, Poltext, Warszawa 1997,
s. 140. Ukaza³y siê tak¿e t³umaczenia tego opracowania na jêzyk chiñski i rosyjski.
17 W polskim wydaniu ksi¹¿ki (Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji,
Poltext, Warszawa 1999, s. 400) motto to jest przytoczone w moim t³umaczeniu, które, jak
s¹dzê, wiernie oddaje g³êbiê tej myœli: „Wiem, ¿e istnieje prawda zaprzeczaj¹ca fa³szowi;
warto do niej d¹¿yæ, gdy¿ jeœli tylko zechcemy, potrafimy j¹ odkryæ”. Ca³¹ pracê prze³o¿y³
z jêzyka angielskiego Jasper Tilbury, którego osobiœcie nie zna³em, a kontaktowaliœmy siê
wy³¹cznie poprzez e-mail. Spotkaliœmy siê dopiero po ukazaniu siê ksi¹¿ki drukiem. Redaktorem
polskiego wydania by³ Tomasz Jeziorañski.
18 Przy tej okazji opublikowa³em w wa¿nych gazetach artyku³y propaguj¹ce osi¹gniêcia
i perspektywy naszej gospodarki. Zob. Poland’s transformation is a model for others, The
European, 1-7 May 1997, s. 6 (wspó³autor D. Mario Nuti) oraz Poland’s path to a strong
economy, The Journal of Commerce, 9 May 1997, s. 7.
31

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
z wszystkich, jakie dosta³em. Wróci³em do tych cichych Helsinek i pisa-
³em, co wiedzia³em. Raz kawa³ek rozdzia³u IX, potem fragment IV.
Nied³ugo póŸniej tkwi³em w rozdziale XII, aby zaraz potem przeskoczyæ
do VII. I tak przez kolejne miesi¹ce.
Po roku pobytu trzon ksi¹¿ki by³ gotowy. WIDER wys³a³ tak
zaawansowan¹ robocz¹ wersjê do trzech recenzentów, którzy wkrótce
potem przekazali swoje opinie. Tym razem nie by³y to ju¿ proste rady,
ale wiele cennych uwag i szczegó³owych spostrze¿eñ, które w tej fazie
twórczoœci zawsze mog¹ siê autorowi przydaæ. Choæ sporo ju¿ by³o
napisane, sporo tak¿e pozostawa³o do zrobienia. Ale ju¿ nie w Helsinkach
i nie w WIDER-ze. Ten pobyt dobiega³ koñca.
W przeddzieñ wyjazdu zaprosi³ mnie na d³ug¹ rozmowê prezydent
inlandii – Martti Ahtisaari. Jego pa³ac mieœci siê w pobli¿u
WIDER-a. Albo raczej odwrotnie – to WIDER-a znalaz³ sobie now¹
siedzibê nieopodal, nad tym samym nabrze¿em, obok malowniczego
targu rybnego, który ka¿dego dnia znika bez œladu (dos³ownie)
o drugiej po po³udniu. Do tej zaœ godziny pod oknami prezydenta
mo¿na by³o zawsze kupiæ œledzie i ³ososie, a tak¿e inne dobra, czêsto
wprost z zacumowanej ³odzi.
Rozmowa z prezydentem dotyczy³a trzech zasadniczych w¹tków.
Po pierwsze, tendencji w zakresie globalizacji i zmian miêdzynarodowej
sytuacji gospodarczej. Gospodarz mia³ w tych sprawach sporo do powiedzenia,
tak¿e ze wzglêdu na swoje doœwiadczenia z okresu wczeœniejszego,
kiedy to pracowa³ w sekretariacie ONZ w Nowym Jorku. Co do
oceny tych tendencji obaj byliœmy raczej pozytywnie nastawieni. Wiedzia³
ju¿ wczeœniej, ¿e przenoszê siê na czas jakiœ za jeszcze wiêksz¹
wodê ni¿ ta za oknami – za Atlantyk. Mówiliœmy zatem i o tym, jak kto
widzi rolê wielkich organizacji miêdzynarodowych w kszta³towaniu rozwoju
œwiatowej gospodarki.
Po drugie, prezydent Ahtisaari interesowa³ siê wynikami badañ
oraz wnioskami, jakie z perspektywy mijaj¹cego roku wyci¹ga³em konfrontuj¹c
praktyczne doœwiadczenia z polityki z rozwa¿aniami teoretycznymi.
W szczególnoœci pyta³ o implikacje tych przemyœleñ dla przebiegu
transformacji w Rosji, która zawsze by³a bardzo wa¿nym partnerem jego
kraju. Tak by³o za czasów Zwi¹zku Radzieckiego, tak by³o równie¿ w la-
32

Od WIDER-a do TIGER-a
tach dziewiêædziesi¹tych i dlatego inlandia by³a, i jest ¿ywotnie zainteresowana
powodzeniem zmian systemowych i wejœciem w fazê wzrostu gospodarczego
swego wielkiego wschodniego s¹siada.
Po trzecie, sporo mówiliœmy o stosunkach dwustronnych i uwarunkowaniach
dalszego rozwoju wspó³pracy, zw³aszcza na p³aszczyŸnie
gospodarczej. Prezydent inlandii odwiedzi³ kilka miesiêcy wczeœniej
Polskê i oczekiwa³ na nadchodz¹c¹ wkrótce rewizytê, ale nie tylko z tych
powodów mia³ niez³¹ orientacjê w sprawie. By³ œwiadom tak¿e mojej,
niejako pozaobowi¹zkowej aktywnoœci we wspieraniu tej wspó³pracy i licznych
roboczych kontaktów, które w miêdzyczasie nawi¹za³em w ró¿nych
miastach inlandii.
Tak zreszt¹ by³o i jest zawsze, i wszêdzie. Niezale¿nie od celów
zawodowych podró¿y, gdy tylko istnia³y takie mo¿liwoœci czy potrzeba,
stara³em siê pomagaæ i s³u¿yæ naszej polskiej sprawie. Obojêtnie czy by³a
to konferencja OECD w Brasilii czy te¿ misja BŒ w Uzbekistanie, seminarium
UE w Rzymie czy organizowane przez ING spotkanie inwestorów
w Amsterdamie, zawsze mo¿na i warto by³o dzia³aæ na rzecz Polski. Czêsto
we wspó³pracy z naszymi placówkami dyplomatycznymi, niekiedy bez
takich kontaktów. Z regu³y jednak informowane by³y one o spotkaniach,
a niejednokrotnie same je inspirowa³y lub organizowa³y. Przyk³adów mo¿na
by przytoczyæ mnóstwo. I tak w Brazylii na proœbê ambasadora Bogus³awa
Zakrzewskiego rozmawia³em z „koleg¹ po fachu”, ministrem finansów
Pedro Malanem na temat naszych rozliczeñ finansowych. W Chinach
przyj¹³ mnie wicepremier Li Lanqing, z którym spotyka³em siê ju¿
dwukrotnie w czasach rz¹dowych – wpierw w Warszawie, potem w Pekinie
– by³a to wiêc dobra sposobnoœæ, aby pomówiæ o mo¿liwoœciach
wzrostu polskiego eksportu na tamten olbrzymi rynek, o co bardzo troszczy³
siê ambasador Zdzis³aw Góralczyk.
Co do Helsinek zaœ – to nadszed³ moment ich opuszczenia. Znowu
tonê³y w œniegu jak rok wczeœniej, gdy tam zawita³em. Teraz wyje¿d¿a³em,
ale zim¹ ³atwiej siê wyje¿d¿a ni¿ latem, kiedy miasto tonie w zieleni.
Wpierw promem odbijaj¹cym dos³ownie spod okien WIDER-a do Sztokholmu,
a stamt¹d przez Ystad do kraju. Noc spêdzi³em ju¿ na polskim
promie (kiedyœ, w latach siedemdziesi¹tych by³y bezpoœrednie po³¹czenia
Helsinek z Gdañskiem), ranek w porcie w Œwinoujœciu, a wieczorem by-
33

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
³em w domu. Nie na d³ugo jednak. Nastêpna noc znowu w podró¿y, tym
razem w samolocie do Kapsztadu.
Pobyt w Afryce Po³udniowej mia³ charakter ca³kowicie prywatny;
polecieliœmy z ¿on¹ na safari. Odwiedziliœmy tak¿e Namibiê, a póŸniej ju¿
sam dotar³em do „królestwa w chmurach” – Lesotho. W Parku Narodowym
Etosha widzieliœmy na wolnoœci lwy i s³onie, nosoro¿ce i ¿yrafy, a one
widzia³y nas, bo czasami mo¿na mieæ wra¿enie, ¿e zwierzêta przygl¹daj¹
siê ludziom z takim samym, jeœli nie wiêkszym, zaciekawieniem jak my im.
By³o trochê czasu, aby przed udaniem siê w dalsz¹ podró¿ pos³uchaæ tej
ciszy, która panuje na sawannie i pustyniach Namibii. Przejechaliœmy je
wraz ze znajomym profesorem. Towarzyszy³ on nam tym chêtniej, ¿e
dopiero co opuœci³em Helsinki, a tam przebywa³a jego przysz³a ¿ona.
Pozna³em j¹ w dniu naszego œwiêta narodowego 3 Maja na przyjêciu
w ambasadzie. PóŸniej wielokrotnie dyskutowaliœmy na fascynuj¹ce,
filozoficzne najczêœciej, tematy. Z naszym „Afrykanerem” zapozna³em j¹
za poœrednictwem poczty elektronicznej, a pretekstem w pewnym sensie
by³a polityka. Pani doktor wyk³ada³a na uniwersytecie jêzyk i kulturê
polsk¹. Aczkolwiek zasadniczo zajmuje siê literatur¹ i poezj¹, to przygodnie
nakreœli³a w niezwykle ciekawym ujêciu recenzjê mojej napisanej proz¹
„trylogii”, która powsta³a w latach wspó³pracy z redakcj¹ „Polityki”
i pracy „w polityce” 19 . Przes³a³em ten materia³ anonimowo na drug¹ pó³kulê,
aby zobaczyæ, jak na taki wywód zareaguje ktoœ z przeciwnego krañca
spektrum – tym razem nie zawodowy humanista, a matematyk, choæ
te¿ czytuj¹cy poezjê. Zareagowa³ strasznie... Po odpowiednim ocenzurowaniu
przes³a³em (anonimowo) autorce ten postponuj¹cy j¹ komentarz.
W odpowiedzi otrzyma³em komentarz do komentarza, który po sekundach
by³ ju¿ w Kapsztadzie. Po trzech dniach jednak „robienia za listonosza”
po³¹czy³em oboje fachowców. Wkrótce okaza³o siê, ¿e mia³o to byæ
ju¿ po³¹czenie na zawsze. Internet i w tym wypadku pokaza³ sw¹ potêgê.
Co do recenzji zaœ, to nigdy siê nie ukaza³a...
19 W latach 1994-97 regularnie pisa³em cotygodniowe komentarze dla tygodnika Polityka.
By³o ich razem 157. Wraz z innymi wybranymi materia³ami ukaza³y siê w trzech kolejnych
tomach. Zob. Rok w polityce, Real Press, Kraków 1995, s. 272; Dwa lata w polityce, Real
Press, Kraków 1996, s. 216 oraz Trzy lata w polityce, Realbud, Kraków 1997, s. 278.
34

Od WIDER-a do TIGER-a
Choæ wakacyjna, to wizyta na po³udniu Afryki by³a dobr¹ okazj¹, aby
pracowaæ. Odwiedzi³em wpierw University of Cape Town, a nastêpnie skorzysta³em
z zaproszenia i wyg³osi³em wyk³ad na temat transformacji na University
of Pretoria. W Johannesburgu z inicjatywy naszego radcy handlowego
spotka³em siê z inwestorami bezpoœrednio lokuj¹cymi w Polsce. Zosta³em
tak¿e przyjêty przez ówczesnego gubernatora banku centralnego Republiki
Po³udniowej Afryki – Chrisa Stallsa, z którym wczeœniej stykaliœmy siê w trakcie
dorocznych szczytów MW i BŒ. Uwa¿a on, ¿e polska transformacja
to przedsiêwziêcie bardziej skomplikowane ni¿ zmiany zachodz¹ce w jego
kraju, poniewa¿ w wypadku RPA problem polega g³ównie na w³¹czeniu
siê do uk³adu globalnego po latach izolacji, gdy¿ gospodarka rynkowa
funkcjonowa³a tam od lat. U nas natomiast trzeba siê i transformowaæ,
i integrowaæ. No, ale globalizacja dotyczy nas ju¿ w takiej samej mierze.
W spotkaniu tym uczestniczy³a ambasador Polski w RPA, profesor
Zofia Kuratowska. Poprzednim razem spotka³em siê z ni¹, gdy sprawowa-
³a godnoœæ wicemarsza³ka senatu. By³o to w listopadzie 1996 roku podczas
trudnej batalii o obni¿enie podatków. Sprzyja³a wtedy moim dzia³aniom,
choæ przecie¿ by³a w partii opozycyjnej w stosunku do naszego
rz¹du. Zawsze jednak, gdy by³a taka potrzeba, potrafi³a zachowaæ siê
pryncypialnie, co nale¿y doceniæ. Niestety, nasze spotkania na krañcu
Afryki okaza³y siê ostatnie.
3. Przez okna Banku Œwiatowego
Po powrocie z po³udniowej Afryki spêdzi³em w Warszawie znowu
tylko jeden dzieñ. Tyle by spotkaæ siê z prezydentem i spakowaæ do
nastêpnej d³ugiej podró¿y. Chwilê te¿ spêdzi³em z rodzin¹. Z Al¹, moj¹
¿on¹, byliœmy co prawda razem w Afryce, ale z córkami – Juli¹ i Gabrielk¹
– wspólne ostatnie d³u¿sze wakacje to by³a zimowa wyprawa na dalek¹
Pó³noc, za ko³o podbiegunowe, do Laponii. Wpierw wziêliœmy udzia³
w tygodniowej wyprawie zaprzêgami psów husky, a potem jeŸdziliœmy na
nartach i snowboardach podczas nocy polarnej. T¹ sam¹ rzek¹ Tornio,
na granicy fiñsko-szwedzkiej, po której spienionych wodach latem sp³ywaliœmy
tratwami, zim¹ pêdziliœmy saniami, a w noc sylwestrow¹ chodziliœmy
35

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
„z roku do roku”, a to dziêki ró¿nicy czasu. Gdy w inlandii ju¿ by³ rok
1998, to w Szwecji jeszcze przez godzinê 1997.
Z ¿on¹ i córkami, niezale¿nie od wielu wzajemnych odwiedzin
w Helsinkach i Warszawie, spotkaliœmy siê w ró¿nych miejscach zagranic¹.
Gdy dok¹dœ lecia³em, któraœ z nich – a kolejnoœæ by³a troskliwie przestrzegana,
bo sprawiedliwoœæ przecie¿ musi byæ – przylatywa³a tam z Warszawy.
W ten sposób przekonywaliœmy siê, ¿e Pary¿ jest wart tyle samo co
Wilno, a Praga dorównuje Londynowi. Przynajmniej ja stara³em siê lansowaæ
takie tezy, pokazuj¹c przy okazji uroki ró¿nych miejsc, a tak¿e
samemu poznaj¹c coraz to inne zak¹tki, nawet w tych miastach, w których
wczeœniej by³em ju¿ wielokrotnie. Do Waszyngtonu jednak lecia³em
sam, ale szybko okaza³o siê, ¿e wczeœniejszy zamiar pobytu jedynie oko³o
roku zmienia siê. Realizacja planów zawodowych wymaga³a jego przed³u-
¿enia o jeszcze jeden rok, mo¿na wiêc by³o sprowadziæ rodzinê i nastêpne
dwa lata spêdziæ razem. Chocia¿ te¿ nie do koñca.
Do Waszyngtonu wyjecha³em na zaproszenie Josepha E. Stiglitza,
g³ównego ekonomisty i pierwszego wiceprezesa Banku Œwiatowego ds.
rozwoju. Znaliœmy siê ju¿ jakiœ czas. Poprzednio by³ szefem doradców
ekonomicznych prezydenta Clintona, a jeszcze wczeœniej (a tak¿e póŸniej,
po odejœciu na w³asne ¿yczenie wiosn¹ 2000 roku z BŒ) profesorem
Stanford University, na którym tak¿e odby³em okazjonalne seminarium.
Zaprosi³ mnie do odwiedzenia Banku Œwiatowego po naszym spotkaniu
w Helsinkach, gdzie wyg³osi³ specjalny wyk³ad na temat konsensusu
post-waszyngtoñskiego. WIDER w tamtym czasie zainicjowa³ seriê Annual
Lectures i drugi z tych wyk³adów wyg³osi³ akurat profesor Stiglitz 20 .
Pierwszym natomiast goœciem, wiosn¹ 1997 roku, by³ profesor Douglass
C. North, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1993
roku, który mówi³ o znaczeniu instytucji w procesach transformacji. Nie
wszyscy w krêgach zachodnich ekonomistów lubi¹ profesora Northa, wytyka
on bowiem kolegom zbyt uproszczone, by nie rzec schematyczne,
podejœcie do kwestii zmian systemu gospodarczego. W swoim odczycie
20 Zob. Joseph E. Stiglitz, More Instruments and Broader Goals: Moving toward the Post
Washington Consensus, WIDER Annual Lectures, 2, UNU/WIDER, Helsinki, January 1998.
36

Od WIDER-a do TIGER-a
w Helsinkach powiedzia³ wprost, ¿e niewielu zachodnich ekonomistów
rozumie istotê instytucjonalnych wymagañ, którym trzeba zadoœæuczyniæ,
aby rynek kapita³u i towarów móg³ efektywnie funkcjonowaæ. Ekonomia
neoklasyczna przyjmuje, ¿e instytucje te w zasadzie istniej¹, a to przecie¿
nieprawda w gospodarkach dopiero tworz¹cych nowy ³ad instytucjonalny.
Sama liberalizacja to du¿o za ma³o w takich wypadkach. Prowadzi to te¿
do u³omnoœci neoklasycznej (neoliberalnej) myœli ekonomicznej w odniesieniu
do analiz gospodarczych, poniewa¿ gubi ona ze swego pola
widzenia wa¿ne segmenty ca³okszta³tu stosunków ekonomicznych 21 .
Roli budowy i doskonalenia instytucji w przechodzeniu do gospodarki
rynkowej w posocjalistycznych realiach poœwiêcam szczególnie wiele
uwagi w swoich pracach, a na temat tzw. konsensusu postwaszyngtoñskiego
w ksi¹¿ce, której zrêby powstawa³y w³aœnie wtedy w WIDER-ze,
jest o tym ca³y rozdzia³. Te fakty mia³ na myœli profesor Tadeusz Kowalik,
który potem, ju¿ po opublikowaniu pracy, napisa³: „To powa¿na synteza
transformacji w œwiecie postkomunistycznym. £ut szczêœcia sprawi³,
¿e Ko³odko znalaz³ siê w twierdzy wspó³czesnej ortodoksji w momencie
rewizji jej za³o¿eñ. Móg³ wiêc wspó³tworzyæ postwaszyngtoñski konsensus”
22 . Tak naprawdê to tym „³utem szczêœcia” by³ trafny wybór miejsca
pobytu we w³aœciwym czasie. Otó¿ Stiglitz zna³ moje pogl¹dy i niektóre
prace, i dlatego w³aœnie zaproponowa³, bym przyjecha³ popracowaæ
w DECRG, czyli Development Economics Research Group. Przesun¹³em zatem
na póŸniejszy termin skorzystanie z dwu innych zaproszeñ i tak znalaz³em
siê w centrum Waszyngtonu.
Dos³ownie. Nie tylko bowiem pracowa³em na 19. ulicy, miêdzy H
i G, gdzie znajduj¹ siê organizacje Bretton Woods – Miêdzynarodowy un-
21 Zob. Douglass C. North, The Contribution of the New Institutional Economics to an
Understanding of the Transition Problem, WIDER Annual Lectures, 1, UNU/WIDER,
Helsinki, March 1997. Otrzyma³ on Nagrodê Nobla „za dokonanie odnowy w dziedzinie
badañ historii gospodarczej poprzez zastosowanie teorii ekonomicznej i metod iloœciowych
w celu wyjaœnienia zmian gospodarczych oraz instytucjonalnych”. Drugim laureatem by³
wtedy Rober W. ogel.
22 Opinia ta, wraz z kilkoma innymi, zamieszczona jest na ok³adce polskiego wydania
ksi¹¿ki.
37

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
dusz Walutowy i Bank Œwiatowy, ale zamieszka³em te¿ w pobli¿u, na rogu
20. i , maj¹c kilka minut spacerem tak do banku, jak i w okolice Bia³ego
Domu, tak do funduszu, jak i na pola National Mall. Krótko mówi¹c,
by³o gdzie uprawiaæ jogging. A na dodatek z okien by³ wspania³y widok
na iluminowane monumenty Waszyngtona i Jeffersona oraz – nieco dalej
– na spokojnie tam p³yn¹cy Potomac.
Niewielu mia³em goœci, ale wszyscy panoramê podziwiali. Pierwszym
z nich by³ zaprzyjaŸniony jeszcze z czasów pobytu w WIDER-ze
w roku 1988 i 1989 wicedyrektor rosyjskiej konstytuanty w MW – Andrej
Wernikow. Nieœwiadom mojej abstynencji przyniós³ – jak na Rosjanina
przysta³o – butelkê dobrej, czystej wódki. Sta³a nienaruszona w lodówce
a¿ do czasu, gdy odwiedzili mnie prezes PSL – Jaros³aw Kalinowski
i kolega z rz¹du, by³y minister obrony narodowej – Stanis³aw Dobrzañski.
Ale o mo¿liwoœciach wsparcia przez BŒ finansowania restrukturyzacji
polskiego rolnictwa równie¿ dyskutowaliœmy. Mia³em te¿ okazjê pokazaæ
okolice El¿biecie Dzikowskiej, a byæ akurat jej przewodnikiem to przecie¿
rzadka frajda 23 . Ostatnim zaœ goœciem by³ Jerzy Hylewski – polski wicedyrektor
szwajcarskiej konstytuanty w BŒ, do której nale¿ymy wraz z Azerbejd¿anem,
Kazachstanem, Tad¿ykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem.
By³o to w dniu amerykañskiego wielkiego œwiêta – Independence
Day – przypadaj¹cego 4 lipca. Wtedy przez przeszklon¹ œcianê podziwialiœmy
wspania³y pokaz sztucznych ogni, który zosta³ przyæmiony chyba
dopiero feeri¹ na zakoñczenie olimpiady w Sydney.
Dzieñ tamten jednak by³ specjalny z innego powodu. Otó¿ wtedy
w³aœnie zakoñczy³em pisanie ksi¹¿ki rozpoczêtej dok³adnie siedemnaœcie
miesiêcy wczeœniej w Helsinkach. By³ on tak¿e nader szczególny dla innych
osób. Tego bowiem dnia para, któr¹ wpierw po³¹czy³o zainteresowa-
23 Kiedyœ towarzyszy³a mi w jednej z licznych s³u¿bowych podró¿y po Polsce. Przy
okazji zrobi³a piêkne zdjêcia z nisko lec¹cego helikoptera. Razem przejechaliœmy Podkarpacie
i dotarliœmy na Dolny Œl¹sk na do¿ynki. Wtedy podsun¹³em pomys³, aby zrealizowaæ
serial telewizyjny o piêknie naszej Polski, jej przyrody i ludowej kultury pod nazw¹ „Groch
i kapusta”. To oczywiste nawi¹zanie do tytu³u programu, który robi³a razem z Toni Halikiem
– „Pieprz i wanilia”. Redaktor Dzikowska z³o¿y³a TVP stosowan¹ propozycjê i czeka
na decyzjê. Miejmy nadziejê – pozytywn¹.
38

Od WIDER-a do TIGER-a
nie moimi pogl¹dami na temat transformacji oraz Internet, a potem
du¿o wiêcej – pobra³a siê. Chcieli, abym by³ œwiadkiem na ich œlubie, ale
tego ju¿ nie da³o za³atwiæ siê klikniêciem komputerowej myszy. Ale do
tego te¿ dojdziemy. Znajomy profesor z krañca Afryki potrafi zrobiæ na
szybkich komputerach du¿o bardziej wyrafinowane symulacje. Ja zaœ zastanawia³em
siê, jak uda³o siê nam za³atwiæ, ¿e na czeœæ tego szczêœliwego
zwi¹zku filologa z matematykiem wystrzelono tyle kolorowych rac i sztucznych
ogni spod samego Bia³ego Domu...
W Banku Œwiatowym mia³em przede wszystkim przygotowaæ seminarium
i opracowanie na temat posocjalistycznej transformacji. Kontynuacja
prac nad ksi¹¿k¹ by³a niejako dodatkowym zadaniem. Wymaga-
³o to ogromu czasu i pracy prawie na trzy zmiany. Z regu³y wychodzi-
³em z gmachu miêdzy pierwsz¹ a drug¹ w nocy. Niesamowity jest wtedy
od wewn¹trz gmach banku.
Aczkolwiek nie by³ to jedyny powód, to po przyjêciu w poczet
cz³onków krajów Europy Œrodkowowschodniej i wszystkich piêtnastu republik
poradzieckich instytucja ta rozros³a siê. Tak¿e w znaczeniu dos³ownym.
Dobudowano kilka skrzyde³, które otaczaj¹ wielkie patio z ma³ym
sztucznym jeziorkiem i wodospadem. A nad tym wszystkim rozpoœciera
siê wielki, przeszklony dach. W gmachu œwiat³o wy³¹cza siê automatycznie.
Po raz pierwszy o godzinie 19 00 , ale wtedy w bardzo wielu pokojach
natychmiast jest zapalane ponownie przez pracuj¹cych tam ludzi. Ponownie
œwiat³a gasn¹ o 22 30 , ale wtedy ju¿ prawie nikogo nie ma.
Pracuj¹ tylko wyj¹tki. I wtedy wewn¹trz jest ciemno, a tylko przez przeszklony,
zawsze czysty dach, widaæ niebo. Czasami gwiaŸdziste. I jest
cicho. Du¿o nawet ciszej ni¿ w Helsinkach. O ósmej rano znowu jest
jasno i gwarno. I znowu mo¿na pracowaæ osiemnaœcie godzin, aby wyjœæ
podczas tej niesamowitej ciszy. Ciekawe, ¿e kojarzy³o mi siê to z wnêtrzem
pustej œwi¹tyni, a najbardziej ze staro¿ytnym Abu Simbel nad Zalewem
Asuañskim, gdzie kiedyœ przez nieuwagê zostaliœmy z ¿on¹ zamkniêci.
Tym razem to ca³kowita wspó³czesnoœæ.
A nawet przysz³oœæ, gdy¿ moje opracowanie zatytu³owane zosta³o
„Dziesiêæ lat posocjalistycznej transformacji. Wnioski dla reform polityki”
24 i w koñcowej czêœci zawiera postulaty, tak¿e pod adresem MW
i BŒ, co do po¿¹danych kierunków reform w sferze polityki gospodar-
39

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
czej. Po uprzednim przeanalizowaniu przebiegu pierwszej dekady wielkich
przemian w naszej czêœci œwiata, a tak¿e krytycznej ocenie wp³ywu na
realizowane polityki za³o¿eñ konsensusu waszyngtoñskiego, sformu³owane
s¹ zalecenia pod k¹tem rewizji tych za³o¿eñ. Przy okazji w du¿ym stopniu
kwestionowane jest podejœcie stosowane wczeœniej przez bank, a zw³aszcza
fundusz wobec polityki dostosowañ strukturalnych w Europie Œrodkowowschodniej
i na terenie Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw (WNP) 25 .
Krytyka ta, jak równie¿ konsekwentnie z niej wynikaj¹ce propozycje
reform, w niektórych krêgach establishmentu nie zyska³a zwolenników.
Przez wiele miesiêcy nie by³o pewnoœci, czy to opracowanie w ogóle
zostanie opublikowane pod winiet¹ Banku Œwiatowego. Chocia¿ jego
mury opuœci³em na pocz¹tku wrzeœnia 1998 roku, to ukaza³o siê dopiero
24 Ten Years of Postsocialist Transition. The Lessons for Policy Reforms, Policy Research
Working Paper, No. 2095, The World Bank, Washington, DC, April 1999. Opracowanie
to jest tak¿e dostêpne w Internecie pod adresami:
http://www.worldbank.org/html/dec/Publications/
/Workpapers/wps2000series/wps2095/wps2095.pdf
Zob. tak¿e Transition to a market economy and sustained growth. Implications for the post
– Washington consensus, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 32, No. 3, September
1999, s. 233-61; Transition, Policy Reforms and Sustainable Growth, EMERGO. Journal
of Transforming Economies and Societies, Vol. 5, No. 4, Kraków, Spring 1999, s. 2-22
oraz Ten Years of Postsocialist Transition: the Lessons for Policy Reforms, Naše gospodarstvo.
Revija za aktualna gospodarska vprašanja (S³owenia), Vol. 45, No. 5-6, s. 321-45. Tekst
ten pojawi³ siê tak¿e jako rozdzia³ zatytu³owany Challenges of Economic Policy in Post-
Communist Transition w pracy zbiorowej pod redakcj¹ Iliany Zloch-Christy, Economic Policy
in Eastern Europe: Were Currency Boards a Solution?, Praeger Publishers, Westport, Connecticut
2000. Opis ksi¹¿ki mo¿na znaleŸæ pod adresem:
http://info.greenwood.com/books/0275968/0275968588.html
W krótszej nieco wersji opracowanie zosta³o udostêpnione przez amerykañsk¹ agencjê
rz¹dow¹ – Overseas Development Center podczas konferencji w czerwcu 1998 roku. Zob.
Transition to a Market and Post-Washington Consensus pod adresem internetowym:
40
http://www.odc.org/programs/kolodko.html
25 Byæ mo¿e to w³aœnie potrzeba takiego alternatywnego, ale usystematyzowanego
i uargumentowanego ujêcia sk³oni³a wiele oœrodków i pism do przet³umaczenia tekstu
albo jego skrótu na w³asne jêzyki. Zosta³ opublikowany w wielu krajach. Poza USA i Wielk¹
Brytani¹, Polsk¹, S³oweni¹ i Austri¹, gdzie drukowany by³ po angielsku (w Austrii jako

Od WIDER-a do TIGER-a
ponad pó³ roku póŸniej – w kwietniu 1999 roku. Chcia³ tego jednak
zarówno profesor Stiglitz, jak i prezes Wolfensohn. Mia³em okazjê debatowaæ
z nim wielokrotnie i nie mam ¿adnych w¹tpliwoœci, ¿e w tocz¹cych
siê fundamentalnych sporach o wzloty i upadki globalizacji, a tak¿e kontrowersjach
co do dróg i bezdro¿y posocjalistycznej transformacji, najczêœciej
by³ po naszej stronie.
Tradycyjny konsensus waszyngtoñski zaleca³ przede wszystkim radykaln¹
liberalizacjê i szybk¹ prywatyzacjê przy równoczesnej twardej polityce
finansowej, ale zarazem nie docenia³ znaczenia budowy instytucji
niezbêdnych dla sprawnego funkcjonowania gospodarki rynkowej oraz
lekcewa¿y³ wagê sprawiedliwszego i bardziej zrównowa¿onego spo³ecznie
podzia³u dochodów26 . Nie docenia³ on te¿ roli pañstwa i nieodzownoœci
jego interwencjonizmu w sterowanie procesami gospodarczymi27 . W obli-
Transition to a Market Economy and the Post-Washington Consensus, The Vienna Institute
Monthly Report 1999/2, s. 13-18), ukaza³ siê równie¿ w Chinach (Cong Xiu ke Shi bai
dao Hou Hua sheng dun Gong shi, Jingji Shehui Tizhi Bijiao [Studia Porównawcze Systemu
Ekonomicznego i Spo³ecznego], No. 2, s. 8-3), Chorwacji (Deset godina postsocijalisticke tranzicije:
poduka o politickim reformama, Ekonomist, Sijecanj 2000, s. 32-42), na Wêgrzech
(A posztszocialista atalakulas tiz eve – a gazdasagpolitikai reformokkal kapcsolatos tanulsagok, Közgazdasági
Szemle, Vol. 47, No. 3, Marzec 2000, s. 197-214), we W³oszech (Il ‘consenso di
Washington’: il vecchio e il nuovo, Europa Europe, Vol. VIII, No. 4, 1999, s. 99-110), w Rosji
(Uroki diesiati let postsocialisticzeskoj transformaciji, Voprosy Ekonomiki, No. 9, Sentiabr 1999,
s. 19-32), w Rumunii (Zece ani de tranzitie postsocialista – lecti pentu politicile de reforma,
Economist, No. 537/1563/, 14 lutego 2000, s. 5-6) oraz w Bu³garii (Dest godini prechod od
socialism; uroki za politiczeskata reforma, Ikonomiczska Missal 2000, No. 5).
26 Zgubne skutki lekcewa¿enia znaczenia instytucjonalnej obudowy rynku najdobitniej
unaoczniaj¹ przypadki dwu krajów: wielkiej Rosji, w której latem 1998 roku dosz³o do
„kryzysu w kryzysie”, oraz ma³ej Albanii, gdzie jesieni¹ 1997 roku za³ama³a siê ca³a gospodarka
na skutek tolerowania przez w³adze „piramid finansowych”. O sprawach tych mówi-
³em i pisa³em przy ró¿nych okazjach, w tym na temat Albanii w artykule zatytu³owanym
Albania pays a heavy price zamieszczonym w tygodniku The European w paŸdzierniku 1997
roku. Jest on przytoczony w trzeciej czêœci ksi¹¿ki.
27 W tym zakresie pogl¹dy ulega³y rewizji. Znacz¹cym wk³adem do ewolucji podejœcia
do roli pañstwa i zredefiniowania jego roli we wspó³czesnej gospodarce by³ raport BŒ
wydany we wrzeœniu 1997 roku. Jego przygotowanie koordynowa³ wpierw Michael Bruno,
a potem Joseph Stiglitz. Zob. World Development Report 1997. The State in a Changing
World, Published for the World Bank, Oxford University Press, New York 1997.
41

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
czu nowych wyzwañ obecnej fazy globalizacji oraz transformacji ustrojowej
w krajach posocjalistycznych postulowa³em w swoim opracowaniu
modyfikacjê dominuj¹cej doktryny i rewizjê stosowanej polityki. Uzasadnione
jest to wnioskami p³yn¹cymi z doœwiadczeñ ostatniej dekady.
Alternatywne propozycje zg³asza³o szereg innych ekonomistów, a niekiedy
tak¿e polityków, st¹d coraz czêœciej i wiêcej mówi siê o konsensusie
postwaszyngtoñskim 28 .
S¹dzê, ¿e Wolfensohn by³by nawet bardziej krytyczny wobec dominuj¹cej
w krêgach waszyngtoñskich ortodoksji, gdyby nie tocz¹ca siê
wówczas w amerykañskim kongresie batalia o przyznanie 18 miliardów
dolarów na dokapitalizowanie organizacji Bretton Woods. Pojawianie siê
dodatkowych rozdŸwiêków w samym banku, jak i pomiêdzy bankiem
a funduszem – mog³oby uzyskanie tego efektu bardziej skomplikowaæ,
a tak po wielu trudach œrodki te zosta³y zdobyte.
Zdecydowane wiêksze kontrowersje ni¿ studium przygotowane
w DECRG wywo³a³a rozmowa, której zapis ukaza³ siê w wydawnictwie
Banku Œwiatowego „Transition” 29 . Jest to periodyk publikuj¹cy analizy,
oceny, prognozy, a tak¿e, obok oficjalnego stanowiska instytucji, niezale¿ne
opinie o ró¿nych aspektach procesów transformacji. Otó¿ z inicjatywy
redaktora tego pisma – Richarda Hirschlera – udzieli³em wywia-
28 Mo¿e z tej w³aœnie przyczyny krótki artyku³, który syntetyzowa³ studium dla Banku
Œwiatowego, zrobi³ zaiste œwiatow¹ karierê? Zob. miêdzy innymi: Transformacija postsocialisticznich
ekonomik i post-Waszingtonskij Konsensus, Dieñ, No. 18, 2 lutego 1999 (po
ukraiñsku); Zahodna nestrpnost, Delo, 10 lipca 1999, s. 36 (po s³oweñsku); A transiciao
pos-komunista e o Consenso de Washington, Monitor Mercantil (Rio de Janeiro), No. 23.
471, 26-28 Juhnio 1999, s. 12 (po portugalsku); Der ‘Washington-Konsens’ zehn Jahre
danach. Unterschatzte Rolle marktwirtschaftlicher Spielregeln, Neue Zurcher Zeitung, Nr
320, 4 October 1999, s. 16 (po niemiecku); Tadjdeed Nazar Dar Siyasathayeh, Akhbareh
Eghtesad (Teheran), No. 22, 13 Mehr 1378 (14 wrzesieñ 1999), s. 8 (w jêzyku farsi, tj.
wpó³czesnym perskim); An unsound consensus, Business India, June 28 – July 11 1998,
Rs. 15, No. 556, s. 44; ’Washington consensus’ needs revision, The Jakarta Post, 30 July
1999, s. 4; Post – Socialist Transition and Post – Washington Consensus, EMERGO, Journal
of Transforming Economies and Societies, Vol. 5, No. 3, Kraków, Summer 1998,
s. 95. Zob. ponadto Economically blessed are the institution builders, The World Paper,
January 1999, s. 7-8. Artyku³ ten ukaza³ siê równie¿ w odpowiednikach tego pisma
drukowanych po arabsku, chiñsku, francusku, hiszpañsku i rosyjsku.
42

Od WIDER-a do TIGER-a
du, który zosta³ opublikowany w czerwcu 1997 roku. Wywo³a³ on wiele
niezadowolenia wœród czêœci kierownictwa BŒ, a nawet interwencje amerykañskiego
Departamentu Skarbu. Jakby déjà vu...
Wywiad ostro wytyka³ u³omnoœci polityk budowanych w oparciu
o b³êdne za³o¿enia konsensusu waszyngtoñskiego, zarazem wskazuj¹c,
w któr¹ stronê powinny pójœæ zmiany. Krytyka dotyczy³a g³ównie podejœcia
wobec Rosji, ale tak¿e wczesnej fazy transformacji w Polsce, kiedy to
jej koszty okaza³y siê du¿o wiêksze ni¿ by³o to konieczne, a rezultaty
znacznie mniejsze ni¿ by³o to mo¿liwe. Odnios³em siê w nim do b³êdów,
jakie w mojej opinii pope³ni³ bank, a jeszcze bardziej fundusz, w stosunku
do polityki dostosowañ strukturalnych w krajach tzw. wy³aniaj¹cych siê
rynków, nie tylko posocjalistycznych. W pe³ni podtrzymujê sformu³owane
wtedy oceny. Choæ z natury rzeczy przedstawione zosta³y w sposób skrótowy,
to przecie¿ sta³y za nimi bogate wyniki rzetelnych badañ.
Wysuniête argumenty wywo³a³y tak¿e poruszenie i z drugiej strony,
czyli poœród zwolenników zaprezentowanego stanowiska. Dziêki Internetowi
odezwa³o siê ich sporo, co by³o kolejn¹ okazj¹ do poznania
wielu znakomitych fachowców – tak teoretyków, jak i praktyków. W nastêpnym
wydaniu „Transition” opublikowa³ kilka opinii, które mocno
popar³y mój punkt widzenia, moderuj¹c nieco pocz¹tkow¹ falê niezadowolenia
w samym banku 30 . Opinie te bynajmniej nie by³y tendencyjnie
dobierane; nawet pytano mnie, czy nie móg³bym kogoœ poprosiæ,
29 Economic Liberalism Became Almost Irrelevant..., Transition, The World Bank, Washington,
DC, Vol. 9, No. 3, June 1998, s. 1-6. Tekst dostêpny jest równie¿ w Internecie
pod adresem:
http://www.worldbank.org/html/prddr/trans/june1998/kolodko.htm
Dodaæ warto, ¿e w listopadzie (choæ jest to numer czerwcowy) ukaza³o siê tak¿e wydanie
Transition w jêzyku rosyjskim, gdzie tytu³ wywiadu, zw³aszcza dla czytelnika z krêgu kultury
s³owiañskiej, zabrzmieæ móg³ jeszcze bardziej wymownie: Ekonomiczeskij neoliberalizm u¿e
poczti ni priczom... Wersja internetowa dostêpna jest pod adresem:
http://www.worldbank.org/html/prddr/trans/WEB/russian.htm
30 Zob. Letters to Editor, Transition, The World Bank, Washington, DC, Vol. 9, No. 4,
July – August 1998. Opinie te mo¿na znaleŸæ w Internecie pod adresem:
http://www.worldbank.org/html/prddr/trans/julaug98/letters.htm
43

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
aby napisa³ coœ przeciwko w³asnej linii argumentacji... Co ciekawe i cenne,
opinie te nadesz³y z bardzo ró¿nych miejsc, tak w sensie wyznawanej
orientacji i charakteru aktywnoœci zawodowej, jak i dos³ownie
– z ró¿nych zak¹tków globu.
O znaczeniu równowagi i instytucji pisa³ Gerhard ink oraz Jean
Monnet – profesor mikroekonomii stosowanej z European Integration
Institute w Wiedniu. O sprawiedliwszy podzia³ dochodów upomina³ siê
Wendell W. Solomons z instytutu Management Research w Colombo.
O koniecznoœci pog³êbionego dialogu napomkn¹³ Borislaw Petkow
z banku centralnego Islandii. O tym, ¿e klasyczna liberalna szko³a
ekonomiczna by³a s³uszna, a jej poniek¹d parodia w wykonaniu neoliberalnym
niezupe³nie przekonywa³ Edwin Dolan z American Institute of
Business and Economics w Moskwie. O potrzebie wiêkszego pragmatyzmu
i przedsiêbiorczoœci wypowiedzia³ siê Richard Suren Keoseian z Privatization
Investment unds w Nowym Jorku. Swe w¹tpliwoœciach co do
efektywnoœci forsownej prywatyzacji zg³osi³a Janine Wedel, jedyna obok
profesora inka osoba z tego grona, któr¹ zna³em osobiœcie ju¿ wczeœniej.
Ale nie dlatego zaprosi³em j¹ póŸniej na seminarium do Yale,
tylko poniewa¿ napisa³a dobr¹, wa¿n¹ i odwa¿n¹ ksi¹¿kê na temat nieprawid³owoœci
i „przekrêtów” zwi¹zanych z pomoc¹ Zachodu dla Wschodu
31 . Ta spontaniczna reakcja zrobi³a swoje. S¹dzê, ¿e sk³oni³a ona
niektórych opozycjonistów jeœli nie do zrewidowania w³asnych pogl¹dów,
to przynajmniej do utemperowania werwy w ich lansowaniu i narzucaniu
innym jako prawd jedynych.
Najwa¿niejsze jednak podczas pobytu w Banku Œwiatowym by³y
profesjonalne, czêsto techniczne dyskusje z wieloma znakomitymi fachowcami.
Jest ich w banku, jak i w funduszu, mnóstwo. Ró¿ne s¹ jednak
szko³y ekonomii, ró¿ne s¹ te¿ doœwiadczenia. Odmienne s¹ punkty widzenia,
niejednakowe interpretacje. Dlatego te¿ wymiana pogl¹dów jest
zawsze bardzo kszta³c¹ca. Sam nauczy³em siê bardzo wiele, ale mam
nadziejê, ¿e czegoœ tak¿e mogli z tych dyskusji dowiedzieæ siê inni.
31 Zob. Janine R. Wedel, Collision and Collusion: The Strange Case of Western Aid to
Eastern Europe 1989-1998, St. Martin’s Press, New York 1998.
44

Od WIDER-a do TIGER-a
Wierzê te¿, ¿e jeœli jeszcze kiedyœ przyjdzie mi znowu na jakiœ czas
do tej instytucji zawitaæ, to znowu dostanê pokój z oknem. Takich
pomieszczeñ nie starcza dla wszystkich, nawet dla etatowych pracowników.
Niektórzy z nich, w chwili zadumy czy intelektualnej refleksji,
mog¹ sobie popatrzeæ co najwy¿ej na wewnêtrzne atrium i drzewka
w wielkich donicach. Inni jeszcze gorzej; pracowaæ musz¹ w pokojach
bez okien. W firmie uwa¿a siê, ¿e niejako wyznacznikiem presti¿u i pozycji
jest gabinet z oknami na zewn¹trz. Najlepszy pokój bezsprzecznie
ma wiceprezes odpowiedzialny w³aœnie za Europê Œrodkowowschodni¹
i Azjê Centraln¹ – Johannes Linn. To pewnie dlatego, ¿e jesteœmy
coraz wa¿niejszym regionem œwiata. Sam zaœ siedzia³em w pokoju nie a¿
z tak piêkn¹ panoram¹ Waszyngtonu za oknami, ale za to mia³em dwa
okna. A za nimi kilka drzew i kawa³ek b³êkitnego nieba. Widaæ jednak
by³o du¿o wiêcej. W koñcu to œwiatowy bank.
4. Uniwersyteckie ¿ycie od Atlantyku do Pacyfiku
Zbli¿a³ siê nowy rok akademicki, który w USA rozpoczyna siê miesi¹c
wczeœniej ni¿ w Polsce. Niekiedy w ostatni poniedzia³ek sierpnia, niekiedy
w pierwszy wtorek wrzeœnia, jako ¿e na pierwszy poniedzia³ek zawsze
przypada Labor Day. Nadszed³ te¿ i czas, aby zmieniæ charakter pracy.
Nadal mia³a byæ badawcza, ale teraz by³ to ju¿ epizod uniwersytecki.
Z regu³y pracujê przy komputerze on-line, nieustannie zatem nadchodz¹
e-maile z ró¿nych miejsc œwiata. Zwykle staram siê od razu, na
bie¿¹co odpowiadaæ. Jeszcze w Helsinkach otrzyma³em t¹ w³aœnie drog¹
propozycjê wyk³adania na Yale. Zaprasza³ profesor Jeffrey E. Garten,
dziekan School of Management (SOM) 32 . Znaliœmy siê ju¿ wczeœniej, a poprzednio
spotkaliœmy siê na Œwiatowym orum Gospodarczym w Davos
w 1996 roku, gdzie skonfrontowano nas w tym samym panelu. Aczkol-
32 Informacje o School of Management na uniwersytecie Yale znaleŸæ mo¿na pod
adresem:
http://mba.yale.edu
45

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
wiek w dyskusji o problemach emerging markets w wielu kwestiach nie zgodziliœmy
siê do koñca (a mo¿e w³aœnie dlatego), zapragn¹³ œci¹gn¹æ mnie
na Yale przynajmniej na jeden semestr. Z chêci¹ przyj¹³em zaproszenie,
planuj¹c wizytê na jesieñ 1998 roku. Myœla³em, ¿e wczeœniej bêdê w MW
i dopiero stamt¹d przeniosê siê na Yale, do „ligi bluszczowej” 33 . Ta sekwencja
uleg³a jednak zmianie. Gdy jest siê profesorem akademickim,
pierwszeñstwo nale¿y dawaæ studentom i ¿yciu uniwersyteckiemu, a organizacje
miêdzynarodowe dobre s¹ w miêdzyczasie.
Pierwszy raz zetknêliœmy siê z Gartenem, gdy te¿ pracowa³ w rz¹dzie.
To on jako podsekretarz handlu w pierwszej administracji prezydenta
Clintona by³ twórc¹ koncepcji Ten Big Emerging Markets. Polega³a ona
na wytypowaniu spoœród pañstw przechodz¹cych przez fazê liberalizacji
i integracji z gospodark¹ œwiatow¹ dziesiêciu krajów i zwrócenie na nie
specjalnej uwagi amerykañskich inwestorów. Chodzi³o nawet o wiêcej, co
tak¿e potwierdza tytu³ jego pracy. Wczeœniej odszed³ z rz¹du, to i wczeœniej
móg³ napisaæ i wydaæ swoj¹ ksi¹¿kê 34 . Zanim to jednak nast¹pi³o,
w styczniu 1995 roku, odby³o siê w Cleveland w stanie Ohio spotkanie
znacz¹cej grupy amerykañskich inwestorów oraz czo³owych polityków
z wysokiej rangi przedstawicielami rz¹dów tej¿e „wielkiej dziesi¹tki”. Obok
Brazylii by³ tam Meksyk, obok RPA Egipt, obok Indii Chiny, obok
Argentyny Turcja, obok ASEAN-u Polska.
To bardzo wa¿ne, ¿e uda³o siê nam znaleŸæ tam w takiej w³aœnie
formule, gdy¿ by³y propozycje, aby i w tym wypadku – podobnie jak
w odniesieniu do Stowarzyszenia Pañstw Azji Po³udniowo-Wschodniej
(ASEAN) – zaprosiæ jako jeden emerging market cztery kraje z Europy
Œrodkowej, a konkretnie ca³¹ ówczesn¹ grupê wyszehradzk¹ 35 . W koñ-
33 Elitarn¹ „Ivy League” tworzy osiem amerykañskich uniwersytetów, wszystkie ze
wschodniego wybrze¿a: Brown, Columbia, Cornell, Dartmouth, Harvard, University of
Pennsylvania, Princeton oraz Yale. Okreœlenie wziê³o siê st¹d, ¿e s¹ to uczelnie dostojne
i stare, a ich budowle spowija sêdziwy bluszcz.
34 Zob. Jeffrey E. Garten, The Big Ten: The Big Emerging Markets and How They will
Change Our Lives, Basic Books, New York 1998.
35 W jej sk³ad wchodzi³y wtedy cztery kraje. Obok Polski, tak¿e Czechy, S³owacja
i Wêgry.
46

Od WIDER-a do TIGER-a
cu wyró¿niono nas samodzielnie, a w œlad za tym na Polskê zwrócono
jeszcze wiêksz¹ uwagê i w nastêpnych latach inwestycje amerykañskie
p³ynê³y coraz to bardziej wartkim strumieniem. W Cleveland nadarzy³a
siê sposobnoœæ krótkiego spotkania z prezydentem Clintonem.
Nasz pierwszy kontakt mia³ miejsce podczas jego oficjalnej wizyty w Polsce
w 1994 roku. Merytoryczne rozmowy prowadzi³em jednak g³ównie
z prze³o¿onym swego dziekana na Yale, sekretarzem handlu USA,
Ronem Brownem36 .
Na Yale pojecha³em g³ównie po to, aby uczyæ. Wyk³ady dotyczy³y
strategii prowadzenia interesów w wy³aniaj¹cych siê gospodarkach rynkowych
krajów posocjalistycznych. By³y to zajêcia na studiach podyplomowych.
Wszyscy s³uchacze mieli za sob¹ studia podstawowe z zakresu ekonomii,
prawa lub finansów, a niekiedy tak¿e nauk politycznych. Posiadali
obycie w praktyce, gdy¿ jednym z warunków przyjêcia na cykl czterech
semestrów nauki w SOM by³o dwuletnie doœwiadczenie i rekomendacja
z miejsca pracy. Najczêœciej by³y to banki lub inne instytucje poœrednictwa
finansowego, ale tak¿e – zw³aszcza w wypadku studentów zagranicznych
– agencje rz¹dowe paraj¹ce siê polityk¹ rozwojow¹. W tym czasie
manuskrypt ksi¹¿ki by³ ju¿ gotowy. Okaza³ siê bardzo przydatny, a studenci
na Yale byli pierwszymi jej czytelnikami.
Ca³y czas wszak¿e kontynuowa³em prace naukowe37 . Wraz z dziekanem
Gartenem zorganizowaliœmy specjalne seminarium, na którym przedstawi³em
referat porównuj¹cy polskie osi¹gniêcia reformatorskie z rosyjskimi
niepowodzeniami. Wtedy by³o ju¿ po podsycanej sztucznie przez
d³u¿szy okres euforii wokó³ Rosji, pêk³ bowiem spekulacyjny „balon” na
rosyjskim rynku kapita³owym i chêci¹ krytykowania tego co tam siê dzia-
³o, raptem zapa³ali bez ma³a wszyscy. A jeszcze kilka miesiêcy wczeœniej
krytyka patologii rosyjskiej transformacji nie by³a mile widziana ani w Moskwie,
ani w Waszyngtonie.
36 Zgin¹³ on tragicznie w kwietniu 1996 w wypadku lotniczym pod Dubrownikiem.
37 Yale opublikowa³ poszerzon¹ wersjê opracowania przygotowanego w Banku Œwiatowym.
Zob. Transition to a market economy and sustained growth. Implications for the post-
Washington consensus, Yale University, School of Management, January 1999.
47

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Obok Janine Wedel oraz profesora Gura Ofera z Uniwersytetu
Jerozolimskiego referat komentowa³ emerytowany profesor Yale, James
Tobin, noblista w dziedzinie ekonomii38 . Chocia¿ nigdy bli¿ej nie zajmowa³
siê zagadnieniami zwi¹zanymi z funkcjonowaniem gospodarek centralnie
planowanych ani te¿ ich przechodzeniem do systemu rynkowego,
to celowo zaprosi³em go do udzia³u w panelu. Uwa¿am, ¿e jego pogl¹dy
w sprawach finansowych, zw³aszcza odnosz¹ce siê do potrzeby regulowania
miêdzynarodowych przep³ywów krótkoterminowego kapita³u przy u¿yciu
instrumentów polityki fiskalnej, s¹ s³uszne. Gdyby tzw. podatek Tobina
(Tobin tax) by³ nak³adany na krótkoterminowy kapita³ spekulacyjny, to
z pewnoœci¹ mog³oby to zasadniczo zmniejszyæ skalê ryzyka inwestycyjnego,
tak¿e w Rosji. Niestety, w praktyce do tego instrumentu rzadko siê siêga39 .
Yale znajduje siê w New Haven le¿¹cym w stanie Connecticut nad
Atlantykiem. Jesieñ jest tam niezwykle barwna, co campusowi dodaje uroku.
Zw³aszcza pn¹czom bluszczu. Jest podobny do Oksfordu, bo w czasach,
gdy powstawa³, wp³ywy angielskiej kultury, w tym podejœcie do sposobów
budowy i organizacji uniwersytetów, by³y znaczne. St¹d zreszt¹ ten
region USA znany jest jako Nowa Anglia. Czasami wydaje siê, ¿e jedyna
ró¿nica to ta, ¿e jeŸdzi siê inn¹ stron¹ ulicy. Ale jak siê biega wzd³u¿ rzeki
czy te¿ mieszka w stuletnim Lawn Club to podobieñstwa s¹ zaskakuj¹ce.
Do New Haven doje¿d¿a³em z Waszyngtonu, zatrzymuj¹c siê tylko
z rzadka na ca³y tydzieñ. Przecie¿ w Waszyngtonie by³a ju¿ ca³a rodzina
38 Omówienie referatu oraz ca³ej debaty zatytu³owanej The Russian Malaise and Polish
Success: The Economics and Politics of Post-Communist Transition, w tym tak¿e tez wyg³oszonych
przez profesora Tobina, znaleŸæ mo¿na w Internecie pod adresem:
http://users.erols.com/mietek/kolodko.html
James Tobin otrzyma³ Nagrodê Nobla w 1981 roku za analizy rynków finansowych oraz
ich zwi¹zków z decyzjami dotycz¹cymi wydatków, produkcji i cen.
39 W Rosji bynajmniej nie by³o politycznych mo¿liwoœci i gotowoœci do siêgania do
tego narzêdzia, tak¿e pod wp³ywem ortodoksji neoliberalnej. W tym samym czasie rozwi¹zanie
tego typu skutecznie zastosowano w Chile. Ciekawe, ¿e póŸniej by³y minister
finansów Eduardo Aninat (prezentowaliœmy wczeœniej referaty na temat polityki kszta³towania
dochodów na konferencji MW w Waszyngtonie) zosta³ zastêpc¹ dyrektora
zarz¹dzaj¹cego funduszu.
48

Od WIDER-a do TIGER-a
– ¿ona i córki, a tak¿e pies Salem. Tylko koñ, nasza klacz Madagaskar,
zosta³a „w domu”, czyli w stajni w Bogus³awicach. Te¿ chcia³a do Ameryki,
ale bez przesady. Du¿ym problemem by³o wynajêcie domu pod Waszyngtonem
ze wzglêdu na wybór szkó³, do których mia³y chodziæ córki
oraz w³aœnie ze wzglêdu na psa. Rynek mieszkaniowy zawê¿a siê natychmiast
o oko³o czterech pi¹tych, gdy ktoœ ma psa albo kota. Jest to
oczywista dyskryminacja rasowa. Dobrze wiêc, ¿e chocia¿ ten koñ zosta³
w kraju... Dom znalaz³em i byliœmy razem. Tyle ¿e, akurat przez wiêkszoœæ
czasu do koñca tamtego roku, by³em nieobecny.
Czêsto do New Haven lata³em, kilka razy jechaliœmy samochodem
(ponad 500 kilometrów), a najczêœciej podró¿owa³em poci¹giem.
Wtedy zreszt¹ naj³atwiej pracowaæ czy to przygotowuj¹c wyk³ad, czy to
sprawdzaj¹c testy studentów, czy te¿ szkicuj¹c kolejny artyku³. Po drodze
przeje¿d¿a siê przez Nowy Jork. Ju¿ kiedyœ doje¿d¿a³em regularnie
do pracy poci¹giem, zatem nasuwa³y siê pewne skojarzenia. Otó¿ nie
od razu przyjêto mnie na studia do warszawskiej Szko³y G³ównej Planowania
i Statystyki. Zanim przy drugim podejœciu powiod³o siê, doje¿d¿a-
³em przez rok z Tczewa do Gdañska. Pracowa³em jako robotnik przy
budowie tunelu pod dworcem g³ównym, aby na te „szneki z glancem”
trochê zarobiæ. Wtedy zawsze mija³em Pszczó³ki. Na tamtej trasie by³y
one dla mnie tak wa¿ne jak teraz Nowy Jork; jeszcze trochê i bêdê na
miejscu, w pracy. Tak wiêc metropolia ta poczê³a mi siê kojarzyæ z Pszczó³kami
i za ka¿dym razem, gdy poci¹g stawa³ na peronie, one mi siê
przypomina³y. A jak za oknami ju¿ „Pszczó³ki” i Penn Station, to jeszcze
trochê i ju¿ zaraz bêdzie Yale. Ale tak naprawdê to jak¿e d³uga by³a
ta droga z Pszczó³ek do Nowego Jorku...
Teraz jednak, bêd¹c na Yale, trzeba by³o wieñczyæ dzie³o. Nazajutrz
po Independence Day, jeszcze z Banku Œwiatowego, wys³a³em do WIDER-a
poczt¹ elektroniczn¹ manuskrypt ksi¹¿ki. Wkrótce instytut przyj¹³ pracê
i przekaza³ j¹ do opracowania redakcyjnego. Mia³em szczêœcie do dobrego
redaktora. Z Robertem Zimmermannem poznaliœmy siê ju¿ wczeœniej, w WI-
DER-ze w³aœnie, i jemu przypad³o zredagowanie pracy przed przekazaniem
wydawcy. I to w³aœnie dzia³o siê w czasie, gdy tak kursowa³em miêdzy Bethesd¹
a Yale, przeje¿d¿aj¹c co rusz przez te „Pszczó³ki”. A wraz ze mn¹
przeje¿d¿a³y te¿ ró¿ne fragmenty ksi¹¿ki, które by³y ostatecznie domykane.
49

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Nie tylko od strony edytorskiej, ale tak¿e merytorycznej, gdy¿ wci¹¿
coœ wa¿nego siê dzia³o, pojawia³y siê bardziej aktualne dane, nasuwa³y siê
nowe myœli. Przez wszystkie te miesi¹ce z redaktorem utrzymywa³em wy-
³¹cznie kontakt elektroniczny; dziœ pytanie, dziœ odpowiedŸ. Ja na wybrze-
¿u Atlantyku, on we lorencji, ale za to obaj byliœmy ju¿ po stronie new
economy. Dziêki temu i ta przedostatnia faza dobieg³a koñca. Sta³o siê to
na Thanksgiving, czyli w Dniu Dziêkczynienia – innym wielkim amerykañskim
œwiêcie. Dlatego te¿ wczeœniejszy podpis pod podziêkowaniami dla
tych, którzy pomogli w realizacji tego projektu: „Washington, DC, Independence
Day 1998”, zosta³ zmieniony na „Washington, DC, Thanksgiving
Day 1998”. Po zakoñczeniu prac redakcyjnych WIDER wys³a³ wreszcie
ksi¹¿kê do wydawcy, a ten do recenzentów40 . Ja zaœ, korzystaj¹c z przerwy
w zajêciach, polecia³em na dziesiêæ dni do Kijowa i Moskwy.
W Kijowie bardzo ¿yczliwie w realizacji programu pomóg³ ambasador
Jerzy Bahr, który goœci³ mnie w swojej rezydencji. Tam nie by³o
„z³otej jesieni”, musia³em wiêc biegaæ przez zaspy œniegu, co wywo³ywa-
³o pewne zdziwienie w placówce i w okolicach. Przed czym on tak
ucieka, ktoœ zapyta³? Ale to nie ja ucieka³em, tylko czas, stara³em siê
przeto jak najlepiej go wykorzystaæ. G³ównie na wyk³ady i dyskusje ze
studentami. Tym bardziej, ¿e mia³em przed oczyma salê miejscowego
uniwersytetu nabit¹ po brzegi podczas mego poprzedniego tu pobytu,
w czasie oficjalnej wizyty, któr¹ z³o¿y³em jako wicepremier naszego rz¹du.
Przemarz³em wtedy, gdy¿ by³em jak przysta³o w garniturze, natomiast
t³um studentów i profesorów przyby³ w szubach i p³aszczach, bo
sale by³y nieogrzewane. Tym razem by³o ju¿ cieplej.
Skorzysta³em te¿ ze sposobnoœci i spotka³em siê z wicepremierem
Serhijem Tihipko. Do tego dosz³y zainspirowane przez nasz¹ ambasadê
rozmowy z doradcami prezydenta Leonida Kuczmy, miêdzy innymi
z Ewgenem Berszed¹ z Urzêdu Bezpieczeñstwa Narodowego, który
wkrótce potem zosta³ wiceministrem spraw zagranicznych, a obecnie
40 Oxford University Press o recenzje zwróci³ siê do profesor Marie Lavigne z paryskiego
ISMEA (Institut de Sciences Economiques et Mathématiques Appliquées) oraz do
profesora Andersa Aslunda z waszyngtoñskiego Carnegie Endowment.
50

Od WIDER-a do TIGER-a
jest ambasadorem Ukrainy w Szwajcarii. Dotyczy³y one tak transformacji
i wyzwañ stoj¹cych przed Ukrain¹, jak i uwarunkowañ uzyskania
przez ni¹ kredytów z MW i BŒ.
Zaraz po powrocie do Waszyngtonu przyj¹³ mnie nowy ambasador
Ukrainy w USA, Anton Butejko, do niedawna minister spraw zagranicznych.
Podzieli³em siê z nim nie tylko spostrze¿eniami i refleksjami
z podró¿y, ale przekaza³em wiele sugestii co do tego, jak najlepiej
prowadziæ politykê wobec miêdzynarodowych organizacji finansowych.
Tak, aby z kolei ich polityka w stosunku do Ukrainy by³a dla niej samej
jak najbardziej korzystna. Ambasador zna³ ju¿ mój artyku³ „Strategia
dla Ukrainy” opublikowany w kijowskiej gazecie Dieñ41 . Gdy tylko mog³em,
stara³em siê pomóc ukraiñskiej sprawie, poniewa¿ w powodzeniu
reform tam¿e mamy swoje polskie interesy. Nade wszystko jednak chodzi
o to, aby i w wypadku tego kraju, o jeszcze wiêkszej liczbie ludnoœci
ni¿ nasz, mo¿liwie szeroko stosowana by³a ta polityka gospodarcza, co
do s³usznoœci której jestem g³êboko przekonany.
Z Kijowa, gdzie za równowartoœæ trzech dolarów zd¹¿y³em jeszcze
pójœæ do opery na „Toskê” Pucciniego, polecia³em do Moskwy. Tam natomiast
– ju¿ za równowartoœæ piêædziesiêciu, jako ¿e komercjalizacja kultury
zasz³a dalej – poszed³em do Teatru Bolszoj na „Œpi¹c¹ Królewnê” Czajkowskiego.
42 By³a Rosja, by³ Zwi¹zek Radziecki, jest Rosja, zobaczymy, co
41 Zob. Strategija dlia Ukraini, Dieñ, No. 225, 24 listopada 1998. Gazeta ta ukazuje
siê równie¿ w jêzyku rosyjskim i angielskim. Wersja internetowa artyku³u jest dostêpna
pod adresem:
http://www.day.kiev.ua/1998/225/1-page/1p3.htm
PóŸniej jeszcze wielokrotnie publikowa³em artyku³y i komentarze ekonomiczne na tych ³amach,
tak¿e na temat poszukiwañ konsensusu postwaszyngtoñskiego i sposobów wykorzystania
globalizacji na korzyœæ rozwoju naszego regionu. Kilka z nich ukaza³o siê jesieni¹ 2000
roku, a s¹ to t³umaczenia tekstów prezentowanych w drugiej czêœci ksi¹¿ki. ragment innego
artyku³u dla gazety Dieñ, tym razem t³umaczenie z jêzyka angielskiego komentarza og³oszonego
w internetowej Johnson’s Russia List, zaprezentowany jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki.
42 Bilety za dobre miejsca do Washington Opera, któr¹ kieruje Placido Domingo,
kosztuj¹ od 106 do 259 dolarów. Mimo ¿e tak drogo, to w trakcie sezonów od 1998/99
do 2000/01 „Toska” nie schodzi³a z afiszy. Ginê³y za to inne bohaterki, jak Dalila, Izolda,
Kleopatra czy Leonora.
51

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
bêdzie, a „Spiaszcza Krasawica” jak by³a – tak jest. Wystawiano ten balet ju¿
99. sezon, co, trzeba przyznaæ, sk³ania do zadumy i szacunku. Transformacja
trwa³a jednak dopiero sezon dziewi¹ty i bynajmniej nie sz³a tak p³ynnie;
nogi siê ci¹gle pl¹ta³y. Ca³y czas trwa³a „bitwa o Rosjê”, rozgrywaj¹c siê przy
tym w wielu miejscach, ale przede wszystkim w samej Moskwie. Du¿o rozmawialiœmy
o tym z ambasadorem Andrzejem Za³uckim 43 , troszcz¹c siê
przede wszystkim o kszta³towanie dobrych dwustronnych stosunków, ale
tak¿e patrz¹c na rosyjsk¹ transformacjê z globalnej perspektywy.
Podczas pobytu w Moskwie, niezale¿nie od wielu akademickich
wyk³adów, spotkañ, rozmów i wywiadów 44 , zaprezentowany zosta³ piêtnastopunktowy
„Plan dla Rosji”. Mia³ on dosyæ szeroki odbiór nie tylko
tam, gdy¿ zaraz po moim powrocie na Yale opublikowa³ go Columbia
University 45 . Dokument zosta³ tak¿e rozpowszechniony przez waszyngtoñski
instytut The Jamestown oundation. Jego g³ówne tezy znane by³y kierownictwu
MW i BŒ. Konsultowa³em go tak¿e z sekretarzem generalnym
OECD – Donaldem Johnstonem. Notabene, to jego w³aœnie (oraz Stanleya
ischera z MW) naj³atwiej zastaæ on-line. Czêsto odpowiada³ mi
natychmiast, nawet jeœli w Pary¿u dochodzi³a pó³noc. Pewnie te¿ lubi³
wychodziæ z pracy, gdy by³o ju¿ cicho i ciemno.
„Plan dla Rosji” by³ pisany niejako z marszu, w Moskwie, po rosyjsku,
ale przecie¿ w oparciu o wiele przemyœleñ i obserwacji. Wkrótce
opublikowa³em na ten temat komentarz na ³amach „inancial Times” 46 .
Mog³em z bliska obserwowaæ ewolucjê pogl¹dów w tej materii, bê-
43 Ambasador RP w Rosji Andrzej Za³ucki, przed wyjazdem na placówkê by³ wiceministrem
obrony narodowej w rz¹dzie, którego by³em wicepremierem, ale znamy siê jeszcze
z czasów studenckich.
44 ragmenty niektórych z tych wywiadów przedstawione s¹ w czwartej czêœci ksi¹¿ki.
45 A Plan for Russia, The Harriman Review, Special Issue, The Russian Economy in
Crisis, Columbia University, New York, December 1998, s. 24-27. Tekst ten w jêzyku
angielskim dostêpny jest te¿ w wersji elektronicznej pod adresem:
http://www.jamestown.org/htm/conf-paper-kolodko.htm
Oryginalna wersja opracowania w jêzyku rosyjskim zatytu³owana P³an wychoda Rosiji iz
krizisa dostêpna jest miêdzy innymi pod adresem internetowym:
52
http://www.jamestown.org/htm/conf-paperru-kolodko.htm

Od WIDER-a do TIGER-a
d¹c niejednokrotnie indagowany w sprawie i w MW, i w innych waszyngtoñskich
instytucjach.
W czasie pobytu w Moskwie mia³em sposobnoœæ przedyskutowania
niektórych tez programu z rosyjskimi politykami gospodarczymi z rz¹du
Jewgienija Primakowa oraz z ekspertami banku centralnego, a tak¿e z wieloma
ekonomistami, miêdzy innymi z Aleksandrem Liwszycem i Aleksandrem
Szochinem 47 . Spotka³em siê te¿ z by³ym prezydentem Michai³em
Gorbaczowem i by³ym premierem Jegorem Gajdarem, z którym wczeœniej
w ró¿nych miejscach stykaliœmy siê ju¿ wielokrotnie. Wspólnie z Michaelem
Ellmanem wydaliœmy po angielsku ksi¹¿kê o transformacji 48 , która zawiera
nasze wyk³ady przedstawione na specjalnej sesji w Rotterdamie, innej jesieni,
jeszcze w 1992 roku. Wtedy w³aœnie ówczesny prezydent Rosji, Borys
Jelcyn, zaproponowa³ mu koordynowanie polityki gospodarczej.
Gdy tylko zakoñczy³ siê pobyt na Yale, znowu pracowa³em na 19.
ulicy. Wtedy, wiosn¹ 1998 roku, zaprosi³a mnie na wyk³ad do Rochester
profesor Ewa Hauser. Jest twórczyni¹ i wieloletnim dyrektorem centrum
zajmuj¹cego siê naszym regionem – jego kultur¹, nauk¹, polityk¹. Center for
Polish and Central European Studies na University of Rochester 49 mia³ wkrótce
staæ siê mi szczególnie bliski, gdy¿ zaraz po tym okazjonalnym wyk³adzie
dziekan William Scott Green wystosowa³ zaproszenie na ca³y semestr.
Znowu wybra³em jesienny. Tym razem nad inn¹ du¿¹ wod¹. Nad wielkim
jeziorem Ontario drugiego brzegu te¿ nie widaæ, a do Kanady najbli¿ej
przez wodospady Niagara. Maj¹c tak¿e dwa inne zaproszenia, chêtnie
przyj¹³em tê propozycjê, by móc kontynuowaæ badania. Zostawaliœmy
46 Zob. Polish model for Russian debt relief, inancial Times, December 8, 1998, s. 14.
T³umaczenie tego krótkiego tekstu zawarte jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki.
47 Gdy Aleksander Szochin by³ jeszcze wicepremierem, spotkaliœmy siê w Warszawie.
Teraz przyj¹³ mnie w gmachu rosyjskiej dumy, w której jest pos³em i od razu w progu
obdarowa³ butelk¹ przedniego koniaku. Dla abstynenta jak znalaz³, dolecia³a wiêc nie tylko
do New Haven i Waszyngtonu, ale nawet dalej.
48 Zob. Michael Ellman, Egor T. Gaidar, Grzegorz W. Ko³odko, Economic Transition
in Eastern Europe, Blackwell, Oxford, UK and Cambridge, USA 1993.
49 Informacje o centrum znaleŸæ mo¿na miêdzy innymi w Internecie pod adresem:
http://www.rochester.edu/College/PSC/CPCES/home.html
53

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
wiêc za oceanem na jeszcze jeden rok, dziêki czemu córki mog³y przy
okazji ukoñczyæ swoje szko³y – Gabrielka podstawow¹, czyli middle, a Julia
œredni¹, czyli high.
W ramach swoistego p³odozmianu tym razem zosta³em visiting professor
na wydziale nauk politycznych. Na studiach podstawowych wyk³ada³em
ekonomiê i politykê posocjalistycznej transformacji, zarazem prowadz¹c
dyplomowe seminarium z zakresu globalizacji i integracji gospodarczej.
Ksi¹¿ka wci¹¿ jeszcze sk³ada³a siê do druku w Oksfordzie, wiêc i tutaj
studenci korzystali z powielonego manuskryptu, niezale¿nie od wielu innych
pozycji literatury, gdy¿ staram siê przedstawiaæ przedmiotowe zagadnienia
w ujêciu komparatystycznym, omawiaj¹c przy sposobnoœci kontrowersje
towarzysz¹ce debatom na temat transformacji i globalizacji 50 .
University of Rochester to ma³a, licz¹ca niewiele ponad cztery tysi¹ce
studentów prywatna uczelnia, na której szczególnie wysoki poziom
prezentuj¹ pewne dyscypliny medyczne i techniczne, ale tak¿e nauki
polityczne. Mo¿e dlatego mieszcz¹ siê w tym samym budynku co ekonomia,
ale o piêtro wy¿ej? Uniwersytet powsta³ dok³adnie 150 lat temu,
wiele jego budynków jest ju¿ poroœniêtych bluszczem, ale widocznie za
ma³o, gdy¿ w sk³ad „ligi bluszczowej” jeszcze nie wchodzi. Gdy póŸniej,
w po³owie paŸdziernika 2000 roku, hucznie obchodzono tê okr¹g³¹
rocznicê, wszyscy starali pokazaæ siê z jak najlepszej strony. Profesor
Hauser zaproponowa³a, aby szerzej zademonstrowaæ goœciom i spo³ecznoœci
akademickiej centrum, organizuj¹c przy tej okazji publiczny wyk³ad.
Choæ traf chcia³, ¿e tego dok³adnie dnia ukaza³a siê inna moja
ksi¹¿ka z okreœleniem „ciernista droga” w tytule, to mówi³em o polskich
osi¹gniêciach, a wyk³ad by³ zaanonsowany pod has³em: „Poland – the
Rising Star of Post-Communism”.
Uniwersytet s³ynie tak¿e ze znakomitej Eastman School of Music,
której doktorat honorowy uzyska³ nasz wielki kompozytor – Krzysztof
50 Ogóln¹ informacjê o wyk³adzie, który prowadzi³em w semestrze jesiennym 2000
roku, znaleŸæ mo¿na na stronie internetowej University of Rochester pod adresem:
54
http://listener.uis.rochester.edu/cgi-bin/
/Registrar/zippy/PSC*#PSC292

Od WIDER-a do TIGER-a
Penderecki. Spotkaliœmy siê tak¿e z pani¹ El¿biet¹ Pendereck¹, w Nowym
Jorku w styczniu 2000 roku, gdy w Avery isher Hall mistrz dyrygowa³
orkiestr¹ New York Philharmonic wykonuj¹c¹ jego drugi koncert „Metamorphosis”.
Wirtuozersko zagra³a go na skrzypcach Anne Sophie Mutter.
PóŸniej na kolacjê przysz³a ze swoim instrumentem. Oczywiœcie stradivarius
za – bagatela – piêæ milionów dolarów. I spokojnie chodzi³a
z tym po mieœcie. Pewnie dlatego nikt na to nie zwraca³ uwagi. Na nas
jednak zrobi³o to wra¿enie nie mniejsze ni¿ piêkny koncert. A na koncerty
chodziliœmy czêsto, w wielu miejscach. Tak¿e i z tego powodu, ¿e jakby
³atwiej siê potem pracuje. I pisze ksi¹¿ki. W Rochester zatem, podobnie jak
w Waszyngtonie i Los Angeles, czêsto zagl¹da³em do sali koncertowej.
Najczêœciej jednak do biblioteki i komputera. W rezultacie szybko
powsta³a nastêpna ksi¹¿ka. Jeszcze poprzednia siê nie ukaza³a, a ju¿
zosta³a opracowana i z³o¿ona druga praca, tym razem po czêœci zawieraj¹ca
wczeœniej przygotowane opracowania – dla ONZ, MW i BŒ.
„Post-Communist Transition. The Thorny Road” 51 pokazuje, jak skomplikowana
i trudna zarazem jest droga albo raczej wiele dróg, którymi
kroczymy podczas budowy nowego ustroju ekonomicznego, spo³ecznego
i politycznego. Czasami mo¿e wydawaæ siê wrêcz ciernista, szczególnie
dla ubo¿szych grup ludnoœci i w krajach gorzej radz¹cych sobie
z wyzwaniami. Praca ta dowodzi, ¿e tak wcale byæ nie musi. Pewne
koszty transformacji s¹ nieuniknione, ale znakomita ich czêœæ zawiniona
jest b³êdami polityki gospodarczej.
Praca „The Thorny Road” („Ciernista droga”) ukaza³a siê dopiero
w paŸdzierniku 2000 roku. Choæ ju¿ w trakcie semestru, to jednak¿e
nie za póŸno, aby mogli z niej korzystaæ moi studenci. Podczas
drugiego pobytu na University of Rochester, by³y zatem dostêpne dwie
nowe ksi¹¿ki. W kwietniu bowiem ukaza³a siê wreszcie praca, której
zamiar napisania by³a powodem mego czasowego wyjazdu za grani-
51 Zob. Post-Communist Transition. The Thorny Road, University of Rochester Press,
Rochester, NY 2000, s. VIII+200. Informacjê wydawcy o ksi¹¿ce mo¿na znaleŸæ w Internecie
pod adresem:
http://www.boydell.co.uk/CATURP.HTM
55

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
cê. „rom Shock to Therapy. The Political Economy of Postsocialist
Transformation” jest w ksiêgarniach52 . Ukaza³o siê tak¿e jej polskie
t³umaczenie53 oraz w maju chiñskie54 , a w sierpniu rosyjskie55 . Zaawansowane
jest przygotowanie wydania japoñskiego, pojawi³ siê zamys³ t³umaczenia
na hiszpañski.
Gdy ta najwa¿niejsza dla mnie praca wreszcie wysz³a, by³em ju¿ na
UCLA – University of California w Los Angeles. Tym razem „u siebie”, bo na
wydziale ekonomii. Gdy w lutym poprzedniego roku mia³em seminarium
na temat ewolucji sytuacji gospodarczej w Europie Œrodkowowschodniej
oraz lekcji wyp³ywaj¹cych z polskich doœwiadczeñ dla innych krajów regionu,
zosta³em zaproszony na d³u¿ej. Jedyne wszak¿e co mog³o wchodziæ
w rachubê, to czêœæ roku akademickiego. Dziekan wydzia³u, profesor David
E. Levine, oraz dyrektor Center for European and Russian Studies56 , wybitny
historyk gospodarczy, profesor Ivan Berend57 , zaproponowali zatem wiosnê
52 Zob. rom Shock to Therapy. The Political Economy of Postsocialist Transformation,
Oxford University Press, Oxford – New York 2000, s. XII+460. Informacje o ksi¹¿ce
znaleŸæ mo¿na pod adresami:
oraz
56
http://www.oup-usa.org/isbn/0198297432.html
http://www.oup.co.uk/isbn/0-19-829743-2
Opinie i oceny tego tomu WIDER przedstawia na swojej stronie internetowej pod adresem:
http://www.wider.unu.edu/publications/book2000-1.htm
53 Zob. Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999,
s. 400.
54 Cong Xiu ke Dao Liao fa: Hou she hui zhu yi de Zheng zhi jin gji, Shanghai ar East
Press, Sahnghai – Beijing 2000, s. 584.
55 Ot szoka k terapii. Ekonomija i politika transformacji, Ekspert, Moskwa 2000, s. 392.
56 Informacje o aktywnoœci centrum i realizowanych projektach mo¿na znaleŸæ na
stronie internetowej pod adresem:
http://www.isop.ucla.edu/euro/eastern.html
57 Do jednej z jego wa¿niejszych prac naukowych poœwiêconych wspó³czesnej historii
gospodarczej Europy Œrodkowowschodniej nawi¹zujê w eseju w drugiej czêœci ksi¹¿ki. Zob.
Ivan T. Berend, Central and Eastern Europe 1944-1993: Detour from the Periphery to the
Periphery, Cambridge University Press, Cambridge 1996.

Od WIDER-a do TIGER-a
roku 2000. To dobrze domyka³o pe³en rok akademicki i umo¿liwia³o spokojne
zwieñczenie realizowanych projektów badawczych.
Podobnie jak w Rochester na UCLA prowadzi³em dwa rodzaje zajêæ.
Na studiach podstawowych wyk³adów na temat globalizacji i polityki rozwoju
s³ucha³a barwna i liczna, ponad 120-osobowa grupa studentów z ca³ego
œwiata. Jest to zreszt¹ cech¹ szczególn¹ UCLA. Uniwersytet jest wyj¹tkowo
kosmopolityczny albo, jakby dzisiaj lepiej wypada³o powiedzieæ, zglobalizowany.
Tak jak bardzo umiêdzynarodowi³a siê ca³a Kalifornia, a szczególnie
wielkie Los Angeles licz¹ce ponad 15 milionów mieszkañców, tak te¿ dzieje
siê z ¿yciem akademickim. Odnosi siê to zw³aszcza do studentów. Id¹c
campusem czasami ma siê wra¿enie, ¿e to Szanghaj albo Bangkok, innym
razem, i¿ Banglore albo Lima. W mojej grupie byli studenci z ponad 30
krajów z wszystkich kontynentów, najwiêcej z Azji i Ameryki £aciñskiej.
By³o to zatem wymagaj¹ce gremium do dyskusji trudnych kwestii rozwoju
w warunkach coraz bardziej zaawansowanej globalizacji.
Na studiach dyplomowych realizowane by³o seminarium na temat
transformacji, na które uczêszcza³o blisko 20 osób, nie tylko studentów
ekonomii, ale tak¿e stosunków miêdzynarodowych oraz nauk politycznych.
Ma to znaczenie, ¿e spora przecie¿ grupa dobrze wykszta³conej
m³odzie¿y interesuje siê naszymi problemami, zmianami systemowymi
i perspektywami rozwojowymi takich krajów, jak Polska i Jugos³awia, Rumunia
i Litwa, Kazachstan i Chiny. S¹dziæ mo¿na, ¿e przynajmniej niektórzy
z nich póŸniej – ju¿ w trakcie pracy zawodowej – pozostan¹ wierni
tym zainteresowaniom i w ró¿nych firmach oraz instytucjach bêd¹ z nami
twórczo wspó³pracowaæ.
UCLA jest wielkim uniwersytetem, z dziesiêciokrotnie wiêksz¹ iloœci¹
studentów ni¿ Rochester i kilka razy wiêksz¹ ni¿ Yale. Odczuwa siê to
tak¿e w intensywnoœci spotkañ naukowych i innych akademickich imprez.
Dzieje siê tak wiele, ¿e z rozwag¹ trzeba wybieraæ, w czym uczestniczyæ.
Sam te¿ mia³em kilka dodatkowych wyst¹pieñ i prezentacji, miêdzy
innymi panelow¹ dyskusjê o problemach naszego regionu z goszcz¹cym
tam by³ym ministrem finansów Rumunii – Danielem Daianu. Los chcia³,
¿e na podobnych spotkaniach panelowych dyskutowaliœmy rok wczeœniej
w Genewie na konferencji Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ
(UNECE) oraz pó³ roku póŸniej na kongresie Europejskiego Stowarzyszenia
Ekonomicznych Studiów Porównawczych (EACES) w Barcelonie.
57

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Na innym z kolei spotkaniu wrêczy³em Josephowi Stiglitzowi egzemplarz
„rom Shock to Therapy”. Zna³ wczeœniej pracê z wydruku
komputerowego, ale dopiero teraz mog³em daæ mu gotow¹ ksi¹¿kê
z dedykacj¹. Najbardziej chyba podoba³ mu siê tytu³, ale tak naprawdê
to podczas jego wyk³adu publicznego s³ychaæ by³o wiele tez, które
wspólnie g³osimy. Czasami posuwa siê w swojej krytyce nawet dalej, ni¿
ja to uczyni³em w swoich opracowaniach dla BŒ i MW oraz w wywiadzie
dla „Transition”. Robi to tak¿e dlatego, ¿e odszed³ z banku58 i wróci³ do pracy akademickiej. Wyk³ada ponownie na Stanford. Te¿
uzna³, ¿e w polityce swoje zrobi³, a teraz trzeba pisaæ i mówiæ, aby inni
mogli przeczytaæ i wys³uchaæ. I zrozumieæ.
Los Angeles le¿y w strefie wysokiej aktywnoœci sejsmicznej, tu¿
obok uskoku San Andreas, ale mnie jakoœ trzêsienia ziemi szczêœliwie
ominê³y. W innym, odleg³ym miejscu œwiata w 1966 roku silne wstrz¹sy
zniszczy³y miasto. W gruzach leg³ Taszkient. Gdy 30 lat póŸniej, w czerwcu
1996 roku, odwiedzi³em kraje wchodz¹ce wraz z Polsk¹ do szwajcarskiej
konstytuanty w MW i BŒ59 , zawita³em tak¿e do Uzbekistanu. Pod
pomnikiem upamiêtniaj¹cym ofiary tamtego nieszczêœcia spotka³em starego
Uzbeka. Rozmawialiœmy o tym jak jest, jak bêdzie, jak by³o. Z godnoœci¹
mówi³ o swoim kraju, z uznaniem zaœ o Polsce. A nawet, jak wyczu³em,
z pewnym sentymentem. A to dlatego, ¿e podoba³o mu siê, gdy
by³ w roku 1956 wraz z Armi¹ Radzieck¹ w Œwinoujœciu i, jak powiada³,
58 Jego miejsce w BŒ jako wiceprezesa ds. rozwoju oraz g³ównego ekonomisty zaj¹³
dotychczasowy g³ówny ekonomista londyñskiego EBOiR – Nicholas Stern. Pogl¹dy obu
tych ekonomistów s¹ bardzo zbli¿one, tak¿e na transformacjê, któr¹ profesor Stern (Brytyjczyk)
zajmowa³ siê wiêcej ze wzglêdu na sw¹ pracê. Natomiast co do sposobu prezentacji
tych pogl¹dów to z pewnoœci¹ nowy g³ówny ekonomista BŒ jest du¿o spokojniejszy i ³agodniejszy
ni¿ jego poprzednik. Stern w kwietniu 1999 roku zaprosi³ nas obu do Londynu na
szczyt EBOiR, gdzie uczestniczyliœmy we wspólnym panelu. Obaj mówiliœmy podobnie, tak
co do treœci, jak i formy.
59 Przypomnijmy, ¿e te kraje to Azerbejd¿an, Kirgistan, Tad¿ykistan, Turkmenistan
i Uzbekistan. Z tej pi¹tki nie pojecha³em wówczas tylko do Tad¿ykistanu ze wzglêdu na
tocz¹ce siê tam walki. O zasadach funkcjonowania konstytuant grupuj¹cych ró¿ne pañstwa,
w tym zw³aszcza o sposobie zorganizowania krajów posocjalistycznych, piszê w ksi¹¿ce
Od szoku do terapii..., op.cit., s. 259-268.
58

Od WIDER-a do TIGER-a
wolnoœci i pokoju pilnowa³. Teraz natomiast, gdy po drodze do Joshua
Tree National Park z córkami tankowaliœmy benzynê pod Palm Springs,
m³ody Amerykanin zapyta³ nas, a w jakim to jêzyku mówimy? Podejrzewa³,
¿e po polsku, bo kojarzy³ kilka s³ów. A to dlatego, ¿e zapa³a³ do
tego trudnego jêzyka sentymentem, kiedy to w 1997 roku zacumowa³
na korwecie amerykañskiej marynarki wojennej w Œwinoujœciu. Te¿ mu
siê podoba³o. I te¿, jak powiada³, wolnoœci i pokoju pilnowa³.
UCLA jest piêknie po³o¿ony w dzielnicy Belair. Z okien na wydziale
rozpoœciera siê wspania³y widok na wzgórza Hollywood, a uprawiaj¹c
jogging szybko mog³em dobiec z domu do Bulwaru Zachodz¹cego
S³oñca. Kalifornia jest malowniczym miejscem ci¹gn¹cym siê setkami
kilometrów wzd³u¿ wybrze¿a Pacyfiku. To chyba najpiêkniejszy obok
Alaski stan z 40, które odwiedzi³em. Wyj¹tkowo wiele tu znakomitych
galerii i muzeów, interesuj¹cych okolic i ludzi, a samych parków narodowych
a¿ osiem. Pomimo tych wszystkich walorów i sympatii dla samego
uniwersytetu nie mog³em przyj¹æ powtórnego zaproszenia na wyk³ady,
bo nadchodzi³ zaplanowany czas powrotu.
Przedtem jednak spêdzi³em jeszcze jeden semestr ucz¹c ponownie
na University of Rochester i pracuj¹c nad kolejn¹ ksi¹¿k¹, a tak¿e realizuj¹c
nowe ju¿ projekty badawcze, zainicjowane latem w Polsce. Po jednym
z wyk³adów przyszed³ na konsultacje student z proœb¹, abym wraz z dwojgiem
innych profesorów wzi¹³ udzia³ w panelowej dyskusji na temat
NATO. Oczywiœcie, przysta³em na to natychmiast, tym bardziej ¿e audytorium
stanowi³a te¿ 120-osobowa grupa studentów. Ale nie tak barwna
jak na UCLA; wrêcz odwrotnie. Sami Amerykanie, wszyscy prawie jednakowi,
bo w czarnych mundurach oficerów marynarki wojennej. To s³uchacze
specjalnego programu NROTC 60 , który na zlecenie Departamentu
Obrony realizuje uniwersytet. A skoro ja te¿ jestem ju¿ w NATO, to
60 NROTC – Navy Reserve Officer Training Corps. Niebywa³y zbieg okolicznoœci sprawi³,
¿e wyk³ad odby³ siê tego dnia (11 paŸdziernika 2000 roku), kiedy to w Jemenie w wyniku
zamachu terrorystycznego zginê³o 17, a rannych zosta³o 38 amerykañskich marynarzy.
Ataku dokonano na niszczyciel USS Cole, który zacumowa³ w porcie Aden, by zatankowaæ
paliwo po drodze z Morza Czerwonego do Bahrajnu w Zatoce Perskiej. Nie wszêdzie jest
tak bezpiecznie jak w Œwinoujœciu.
59

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
poproszono mnie, abym wyjaœni³ ekonomiczne i polityczne implikacje
poszerzenia tego ugrupowania o niektóre z pañstw posocjalistycznych.
Opowiedzia³em przy okazji i o starym Uzbeku, i o m³odym Kalifornijczyku,
ale nade wszystko o tym, ¿e wolnoœæ i pokój najbardziej zale¿y od
postêpu spo³eczno-gospodarczego. I dlatego tak wa¿ne s¹ sukcesy w polityce
transformacji i rozwoju. Mam nadziejê, ¿e uwierzyli.
5. Transformacja widziana z Waszyngtonu
Kolejne uniwersyteckie epizody, tak te na Yale, w Rochester i UCLA,
jak i okazjonalne wyk³ady i seminaria, które w miêdzyczasie zdarzy³y siê
w Nowym Jorku, Waszyngtonie, iladelfii, Atlancie, San rancisco, Urbana-Champaign,
Tulsa, Bloomington, Stillwater oraz na Cornell i w Stanford,
przeplecione by³y licznymi podró¿ami oraz dwukrotnymi pobytami
w Miêdzynarodowym unduszu Walutowym. Spêdzi³em tam pierwszy
kwarta³ zarówno 1999, jak i 2000 roku. Za pierwszym razem jako visiting
scholar w departamencie polityki fiskalnej (AD) kierowanym przez Vito
Tanziego, za drugim tam¿e, a tak¿e w departamencie badañ (RD), na
czele którego stoi profesor Michael Mussa.
U³o¿ony w okreœlon¹ sekwencjê pobyt w organizacjach Bretton
Woods w latach 1998-2000 by³ integraln¹ czêœci¹ planu dzia³añ po zakoñczeniu
misji w rz¹dzie. Pobyt w Waszyngtonie wynika³ z chêci podzielenia
siê doœwiadczeniami i przemyœleniami w³aœnie w miejscu, gdzie tak wiele
decyduje siê w sprawach posocjalistycznej transformacji. Ktoœ móg³by
uznaæ za ironiê historii, ¿e u progu nowego milenium w tak du¿ym
stopniu losy spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej i republik by³ego
Zwi¹zku Radzieckiego zale¿eæ bêd¹ od tego, co dzieje siê w Waszyngtonie.
A mo¿e jeszcze bardziej od tego, co tam siê myœli. I dlatego warto
by³o akurat tam byæ w tym okresie.
Tak Bank Œwiatowy, jak i Miêdzynarodowy undusz Walutowy s¹
z³o¿onymi organizacjami. Ich wp³yw na losy œwiata jest zdecydowanie
przeceniany zarówno przez tych, którzy z funkcjonowania tych instytucji
¿yj¹, jak i przez tych, którzy ¿yj¹ z walki z nimi. Zreszt¹ jedni i drudzy
równie¿ siê zglobalizowali i w przysz³oœci czêsto bêdziemy ogl¹daæ obrazki
60

Od WIDER-a do TIGER-a
podobne do tych, które telewizje ca³ego œwiata rozpowszechnia³y po
kolejnych spotkaniach na szczycie w Waszyngtonie i w Pradze. Pad³o
akurat na te organizacje, bo zbieraj¹ siê regularnie na wiosnê i jesieni¹
– nie tak rzadko jak Œwiatowa Organizacja Handlu (WTO), która tym
samym daje mniej okazji do demonstrowania przeciwko sobie. Chyba te¿
okreœlenia „bank” czy „walutowy” bardziej kusz¹ do kontestacji ni¿ „handel”.
Ponadto WTO jest w Genewie, okreœlanej jako „najwiêksza wieœ
Europy”, a Waszyngton to du¿o bardziej ponêtne miejsce do oburzania
siê na œwiatowy porz¹dek. Jest to bowiem nie tylko stolica USA, ale tak¿e
polityczna stolica kapitalistycznego œwiata.
Dlatego tak wiele zale¿y od Waszyngtonu. Ró¿ne s¹ jego oblicza,
ale bardzo u¿yteczny jest podzia³ na „Waszyngton polityczny” i „Waszyngton
technokratyczny”. Przebiega on tak¿e wewn¹trz organizacji
Bretton Woods, które sk¹din¹d pozostaj¹ pod przemo¿nym wp³ywem
USA (czyli Waszyngtonu politycznego). Bierze siê to nie tylko z du¿ego
udzia³u USA w kapitale tych organizacji, co praktycznie wystarcza
do zablokowania ka¿dej strategicznej decyzji61 , ale tak¿e z dominacji
amerykañskiej czy, nieco szerzej, anglosaskiej myœli ekonomicznej. To
ona w³aœnie, œciœle zwi¹zana z monetarystyczn¹ ortodoksj¹ neoliberaln¹,
leg³a u podstaw konsensusu waszyngtoñskiego – z wszystkimi tego¿ implikacjami
dla polityki tak administracji amerykañskiej, jak i MW oraz
BŒ wobec krajów kiedyœ nazywanych „Trzecim Œwiatem”, a teraz najczêœciej
emerging markets. Do tej grupy wy³aniaj¹cych siê rynków do³¹czy³y
kraje posocjalistyczne, które zwracaj¹ siê na Zachód po kapita³ i dobre
rady. Zachód zaœ odpowiadaj¹c na te potrzeby, chêtnie pos³uguje siê
tymi organizacjami. Udzielanie kredytów i u³atwienia w dop³ywie kapita³u
warunkuj¹ wys³uchaniem stosownych rad. St¹d te¿ ich pozycja jest
tak silna i dlatego niema³o zale¿y od tego, jak tam siê myœli, co doradza,
czego wystrzega, o czym decyduje, przy czym zdecydowanie silniejsz¹
organizacj¹ jest MW, w którego niejako cieniu pozostaje BŒ.
61 Dla porównania: udzia³y USA i Polski wynosz¹ odpowiednio w Banku Œwiatowym
i w Miêdzynarodowym unduszu Walutowym 16,49 i 0,69 oraz 17,67 i 0,65 procent. Zob.
The World Bank Annual Report 2000, The World Bank, Washington, DC 2000, s. 37.
61

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
W potocznych dyskusjach, jak i politycznych debatach – od gazetowych
komentarzy, poprzez liczne parlamenty, a¿ po ulice starej Pragi
– najczêœciej jednym tchem wymienia siê obie te organizacje: Bank Œwiatowy
i Miêdzynarodowy undusz Walutowy, albo w odwrotnej kolejnoœci.
Tak jak kiedyœ „Jaœ i Ma³gosia” albo „Marks i Engels”. Jakby nieszczêœcia
ju¿ zawsze musia³y chodziæ parami... W istocie kierunkowe, strategiczne
decyzje finansowe i systemowe podejmuje wpierw MW pozostaj¹cy pod
niema³ym wp³ywem amerykañskiego Departamentu Skarbu, który z kolei
pozostaje pod przemo¿nym oddzia³ywaniem interesów zogniskowanych
na Wall Street. Bank Œwiatowy natomiast koncentruje siê na wspieraniu
polityki rozwoju i walki z zacofaniem oraz ubóstwem, czêstokroæ wspomagaj¹c
rz¹dy w ich borykaniu siê z ubocznymi efektami sugerowanej przez
MW polityki stabilizacyjnej.
Jeœli zatem ktoœ pragnie, chocia¿by w skromnej mierze, wp³ywaæ na
bieg procesów zwi¹zanych z transformacj¹ systemow¹, to najlepiej robiæ
to z odleg³ego Waszyngtonu. Tam bowiem nie tylko œcieraj¹ siê polityczne
racje i konkretne interesy, ale modne staj¹ siê teorie i w œlad za tym
kszta³tuje siê polityka. Przebywaj¹c mnóstwo razy w ró¿nych rewirach tych
wy³aniaj¹cych siê rynków – obojêtnie czy wywodz¹ siê one z „Trzeciego
Œwiata”, czy ze „Œwiata Drugiego”, czyli by³ych gospodarek centralnie
planowanych – mog³em obserwowaæ, jak wielka jest si³a idei „Made in
Washington”. Tak¿e i dzisiaj, gdy rozmawiaæ z wp³ywowymi politykami
albo po prostu zajrzeæ do gazet – obojêtnie w Warszawie czy Johannesburgu,
w Sofii czy Hongkongu, Rydze czy Sao Paulo – czêsto nie mo¿na
unikn¹æ wra¿enia, ¿e pogl¹dy s¹ jak moda, a g³osi siê je jakby na ¿yczenie.
Jest to skutek do³¹czenia do dominuj¹cego nurtu, któremu nie jest ani
³atwo, ani wygodnie siê przeciwstawiæ. Czêsto te¿ to siê po prostu nie
op³aca. Gdy króluje okreœlona ortodoksja i brak jest wobec niej dostatecznej
dozy profesjonalnego krytycyzmu, to ró¿nice pogl¹dów sprowadzaj¹
siê do szczegó³ów i spraw technicznych, a nie kwestii fundamentalnych.
Ale ortodoksja te¿ nie jest wieczna i gdy ewoluuje myœl teoretyczna, to
z czasem i ona ulega modyfikacji.
MW i BŒ nie tylko prowadz¹ dzia³alnoœæ operacyjn¹, ale tak¿e skupiaj¹
w swoich departamentach badawczych ogromny potencja³ intelektualny.
Pracuje tam na sta³e i przewija siê okazjonalnie wielu doprawdy znakomitych
ekonomistów, a wyniki ich badañ i liczne publikacje œledzone s¹
62

Od WIDER-a do TIGER-a
z uwag¹ na ca³ym œwiecie. Z tych pionów badawczych da³oby siê stworzyæ
wiele instytutów i niejedn¹ radê naukow¹ godn¹ dostojnego uniwersytetu.
Korzysta³em zatem z okazji i uczy³em siê, bo na naukê naprawdê nigdy nie
jest za póŸno i dobrze jest byæ wiecznym studentem. Przy okazji jednak
chodzi³o i o to, aby z innymi podzieliæ siê w³asnymi przemyœleniami. W tym
kontekœcie kilka nurtów aktywnoœci mia³o szczególne znaczenie.
Po pierwsze, publikacje wyników w³asnych badañ i przemyœleñ oraz
ich prezentacje na seminariach i sympozjach. W naukach ekonomicznych
wdra¿anie „wynalazków” i „odkryæ” polega na rozpowszechnianiu
nowych idei i odmiennych koncepcji. St¹d te¿ trzeba je wprowadzaæ jak
najszerzej do obiegu, prowokowaæ innych do dyskusji, zmuszaæ siebie
i otoczenie do nieustannego stawiania ciekawych i trudnych pytañ. Najlepiej
robiæ to w³aœnie z takiego miejsca, gdy¿ ³atwiej wówczas przebijaj¹ siê
one na tym swoistym rynku myœli ekonomicznej. Ale wymyœliæ coœ interesuj¹cego
i sensownego to jedna rzecz, a umiejêtnie to sprzedaæ – druga.
Potêgê technologiczn¹ i rynkow¹ firmy Kodak stworzy³ George
Eastman. To wspania³a postaæ 62 . W jego domu w Rochester (który odnawia³a
polska firma konserwatorska) znajduje siê obecnie muzeum. Twórca
Kodaka okreœlany jest tam nie bez powodu jako cz³owiek genialny,
kojarz¹cy zdolnoœæ do technicznych inwencji z wielkimi umiejêtnoœciami
marketingowymi. To prawda. Jego dzie³o polega³o nie tylko na tym, ¿e
wymyœli³ giêtk¹ b³onê filmow¹ i podrêczny aparat fotograficzny, którym
móg³ pos³ugiwaæ siê ka¿dy cz³owiek, ale i na tym, i¿ umia³ ten zintegrowany
produkt z sukcesem wprowadziæ na masowy rynek. Gdy wielu innych
wynalazców siedzia³o w swoich warsztatach i laboratoriach, i narzeka³o, ¿e
œwiat nie potrafi ani zrozumieæ, ani doceniæ wielkoœci ich odkryæ, Eastman
tworzy³ rzeczy nowe i potrzebne nie tylko jako konstruktor i in¿ynier,
ale tak¿e jako mened¿er i rynkowy strateg. I wygra³.
62 To w³aœnie George Eastman, który ¿y³ w latach 1854-1932, okaza³ siê tajemniczym
Mr. Smithem, który anonimowo da³ 20 milionów dolarów na rozbudowê MIT, popieraj¹c
w ten sposób naukê i postêp technologiczny. By³ te¿ wielkim sponsorem kultury i zbudowa³
piêkn¹ salê koncertow¹ – Eastman Theatre, gdzie obecnie koncertuje Rochester Philharmonic
Orchestra (RPO). To w Eastman School of Music Krzysztof Penderecki otrzyma³ honorowy
doktorat University of Rochester.
63

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Utwierdza mnie to tylko w przekonaniu, ¿e nie wystarczy mieæ
racji. Trzeba jeszcze umieæ pozyskaæ dla niej innych. Trzeba zatem
umieæ j¹ „sprzedaæ”. Zw³aszcza tym, od których sposobu myœlenia i decyzji
tak du¿o zale¿y. St¹d te¿ publikacje pod takimi szyldami, jak Bank
Œwiatowy, Miêdzynarodowy undusz Walutowy, Organizacja Narodów
Zjednoczonych, Oxford University Press licz¹ siê szczególnie. Stwarzaj¹
bowiem mo¿liwoœci szerszego obiegu, a zatem równie¿ szerszego odbioru
i – w konsekwencji – rozprzestrzeniania siê g³oszonych pogl¹dów
oraz przenikania do œwiadomoœci innych argumentów, co do s³usznoœci
których samemu jest siê intelektualnie przekonanym. Toczone przy
okazji dyskusje nie mog¹ nie mieæ wp³ywu na oceny i analizy, na postrzeganie
problemów, którymi siê paramy i na wnioskowanie co do
koniecznoœci modyfikacji sposobu podchodzenia do ich rozwi¹zywania.
Pisa³em wiêc i publikowa³em intensywnie i niema³o.
Niezale¿nie od ju¿ wspomnianego studium przygotowanego w BŒ
oraz wywiadu opublikowanego w „Transition” powsta³y w tym czasie trzy
opracowania przygotowane dla MW. Pierwsze by³o napisane jeszcze na
wiosnê 1998 roku, podczas pobytu po drugiej stronie 19. ulicy. Z inicjatywy
Michela Camdessusa – ówczesnego szefa MW – zorganizowano
du¿¹ konferencjê na temat „Equity Issues in Policy Making”. Do udzia³u
w niej zaproszono nie tylko wielu wybitnych uczonych i polityków, ale
tak¿e dzia³aczy zwi¹zkowych i przedstawicieli koœcio³ów, w tym wysokiej
rangi przedstawiciela Watykanu. W ten sposób chciano podkreœliæ, ¿e
wbrew licznym pos¹dzeniom MW nie jest obojêtny na kwestie nierównoœci
w podziale dochodów i zasobów oraz chce tak¿e pomagaæ w walce
z niesprawiedliwoœci¹ spo³eczn¹ i ubóstwem.
Stanley ischer uj¹³ to w dwójnasób podkreœlaj¹c, ¿e z jednej strony
podzia³ powinien byæ bardziej sprawiedliwy, gdy¿ ludzie maj¹ prawo korzystaæ
z efektów wzrostu gospodarczego, z drugiej zaœ dlatego, i¿ relatywnie
mniejsze dysproporcje dochodów sprzyjaj¹ samemu wzrostowi. Tak
wiêc zosta³ podkreœlony nie tylko aspekt ideologiczny, ale wyeksponowano
pragmatyczny pierwiastek, co w jakiejœ mierze mog³oby uwiarygodniæ
deklaracje sk³adane przez kierownictwo tej organizacji odnoœnie kwestii
podzia³u. W praktyce jednak, gdy tylko przyjrzeæ siê bli¿ej polityce zalecanej,
a niekiedy wrêcz narzucanej przez fundusz, troska o sprawiedliwoœæ
spo³eczn¹ zawsze pozostaje daleko w tyle za czysto finansowymi kryteria-
64

Od WIDER-a do TIGER-a
mi. Nawet wtedy, kiedy nie ma takiej koniecznoœci. Wtedy to w³aœnie
powiedzia³em, ¿e jeœli MW ma zajmowaæ siê sprawiedliwoœci¹, a Watykan
efektywnoœci¹, to wolê ju¿, aby zosta³o po staremu...
W konferencji uczestniczy³ miêdzy innymi Amartya Sen, który kilka
miesiêcy póŸniej odbiera³ w Oslo Nagrodê Nobla oraz Ravi Kanbur,
który potem koordynowa³ prace nad raportem Banku Œwiatowego na
temat walki z bied¹. By³ tam tak¿e aktualnie urzêduj¹cy sekretarz skarbu
USA, Lawrence Summers oraz wspomniany wczeœniej minister finansów
Chile, Eduardo Aninat, który w nastêpnym roku podj¹³ pracê w kierownictwie
firmy. Jej dorobek, który szybko ukaza³ siê w wydaniu ksi¹¿kowym,
jest znacz¹cy i liczy siê w literaturze przedmiotu63 .
Opracowanie przedstawione na konferencji opiera siê o fragment
pracy „rom Shock to Therapy”, ale mia³o du¿o wiêkszy zasiêg i w ró¿nych
wariantach by³o publikowane wielokrotnie po angielsku64 , jak i w t³umacze-
63 Zob. Vito Tanzi, Ke-young Chu i Sanjeev Gupta, Economic Policy and Equity IM,
Washington, DC 1999. Mój rozdzia³ zatytu³owany Equity Issues in Policymaking in Transition
Economies znajduje siê na s. 150-188.
64 W ca³oœci tekst dostêpny jest w formacie pdf pod adresem:
http://www.imf.org/external/np/fad/equity/kolodko.pdf
oraz – wraz z szeregiem innych opracowañ – w elektronicznej bibliotece nauk spo³ecznych
(SSRN – Social Science Research Network) pod adresem:
http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183495
Najwczeœniej poza MW materia³ ten ukaza³ siê w naukowym periodyku poœwiêconym
zagadnieniom transformacji. Zob. Nouveaux Riches Vs Nouveaux Pauvres: Equity Issues in
Policy – Making in Transition Economies, EMERGO. Journal of Transforming Economies
and Societies, Vol. 5, No. 2, Kraków, Spring 1998, s. 2-35. Zob. te¿ Income Distribution and
Inequity. Nouveaux Riches Vs Nouveaux Pauvres in Transition Economies [w:] Barbara Wejnert
(red.), Transition to Democracy in Eastern Europe and Russia. Impact on Economy, Politics and
Culture, Westport, Connecticut 2001. Ukaza³ siê równie¿ skrócony artyku³ w miesiêczniku
publikowanym przez MW. Zob. Income Policy, Equity Issues, and Poverty Reduction in
Transition Economies, inance & Development, Vol. 36, No. 3, September 1999, s. 32-34.
W wersji elektronicznej ten tekst znaleŸæ mo¿na pod:
http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1999/09/kolodko.htm
PóŸniej zapraszany by³em na ró¿ne spotkania i konferencje, na których prezentowa³em
tezy dotycz¹ce polityki godzenia wymogów efektywnoœci i sprawiedliwoœci. Jedna z tych
65

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
niu na inne jêzyki 65 . Najwa¿niejsze jest jednak to, ¿e trochê bli¿ej jest
obecnie do uznania, i¿ sprawiedliwszy podzia³ jest nie tylko wartoœci¹ sam¹
w sobie, ale tak¿e warunkiem utrzymania na d³ug¹ metê zrównowa¿onego
wzrostu. To jest w³aœnie przyk³ad tezy, która powoli przebija siê do obowi¹zuj¹cej
doktryny i ma szanse z czasem staæ siê jednym z istotnych elementów
wci¹¿ jeszcze wypracowywanego konsensusu postwaszyngtoñskiego. By
tak siê jednak sta³o, wpierw zarówno Waszyngton polityczny, jak i technokratyczny
musz¹ uznaæ tê tezê za swoj¹.
Drugie z opracowañ zosta³o przygotowane podczas pobytu w departamencie
polityki fiskalnej w 1999 roku 66 . Problematyk¹ by³o bardzo
odleg³e od poprzedniego, ale pozostawa³o w g³ównym nurcie poszukiwania
odpowiedzi na pytania odnosz¹ce siê do gospodarek transformowa-
konferencji odby³a siê w ramach cyklu przygotowañ raportu BŒ na temat walki z bied¹,
które to prace koordynowa³ profesor Ravi Kanbur. Wpierw zaprosi³ do siebie na Cornell
University, a potem na sympozjum do Berlina (tzw. Villa Borsig Workshop Series). W wyniku
tamtej debaty powsta³a praca zbiorowa zawieraj¹ca równie¿ skrócon¹ wersjê studium. Zob.
Income Policy, Equity Issues, and Poverty Reduction in Transition Economies [w:] Gurdun
Kochendorfer-Lucius i Boris Pleskovic (red.), Inclusion, Justice, and Poverty Reduction, Die
Deutsche Stiftung für internationale Entwicklung and The World Bank, Berlin 2000,
s. 125-132. Wersja internetowa dostêpna jest pod adresem:
66
http://www.dse.de/ef/poverty/kolodko.htm
65 Zob. miêdzy innymi Politica de ingresos, cuestiones de equidady reduccion de la pobreza
en las economias en transicion, inanzas & Desarrollo, Vol. 36, No. 3, Septiembre 1999,
s. 32-34 oraz Revenus, equite et reduction de la pauvrete dans les economies en transition,
inances & Developement, Vol. 36, No. 3, Septembre 1999 s. 32-34. ragmenty tekstu
zosta³y te¿ przet³umaczone na jêzyk polski. Zob. Problemy równoœci w polityce gospodarczej
krajów posocjalistycznych, czêœæ pierwsza: Od gospodarki niedoboru do szarej strefy, Trybuna nr
149, 27-28 czerwca 1998, czêœæ druga: Nie ma rynku bez kapita³u, Trybuna nr 155, 4-5
lipca 1998 (tytu³y poszczególnych czêœci pochodz¹ od redakcji).
66 Zob. iscal Policy and Capital ormation in Transition Economies, iscal Affairs Department,
IM, Washington, DC, April 1998. Wersja internetowa dostêpna jest pod
adresem: http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183496
Studium to zosta³o opublikowane jako artyku³. Zob. iscal Policy and Capital ormation in
Transition Economies, EMERGO. Journal of Transforming Economies and Societies, Vol.
6, No. 3, Kraków, Summer 1998, s. 33-62. Ponadto tekst ten zawarty jest w pracy zbiorowej
pod red. Barbary Wejnert, Transition to Democracy in Eastern Europe and Russia. Impact
on Economy, Politics and Culture, op.cit.

Od WIDER-a do TIGER-a
nych. Z licznych dyskusji wywnioskowaæ mo¿na by³o, ¿e rozwa¿ania te
maj¹ te¿ szersze odniesienie, aktualne równie¿ dla wielu innych wy³aniaj¹cych
siê rynków i gospodarek integruj¹cych siê z uk³adem globalnym.
Tak to powsta³o studium na temat zwi¹zków pomiêdzy polityk¹ podatkow¹
a oszczêdnoœciami, formowaniem siê kapita³u, finansowaniem inwestycji
i stymulowaniem wzrostu gospodarczego.
Bezsprzecznie doœwiadczenia wyniesione z Polski okaza³y siê i tu
pomocne, ale poszukiwania by³y skierowane raczej w kierunku prawid³owego
zinterpretowania procesów akumulacji we wspó³czesnych otwartych
gospodarkach oraz implikacji tych wniosków dla polityk prowadzonych
w krajach posocjalistycznych. Prawda jest taka, ¿e mo¿liwoœci wykorzystywania
instrumentów fiskalnych dla stymulowania oszczêdnoœci s¹ doœæ ograniczone
i daleko mniejsze ni¿ to siê czêsto twierdzi w ferworze dyskusji publicznych
i politycznych sporów nad wysokoœci¹ podatków. Ale prawd¹ jest
te¿, ¿e dobrobyt narodów na d³ug¹ metê budowany mo¿e byæ tylko na
wewnêtrznej akumulacji kapita³u. Ten w¹tek niejeden raz powraca³ bêdzie
w rozwa¿aniach przedstawionych w nastêpnych czêœciach ksi¹¿ki.
Trzecie opracowanie dla MW powsta³o w departamencie badañ
na pocz¹tku 2000 roku 67 . Aczkolwiek iloœciowo prawie dziesiêciokrotnie
mniej obszerne ni¿ „rom Shock to Therapy” jest to „najd³u¿sze” opracowanie
mego ¿ycia. Zaczyna siê w roku 1950, a koñczy w 2050, obejmuje
wiêc swymi ramami czasowymi a¿ 101 lat. Maj¹c za sob¹ wiele debat
67 Zob. Globalization and Catching-up: rom Recession to Growth in Transition Economies,
IM Working Paper, WP/00/100, IM, Washington, DC, June 2000, s. 54. Wersja
elektroniczna w formacie pdf otwiera siê pod adresem:
http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2000/wp00100.pdf
Studium ukaza³o siê ju¿ po chorwacku (zob. Ekonomist, No. 7-8, 2000) oraz po rosyjsku
(zob. Globalizatsija i sbli¿enie urowni ekonomiczeskowo razwitija: ot spada k rostu w stranach
s perechodnoi ekonomiki, Woprosy Ekonomiki, No. 10, s. 4-26) i jest t³umaczone na polski,
chiñski, wêgierski, bu³garski, rumuñski i hiszpañski.
Uka¿e siê ono tak¿e w tomie zawieraj¹cym materia³y z VI miêdzynarodowej konferencji
naukowej zorganizowanej przez Narodowy Bank Chorwacji oraz MW w Dubrowniku
w dniach 22-23 czerwca 2000 roku. W wersji rozszerzonej praca wyjdzie w roku 2001
nak³adem University of Rochester Press. Bêdzie to trzecia ju¿ ksi¹¿ka w jêzyku angielskim
powsta³a w trakcie tych podró¿y dooko³a œwiata i z powrotem.
67

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
i publikacji uzna³em, ¿e nale¿y raz jeszcze powróciæ do kompleksowej
oceny transformacyjnej recesji pierwszej dekady wielkich zmian i przedstawiæ
to na tle procesów wzrostu socjalistycznej gospodarki centralnie
planowanej w latach 1950-89. St¹d ta retrospekcja.
Wszystko jednak¿e po to, aby pokazaæ alternatywne œcie¿ki d³ugofalowego
wzrostu w przysz³oœci oraz opcje polityki gospodarczej, przed którymi
bêdziemy stali przez okres nastêpnych dwu pokoleñ. To im w koñcu
zadedykowana jest praca „rom Shock to Therapy” 68 . Nie mam bowiem
w¹tpliwoœci, ¿e globalizacja oraz œciœle z ni¹ zwi¹zana transformacja stwarzaj¹
daleko wiêcej szans ni¿ barier rozwojowych. A skoro jednego i drugiego
nie brakuje, lepiej wiedzieæ jak najwiêcej na temat, jak mo¿e wygl¹daæ
wzrost w tej bardziej odleg³ej przysz³oœci. Tym zaœ, którzy czytaj¹ tê
ksi¹¿kê w³aœnie w roku 2050, mogê powiedzieæ, ¿e cieszê siê, i¿ moje
prognozy i oczekiwania zaprezentowane w studium z roku 2000 tak dalece
siê spe³ni³y. Gdyby tylko pope³niono mniej b³êdów w polityce gospodarczej,
by³oby jeszcze lepiej! Kto podziela ten pogl¹d, mo¿e przys³aæ mi
e-mail na adres:
kolodko@wspiz.edu.pl
Drugi nurt waszyngtoñskich aktywnoœci to seria spotkañ, konsultacji,
dyskusji. Mia³y g³ównie charakter profesjonalny, czêsto technokratyczny,
ale czasami równie¿ polityczny. Najwiêcej z tych rozmów odbywa³o siê
przy ulicy 19., ale nie tylko. Indagowany by³em czêsto w sprawie Rosji.
Dyskusje z Michelem Camdessusem, jak i ze Stanleyem ischerem, który
de facto koordynowa³ politykê MW wobec naszej czêœci œwiata, utwierdza-
³y mnie w przekonaniu, ¿e obok spraw technicznych zwi¹zanych z polityk¹
stabilizacyjn¹ i zmianami strukturalnymi jest tak¿e inna polityka.
W czerwcu i lipcu 1998 roku fundusz by³ przeciwny udzieleniu
Rosji kolejnej wielkiej po¿yczki na podtrzymanie kursu rubla i sztukowanie
nie domykaj¹cego siê bud¿etu. Sam te¿ zdecydowanie namawia³em,
aby nie udzielaæ tej po¿yczki, gdy¿ nie by³o w tamtych warunkach politycznych
i instytucjonalnych szans na jej dobre wykorzystanie. Czyni³em
68 Za spraw¹ redaktora dedykacja ta – or the next generation – wypad³a z polskiego
wydania.
68

Od WIDER-a do TIGER-a
to nie tylko w roboczych konsultacjach, ale tak¿e publicznie. Szczególne
znaczenie mia³ tutaj artyku³ opublikowany na pocz¹tku lipca w „The New
York Times” 69 . Chodzi³o o to, aby nie wspieraæ zwichniêtego procesu Ÿle
ustawionych reform i skorumpowanej rz¹dowej administracji. Niestety,
pod naciskiem amerykañskim sta³o siê inaczej 70 . MW zorganizowa³ finansowy
pakiet „ratunkowy” na kwotê 22,6 miliardów dolarów. Wkrótce
potem nast¹pi³o t¹pniêcie: kryzys finansowy dotkn¹³ nie tylko gospodarkê
rosyjsk¹, ale mia³ swoje negatywne implikacje dla wielu innych rynków.
Oczywiœcie, zobowi¹zania finansowe Rosji musia³y zostaæ zrestrukturyzowane,
ale tego typu operacje dokonywane ex post, pod przymusem kryzysowych
realiów, zawsze s¹ bardziej kosztowne i mniej skuteczne ni¿ dobrze
ex ante ustawione dzia³ania.
Przez d³u¿szy czas wywierano polityczn¹ presjê, tak¿e w mediach,
aby „ratowaæ Rosjê”. A przy okazji, oczywiœcie, nas wszystkich przed politycznymi
nastêpstwami krachu finansowego, jaki mia³by tam nast¹piæ
z braku tego ratowania. Wizjê bez ma³a czarnej dyktatury kreœlono grub¹
kresk¹. Gdy pomimo rzucenia tej finansowej „kamizelki ratunkowej” spektakularny
krach nast¹pi³, sugerowano dokonanie zwrotu politycznego
i pozostawienie Rosji samej sobie z jej olbrzymimi i jeszcze bardziej piêtrz¹cymi
siê problemami. Opiniotwórczy i wp³ywowy brytyjski tygodnik
„The Economist” zim¹ 1999 roku radzi³ poczekaæ, a¿ Rosja sama siê
pozbiera. Zaoponowa³em przeciwko takiemu stawianiu sprawy zdecydowanie,
publikuj¹c na tych ³amach krótki komentarz zatytu³owany „Nie
69 Zob. Russia Should Put Its People irst, The New York Times, July 7, 1998. T³umaczenie
przedstawione jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki. Artyku³ ten by³ tak¿e komentowany
w prasie rosyjskiej. Ta z kolei, najkrótsza z moich publikacji, wywo³a³a najwiêkszy rezonans.
Pewnie trzeba pisaæ krócej.
70 Sprawa ta bêdzie jeszcze wracaæ. Jak mo¿na by³o siê spodziewaæ, pojawi³a siê ona
tak¿e jako element polemik w trakcie kampanii wyborczej na prezydenta USA jesieni¹
2000 roku. Republikanin George W. Bush skrytykowa³ tê decyzjê, co by³o wymierzone
w jego oponenta – demokratycznego kandydata Ala Gore’a, który jako wiceprezydent
USA koordynowa³ w latach 1993-2000 amerykañsko-rosyjsk¹ wspó³pracê. Wypowied¿ Busha
musia³a jednak wywo³aæ reakcjê ze strony MW, który w szczególnoœci zaoponowa³
przeciwko oczywistym pomówieniom, ¿e jakoby œrodki p³yn¹ce z funduszu „wyl¹dowa³y
w kieszeni premiera Czernomyrdina”. Sam zaœ by³y premier Rosji Wiktor Czernomyrdin
zapowiedzia³ oskar¿enie Busha o znies³awienie.
69

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
porzucaæ Rosji” 71 . Zreszt¹ jej porzuciæ siê nie da. To zbyt du¿a sprawa
i ostatecznie kwestia sukcesu lub klêski transformacji tam w³aœnie siê
rozstrzygnie. Dlatego te¿ trzeba staraæ siê wygraæ tê swoist¹ „bitwê o Rosjê”
i pomagaæ jej reformatorom tak, jak kto potrafi.
Naciski polityczne na decyzje ekonomiczne i finansowe s¹ rzecz¹
normaln¹. Problem tylko w tym, ¿e towarzysz¹ce procedury dzia³añ czêsto
nie s¹ dostatecznie klarowne i znane, a tym samym nie podlegaj¹
demokratycznej kontroli. Publicznie œledzi siê oficjalne tryby podejmowania
rozstrzygniêæ, natomiast masa krytyczna, przes¹dzaj¹ca o wychyleniu
siê wahad³a w jedn¹ b¹dŸ drug¹ stronê, przetacza siê poza scen¹ publiczn¹.
Tak by³o w wypadku b³êdnej decyzji ratowania Rosji.
Ale tak te¿ by³o w wypadku nied³ugo póŸniej, s³usznie podjêtej
decyzji w sprawie przyznania Ukrainie kredytu stabilizacyjnego w wysokoœci
2,2 miliardów dolarów. W forsowanie tej decyzji te¿ siê anga¿owa³em,
g³ównie z w³asnej woli, ale równie¿ i w kontakcie z polskimi w³adzami
zainteresowanymi korzystn¹ ewolucj¹ sytuacji u naszego wschodniego s¹siada.
Nie to oczywiœcie przes¹dzi³o pozytywne dla Ukrainy zakoñczenie
w po³owie wrzeœnia 1998 roku, lecz sporo rozs¹dnych argumentów dowodz¹cych,
jak wiele na polu reform strukturalnych uczyni³ ten kraj w tamtym
czasie. Swoje jednak zrobi³y telefony do szefa MW, w tym zw³aszcza
od prezydenta rancji Jaquesa Chiraca, bez których niekiedy sprawy
biegn¹ innym torem. Ale Ukrainê warto i trzeba by³o wówczas wesprzeæ,
i to by³o m¹dre posuniêcie, co nastêpne lata wydaj¹ siê potwierdzaæ.
Trzeci wreszcie nurt dzia³añ to kontakty poza organizacjami Bretton
Woods. Mia³y one miejsce zarówno w Waszyngtonie politycznym, jak i technokratycznym.
W tym ostatnim polega³y na licznych rozmowach z fachowcami
z administracji i organizacji pozarz¹dowych oraz z inwestorami
na temat realizacji konkretnych projektów naukowych, finansowych
i gospodarczych w krajach transformowanych. Ró¿ny jest zakres wiedzy
na temat realiów funkcjonowania tych gospodarek, a zw³aszcza prawdopodobnego
tempa i kierunku zmian. Zatem w organizacjach, takich jak
71 Zob. Don’t abandon Russia, The Economist, ebruary 27, 1999, s. 10. Komentarz
ten jest przytoczony w trzeciej czêœci ksi¹¿ki.
70

Od WIDER-a do TIGER-a
rz¹dowy Overseas Development Center czy pozarz¹dowy instytut badawczy
PlanEcon zawsze dzia³o siê coœ ciekawego. Czêsto te dwie perspektywy
przecina³y siê i nak³ada³y. Zaczyna³o siê niby od zagadnieñ technicznych,
ale szybko okazywa³o siê, ¿e jesteœmy ju¿ w sferze polityki, rzadziej odwrotnie.
Jeœli komunikacja miêdzy tymi dwoma ¿ywio³ami funkcjonowa³a sprawnie,
problemy by³y rozwi¹zywane. Jeœli by³y tarcia, jeszcze bardziej siê one
komplikowa³y. Tak by³o wiele razy.
Zainteresowanie Polsk¹ w Waszyngtonie jest ogromne. Nasz kraj
to obecnie strategiczny partner USA w Europie Œrodkowowschodniej
i podczas gdy jedni dostrzegaj¹ w Polsce wy³¹cznie interesuj¹cy emerging
market, na którym mo¿na dobrze zarobiæ, inni doceniaj¹ ekonomiczne
i polityczne znaczenie Polski w tej czêœci œwiata, a znajd¹ siê nawet tacy,
którzy po prostu bezinteresownie dobrze nam ¿ycz¹. Nasz niebagatelny
na skalê regionaln¹ potencja³ oraz dobre perspektywy rozwojowe zwracaj¹
przeto uwagê wielu œrodowisk.
Kiedyœ skontaktowa³ siê ze mn¹ Charles W. Maynes, prezes Eurasia
oundation. Choæ to pozarz¹dowa organizacja, ma ona powi¹zania z amerykañskim
Departamentem Stanu (gdzie notabene szef tej organizacji
spêdzi³ wiele lat swej kariery) i w du¿ym stopniu jest instrumentem amerykañskiej
polityki wobec krajów WNP. Organizuj¹c za rz¹dowe g³ównie
pieni¹dze pomoc techniczn¹ dla by³ych republik radzieckich, oczywiœcie
czyni to dbaj¹c o interesy amerykañskie, ale przy okazji uruchamia wiele
korzystnych inicjatyw, tak¿e w zakresie badañ i ekspertyz ukierunkowanych
na rozwój instytucji gospodarki rynkowej i spo³eczeñstwa obywatelskiego.
Do wszystkiego jednak potrzebni s¹ ludzie, a zw³aszcza fachowcy.
I dlatego nie tylko Eurasia, w œlad za sugestiami Departamentu Stanu
i Departamentu Skarbu, zainteresowana by³a polsk¹ inicjatyw¹ „Wiedzieæ
Jak”. Pomys³, który wielu z nas lansowa³o: amerykañskie pieni¹dze
– polskie doœwiadczenie – poradzieckie zapotrzebowanie na doradztwo
– zyskiwa³ akceptacjê. Z jednej strony Amerykanie maj¹ p³ynny
kapita³ i swoje interesy, z drugiej strony gospodarki WNP szukaj¹ dobrych
strategii i pomocy technicznej w ich realizacji. A poœrodku niejako
Polska ma swój kapita³ ludzki i – oczywiœcie – te¿ swoje interesy. Tê
zbie¿noœæ celów wszyscy chcieliby wykorzystaæ na swoj¹ korzyœæ, co zrozumia³e.
St¹d te¿ poszukiwano pozarz¹dowego partnera w Polsce, który
71

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
móg³by pomóc w transferowaniu naszego specyficznego know-how w zakresie
ekonomii i polityki transformacji na Wschód. Idealna do tego
wydawa³a siê Amerykanom formu³a „Wiedzieæ Jak”. Ale – jak wiemy –
jej uruchomienie zosta³o zablokowane. Sprawa jednak wraca³a coraz
czêœciej, a to w zwi¹zku z Ukrain¹, a to w kontekœcie Azji Centralnej,
a to w stosunku do Rosji, której jednak postanowiono nie porzucaæ, ale
te¿ i nie wyrzucaæ pieniêdzy na wspieranie marnotrawnej polityki rz¹du,
lecz przeznaczyæ je raczej na zdecentralizowan¹, p³yn¹c¹ poprzez
kana³y pozarz¹dowe pomoc techniczn¹.
Kwestia ta wróci³a pewnego dnia ponownie nad wschodnim Ba³tykiem.
Tym razem wraca³em z prezydentem Kwaœniewskim z jego oficjalnej
wizyty w inlandii. Ze wzglêdu na dobr¹ znajomoœæ tego kraju i liczne
kontakty z czasu niedawnego tam pobytu zaprosi³ mnie do sk³adu
delegacji jako swego goœcia i doradcê. Mój przyjazd sugerowa³ tak¿e
prezydent Martti Ahtisaari. Wizyta by³a bardzo udana. W drodze powrotnej
ówczesny minister spraw zagranicznych Bronis³aw Geremek zapyta³,
co siê dzieje z „Wiedzieæ Jak”? Jego bowiem z kolei pyta³ o to wiceprezydent
Al Gore. Amerykanie potrzebowali tego rodzaju wehiku³u i to w³aœnie
w Polsce, a nie w jakimkolwiek innym kraju. Zreszt¹ podobna inicjatywa
nigdzie indziej siê nie pojawi³a.
Wyjaœni³em profesorowi Geremkowi, jaki by³ stan rzeczy, sugeruj¹c
zarazem, aby przekona³ szefa swojej partii, ¿e czas na odblokowanie tej
inicjatywy. Wkrótce tak w³aœnie siê sta³o i „Wiedzieæ Jak” podjê³a dzia³alnoœæ.
Szkoda, ¿e dopiero pod naciskiem Amerykanów, a nie zdroworozs¹dkowych
argumentów, które tkwi³y u podstaw jej stworzenia. Od tego
czasu wiele cennych projektów wesz³o do realizacji z po¿ytkiem dla wszystkich
zaanga¿owanych stron. Gdy w sierpniu 2000 roku rozmawia³em
z pos³em AWS doktorem Zygmuntem Berdychowskim – dyrektorem Instytutu
Wschodniego, który od dekady organizuje ciekawe i potrzebne
forum gospodarcze w Krynicy – mi³o mnie zaskoczy³, dziêkuj¹c za pomys³
„Wiedzieæ Jak”. Z tego bowiem miêdzy innymi Ÿród³a finansowana jest
czêœæ dzia³alnoœci instytutu, polegaj¹ca miêdzy innymi na szkoleniu pracowników
dla terenowej administracji i samorz¹dów lokalnych w Rosji.
W³aœnie o tego typu przedsiêwziêcia nam chodzi, gdy¿ jest to korzystne
dla wszystkich zaanga¿owanych partnerów.
72

Od WIDER-a do TIGER-a
Pomys³ z „Wiedzieæ Jak” by³ znany nawet w Bia³ym Domu. Latem
1998 roku, na kilka tygodni przed wrzeœniow¹ wizyt¹ prezydenta Clintona
w Moskwie, zatelefonowa³ jeden z jego doradców, wypytuj¹c o „Plan
dla Rosji” i „Wiedzieæ Jak”. Wtedy ju¿ by³o wiadomo, ¿e fundacja
podejmuje dzia³ania, czym strona amerykañska by³a ca³y czas zainteresowana.
Akurat tamten wyjazd prezydenta USA do Rosji wiele przynieϾ
nie móg³, gdy¿ by³o to bezpoœrednio po krachu finansowym
i zgadza³em siê z tymi, którzy tak¿e w publicznych wypowiedziach tê
wizytê serdecznie odradzali. W szczególnoœci chodzi³o o to, aby nie
powtarzaæ ju¿ wiêcej zgranej amerykañskiej formu³y: stay the course
– „tak trzymaæ”, zw³aszcza ¿e w³aœnie dlatego tak wiele siê sypa³o. Ju¿
wczeœniej nale¿a³o dokonaæ g³êbokiego zwrotu w polityce reform w Rosji
i wobec Rosji, i to daleko bardziej radykalnego ni¿ ten, który nam
uda³o siê z sukcesem przeprowadziæ po 1993 roku w Polsce. Teraz zaœ
zmiana taka by³a ju¿ nieodzowna. Czuæ by³o w Waszyngtonie atmosferê
tocz¹cych siê bojów pomiêdzy ekspertami i doradcami, urzêdnikami
administracji i politykami z kongresu. Czasami zwracali siê z pytaniami
czy proœbami o radê, dyskusje wiêc by³y wyj¹tkowo ciekawe.
Konieczne by³o wszak¿e wyjœcie z argumentami na jak najszersze
pole. To nie by³ czas gabinetowych konsultacji i seminaryjnych dyskusji,
lecz publicznej debaty, która toczy³a siê w USA, a w Waszyngtonie
i okolicach ze szczególn¹ intensywnoœci¹, pod has³em: „Kto straci³ Rosjê?”
Podejœcie to doœæ dobrze charakteryzuje stosunek czêœci amerykañskich
elit i establishmentu do œwiata zewnêtrznego. Niby Rosja ju¿
by³a po „naszej stronie” (przynajmniej z punktu widzenia mo¿liwoœci
robienia krociowych interesów na Ÿle uregulowanych rynkach finansowych),
a tu raptem okazujê siê, ¿e tak nie jest. Ale Rosji zgubiæ siê nie
da, nawet gdyby siê chcia³o. Jest za du¿a; wystarczy spojrzeæ na mapê.
A có¿ dopiero, gdy zgubiæ siê jej nie chce?
Znakomite forum otwartej i zaanga¿owanej, a przy tym profesjonalnej
i wywa¿onej dyskusji na temat przemian zachodz¹cych w Rosji stwarza
elektroniczny biuletyn „Johnson’s Russia List” (JRL). Inicjatywa jednego
cz³owieka – Davida Johnsona – skupi³a wokó³ siebie kilkadziesi¹t tysiêcy
zainteresowanych epok¹ poradzieck¹ czytelników z ca³ego œwiata. Kompiluje
on dwa, trzy razy dziennie seriê artyku³ów i komentarzy ukazuj¹cych siê
73

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
po angielsku na temat tego, co dzieje siê w Rosji i wokó³ niej. U³atwia to
œledzenie tego, o czym mówi¹ politycy, donosz¹ agencje, relacjonuj¹ media.
JRL s³u¿y te¿ za forum dyskusyjne oraz stwarza dodatkowy kana³ prezentacji
w³asnego punktu widzenia, pomaga nawi¹zywaæ kontakty72 . W latach
1998-2000 skorzysta³em z tej mo¿liwoœci kilkanaœcie razy, polemizuj¹c
z innymi pogl¹dami lub te¿ argumentuj¹c na rzecz s³usznoœci w³asnych73 .
Tak te¿ by³o po krachu finansowym a przed amerykañsko-rosyjskim
szczytem politycznym w koñcu sierpnia 1998 roku, kiedy to JRL zamieœci³
komentarz zatytu³owany „Hunting for the scapegoats”. aktycznie,
jakby szukano winnych „utraty” Rosji i rozpoczêto sezon polowañ na
„koz³y ofiarne”. Problem tkwi³ jednak¿e w tym, ¿e najbardziej winni byli
sami myœliwi, którzy zbyt d³ugo realizowali i popierali z³¹ politykê, która
z kolei opiera³a siê na z³ej teorii. A dzia³o siê tak, poniewa¿ o stosowanej
polityce czêsto bardziej decyduj¹ interesy ni¿ to, czy ma siê racjê. Czasami
te¿ po prostu brak wiedzy i rozs¹dku. Jednak¿e przy otwarcie prowadzonych
dyskusjach trudniej jest te racje lekcewa¿yæ, a alternatywne koncepcje
ignorowaæ. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e tamten okres i tamta faza debaty
wnios³a szczególnie wiele do tworzenia zrêbów konsensusu postwaszyngtoñskiego
i tym bardziej warto by³o w niej na ró¿ne sposoby uczestniczyæ.
W tym trzecim nurcie aktywnoœci – kontaktów poza organizacjami
Bretton Woods – przewija³y siê, co zrozumia³e, czêsto i silnie w¹tki polskie.
72 Bezpoœrednio z architektem tego przedsiêwziêcia skontaktowaæ siê mo¿na i uzyskaæ
dostêp do JRL pod adresem e-mailowym:
74
http://www.davidjohnson@erols.com
73 Do Johnson’s Russia List po raz pierwszy trafi³em, gdy przytoczy³ artyku³ z The
New York Times w lipcu 1998 roku. Ostatni natomiast raz, gdy umieszczono tam informacjê
wydawcy o nowej ksi¹¿ce Post-Communist Transition. The Thorny Road w paŸdzierniku
2000 roku. W miêdzyczasie JRL umieœci³ jeszcze oko³o dziesiêciu krótkich tekstów porównuj¹cych
polskie reformy z rosyjskimi, analizuj¹cych przyczyny rosyjskiego kryzysu finansowego,
krytykuj¹cych tradycyjny konsensus waszyngtoñski i wskazuj¹cych na podstawowe
elementy konsensusu postwaszyngtoñskiego, relacjê z sympozjum na Yale i fragmenty wywiadu
dla Transition. Niektóre z zamieszczonych tam polemicznych komentarzy mia³y
przedtem albo potem tak¿e swój dalszy ¿ywot. Tak by³o z tekstem na temat tzw. wirtualnej,
czyli nierzeczywistej gospodarki, który potem ukaza³ siê jako artyku³ na Ukrainie. Skrót
tego tekstu zamieszczony jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki.

Od WIDER-a do TIGER-a
Niezwykle ceniê sobie tutaj twórcz¹ wspó³pracê przez wszystkie te lata
z ambasadorem RP w USA Jerzym KoŸmiñskim74 . Jeszcze w czerwcu
1994 roku, tu¿ po swoim przyjeŸdzie do Waszyngtonu, towarzyszy³ mi
jako wicepremierowi w wielu rozmowach i spotkaniach, które wtedy
by³y dla niego pierwszymi kontaktami w tym rozleg³ym, politycznym
Waszyngtonie. Teraz zaœ chêtnie pomaga³em mu w dbaniu o nasze
polskie sprawy. Oczywiœcie, czêœciej te ze sfery finansowej i ekonomicznej,
ale zdarza³o siê, ¿e i politycznej.
Wiele razy we wspó³pracy z polskimi placówkami dyplomatycznymi
i handlowymi, gdy tylko by³a taka potrzeba i mo¿liwoœæ, bra³em udzia³
w spotkaniach o rozmaitym charakterze. Od Atlantyku poprzez œrodek
Ameryki do Pacyfiku, od Nowego Jorku poprzez Atlantê i Oklahoma
City do Los Angeles wyjaœniaæ trzeba by³o niuanse naszych reform, komplikacje
sceny politycznej, mo¿liwoœci inwestycyjne, uwarunkowania wspó³pracy
naukowej i kulturalnej, geopolityczn¹ specyfikê regionu.
Wiosn¹ 1998 roku ambasador KoŸmiñski poprosi³, abym pomóg³
w lobbingu na rzecz naszego przyst¹pienia do NATO. Sam by³em ciekaw,
co ja mogê mieæ z tym wspólnego, ale szybko siê dowiedzia³em. Otó¿
jeszcze w 1994 roku pozna³em szefow¹ rz¹dowej agencji wspieraj¹cej
amerykañskie inwestycje zagraniczne OPIC – Ruth Harkin75 . Natomiast
jej m¹¿ jest senatorem ze stanu Iowa z ramienia partii demokratycznej.
Z Tomem Harkinem poznaliœmy siê, gdy nowy ambasador obejmowa³
placówkê w Waszyngtonie. Wówczas zaprosiliœmy na kolacjê kilka znacz¹cych
osób. Nie tylko Ruth i Toma Harkinów, gdy¿ byli tam tak¿e Stanley
ischer, Vito Tanzi, Jacob A. renkel i Micheal Bruno76 . No, ale oni nie
74 Z ambasadorem KoŸmiñskim tak¿e znaliœmy siê jeszcze z czasów studenckich. Bezpoœrednio
przed objêciem placówki w Waszyngtonie by³ on wiceministrem spraw zagranicznych,
mieliœmy wiêc za sob¹ równie¿ pewne kontakty robocze podczas pracy w rz¹dzie.
75 Overseas Private Investment Corporation. Ruth Harkin po zakoñczeniu pierwszej kadencji
prezydenta Clintona przesz³a do sektora prywatnego i jest wiceprezesem dzia³aj¹cej
w sferze przemys³ów nowoczesnych technik korporacji United Technologies. Oczywiœcie firma
ta sporo inwestuje w naszej czêœci œwiata, tak¿e w Polsce.
76 Profesor renkel by³ wówczas dyrektorem departamentu badañ i g³ównym ekonomist¹
MW (jego nastêpc¹ zosta³ Michael Mussa), a po odejœciu z MW by³ guber-
75

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
g³osowali w sprawie NATO, byli bowiem raczej po stronie technokratycznego
ni¿ politycznego Waszyngtonu.
Senator Harkin zaœ – mimo ¿e demokrata – by³ przeciwko naszemu
przyst¹pieniu do NATO. Jak wiadomo, ¿ony czêsto maj¹ przemo¿ny wp³yw
na mê¿ów, wiêc ambasador KoŸmiñski za³o¿y³, ¿e jeœli przekonam ¿onê
senatora, to mo¿e uda siê i mê¿a. Spróbowa³em, lecz bez dobrego skutku.
Tom Harkin, sk¹din¹d nam przychylny, twierdzi³, ¿e nie uzyska³ w senacie
zadowalaj¹cej odpowiedzi na pytanie, jakie bêd¹ implikacje finansowe
poszerzenia NATO. By³ wiêc konsekwentny i zag³osowa³ przeciw. Nam to
nie zaszkodzi³o, bo pewnie ¿ony innych senatorów potrafi³y byæ bardziej
przekonuj¹ce. Jesteœmy zatem w NATO, zachodnie okrêty zawijaj¹ do
naszych portów, a polski profesor na amerykañskim uniwersytecie mo¿e
t³umaczyæ ekonomiczne i polityczne zawi³oœci transformacji przysz³ym oficerom
marynarki wojennej. Wszystko bardzo siê wyprostowa³o.
6. W 18 dni dooko³a œwiata
Aktywnoœæ naukowa ma to do siebie, ¿e udzielenie odpowiedzi na jedne
pytania od razu nasuwa nastêpne. Na tym polega jej niew¹tpliwy urok,
ale zarazem tam te¿ tkwi przyczyna, ¿e w zasadzie nic nigdy kompletnie siê
nie koñczy. Zwieñczenie jednego projektu jest pocz¹tkiem innego, opublikowanie
jednej ksi¹¿ki sk³ania do napisania nastêpnej. Wszystko to wydaje
siê mno¿yæ jak komórka przez podzia³. OdpowiedŸ ekonomisty okazuje siê
pytaniem dla polityka, pytania zaœ polityki s¹ wyzwaniem dla nauki.
Domniemywaæ by mo¿na, ¿e w tej fazie rewolucji informatycznej
mniej powinno byæ konferencji naukowych, kongresów i sympozjów. Oczy-
natorem banku centralnego Izraela. Od roku 2000 pracuje w banku inwestycyjnym Merryl
Lynch. Bezpoœrednio wspó³pracowaliœmy ju¿ w 1991 roku, podczas mego pierwszego pobytu
w departamencie badañ MW. Nie¿yj¹cy ju¿ niestety profesor Bruno, znakomity ekonomista,
zajmowa³ stanowisko wiceprezesa BŒ (jego nastêpc¹ zosta³ w 1997 roku Joseph Stiglitz).
On z kolei by³ szefem Bank of Israel w czasie przeprowadzania pakietu stabilizacyjnego
w koñcu lat osiemdziesi¹tych. Na ten temat zob. G.W. Ko³odko, D. Gotz-Kozierkiewicz,
E. Skrzeszewska-Paczek, Hiperinflacja i stabilizacja w gospodarce postsocjalistycznej, op.cit.
76

Od WIDER-a do TIGER-a
wiœcie dzieje siê odwrotnie, poniewa¿ rozwój spo³eczny i wzrost gospodarczy
w coraz wiêkszej mierze opieraj¹ siê na wiedzy i jakoœci kapita-
³u ludzkiego. St¹d te¿ coraz wiêcej osób zajmuje siê nauk¹, badaniami
i wdro¿eniami, a organizowanie konferencji i kongresów naukowych
przy okazji sta³o siê ga³êzi¹ gospodarki, a dla niektórych miejsc i regionów
jest intratnym Ÿród³em dochodów. Internet – to dobrodziejstwo
cywilizacji prze³omu wieków – zwiêksza tylko iloœæ i szybkoœæ przekazywanych
informacji, ale bynajmniej nie zmniejsza intensywnoœci podró¿y
tak zwi¹zanych z badaniami naukowymi i polityk¹ gospodarcz¹,
jak i z interesami.
Idee dzisiaj podró¿uj¹ najczêœciej i najszybciej Internetem. Osobiœcie
bez tego urz¹dzenia nie by³bym w stanie nawi¹zaæ tylu roboczych
kontaktów, poznaæ tylu m¹drych ludzi, zdobyæ tak wielu informacji, uzyskaæ
takiego ogromu danych. Nie by³oby te¿ mo¿liwe opublikowanie
wyników prowadzonych prac w tak wielu miejscach œwiata w tak krótkim
czasie. Opracowania, które powsta³y w okresie po odejœciu z rz¹du, to
przede wszystkim trzy ksi¹¿ki po angielsku i trzy po polsku. Ponadto
ukaza³o siê kilkadziesi¹t opracowañ i artyku³ów naukowych, kilkaset esejów
publicystycznych oraz mnóstwo wywiadów, krótkich komentarzy i innych
wypowiedzi oraz relacji na ich temat. Opublikowane zosta³y w ponad
dwudziestu jêzykach w jeszcze wiêkszej iloœci krajów.
Bez Internetu, którym odby³em najwiêcej podró¿y dooko³a œwiata,
nie by³oby to mo¿liwe 77 . Tak oto sam chyba te¿ sta³em siê czêœci¹ new
economy, funkcjonuj¹c jako „wykwalifikowana si³a robocza w e-nauce” z niema³ym
zapa³em przez wszystkie te lata. Znakomita czêœæ tej ksi¹¿ki równie¿
nie powsta³aby, gdyby nie wirtualne podró¿e tekstów, a te z kolei nie
mog³yby byæ napisane, gdyby nie fizyczne podró¿e autora. S¹ bowiem
77 Gdy by³em na Hawajach latem 2000 roku, przysz³o pisaæ kolejne eseje, które
znajduj¹ siê teraz w drugiej czêœci ksi¹¿ki. Ró¿nica czasu miêdzy Hawajami a Warszaw¹
wynosi 12 godzin, ale pracuj¹c tam kontaktowa³em siê równie¿ z innymi miejscami, w tym
z Rosj¹ i Indiami. Najdalej wszak¿e by³o do Nowej Zelandii, gdy¿ w Auckland by³o a¿ o 23
godziny póŸniej. Gdy jednak po kilku minutach dosta³em odpowiedŸ, nie wiedzia³em,
z której nadesz³a strony. Czy „z powrotem” przez te 23 strefy czasowe, czy te¿ mo¿e tylko
przez jedn¹, poprzez liniê zmiany daty.
77

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
rzeczy, o których wystarczy przeczytaæ i pomyœleæ, ale s¹ te¿ i takie, których
nie sposób poj¹æ i wyjaœniæ, jeœli siê ich na w³asne oczy nie obejrzy
i osobiœcie nie prze¿yje. I to w przestrzeni rzeczywistej, a nie wirtualnej.
Druga czêœæ tej ksi¹¿ki zawiera eseje pisane w latach 1998-2000 dla
„Magazynu inansowego Prawo i Gospodarka” 78 . Od koñca 1999 roku
artyku³y te drukuje równie¿ nowojorski „Nowy Dziennik”, a od wrzeœnia
2000 roku „Kurier Wileñski”. Ponadto ukazuj¹ siê w elektronicznym
biuletynie „Poland Today” 79 . Czêœæ jest tak¿e t³umaczona i wykorzystywana
w kijowskiej gazecie „Dieñ” ukazuj¹cej siê w jêzyku ukraiñskim i rosyjskim.
Eseje te napisane by³y w sumie w 50 miejscach w 22 krajach œwiata.
Najczêœciej, oczywiœcie, w Waszyngtonie, ale tak naprawdê to ksi¹¿ka ta
powsta³a w nieustaj¹cej podró¿y dooko³a œwiata – i z powrotem.
W sumie z 90 krajów, do których dotychczas uda³o mi siê zawitaæ,
w latach 1997-2000 odwiedzi³em a¿ 40, na wszystkich kontynentach.
W kilku by³em po raz pierwszy, w wiêkszoœci ponownie. Rekordowy z pewnoœci¹
pozostanie rok 1999, kiedy to odby³em w sumie 104 loty, w tym
kilkanaœcie z nich podczas kolejnej, trzeciej ju¿ podró¿y dooko³a œwiata.
Tym razem w 18 dni i – odwrotnie ni¿ Mr. Phileas ogg ze s³ynnej powieœci
Jules'a Verne'a – trac¹c jeden, a to dlatego, ¿e lecia³em na zachód.
Choæ po to, by byæ na Wschodzie.
W ramach prac studialnych i przygotowañ do wydania raportu Banku
Œwiatowego na temat walki z bied¹ 80 profesor Ravi Kanbur – zaanga¿o-
78 Ze wzglêdów pozamerytorycznych artyku³ Kolej rzeczy, który by³ napisany po wycofaniu
siê Unii Wolnoœci z rz¹du nie ukaza³ siê na tych ³amach. Zosta³ wydrukowany 12
czerwca 2000 roku w dzienniku Trybuna. Adres internetowy, pod którym przez ca³y okres
wspó³pracy dostêpne by³y eseje pisane dla czytelników Magazynu inansowego, to:
78
79 Adres elektroniczny biuletynu to:
http://www.mf.pg.com.pl
http://www.outlook@masterpage.com.pl
80 To obszerne studium ukaza³o siê we wrzeœniu 2000 roku. Zob. World Development
Report 2000/2001. Attacking Poverty. Published for the World Bank, Oxford University
Press, Washington, DC, 2000. W wersji internetowej raport jest dostêpny pod adresem:
http://www.worldbank.org/poverty/wdrpoverty/report/index.htm

Od WIDER-a do TIGER-a
wany przez zarz¹d jako dyrektor i koordynator tego przedsiêwziêcia – zorganizowa³
kilka regionalnych konferencji. Omawiano na nich ró¿ne aspekty
ubóstwa, spektrum jego uwarunkowañ i konsekwencji, a nade wszystko
sposoby przeciwdzia³ania temu zjawisku, wci¹¿ tak we wspó³czesnym œwiecie
obecnemu i dotkliwemu. Celem tych konsultacji by³o przedyskutowanie na
miejscu, w oparciu o prowadzone tam badania i zdobyte doœwiadczenia,
przyczyn niedostatków materialnych i kulturowego wykluczenia wielu milionów
ludzi z uczestnictwa w pe³nym ¿yciu spo³ecznym, a tak¿e dorobku
teoretycznego badañ z tego obszaru oraz praktycznych przyk³adów sukcesów
i niepowodzeñ w ograniczaniu biedy. W lutym 1999 roku odby³o siê
takie sympozjum w Berlinie. Gospodarzem, we wspó³pracy z rz¹dem federalnym,
by³a Die Deutsche Stiftung für internationale Entwicklung (DSE)
– niemiecka pozarz¹dowa fundacja rozwoju miêdzynarodowego. W maju
zaœ grono ekspertów goœci³ malezyjski Institute for Strategic and International
Studies (ISIS) w Kuala Lumpur81 .
Patrz¹c z amerykañskiego wschodniego wybrze¿a, Malezja le¿y
dok³adnie po przeciwnej stronie globu. Dwanaœcie stref czasowych w jedn¹
albo w drug¹ stronê. Postanowi³em lecieæ na zachód. Wpierw przez
Nowy Jork i Vancouver do Hongkongu, który dzielnie broni³ siê przed
przetaczaj¹cymi siê jeszcze w Azji Po³udniowo-Wschodniej falami kryzysu
finansowego zapocz¹tkowanego w Tajlandii dwa lata wczeœniej. Potem
dalej – do Kuala Lumpur.
Wybór Malezji na miejsce konsultacji nie by³ przypadkowy. Nie
tylko ze wzglêdu na regionaln¹ rangê goszcz¹cego nas oœrodka badawczego,
ale równie¿ z powodu osi¹gniêæ polityki spo³ecznej prowadzonej
w tym kraju, sk¹din¹d czêsto wbrew sugestiom MW. W okresie minionego
dwudziestolecia sukcesy gospodarcze Malezji, tak¿e w sferze prze-
81 Adres strony internetowej instytutu to:
http://www.jaring.my/isis
Na tym spotkaniu przedstawione zosta³o studium przygotowane dla Banku Œwiatowego
tak¿e po to, aby mieæ lepsz¹ p³aszczyznê porównawcz¹ procesów reform strukturalnych
w Azji Po³udniowo-Wschodniej i w krajach posocjalistycznej transformacji. Zob.
http://www.worldbank.org/poverty/wdrpoverty/malaysia/kolodko.pdf
79

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
ciwdzia³ania biedzie, s¹ w podstawowej mierze rezultatem aktywnej polityki
pañstwa i jego skutecznego interwencjonizmu w procesy gospodarcze,
co zapewni³o utrzymanie wysokiego tempa wzrostu produkcji
przez ca³e pokolenie. Dodatkowym uzasadnieniem wyboru tego w³aœnie
miejsca na konferencjê by³a potrzeba bli¿szego zapoznania siê z nastêpstwami
niedawnego kryzysu, a o tym najlepiej mówiæ mogli badacze
i eksperci z krajów ASEAN-u.
Tak¿e w Malezji z inicjatywy naszej placówki dyplomatycznej i handlowej
spotka³em siê z grup¹ przedsiêbiorców i inwestorów zainteresowanych
wspó³prac¹ z Polsk¹. Ten kraj powinien byæ naszym coraz wa¿niejszym
partnerem, chocia¿by ze wzglêdu na komplementarnoœæ obu gospodarek.
Miejscowe media korzystaj¹c z okazji, ¿e przylecia³em z Waszyngtonu,
a nie z Warszawy, bardziej jednak ni¿ o perspektywy dwustronnej
wspó³pracy wypytywa³y o stosunek do nieortodoksyjnej polityki miejscowego
rz¹du82 . Wbrew MW i pod pr¹d naciskom grup interesów zwi¹zanych
z miêdzynarodowymi inwestorami portfelowymi Malezja usztywni³a
kurs walutowy ringgita i ograniczy³a swobodne transfery kapita³ów. W tym
wypadku na wycofuj¹cy siê, krótkoterminowy kapita³ nak³adano podatki,
zastosowano wiêc instrument typu wspomnianego podatku Tobina. Malezja
wysz³a na tym zupe³nie dobrze, na pewno lepiej ni¿ s¹siad z pó³nocy
– Tajlandia czy z po³udnia – Indonezja.
Z Kuala Lumpur wraca³em niby „z powrotem”, ale maj¹c nieco
czasu lecia³em dalej na zachód, do Indii. Ju¿ od pewnego czasu wraz
z ambasadorem Krzysztofem Mroziewiczem szukaliœmy dogodnego terminu
przyjazdu. By³em tam z oficjaln¹ wizyt¹ w styczniu 1997 roku,
w pocz¹tkowym okresie jego pobytu. Wtedy to, podczas szczytu gospodarczego
w Kalkucie (tzw. Partnership Summit), zrodzi³ siê pomys³ zorganizowania
podobnej imprezy lansuj¹cej w Indiach Polskê i jej potencja³ gospodarczy.
W Kalkucie g³ównym partnerem by³a Wielka Brytania i dlatego
te¿ mia³em okazjê spotkaæ siê wtedy z ówczesnym premierem brytyjskim
– Johnem Majorem.
82 Zob. Controls – the right decision, New Straits Times (Kuala Lumpur), 13 May
1999. ragment tego artyku³u przedstawiony jest w czwartej czêœci ksi¹¿ki.
80

Od WIDER-a do TIGER-a
Gdy zaproponowa³em organizatorom – Indyjskiej Konfederacji Przemys³u
(CII) – aby na kolejnym forum skupiæ siê na perspektywach
wspó³pracy Indii z wy³aniaj¹cymi siê rynkami Europy Œrodkowowschodniej,
a Polsk¹ w szczególnoœci, chêtnie na to przystali. Zale¿a³o im tylko
na obecnoœci prezydenta Aleksandra Kwaœniewskiego. Szczêœliwie do niej
dosz³o i rok póŸniej, w styczniu 1998 roku, odby³ siê kolejny szczyt gospodarczy,
tym razem ju¿ z Polsk¹ w roli g³ównej. By³o to w Chennai,
sk¹din¹d bardziej znanym jako Madras. Dolecia³em tam z Helsinek na
krótko, a CII wyda³ raz jeszcze opracowanie, które przygotowaliœmy wraz
z profesorem Nutim dla WIDER-a83 .
Tak wiêc w maju 1999 roku by³em w Indiach kolejny raz, wykorzystuj¹c
ponowne zaproszenie CII oraz kilku uczelni i instytutów do spotkañ
i wyk³adów. Odby³o siê ich wiele, w ró¿nych œrodowiskach. Spotkania
z przedsiêbiorcami oraz inwestorami w Bombaju i Madrasie, wyk³ady
akademickie i dyskusje z politykami i dyplomatami w stolicy, kontakty
z mediami. Przy okazji ukaza³ siê artyku³ o konsensusie waszyngtoñskim,
który wydawa³ siê trafiaæ w Indiach na szczególnie podatny grunt84 . To
wielki kraj stopniowo otwieraj¹cy siê na liberalne stosunki z zagranic¹. Od
kilku lat proces ten ulega wyraŸnemu przyspieszeniu, jest jednak ca³y czas
stopniowy, bardzo wywa¿ony i kontrolowany przez w³adze. St¹d te¿ stopieñ
uzale¿nienia Indii od zagranicznego kapita³u jest daleko mniejszy ni¿ innych
du¿ych gospodarek krajów rozwijaj¹cych siê, jak na przyk³ad Brazylii
czy Indonezji. Z tego powodu Indie, podobnie jak i Chiny, najlepiej poradzi³y
sobie z tak dotkliwym dla innych kryzysem finansowym lat 1997-99.
Proces szerszego integrowania siê indyjskiej gospodarki z uk³adem
œwiatowym uwik³any jest w szereg sprzecznoœci. To konglomerat kultur
83 Zob. Grzegorz W. Ko³odko i D. Mario Nuti, The Polish Alternative. Old Myths,
Hard acts and New Strategies in the Successful Transformation of the Polish Economy, Confederation
of Indian Industry (CII) [w:] On the Occasion of the orth Partnership Summit,
Chennai, 8-10 January 1998. W tym czasie ukaza³ siê równie¿ inny artyku³ prezentuj¹cy
hinduskiemu czytelnikowi przemyœlenia i obserwacje dotycz¹ce procesów liberalizacji w naszej
czêœci œwiata. Zob. Continuity and Change in the Polish Transformation 1993-2000, inance
India, Vol. XI, No. 4, December 1997, s. 977-992.
84 Zob. An unsound consensus, op.cit.
81

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
i chyba najbardziej skomplikowany kraj na ziemi. Tematów zatem do
dyskusji akademickich i technokratycznych, naukowych i politycznych,
ekonomicznych i finansowych nie brakowa³o. W wielu z nich uczestniczy³
ambasador Mroziewicz. Tym chêtniej, ¿e czêsto pytano o polskie
doœwiadczenia na polu liberalizacji i integracji. Interlokutorów interesowa³y
zw³aszcza sposoby liberalizacji handlu i przep³ywów kapita³owych
oraz kursu walutowego, a w tych ramach sekwencja dzia³añ. Czêsto stawa-
³y ponadto kwestie relacji naszej gospodarki ze œwiatem zewnêtrznym.
akt, ¿e przybywa³em z Waszyngtonu, gdzie g³osi³em pogl¹dy id¹ce
czêsto pod pr¹d dominuj¹cego nurtu, podobnie jak w Malezji sk³ania³
do pytañ o istotê globalizacji i kierunki jej ewolucji. Media najbardziej
zainteresowane by³y radami co do po¿¹danego tempa liberalizacji
i otwarcia na penetracjê ze strony kapita³u zagranicznego, a tak¿e zaleceñ
co do polityki kursowej wobec rupii. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e
trzeba iœæ w kierunku rozluŸniania pañstwowej kontroli i dalszej deregulacji
oraz liberalizacji, ale sugerowa³em, by czyniæ to ostro¿nie 85 .
Indie to zbyt du¿y kraj na dokonywanie eksperymentów, na które inni
mog¹ – choæ nie musz¹ – sobie pozwalaæ.
By³ tak¿e czas na spotkania z ludŸmi, jak¿e daleko bêd¹cymi od
tych spraw, a zarazem od ich biegu jak¿e bardzo uzale¿nionymi. Czy to
w herbacianych gajach Assamu, czy w slumsach Bombaju, czy to na ulicach
starego Delhi, czy w nowych dzielnicach Chennai widaæ globalizacjê
(a raczej jej skutki) go³ym okiem. Jeœli tylko wie siê, gdzie spojrzeæ i jak
patrzeæ. Potencja³ Indii jest znaczny, ale ogromu problemów gospodarczych
i spo³ecznych, jakie ma ten ludny kraj, pozazdroœciæ te¿ nie sposób.
Jest to zarazem kraj piêkny i fascynuj¹cy. By³em wiêc bardzo zadowolony,
¿e starczy³o tym razem czasu na to, aby odwiedziæ tak¿e historyczny
Jaipur, gdzie towarzyszy³a mi redaktor Alicja Albrecht. O ile w Afryce
s³onia tylko z bliska widzia³em, to teraz mog³em na nim nawet pojeŸdziæ.
Zastanawiaj¹ce jest to, ¿e Indie da³y œwiatu wielu znakomitych ekonomistów,
ale ci z kolei jakby wci¹¿ jeszcze niedostatecznie wiele potrafili
85 Zob. M. Ramesh, Liberalise faster, but carefully: Prof. Kolodko, The Hindu Business
Line (Chennai), 15 June 1999. ragmenty artyku³u zacytowane s¹ w czwartej czêœci ksi¹¿ki.
82

Od WIDER-a do TIGER-a
uczyniæ dla w³asnego kraju. Chocia¿ to mo¿e nie tak. Przypadek Indii
bardziej dowodzi tego, ¿e od ekonomistów wcale tak wiele nie zale¿y, jak
siê niektórym wydaje. I Amartya Sen, i Ravi Kanbur wywodz¹ siê z Indii,
a ich pogl¹dy i m¹dre rady s¹ dobrze znane. Rozwój jednak zale¿y te¿ od
dobrej polityki i zasobów, zw³aszcza finansowych. I tego w³aœnie, a nie
dobrych ekonomistów, nie starcza.
Z Indii polecia³em na Sri Lankê. Ta piêkna wyspa rozdarta jest
ci¹gn¹cym siê ju¿ lata konfliktem etnicznym. Jaffna, jej pó³nocno-wschodni
rejon, jest poza zasiêgiem turystów ze wzglêdu na tocz¹ce siê tam
dzia³ania wojenne. Nie maj¹c takiej ochrony, jak¹ otoczy³y mnie stanowe
w³adze w Assamie, kiedy to nie mog³em zrobiæ kroku bez uzbrojonej
eskorty, w starej stolicy Kandy, przed wejœciem do pa³acu nie tylko musia-
³em zdj¹æ buty, ale nawet poddaæ siê rewizji. W przeddzieñ, w wyniku
kolejnego ataku terrorystycznego tamilskich „tygrysów”, znowu zginêli
ludzie. Ostatnie wybory, które odby³y siê w paŸdzierniku 2000 roku (dok³adnie
dwa dni po wyborach prezydenckich w Polsce), bynajmniej tego
konfliktu nie za¿egna³y. W takim kontekœcie trudno budowaæ dobr¹ przysz³oœæ,
ale gospodarka lankijska mimo to radzi sobie wzglêdnie dobrze,
na co w du¿ym stopniu wp³ywa relatywnie wysoki poziom kapita³u ludzkiego.
A troskê o oœwiatê widaæ bez ma³a na ka¿dym kroku.
W Colombo mog³em spotkaæ siê osobiœcie z autorem jednego z listów,
który popar³ moje tezy zaprezentowane prawie rok wczeœniej w wywiadzie
dla „Transition”. Wendell W. Solomons okaza³ siê kolejnym cz³owiekiem
z krwi i koœci, a nie tylko adresem e-mailowym. Okazuje siê, ¿e
i tam w krêgach naukowych oraz w œrodowisku analityków i ekspertów instytucji
paraj¹cych siê poœrednictwem finansowym istnieje zainteresowanie
rozwojem „wy³aniaj¹cych siê” rynków Europy Œrodkowowschodniej. Jednak¿e
mój rozmówca sam okaza³ siê raczej nader powœci¹gliwym zwolennikiem
coraz dalej posuwaj¹cej siê globalizacji. Jest ona jednak¿e tak nieub³agana,
¿e agresywnie obejmuje równie¿ Sri Lankê, czemu nawet trwaj¹cy
konflikt pomiêdzy Tamil Eelam i si³ami rz¹dowymi nie przeszkadza.
Stamt¹d zaœ niedaleko ju¿ by³o na Malediwy – pañstwo, które ma
raptem kilkaset kilometrów kwadratowych. Albo a¿ milion, jeœli liczyæ
razem z wodami terytorialnymi otaczaj¹cymi mnóstwo ma³ych wysepek.
Nie mamy z nim jeszcze kontaktów dyplomatycznych, ale gdy ambasador
83

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Mroziewicz notyfikowa³ miejscowy MSZ o mojej wizycie, zaprosi³ mnie do
dawnego pa³acu su³tana prezydent Maumoon Abdul Gayoom 86 . Rz¹dzi
on tym jak¿e spokojnym, zw³aszcza po ha³aœliwych Indiach i sk³óconej Sri
Lance, muzu³mañskim krajem prawie absolutnie, ale na pewno w sposób
m¹dry. I na pewno jest jeszcze ciszej ni¿ w Helsinkach.
Gdy powiedzia³em, ¿e ani stolica Male, miasteczko licz¹ce kilkadziesi¹t
tysiêcy mieszkañców na dwu kilometrach kwadratowych otoczonych
morzem, ani te¿ Kurumba, wysepka – resort, tak maleñka, ¿e
op³ywa³em j¹ w ko³o wiele razy, to nie s¹ prawdziwe Malediwy, tylko
enklawy, to tego samego dnia by³em na pok³adzie samolotu Air Maledives.
Wraz z ministrem oœwiaty polecieliœmy na po³udniowy kraniec archipelagu
na wyspê Gan, kilkanaœcie kilometrów na po³udnie od równika.
PóŸnym wieczorem celebrowano tam oddanie prawie szko³y œredniej.
Traf chcia³, ¿e by³a zbudowana przy wsparciu finansowym Banku Œwiatowego,
wiêc tym bardziej „mia³em dobre wejœcie”.
Szko³a by³a prawie œrednia, gdy¿ jedyne pe³ne liceum znajduje siê
w stolicy. Kraj jest tak ma³y i tak oryginalny, ¿e na ka¿dej z zaludnionych
oko³o dwustu (z oko³o tysi¹ca dwustu) wysepek jest jakaœ szko³a, choæby
pod strzech¹ z liœci palmy, choæby trzy elementarne klasy, ale jest. Analfabetyzmu
wiêc nie ma. A tam gdzie jest elektrycznoœæ, bo przecie¿ problem
to wielki, skoro tyle tych wysp i tak rozrzuconych, bywa ju¿ i Internet.
Wiêc i stamt¹d mo¿na by³o s³aæ teksty.
Na wyspie Gan pokazano mi zak³ady tekstylne – joint-venture z udzia-
³em kapita³u z USA i Sri Lanki, które produkowa³y wy³¹cznie na eksport.
Malediwy nie s¹ objête systemem kwot ani te¿ innymi regulacjami WTO,
które mog³yby ograniczaæ ekspansywnoœæ ich bran¿y odzie¿owej, dlatego
te¿ wydaj¹ siê korzystnym miejscem do lokalizacji tego typu zak³adów. Jakie¿
by³o zdziwienie, gdy okaza³o siê, ¿e spodnie, które mia³em na sobie, a które
kupione by³y w butiku „Structure” w Bethesdzie uszyte zosta³y akurat tam,
na œrodku Oceanu Indyjskiego! Poniewa¿ w miêdzyczasie nieco jeszcze
zeszczupla³em, dosta³em w prezencie nastêpn¹ parê, o numer mniejsz¹.
86 Po naszym spotkaniu i ciekawej rozmowie ukaza³ siê w miejscowej prasie krótki
artyku³. Jego t³umaczenie zamieszczone jest w czwartej czêœci ksi¹¿ki.
84

Od WIDER-a do TIGER-a
Nie by³bym ekonomist¹, gdybym „darowanemu koniowi nie zajrza³
w zêby”. O ile producent na Malediwach otrzymuje za tak¹ parê
spodni 14 dolarów, to nabywca w detalu p³aci 42. Zwa¿ywszy jeszcze na
to, ¿e z tych 14 jedynie cztery id¹ na wynagrodzenie pracuj¹cej w prawie
koszarowym trybie si³y roboczej, ³atwiej zrozumieæ, sk¹d bior¹ siê
protesty przeciwko globalizacji. Z drugiej wszak¿e strony, ponad dziewiêædziesi¹t
procent zatrudnionych to pracownice kontraktowe ze
Sri Lanki, które s¹ zadowolone, gdy po dwu latach wracaj¹ z oko³o
trzema tysi¹cami zaoszczêdzonych dolarów. To ich kapita³, za który
uruchamiaj¹ na swojej du¿ej wyspie ma³y interes87 .
W przeddzieñ opuszczenia archipelagu w tej jedynej w ca³ym kraju
pe³nej, ³¹cznie z uznawan¹ miêdzynarodowo klas¹ maturaln¹, szkole œredniej
mia³em mieæ wyk³ad na temat globalizacji. Chocia¿ sto³eczna gazeta
ju¿ to zaanonsowa³a, to do wyk³adu nie dosz³o. Gdy szykowa³em siê do
opuszczenia Kurumby, by szybk¹ ³odzi¹ przep³yn¹æ do Male, zosta³em
powiadomiony, ¿e wyk³ad jest odwo³any. Og³oszono bowiem w³aœnie ¿a³obê
w zwi¹zku ze œmierci¹ matki ma³¿onki prezydenta. O odwo³aniu wyk³adu
poinformowano tak¿e za poœrednictwem centralnej, pañstwowej telewizji.
Innej zreszt¹ tam ma, tak ma³y jest ten rozwlek³y i przepiêkny kraj.
Kiedyœ jeszcze na ten wyk³ad wrócê.
Ostatnim etapem tej podró¿y by³y Zjednoczone Emiraty Arabskie.
Choæ problemów rozwojowych i tam nie brakuje, a wiosn¹ 1999 roku
ceny ropy nie by³y tak korzystne dla producentów jak rok póŸniej, to po
wizycie w Indiach mo¿na mieæ wra¿enie, ¿e w Emiratach panuje bez ma³a
sielanka. Nawet polskie m³ode artystki graj¹ na fortepianach i skrzypcach
87 Na temat przes³anek ekspansji ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw w warunkach liberalizacji
i systemowego otwarcia gospodarki przygotowa³em w 1999 roku opracowanie
w ramach projektu realizowanego w WIDER. Uka¿e siê ono w pracy zbiorowej pod redakcj¹
Bruno Dallago i Roberta McIntyre'a, a jako artyku³ ju¿ zosta³o opublikowane. Zob.
Transition to a Market and Entrepreneurship. The Systemic actors and Policy Options, Communist
and Post-Communist Studies, Vol. 33, No. 2, June 2000, s. 271-293. Opracowanie to
jest tak¿e jednym z rozdzia³ów w ksi¹¿ce pod redakcj¹ Barbary Wejnert, op.cit. W Internecie
mo¿na je znaleŸæ pod adresem:
http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183497
85

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
podczas soirées w najprzedniejszych hotelach. Nic dziwnego, ¿e ludziom
poprawi³ siê tam humor, skoro szejk Zayed bin Sultan Al Nahyan 88 sp³aci³
d³ugi swoich podw³adnych. Zad³u¿yli siê oni ponad miarê, zaci¹gaj¹c
kredyty konsumpcyjne g³ównie na zakup luksusowych samochodów.
Dobry szejk wydoby³ przeto d³u¿ników z tarapatów, zaznaczaj¹c rzecz
jasna (z pewnoœci¹ za rad¹ swego ministra finansów), ¿e to ju¿ absolutnie
ostatni raz. Ciekawe, ¿e nikt nie spyta³, sk¹d wzi¹³ na to pieni¹dze?
W Abu Dhabi spotka³em siê z naszym ambasadorem, w Dubaiu
dyskutowaliœmy kwestie wspó³pracy gospodarczej z polskim przedstawicielem
handlowym, w Sharjah czasu ju¿ niewiele zosta³o. Trzeba by³o lecieæ
dalej. Lot z Dubaiu do Nowego Jorku trwa bez przerwy ponad 14 godzin.
A potem jeszcze kawa³ek i po 18 dniach zakoñczy³a siê ta podró¿
dooko³a œwiata. By³em z powrotem w Waszyngtonie.
Nie na d³ugo jednak. Wkrótce ponownie dotar³em do Helsinek,
gdzie WIDER zorganizowa³ robocz¹ sesjê na temat drobnej przedsiêbiorczoœci,
trzeba by³o wiêc przedstawiæ swój raport. Potem wyk³ady w Wiedniu
i do Dubrownika. Odbywaj¹ siê tam co roku na powitanie lata znakomite
konferencje naukowe przyci¹gaj¹ce szerokie grono ekonomistów. Poœwiêcone
s¹ w zasadzie transformacji, a ¿e gospodarzem jest bank centralny Chorwacji,
a wspó³organizatorem MW, to dyskutowane s¹ przede wszystkim problemy
finansowe. Rok 1999 by³ jednak szczególny, gdy¿ by³a to okazja do
podsumowania minionych dziesiêciu lat posocjalistycznych przeobra¿eñ.
I w tym doborowym gronie przedstawi³em opracowanie przygotowane
dla Banku Œwiatowego z tymi dziesiêcioma laty w tytule. W konferencjach
w Dubrowniku zawsze uczestniczy profesor Robert A. Mundell.
By³ i tamtego lata, a jesieni¹ 1999 roku otrzyma³ Nagrodê Nobla w dziedzinie
ekonomii 89 . W konferencji uczestniczyli tak¿e profesorowie: Vito
88 Szejk Zayed bin Sultan Al Nahyan jako prezydent pañstwa rz¹dzi ZEA – federacj¹
siedmiu emiratów – od 1971 roku, natomiast emirem Abu Dhabi jest jeszcze d³u¿ej, bo ju¿
od 1966 roku.
89 Uzasadniaj¹c sw¹ decyzjê o przyznaniu Nagrody Nobla Robertowi A. Mundellowi,
komitet stwierdzi³, ¿e otrzymuje on to wyró¿nienie „za jego analizê polityki monetarnej
i fiskalnej w warunkach ró¿nych systemów kursów walutowych oraz za analizê optymalnych
obszarów walutowych”.
86

Od WIDER-a do TIGER-a
Tanzi, Anders Aslund, Mario Nuti, Jacob renkel. Byli tam te¿ miêdzy
innymi: poprzedni szef EBOiR – Jaques de Larosière, wiceszef BŒ – Johannes
Linn, Jegor Gajdar, Daniel Daianu 90 . Ma³y jest ten œwiat. Nawet gdyby nie
jeŸdziæ nieustannie w ró¿ne jego miejsca, to i tak te „miejsca” zjad¹ siê w jedno.
Idee ludzi przyci¹gaj¹. I wtedy, gdy ich dziel¹ i wtedy, gdy ich ³¹cz¹.
Wkrótce zamknê³o siê te¿ moje czwarte okr¹¿enie œwiata. W styczniu
1996 roku, na zaproszenie ówczesnego ministra spraw zagranicznych
Australii Garetha Evansa 91 , polecia³em (acz przy dosyæ powœci¹gliwym
poparciu premiera Józefa Oleksego) do Australii. Podró¿owa³em na
wschód, przez Singapur do Sydney. Teraz zaœ, latem 1999 roku, nadarzy-
³a siê okazja, aby polecieæ na antypody na d³u¿ej, ³¹cz¹c przy okazji
przyjemne z po¿ytecznym. Lec¹c zatem na zachód – z Waszyngtonu przez
Los Angeles – zwieñczy³em jeszcze jedn¹ podró¿ dooko³a œwiata. By³em
z powrotem w Sydney.
Pretekstem do wyjazdu by³a konferencja naukowa w Kanberze zorganizowana
przez nowojorsk¹ organizacjê pozarz¹dow¹ Reinventing Bretton
Woods Institutions (RBWI) oraz Australian National University (ANU) 92 ,
gdzie przy okazji – z inicjatywy naszej ambasady – wyg³osi³em wyk³ad na
90 Dwa tomy zawieraj¹ce referaty z tej konferencji ukazuj¹ siê drukiem. Pierwszy
zawiera opracowania problemowe i rozwa¿ania systemowe, drugi natomiast analizy przypadków
poszczególnych krajów. O polskich reformach pisze Marek D¹browski. Mój referat
wraz z opracowaniami J. de Larosière’a oraz J. Linna zawiera ogólna, wprowadzaj¹ca
czêœæ tomu pierwszego. Zob. Post-Communist Transition and Post-Washington Consensus. The
Lessons for Policy Reforms [w:] Mario Blejer i Marko Skreb (red.), Transiton. The irst
Decade, MIT Press, Cambridge, Mass. 2001. Materia³y z kolejnej konferencji Dubrownik
2000 uka¿¹ siê w pracy zbiorowej pod t¹ sam¹ redakcj¹ naukow¹ rok póŸniej. Znajduje siê
tam tak¿e mój rozdzia³ oparty o opracowanie dla MW, analizuj¹ce perspektywy wzrostu
gospodarczego krajów posocjalistycznych do 2050 roku.
91 Poznaliœmy siê dwa lata wczeœniej na Œwiatowym orum Gospodarczym w Davos,
a potem spotkaliœmy siê jeszcze na podobnej imprezie w Singapurze w 1995 roku. Od
stycznia 2000 roku jest on prezesem pozarz¹dowej organizacji International Crisis Group
(ICG) z siedzib¹ w Brukseli.
92 Referaty z tej konferencji, w tym te¿ moje opracowanie na temat konsensusu postwaszyngtoñskiego,
opublikowane zosta³y jako praca zbiorowa. Zob. Transition to a Market
Economy and Sustained Growth. Implications for the Post-Washington Consensus [w:] Marc
Uzan, Dipak Dasgupta i Dominic Wilson (red.), International Capital Mobility and Domestic
Stability, Routledge, Canberra 2000.
87

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
temat osi¹gniêæ Polski i przemian systemowych w naszej czêœci œwiata.
Zbieg trzech okolicznoœci, a mianowicie czas spotkania, jego miejsce oraz
charakter organizatorów, przes¹dzi³, ¿e tym razem dyskusja toczy³a siê
wokó³ zagadnieñ przep³ywu kapita³u, potrzeby jego regulacji oraz implikacji
nieprzewidywalnych wahañ na rynkach finansowych dla miêdzynarodowego
³adu instytucjonalnego. Wielu australijskich uczonych anga¿uje
siê w ten w¹tek badawczy z perspektywy regionalnej, jako ¿e Australia,
choæ cz³onek OECD, utrzymuje przede wszystkim œcis³e zwi¹zki gospodarcze
z regionem Azji Po³udniowej i Wschodniej. Trzy i pó³ roku wczeœniej
Gareth Evans przekonywa³ mnie, ¿e jego kraj w sensie ekonomicznym
nale¿y do Azji, ale po rozlaniu siê fal kryzysu finansowego lat 1997-
-99 Australia jakby znowu bardziej wola³a siê amerykanizowaæ.
Pobyt na antypodach by³ d³u¿szy, przeto nie brakowa³o czasu, aby
obejrzeæ wiêcej ni¿ tylko sale wyk³adowe czy centra konferencyjne, co
najwy¿ej wpadaj¹c jeszcze przy okazji do muzeum albo na koncert. Starcza³o
te¿ czasu, aby z t¹ sam¹ szybkoœci¹ (choæ nie id¹c, ale biegn¹c co
tchu) co Robert Korzeniowski, póŸniejszy dwukrotny mistrz olimpijski,
przemierzaæ olimpijskie œcie¿ki. Bieganie w sercu Australii pod œwiêt¹
ska³¹ Aborygenów Uluru 93 , jak i w sercu Sydney pod najpiêkniejszym
budynkiem œwiata, jakim jest tamtejsza opera, to zaiste wymarzony czas.
Ale opera w Sydney nie s³u¿y tylko do biegania wokó³, jak uwa¿a
wielu telewizyjnych kibiców, czy te¿ robienia sobie zdjêæ na tle, jak s¹dzi
wiêkszoœæ turystów. Opera s³u¿y przede wszystkim do chodzenia na opery.
Tak wiêc ju¿ za pierwszym pobytem w Sydney poszliœmy tam z ¿on¹. Na
„Toskê” Pucciniego. Aczkolwiek nie by³ to a¿ tak znakomity spektakl jak
tamten w Kijowie, to bilety kosztowa³y po sto dolarów. Tutaj bowiem
tworzenie gospodarki rynkowej ju¿ dawno siê skoñczy³o. Jak u nas siê
skoñczy, to bilety na „Toskê” te¿ bêd¹ po sto dolarów. W Kijowie tak¿e.
Podró¿ po Australii przerwana by³a tygodniow¹ wypraw¹ do „pobliskiej”
Indonezji. Przez wyspê dziesiêciu tysiêcy œwi¹tyñ i pla¿e Bali dojechaliœmy
wpierw do Yogyakarty, a nastêpnie do D¿akarty. W pobli¿u Yogy-
93 Ten przepiêkny twór natury znany jest tak¿e jako Ayers Rock, choæ ostatnimi laty
coraz czêœciej wraca siê do jego oryginalnej aborygeñskiej nazwy.
88

Od WIDER-a do TIGER-a
akarty nie tylko znajduje siê s³ynna piramida Borobudur, ale samo miasto
jest prê¿nym oœrodkiem uniwersyteckim. Przedstawi³em wiêc dwa wyk³ady:
na najstarszej uczelni indonezyjskiej – uniwersytecie Gadjah Mada oraz
w instytucie zajmuj¹cym siê demografi¹ i polityk¹ ludnoœciow¹. Spotkania
te by³y poniek¹d ci¹giem dalszym niedawnych dyskusji w s¹siedniej Malezji,
tyle ¿e tym razem, choæ w œrodku lata, by³y to imprezy akademickie.
Podobnie w D¿akarcie, gdzie goœci³ nas ambasador Ksawery Burski
94 . Tam mia³y równie¿ miejsce spotkania polityczne z ministrami indonezyjskiego
rz¹du. Indonezja znajduje siê w szczególnie trudnej fazie swej
najnowszej historii i bêdzie w nadchodz¹cej przysz³oœci dostarcza³a nam
ró¿nych, nie tylko dobrych wiadomoœci. W tym zlepku kultur i religii
nade wszystko skomplikowana jest sytuacja ekonomiczna i uporz¹dkowanie
tego frontu oraz powrót na œcie¿kê szybkiego wzrostu, któr¹ ten kraj
kroczy³ przez okres ca³ej generacji, nie bêd¹ ³atwe.
Sk¹din¹d to bardzo interesuj¹ce, ¿e wkrótce potem jak Bank Œwiatowy
w swoim dorocznym raporcie og³osi³ nader optymistyczne prognozy
wzrostu gospodarczego dla tak zwanej „wielkiej pi¹tki” 95 , a¿ w trzech z tych
krajów nast¹pi³y bardzo powa¿ne zaburzenia gospodarcze. Tak sta³o siê
wpierw w Indonezji, nastêpnie w Rosji, a nieco póŸniej tak¿e w Brazylii,
choæ na mniejsz¹ ju¿ skalê. Tylko Indie i Chiny wysz³y obronn¹ rêk¹,
a jest to tym bardziej ciekawe, ¿e to one w³aœnie w najmniejszym stopniu
opiera³y siê na radach i wp³ywach zewnêtrznych. W tym wypadku realizowana
by³a polityka dosyæ odleg³a od ortodoksji starego konsensusu waszyngtoñskiego.
I da³o to nie najgorsze rezultaty.
Tak ju¿ jest, ¿e chocia¿ na wyk³adach i seminariach mówi siê o kwestiach
zwi¹zanych z potrzeb¹ tworzenia nowej globalnej architektury finansowej
oraz koniecznoœci zredefiniowania roli pañstwa we wspó³czesnej go-
94 Obecnie jest ambasadorem RP w Chinach, a jego poprzednik – ambasador Zdzis³aw
Góralczyk jest doradc¹ prezydenta. Obaj s¹ znakomitymi fachowcami i znawcami
regionu, a ambasador Burski dodatkowo tak¿e koneserem i ekspertem w sprawach chiñskiej
kuchni. Wymieniliœmy siê wiêc ksi¹¿kami. Da³em ambasadorowi swoje recepty zawarte
w Od szoku do terapii, w zamian natomiast otrzyma³em jego ksi¹¿kê kulinarn¹. Dla wegetarianina
jak znalaz³.
95 Zob. World Development Report 1997. The State in a Changing World, op.cit.
89

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
spodarce, to i tak pytania dziennikarzy koncentruj¹ siê na aktualnych sprawach
politycznych, a ka¿dy kraj ma ich mnóstwo. W D¿akarcie najgorêtsz¹
spraw¹ by³a wtedy kwestia przysz³oœci Wschodniego Timoru, który dzisiaj
jest co prawda ju¿ niepodleg³ym pañstwem, ale zarazem regionem zdewastowanym
i nadal wyj¹tkowo politycznie niestabilnym. Przy wszystkich
ró¿nicach mog¹ nasuwaæ siê pewne skojarzenia z sytuacj¹ Kosowa na
naszym kontynencie. Trudno liczyæ, aby w daj¹cej siê przewidzieæ przysz³oœci
mo¿na by³o kreœliæ dobre perspektywy przed tym ma³ym pañstwem,
które niezwykle trudno staæ bêdzie na samodzielny byt i rozwój96 .
Z Indonezji wróciliœmy do Australii, a stamt¹d polecieliœmy do
Nowej Zelandii. Kilkudniowy pobyt pozwoli³ nie tylko zobaczyæ s³ynnego
ptaka kiwi i basen jachtowy zbli¿aj¹cych siê regat America’s Cup, ale tak¿e
da³ szanse na spotkania w naszych polskich sprawach. W Auckland, najwiêkszym
mieœcie kraju le¿¹cym na Wyspie Pó³nocnej, nie ma oficjalnej
polskiej placówki (znajduje siê ona w stolicy Wellington na po³udniu
wyspy), ale za to jest polski program radiowy oraz konsulat honorowy.
Udzieli³em redaktorowi Bogdanowi Nowakowi, który g³ównie zajmuje siê
promowaniem wymiany turystycznej miêdzy Polsk¹ a Now¹ Zelandi¹,
wywiadu dla „naszego” radia.
Szczególnie fascynuj¹ce by³o spotkanie z niedawno mianowanym
konsulem honorowym. Cz³owiek i jego ¿ycie jest jak powieœæ. Jan Roj-
Wojciechowski97 dotar³ na Now¹ Zelandiê jako dwunastoletni ch³opiec,
wojenny sierota. Potem brn¹³ samodzielnie przez ¿ycie na tym krañcu
œwiata, osi¹gaj¹c z czasem znacz¹ce sukcesy w nowozelandzkim narodowym
przemyœle, czyli produkcji i handlu we³n¹. Jest wiêc cz³owiekiem
statecznym, a nad wejœciem do jego willi, sk¹d widaæ piêkn¹ zatokê Hauraki,
dumnie widnieje orze³ w koronie – god³o Polski. Gdy konsul wozi³
nas swoim be¿owym rolls-royce’em po okolicy, za kierownic¹ siedzia³
milcz¹cy kierowca. Dopiero pod sam koniec wycieczki okaza³o siê, ¿e to
96 Taki punkt widzenia przedstawi³em odpowiadaj¹c na pytania mediów, co by³o zrelacjonowane
miêdzy innymi na ³amach dziennika Suara Pembaruan. ragmenty tego artyku-
³u przedstawione s¹ w czwartej czêœci ksi¹¿ki.
97 Obecnie John Roy-Wojciechowski.
90

Od WIDER-a do TIGER-a
najm³odszy syn konsula, któremu akurat ostatnio nie najlepiej wiod³o siê
na studiach. Musia³ wiêc pracowaæ u ojca, je¿d¿¹c t¹ limuzyn¹. Wniosek
z tego taki, ¿e warto siê uczyæ (zw³aszcza ekonomii i finansów), bo jak
nie, to po zwieñczeniu transformacji jeszcze za karê bêdziemy musieli
jeŸdziæ takimi rolls-royce’ami.
Ostatnim etapem tej podró¿y dooko³a Pacyfiku by³ tygodniowy
pobyt na id¿i. Niby mia³ to byæ ju¿ tylko urlop, ale przecie¿ i tam jest
uniwersytet... I to w dodatku niezwykle ciekawy. University of South Pacific
(USP) jest wspólnym przedsiêwziêciem dwunastu wyspiarskich pañstewek
po³udniowego Pacyfiku 98 . Nastêpna uczelnia na pó³noc to University
of Hawaii w Honolulu, a na po³udnie – Auckland. Tak wiêc m³odzie¿
od Vanuatu po Kiribati, od Tonga po Wyspy Marshalla, od
Guadalcanal po Wyspê Bo¿ego Narodzenia przyje¿d¿a (to znaczy przylatuje)
studiowaæ do Suva, stolicy id¿i. Pracuje tam sporo kontraktowych
profesorów, g³ównie z krajów anglosaskich, ale goœcia z Polski,
przynajmniej na wydziale ekonomii i nauk politycznych, mieli po raz
pierwszy. akt, odleg³y region, odleg³a problematyka, ale zainteresowanie
kwestiami transformacji, a zw³aszcza globalizacji widzianej z naszej
perspektywy tak¿e tam trzeba krzewiæ.
Niestety, podczas ostatniego roku sytuacja na id¿i ponownie siê
skomplikowa³a. Wci¹¿ nierozwi¹zane problemy nierównoœci spo³ecznych
i sprzecznoœci interesów ekonomicznych, które zosta³y odziedziczone z czasów
brytyjskiego kolonializmu, prowokuj¹ konflikty miêdzy dwiema podstawowymi
grupami narodowoœciowymi, czyli rodzimymi mieszkañcami
wysp oraz Hindusami. Próba zamachu stanu i walki toczone w jej nastêpstwie
latem 2000 roku nie tylko sk³óci³y wiele grup spo³ecznych, ale
równie¿ podciê³y prosperuj¹cy poprzednio przemys³ turystyczny. Teraz
znowu wiele trzeba uczyniæ na p³aszczyŸnie politycznej, aby móc dobrze
rozwijaæ siê w sferze ekonomicznej.
Z id¿i – lot z powrotem do USA. W Los Angeles po 12 godzinach
w powietrzu wyl¹dowaliœmy wczeœniej ni¿ wystartowaliœmy z Nadi.
98 Te pañstwa to: id¿i, Kiribati, Nauru, Niue, Samoa, Tokelau, Tonga, Tuvalu,
Vanuatu, Wyspy Cooka, Wyspy Marshalla i Wyspy Salomona.
91

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
A to dlatego, ¿e z chwil¹ przekraczania linii zmiany daty odzyskaliœmy
uprzednio stracon¹ dobê. W tym momencie znowu zastanawia³em siê,
czy te¿ t¹ sam¹ drog¹ lecia³ tamten e-mail z Hawajów do Nowej Zelandii,
czy te¿ polecia³ on sobie w drug¹ stronê i z powrotem?
7. Tygrys a sprawa polska
Do Polski przyje¿d¿a³em wiele razy, przy czym najczêœciej na bardzo
krótko, bo tylko na to pozwala³ terminarz. Dwie wizyty by³y jednak d³u¿sze.
Wykorzysta³em te okazje na podró¿e po kraju, które okreœlaliœmy jako
„Tour de Pologne”. Charakteryzowa³ je bardzo intensywny program
– podczas dziesiêciu dni odbywa³o siê oko³o trzydziestu wyk³adów akademickich
i spotkañ œrodowiskowych. Pretekstem do obu podró¿y by³o polskie
wydanie ksi¹¿ki „Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”.
Pierwsza odby³a siê wiosn¹ 1999 roku, tu¿ po zakoñczeniu pracy
w Miêdzynarodowym unduszu Walutowym, druga zaœ mia³a miejsce rok
póŸniej, tak¿e po zwieñczeniu kolejnej serii badañ w tej organizacji.
W kwietniu 1999 roku wyg³osi³em wyk³ady na kilkunastu uczelniach – od
SGH w Warszawie poprzez Katolicki Uniwersytet Lubelski i Akademiê
Ekonomiczn¹ w Krakowie po Uniwersytet £ódzki. By³em wówczas tak¿e
w Katowicach, Poznaniu, Pu³tusku, Sopocie, Tarnowie i Wroc³awiu. Rok
póŸniej, w trakcie drugiego „Tour de Pologne”, z chêci¹ odwiedzi³em
ponownie wiêkszoœæ tych oœrodków i uczelni, zawitawszy przy okazji zarówno
do Bydgoszczy, Gdañska, Rzeszowa, Szczecina, Torunia, Tych, jak
i do Tyczyna na Podkarpaciu oraz rodzinnego Tczewa.
By³a to niezwykle cenna i pouczaj¹ca sposobnoœæ konfrontacji pogl¹dów
i wymiany punktów widzenia na tematy zwi¹zane z przebiegiem
transformacji od szczebla lokalnego do globalnego. W¹tek „globalizacja
a sprawa polska” pojawia³ siê wszêdzie, gdy¿ coraz wyraŸniejsze staje siê
przekonanie, ¿e w wyniku transformacji staliœmy siê otwart¹ gospodark¹,
a tym samym równie¿ coraz bardziej uwik³an¹ w to, co siê na œwiecie
dzieje. Spotkania przyci¹ga³y wielu zainteresowanych i o ile zrozumia³e
mog³o byæ pojawianie siê t³umów w aulach uniwersyteckich, to zaskakiwa-
³o liczne grono obecne na wyk³adach œrodowiskowych i w ma³ych oœrod-
92

Od WIDER-a do TIGER-a
kach. W Tarnowie – pomimo ¿e wyk³ad odby³ siê w niedzielê i na dodatek
w czasie sumy w pobliskim koœciele, jak to k¹œliwie ktoœ zauwa¿y³
– trzeba by³o staæ na schodach i nads³uchiwaæ z korytarza.
Najwa¿niejsza obserwacja, któr¹ wynios³em z tych spotkañ, to wysoki
poziom i du¿a wiedza naszych studentów. Przy doœæ istotnym zró¿nicowaniu
miêdzy poszczególnymi uczelniami i oœrodkami nie odstaj¹ oni
poziomem od s³uchaczy, z którymi przez te lata styka³em siê na renomowanych
zagranicznych uniwersytetach. To dobrze rokuje na przysz³oœæ,
gdy¿ w coraz wiêkszym stopniu rozwój zale¿eæ bêdzie od wysokich kwalifikacji
i jakoœci kapita³u ludzkiego. Nie mnie oceniaæ dyscypliny odleg³e od
nauk, które uprawiam, ale takie wra¿enie, jeœli wrêcz nie przekonanie,
wynosi³em nie tylko z akademii ekonomicznych i stosownych fakultetów
uniwersyteckich, ale równie¿ z uczelni humanistycznych, politechnicznych
i rolniczych.
Kszta³c¹ce okaza³y siê spotkania œrodowiskowe z ekonomistami,
przedsiêbiorcami, dzia³aczami samorz¹dów lokalnych i gospodarczych,
jak równie¿ z regionalnymi mediami. Tak jak i wczeœniej, podczas aktywnego
zaanga¿owania w politykê, tak i tym razem mog³em utwierdziæ siê
w przekonaniu, ¿e na tych œrodowiskach i szczeblach aktywnoœci mo¿na
próbowaæ oprzeæ dobr¹ strategiê rozwoju ca³ej gospodarki oraz pañstwa
i spo³eczeñstwa. To, ¿e narzekañ nie brakuje – a to na zagro¿enia rodzimej
przedsiêbiorczoœci ze strony du¿o silniejszego kapita³u zagranicznego,
a to lokalnej samorz¹dnoœci ze strony Ÿle skoordynowanej polityki na
szczeblu rz¹dowym, a to wszystkiego bez ma³a ze strony nieposkromionej
hydry biurokratycznej – nie dziwi. Cieszy zaœ to, ¿e na utyskiwaniach siê
nie koñczy i na oddolnej aktywnoœci mo¿na dziœ budowaæ nie mniej ni¿
na odgórnej inspiracji. Konieczne jest jednak i jedno, i drugie.
Podczas pierwszego „Tour de Pologne” jeden z wyk³adów wyg³osi³em
w warszawskiej Wy¿szej Szkole Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania
im. Leona KoŸmiñskiego 99 . Przy okazji rektor WSPiZ, profesor Andrzej
99 O uczelni, jej organizacji i programie nauczania oraz prowadzonych badaniach
i publikacjach informuje strona internetowa pod adresem:
http://www.wspiz.edu.pl
93

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
K. KoŸmiñski100 zaproponowa³ nawi¹zanie bardziej regularnej wspó³pracy
ju¿ po moim zbli¿aj¹cym siê powrocie do kraju. Niezale¿nie od kursowych
wyk³adów dla studentów chodzi³o nam jednak o coœ wiêcej, tak¿e o nowe
inicjatywy badawcze le¿¹ce na linii kontynuacji tego, czym zajmowa³em siê
zagranic¹ – studiów z zakresu transformacji, integracji i globalizacji.
Dobrze jest mieæ du¿o instytutów, oœrodków i centrów badawczych,
trudnych pytañ bowiem, przed którymi stoj¹ m³ode gospodarki rynkowe,
równie¿ jest bardzo du¿o. St¹d te¿ z pewnoœci¹ warto podj¹æ próbê
uruchomienia jeszcze jednej inicjatywy na tym polu. Przez kolejne kilkanaœcie
miesiêcy zatem nie tylko koñczy³em wczeœniej zaczête projekty, ale
rozwa¿a³em podjêcie nowych, ju¿ w ramach WSPiZ. Tym bardziej, ¿e jest
to w pe³ni zgodne z powrotem do wyk³adania na SGH. Pomys³ ten dojrzewa³,
a¿ zrodzi³ siê TIGER.
Sk¹d raptem tygrys, skoro przedtem by³ orze³? aktycznie, w trakcie
realizacji „Strategii dla Polski” lansowaliœmy nasz¹ gospodarkê jako „wznosz¹cego
siê or³a Europy” – the soaring eagle of Europe101 . Ju¿ od czasów szczytu
Ten Big Emerging Markets w Cleveland w styczniu 1995 roku okreœlenie to
zaczê³o przyjmowaæ siê, tak¿e gdy pos³ugiwaliœmy siê nim na kolejnych
szczytach gospodarczych w Davos. Inni próbowali wmówiæ nam, ¿e jesteœmy
„tygrysem Europy Œrodkowowschodniej”, ale nasz orze³ by³ lepszy. Tak¿e ze
wzglêdu na oczywist¹ asocjacjê z narodow¹ symbolik¹.
Teraz jednak, podczas wakacji z córkami na Hawajach, w wolnych
chwilach miêdzy p³ywaniem i nurkowaniem, wybieraliœmy nazwê centrum
badawczego adekwatn¹ do zamierzonej domeny badawczej, a zarazem
daj¹c¹ siê uj¹æ w dobry skrót w jêzyku angielskim. Wygra³ TIGER.
Rozstrzygnêliœmy, ¿e nazwa „Centrum Badawcze Transformacji, Integracji
i Globalizacji” najlepiej ilustruje zakres zainteresowañ i zamiary badawcze
przedsiêwziêcia. Odzwierciedlenie tej nazwy w jêzyku angielskim
100 Uprzednio, przez wiele lat, prof. Andrzej K. KoŸmiñski tak¿e wyk³ada³ na UCLA.
Do dziœ dobrze tam te wyk³ady wspominaj¹. Mam nadziejê, ¿e podobnie bêdzie z moimi.
101 Pod takim w³aœnie tytu³em opublikowa³em wypowiedŸ w piœmie miêdzynarodowej
finansjery po tym, jak uzyska³em od niego tytu³ „najlepszego ministra finansów Europy”.
Zob. Poland, the Soaring Eagle of Europe, Euromoney, September 1995.
94

Od WIDER-a do TIGER-a
– Transformation, Integration and Globalization Economic Research – daje
w³aœnie skrót TIGER.
Tak wiêc TIGER zrodzi³ siê poniek¹d na Hawajach, natomiast na
pewno zosta³a tam butelka dobrego koniaku. Otrzymany w prezencie
w rosyjskim parlamencie wpierw dojrza³ trochê w Waszyngtonie, a potem
dolecia³ a¿ tam, na wyspê Maui, pokonuj¹c po drodze 14 stref czasowych.
A to z chwalebn¹ intencj¹ s³u¿enia za prezent przechodni, jak to z dobrymi
trunkami bywa. Zostawiliœmy j¹ przeto zaprzyjaŸnionemu przedsiêbiorcy,
który – choæ filozof i po KUL-u – te¿ zaanga¿owany jest w transformacjê,
a raczej w prowadzenie interesów w naszym regionie. Wybiera
siê wiêc i do Moskwy, a lecieæ bêdzie na zachód, bo to stamt¹d bli¿ej;
zosta³o przecie¿ ju¿ tylko 10 stref czasowych. Radzê mu, aby od razu
z Szeremietiewa zawita³ do dumy, a tam podarowa³ ten koniak by³emu
wicepremierowi – Aleksandrowi Szochinowi. Mo¿e wiêc i ta butelka zwieñczy
swoj¹ podró¿ dooko³a œwiata – i z powrotem?
TIGER ju¿ podj¹³ prace, realizowane s¹ projekty badawcze, przygotowywane
seminaria, publikacje, goœcinne wyk³ady wybitnych ekonomistów.
Zainicjowa³ je profesor Mundell. By³a to jego pierwsza wizyta
w Polsce, ale ju¿ wkrótce potem – po konferencji w Dubrowniku i Zagrzebiu
– przylecieliœmy ponownie do Warszawy, a robocze kontakty s¹
nadal utrzymywane102 .
Z profesorem Mundellem spotkaliœmy siê po raz pierwszy dziesiêæ
lat temu w Berlinie na konferencji poœwiêconej problematyce kursu walutowego
i polityce stabilizacyjnej. Po wyst¹pieniu referenta z Argentyny
powiedzia³ ironicznie, ¿e powinniœmy podziêkowaæ Ameryce £aciñskiej,
a zw³aszcza Argentynie za to, i¿ tak bardzo przyczyni³a siê do rozwoju
teorii monetarystycznej, dostarczaj¹c poprzez swoje eksperymenty z polityk¹
stabilizacyjn¹ w dekadzie lat osiemdziesi¹tych. mnóstwo ciekawego
materia³u nam, badaczom, do przemyœleñ. Skomentowa³em to wówczas
102 W Zagrzebiu odby³o siê sympozjum zorganizowane przez miejscowy uniwersytet,
a przedstawione tam referaty ukaza³y siê drukiem w kwartalniku naukowym. Zob. rom
Great Depression to ast Growth in Transition Economies, Zagreb Journal of Economics,
Vol. IV, No. 6, 2000, s. 55-90.
95

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
mówi¹c, ¿e mam nadziejê, i¿ za lat dziesiêæ nie bêdzie tego mo¿na
powiedzieæ o Europie Œrodkowowschodniej, zw³aszcza o Polsce, w kontekœcie
wk³adu do teorii reform strukturalnych. Pomyli³em siê. W Dubrowniku
nawi¹za³em do tego, pokazuj¹c w jak du¿ej mierze ekonomia
sta³a siê tak¿e nauk¹ eksperymentaln¹, iloœæ bowiem doœwiadczeñ z ró¿nymi
re¿imami kursów walutowych, rozmaitymi kombinacjami pakietów
stabilizacyjnych, a ju¿ nade wszystko technikami prywatyzacyjnymi by³a
niebagatelna. Rzecz w tym, ¿e dla jednych mog¹ to byæ frapuj¹ce eksperymenty,
dla innych natomiast s¹ to czêsto bolesne doœwiadczenia. Materia³y
z berliñskiej konferencji z maja 1990 roku ukaza³y siê drukiem103 .
Jesieni¹ tamtego roku z kolei wspó³pracowaliœmy ju¿ w realizacji kolejnego
projektu w Rzymie. Z tamtych badañ zrodzi³y siê równie¿ interesuj¹ce
opracowania104 . Ale to wszystko by³o dziesiêæ lat wczeœniej.
Teraz zaœ, przy okazji wyk³adu noblisty, Wy¿sza Szko³a Przedsiêbiorczoœci
i Zarz¹dzania uruchomi³a now¹ seriê publikacji pod nazw¹ Distinguished
Lectures Series, która ma prezentowaæ wyk³ady i relacje ze spotkañ
ze znanymi uczonymi105 . Bêd¹ przyje¿d¿aæ nastêpni, by dzieliæ siê swoj¹
wiedz¹, a tak¿e – byæ mo¿e – i coœ u nas podpatrzeæ albo odkryæ. TIGER
i WSPiZ goœci³ bêdzie miêdzy innymi tej rangi ekonomistów, co profesor
Douglass North, Amartya Sen, Joseph Stiglitz, Mario Blejer, Jacob renkel,
Mario Nuti, Vito Tanzi. Zaproszenia przyjêli te¿ Johannes Linn,
wiceprezes Banku Œwiatowego, oraz Donald Johnston, sekretarz general-
103 Zob. Robert A. Mundell, Stabilization Policies in Developing and Socialist Countries,
s. 21-51 oraz Roman rydman, Grzegorz W. Kolodko i Stanislaw Wellisz, Stabilization
Policies in Poland: A Progress Report, s. 89-115 [w:] Emil – Maria Claassen (red.), Exchange
Rate Policies in Developing and Post – Socialist Countries, An International Center for
Economic Growth Publication, ICS Press, San rancisco 1991.
104 Zob. Mario Baldassarri i Robert A. Mundell (red.), Building the New Europe,
St. Martin’s Press, Rome 1991. Mój rozdzia³ pt. Inflation Stabilization in Poland: A Year
After znajduje siê w drugim tomie, Eastern Europe’s Transition to a Market Economy. Central
Issues in Contemporary Economic Theory and Policy, s. 289-330.
105 Zob. Robert A. Mundell, Nobel Prize Winner in Economics 1999, The International
inancial Architecture. The Euro Zone And Its Enlargement in Eastern Europe, Distinguished
Lectures Series, No. 1, Leon KoŸmiñski Academy of Entrepreneurship and Management,
Warsaw 2000. Moje krótkie uwagi wstêpne zaprezentowane s¹ na s. 2-4.
96

Od WIDER-a do TIGER-a
ny OECD. Studenci bêd¹ mieli komu zadawaæ trudne pytania, a i profesorowie
z pewnoœci¹ te¿ przy okazji czegoœ bêd¹ mogli siê dowiedzieæ.
Najwa¿niejsze jest jednak to, ¿e powstaje dodatkowa p³aszczyzna profesjonalnych
– teoretycznych i technokratycznych – dyskusji o frapuj¹cych
zagadnieniach transformacji, integracji i globalizacji.
Pierwszy z wiêkszych projektów badawczych TIGER-a dotyczy roli
„nowej gospodarki” (new economy albo e-economy) oraz technologii informatycznych
w stymulowaniu d³ugookresowego wzrostu gospodarczego
krajów posocjalistycznych. Zainteresowani rezultatami tych studiów s¹ tak
przedsiêbiorcy oraz inwestorzy operuj¹cy w tym czwartym sektorze gospodarki,
jak i grono patrz¹cych w przysz³oœæ profesorów. Nade wszystko
jednak chodzi o przygotowanie przy sposobnoœci nowych publikacji i materia³ów
do studiowania, którymi zainteresowanych jest wielu studentów
ekonomii, prawa, finansów, zarz¹dzania, marketingu, a tak¿e innych dyscyplin,
³¹cznie z technicznymi.
W¹tek wykorzystania „nowej gospodarki” jako jednej z dŸwigni systematycznego
niwelowania luki rozwojowej pomiêdzy najbardziej zaawansowanymi
w proces transformacji krajami posocjalistycznymi a czo³ówk¹
wysoko rozwiniêtego œwiata zasygnalizowa³em ju¿ w ostatnim studium dla
Miêdzynarodowego unduszu Walutowego. Teraz natomiast rzecz ju¿
w bardziej kompleksowych badaniach uwzglêdniaj¹cych implikacje ekspansji
„nowej gospodarki” w krajach najbardziej rozwiniêtych dla poprawy
efektywnoœci w gospodarkach pozostaj¹cych w tyle, w tym posocjalistycznych,
wy³aniaj¹cych siê rynków. Rzecz w tym, by w koñcu „wy³oniæ
siê” i staæ siê sprawnie funkcjonuj¹c¹, dojrza³¹ instytucjonalnie i strukturalnie
rozwiniêt¹ gospodark¹.
Drugi projekt badawczy dotyczy uwarunkowañ i perspektyw rozwoju
polskiej gospodarki, w tym zw³aszcza aspektów determinuj¹cych
odzyskanie zewnêtrznej równowagi finansowej, która w ostatnich latach
zosta³a powa¿nie zagro¿ona. Niezale¿nie od ponownie narastaj¹cego
zad³u¿enia pañstwa pojawi³y siê bardzo du¿e – rzêdu 25-26 miliardów
dolarów – zobowi¹zania przedsiêbiorstw wobec zagranicy106 . Równoczeœnie
utrzymuje siê na ryzykownie wysokim poziomie deficyt na rachunku
obrotów bie¿¹cych. Przezwyciê¿enie wynikaj¹cych st¹d zagro¿eñ wymaga
powrotu na œcie¿kê szybkiego wzrostu wspomaganego przez eks-
97

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
port (export-led growth) w miejsce wolnego wzrostu ¿ywionego przez
import (import-led growth), który spowodowany zosta³ polityk¹ „sch³adzania”
koniunktury w latach 1998-2000107 .
Okazuje siê bowiem, ¿e nie wystarczy mieæ racji. Trzeba jeszcze, aby
mieli j¹ ci, którzy prowadz¹ politykê gospodarcz¹ i sprawuj¹ w³adzê. Odchodz¹c
z rz¹du w 1997 roku by³em przekonany, ¿e dobre tendencje
w odniesieniu do zmian systemowych i korzystne tendencje w sferze procesów
realnych bêd¹ kontynuowane. W ksi¹¿ce „Od szoku do terapii...”
prognozowa³em dla lat 1998-2000 œrednie roczne tempo wzrostu gospodarczego
(w kategoriach PKB) na poziomie 6,1 procent oraz 5,2 procent
dla lat 2001-02. Niestety, rzeczywistoœæ okaza³a siê du¿o gorsza.
W latach 1998-2000 PKB zwiêksza³ siê w tempie ledwie oko³o 4,5 procent.
Na kolejne cztery lata – 2001-04 – prognozuje siê œredni¹ dynamikê
nie wy¿sz¹ ni¿ 4,3 procent108 .
Jeœli prognozy te sprawdz¹ siê to produkt krajowy brutto w roku
2004 wynosiæ bêdzie oko³o 132 procent poziomu osi¹gniêtego w 1997
roku. Gdyby zaœ w latach 1998-2004 utrzymaæ tylko tempo rozwoju, na
jakie wprowadzi³a nas „Strategia dla Polski” – a by³o i jest mo¿liwe nie
tylko to, ale pod pewnymi warunkami nawet dalsze przyspieszenie tej
dynamiki – to PKB w roku 2004 wyniós³by a¿ 154 procent stanu
z 1997 roku. W wielkoœciach bezwzglêdnych oznacza to ró¿nicê pomiêdzy
mo¿liw¹ do osi¹gniêcia wielkoœci¹ dochodu narodowego, a jego
prognozowanym poziomem ponad 32 miliardy dolarów – wiêcej ni¿
106 Latem 2000 roku zad³u¿enie polskich przedsiêbiorstw (25,7 miliardów dolarów na
koniec czerwca) po raz pierwszy przewy¿szy³o poziom oficjalnych rezerw walutowych banku
centralnego (25,4 miliardów), natomiast zad³u¿enia pañstwa na koniec III kwarta³u
wynios³o 30,2 miliardów dolarów.
107 O ile tempo wzrost eksportu (licz¹c w dolarach) wynosi³o w roku 1997 jeszcze
11,5 procent, to œrednio rocznie w latach 1998-2000 spad³o ono do stagnacyjnego wskaŸnika
1,4 procent.
108 Oczywiœcie, ró¿ne s¹ prognozy. Rz¹d w za³o¿eniach do bud¿etu na rok 2001 przyjmowa³
bardziej optymistyczn¹. Powo³ywana tutaj oparta jest na ocenach dominuj¹cych
jesieni¹ 2000 roku w gronie analityków czo³owych zagranicznych banków inwestycyjnych.
Miejmy nadziejê, ¿e to oni siê myl¹.
98

Od WIDER-a do TIGER-a
wynosi tak dotkliwie obci¹¿aj¹ce podatników zagraniczne zad³u¿enie
pañstwa. A przecie¿ to tylko porównanie rocznych strumieni, które
kumuluj¹ siê wraz z biegiem lat.
To s¹ jakoœciowe ró¿nice. Szans zmarnowanych w latach 1998-
2000 odrobiæ ju¿ siê nie da. Tamten czas jest ju¿ stracony i nie ma co go
poszukiwaæ. Mo¿na natomiast lepiej wykorzystaæ ten, który jest wci¹¿
przed nami. Nie mówimy tutaj o nieistotnych modyfikacjach w obrêbie
realizowanych reform czy te¿ o drobnych korektach polityki nakrêcania
koniunktury, lecz o zasadniczych ró¿nicach co do realizowanych strategii
rozwojowych. W jakim tempie? W jakim kierunku? Na czyj¹ korzyœæ?
Czyim kosztem? To s¹ pytania, na które trzeba udzieliæ w³aœciwych
odpowiedzi. W obecnej fazie przekszta³ceñ, w warunkach daleko zaawansowanej
i nieodwracalnej globalizacji, wobec wyzwañ czwartej rewolucji
przemys³owej zwi¹zanej z rozwojem Internetu, in¿ynierii genetycznej
i biotechnologii, nauka musi podpowiadaæ polityce, jakie realizowaæ
strategie rozwojowe i jakimi instrumentami pos³ugiwaæ siê dla ich
skutecznego urzeczywistniania.
Staæ nas na wiêcej i warto staraæ siê, by tych szans nie zaprzepaœciæ.
Doprawdy szkoda czasu. Wymaga to wszak¿e nie tylko tego, aby
mieæ teoretyczne racje, ale równie¿ i tego, aby polityka ekonomiczna
i finansowa chcia³a i potrafi³a na tych racjach siê oprzeæ. W latach
1998-2000 nie zawsze chcia³a i umia³a, ale na lata 2001-05 – i nastêpne
– powinniœmy mieæ nadzieje, ¿e ponownie zechce. Warto wiêc pomagaæ,
aby tak w³aœnie mog³o siê staæ.
Tak jak by³o kilka powodów, którymi kierowa³em siê w 1997 roku,
gdy postanowi³em opuœciæ rz¹d, wyjechaæ na pewien czas za granicê i tam
zajmowaæ siê kwestiami transformacji i integracji w szerokim kontekœcie
globalizacji, tak te¿ jest i kilka przyczyn, dla których nadesz³a pora powróciæ
do kraju w koñcu 2000 roku. Nie tylko dlatego, aby zd¹¿yæ przed
prawdziwym nowym milenium, ale z trzech podstawowych przyczyn.
Po pierwsze, wszystkie zamierzone projekty badawcze, których wykonanie
by³o planowane w tym czasie, zosta³y zrealizowane. Nie mnie oceniaæ
ich efektywnoœæ, ale wierzê, ¿e prace te maj¹ pewien pozytywny wp³yw tak
na postrzeganie na Zachodzie naszej transformacji, jak i na wiedzê o tym
trudnym procesie w szerokim œwiecie. Obserwujemy po¿¹dan¹ ewolucjê
99

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
i pewne przewartoœciowanie pogl¹dów, co daje siê tak¿e dostrzec w pojawianiu
siê kolejnych elementów konsensusu postwaszyngtoñskiego.
Po drugie, teraz sytuacja w pewnym sensie siê odwraca. O ile prawie
cztery lata temu by³o sensowne podjêcie wyzwania przekazania wiedzy
i zdobytych w kraju doœwiadczeñ zagranic¹, to teraz jest odwrotnie. Warto
nauki wyniesione z zajmowania siê przez wszystkie te dni tymi trudnymi
zagadnieniami spróbowaæ przenieœæ na rodzimy grunt. Procesy integracji
gospodarki œwiatowej bêd¹ trwa³y przez lata. Globalizacja nastrêczaæ
bêdzie problemów, ale nade wszystko trzeba umieæ postrzegaæ j¹
i wykorzystywaæ jako dobrodziejstwo bardziej ni¿ zagro¿enie dla d³ugofalowych
procesów rozwojowych. Transformacja musi byæ zwieñczona, ale
przy zmniejszeniu jej spo³ecznych kosztów i podwy¿szeniu korzyœci, które
mog¹ z niej p³yn¹æ bardziej ni¿ dotychczas obfitym strumieniem.
Po trzecie, powtórzê, ¿e dobrze jest byæ we w³aœciwym czasie we
w³aœciwym miejscu. To czy tak siê dzieje, czy nie, nie jest kwesti¹ szczêœcia
czy przypadku, ale rozwagi i trafnego wyboru. A miejscem tym obecnie
jest w³aœnie Polska, gdy¿ znowu wiêcej tutaj pytañ ni¿ odpowiedzi. Mo¿e
uda siê na niektóre odpowiedzieæ?
Tak wiêc trwa ta ju¿ pi¹ta moja podró¿ dooko³a œwiata. Najwa¿niejszy
wszak¿e jest ten jego rodzimy zak¹tek. Dlatego te¿ podró¿ujê – i jestem
z powrotem.
100

Rozdzia³ II

Œwiat, polityka, pieni¹dze
1. Waszyngtoñski szczyt
Dawno ju¿ doroczne spotkanie Miêdzynarodowego unduszu Walutowego
i Banku Œwiatowego nie odbywa³o siê na tak interesuj¹cym tle.
W poprzednich latach, kiedy to wielokrotnie mia³em okazjê uczestniczyæ
w tego rodzaju „szczytach” w innej roli, reprezentuj¹c rz¹d Polski jako
wicepremier i minister finansów, atmosfera by³a tyle robocza, co i donios³a,
jednak¿e panowa³ ogólny spokój. Nie dzia³o siê bowiem nic nadzwyczajnego.
Nawet nasza rynkowa transformacja postrzegana by³a jako coœ
oczywistego i w miarê „pod kontrol¹”. Tym razem wszak¿e dyrektor zarz¹dzaj¹cy
MW, Michel Camdessus – w sk¹din¹d œwietnie skomponowanym
wyst¹pieniu – musi akcentowaæ i dowodziæ, ¿e: „Nie jesteœmy w 1928
roku”. Równoczeœnie prezes BŒ, James Wolfensohn nie omieszka przyznaæ,
¿e: „Biedni nie mog¹ czekaæ na nasze deliberacje”. Gdzie zatem
jesteœmy? Czy tylko w 1998 roku?
Tak, ale szczególny to rok dla gospodarki œwiatowej. Wiele procesów
nabra³o nieoczekiwanego rok wczeœniej tempa, a co wa¿niejsze skierowa³o
siê nie w tê stronê, któr¹ widziano rok temu w Hongkongu.
Wówczas MW, jak i BŒ tryska³y optymizmem. W miêdzyczasie ludzie
stoj¹cy na czele tych organizacji oraz autorzy przygotowywanych przez nie
raportów nie zmienili siê. Zmieni³y siê natomiast okolicznoœci, a w œlad za
nimi tak¿e oceny. Dzisiaj w Waszyngtonie atmosfera jest inna, inne bowiem
s¹ te¿ prognozy co do tendencji rozwojowych gospodarki œwiatowej.
103

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Inaczej, a dok³adniej wyraŸnie ju¿ z pesymizmem, widzi siê tak¿e najbli¿sz¹
przysz³oœæ gospodarki amerykañskiej. To jeszcze nie ca³y œwiat, ale a¿
oko³o 25 procent œwiatowej produkcji, st¹d te¿ implikacje tendencji
wystêpuj¹cych na skalê globaln¹ dla gospodarki USA – i odwrotnie –
maj¹ szczególne znaczenie.
O ile rok temu MW i BŒ zak³ada³ jeszcze znacz¹cy wzrost produkcji
– rzêdu a¿ 4 procent w 1998 roku – to teraz mówi siê co najwy¿ej
o 2. Zasadniczo zmieniane s¹ te¿ prognozy na nastêpne lata. Co zaœ do
dalszej perspektywy – rok temu nakreœlonej tak œmia³o i optymistycznie,
¿e a¿ nierealistycznie – to teraz mniej siê o tym mówi. Wpierw bowiem
trzeba mieæ koncepcjê zareagowania na to, co siê obecnie dzieje. A dzieje
siê wiele. Kryzys finansowy zapocz¹tkowany ponad rok temu w Azji
Po³udniowo-Wschodniej, wpierw w Tajlandii, a potem na daleko wiêksz¹
skalê w Indonezji, przeszed³ w ogólny kryzys gospodarczy w ca³ym
regionie. PóŸniej nadszed³ rozleg³y kryzys w Rosji z jego miêdzynarodowymi
implikacji, które nadal siê nasilaj¹. Mechanizm œwiatowych rynków
finansowych spowodowa³, ¿e krach rosyjski, poprzez oczekiwania
inwestorów, powoduje spore trudnoœci na rynkach nie tylko wschodnioeuropejskich,
ale równie¿ po³udniowoamerykañskich. A te maj¹ ju¿
zdecydowanie wiêksze znaczenie dla USA, a zatem i dla ca³ej gospodarki
œwiatowej. Nie tylko dlatego, ¿e Ameryka £aciñska wytwarza ponad
6 procent œwiatowego PKB, kiedy Rosja tylko 1,2, a ca³y obszar poradziecki
i Europa Wschodnia ledwie 3,6 procent. Przede wszystkim dlatego,
¿e w Ameryce Po³udniowej ulokowanych jest zdecydowanie wiêcej
zagranicznych, zw³aszcza amerykañskich inwestycji ni¿ w Azji Po³udniowo-Wschodniej
czy te¿ w naszej czêœci œwiata.
Tak wiêc zaniepokojenie bierze siê z troski o w³asne interesy. Gdy s¹
one wystawione na rosn¹ce ryzyko albo wrêcz na szwank, wtedy wpierw
zmieniaj¹ siê nastroje, a potem oczekiwania. Zmieniæ jednak¿e musz¹ siê
równie¿ dzia³ania, tj. polityka i jej instrumenty. Od tej strony spodziewano
siê wiele po tegorocznym zjeŸdzie w Waszyngtonie, choæ nies³usznie.
Wci¹¿ bowiem jeszcze ani amerykañskie interesy nie zosta³y g³êbiej dotkniête,
ani te¿ nie dokonano niezbêdnej korekty intelektualnych koncepcji
co do zasad funkcjonowania œwiatowego systemu finansowego. Ale
i do tego dojdzie, choæ jeszcze nie teraz. Widaæ ju¿ wszak¿e co najmniej
104

Œwiat, polityka, pieni¹dze
trzy linie podzia³ów. Po pierwsze, trwaj¹ spory (bardziej polityczne ni¿
merytoryczne) w obrêbie amerykañskiego establishmentu nt. roli, jak¹
USA odegra³y w dopuszczeniu do obecnego kryzysu. Wiêkszoœæ republikañska
w kongresie wci¹¿ blokuje dofinansowanie MW, wskazuj¹c na z³e
wykorzystywanie tych œrodków.
Po drugie, uwypuklaj¹ siê rozbie¿noœci miêdzy USA a Europ¹ Zachodni¹
i Japoni¹. Nie ma ju¿ jednolitoœci pogl¹dów w obrêbie grupy
G-7, a ministrowie i centralni bankierzy UE zwracaj¹ uwagê, ¿e USA nie
stanê³y na wysokoœci zadania i nie wywi¹zuj¹ siê nale¿ycie ze swej roli
globalnego przywódcy. Zarazem Amerykanie zrzucaj¹ winê na kryzys
w Azji na Japoniê, choæ z pewnoœci¹ mieli wiêkszy wp³yw na jego eskalacjê.
Z czasem nale¿y spodziewaæ siê relatywnego wzmocnienia UE, zw³aszcza
po wprowadzeniu euro, kosztem tak Japonii, jak i USA.
Trzecia linia podzia³u, zarysowana wyraŸniej na forum publicznym
dopiero w tym tygodniu, to narastaj¹ce rozbie¿noœci w ocenie sytuacji
i proponowanych remediach pomiêdzy siostrzanymi organizacjami zrodzonymi
na inne potrzeby i w innym œwiecie pó³ wieku temu w Bretton
Woods. O ile MW trzyma siê swoich tradycyjnych ocen i wci¹¿ nie jest
w stanie przyznaæ, ¿e jego neoliberalna ortodoksja nie jest w stanie sprostaæ
zaburzeniom pojawiaj¹cym siê w funkcjonowaniu œwiatowego rynku,
o tyle BŒ dostrzega, ¿e istotnie musi zmieniæ siê podejœcie do œwiatowej
gospodarki i miêdzynarodowych przep³ywów finansowych. Jeœli Camdessus
ma racjê, ¿e to nie 1928 rok, to jeszcze bardziej ma j¹ Wolfensohn,
gdy mówi, i¿ „matematyka nie mo¿e zdominowaæ humanizmu”. Gdyby to
chocia¿ by³a dobra matematyka, ale rzecz nie w tym, ¿e s³upki coraz
bardziej siê nie zgadzaj¹, tylko ¿e teraz ju¿ widaæ, i¿ stosowana polityka
nie przynosi zapowiadanych skutków. Przyznane to jednak bêdzie w pe³ni
dopiero wtedy, kiedy kryzys potoczy siê dalej. A potoczy siê, bo w Waszyngtonie,
zw³aszcza po stronie amerykañskiej administracji i MW, mówi
siê du¿o na temat koniecznych zmian, ale robi nie najwiêcej.
Nie powinno jednak ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e system œwiatowych finansów
i globalna polityka gospodarcza musz¹ ulec daleko id¹cym zmianom,
skoro doprowadzi³y do tak powa¿nego za³amania równowagi strumieni
i zasobów finansowych, i postawi³y nawet najmo¿niejszych tego œwiata
w obliczu recesji. Obecny kryzys nie jest ani skutkiem korupcji w Indo-
105

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nezji, ani obci¹¿eñ strukturalnych z przesz³oœci w Rosji. Wynika z przeceniania
aspektów czysto monetarnych i fiskalnych w polityce dostosowañ
strukturalnych, w tym w liberalizacji i integracji, nie docenia zaœ aspektów
instytucjonalnych. Dobrze zatem, ¿e BŒ tym razem zaakcentowa³
swoje odrêbne stanowisko. To on ma racjê, bo racjê ma ekonomia instytucjonalna,
a MW siê myli, bo b³êdna jest koncepcja rozwoju opieraj¹ca
siê na ortodoksji monetarnej. Gdy to bêdzie zrozumiane, z jednej strony,
a interesy tych, którzy decyduj¹ o kursie polityki œwiatowej, zostan¹ tak¿e
dotkniête na tyle, ¿e i oni nie bêd¹ tolerowaæ rozlewania siê kryzysu, to
wówczas nast¹pi¹ g³êbsze zmiany.
W jakim pójd¹ kierunku? Otó¿ z pewnoœci¹ rola instytucji w funkcjonowaniu
rynku zostanie wreszcie dostrze¿ona i doceniona. Wzrost
bêdzie musia³ byæ bardziej zrównowa¿ony, a jego efekty mniej nierównomiernie
dzielone. To zaœ wymaga wiêkszego zaanga¿owania siê pañstwa,
a na scenie œwiatowej tak¿e miêdzynarodowych organizacji. Nast¹pi tak¿e
reregulacja rynków finansowych, dziœ bowiem ju¿ widaæ, ¿e obecnie funkcjonuj¹ce
rozwi¹zania siê nie sprawdzi³y. Nie s³u¿¹ one d³ugofalowemu
rozwojowi, a szkodziæ nawet mog¹ krótkoterminowym spekulacjom. Rzecz
w tym, aby jedno nie szkodzi³o drugiemu. A ¿e mo¿e szkodziæ, widaæ nie
tylko ze szczytów. I nie tylko z Waszyngtonu.
2. Wygraæ OECD
106
Waszyngton, 9 paŸdziernika 1998
Ostatnim, bardziej wa¿kim akordem w ewolucji architektury miêdzynarodowych
organizacji gospodarczych i finansowych by³o przekszta³cenie
przed kilkoma laty GATT, czyli Generalnego Porozumienia nt.
Taryf i Handlu, w WTO, czyli Œwiatow¹ Organizacjê Handlu. Wspó³czeœnie
oczekiwaæ jednak trzeba istotnej, acz spokojnej i stopniowej rekonstrukcji
œwiatowego systemu tych organizacji. Nie musi ona polegaæ na
likwidacji niektórych obecnie istniej¹cych i tworzeniu nowych, ale na
zmianie ich funkcji, zakresu dzia³ania i wzajemnych relacji. Na ich forum
zmienia siê te¿ znaczenie ró¿nych regionów i pañstw; nasze ju¿ jest nieco
wiêksze. Niektórym organizacjom przybywaæ bêd¹ nowe prerogatywy, pod-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
czas gdy innym bêdzie ich ubywaæ. W œlad za tym relatywna pozycja
jednych organizacji bêdzie siê zwiêksza³a, a innych mala³a.
Do tych, których ranga bêdzie ros³a, zaliczy³bym OECD. Organizacja
Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju powinna rozbudowywaæ zakres
swoich funkcji, a tym samym i mo¿liwoœci oddzia³ywania na pewne sfery
globalnych stosunków ekonomicznych i finansowych. Dotychczas bowiem
funkcjonuje ona jako cia³o bardziej analityczne i opiniotwórcze ni¿ decyzyjne.
S¹ jednak obszary, gdzie OECD ma coraz wiêcej do powiedzenia,
nie tylko wobec swoich 29 cz³onków. Dotyczy to przede wszystkim zasad
reguluj¹cych przep³ywy kapita³u i zagraniczne inwestycje bezpoœrednie,
a tak¿e tzw. obroty niewidoczne. W polu widzenia s¹ tak¿e wa¿ne aspekty
koordynacji systemów podatkowych oraz ochrony œrodowiska.
Ostatnio OECD odegra³o istotn¹ rolê w przeforsowaniu konkretnych
rozwi¹zañ instytucjonalnych utrudniaj¹cych korupcjê przy okazji
miêdzynarodowych powi¹zañ gospodarczych. Ciekawe, ale na przyk³ad
ustawodawstwo amerykañskie a¿ do tego czasu tolerowa³o specjalne gratyfikacje
finansowe udzielane partnerom zagranicznym jako dopuszczalny
lobbing czy te¿ promocjê, choæ na rodzimym gruncie praktyki takie od
dawna s¹ œcigane jako po prostu ³apownictwo.
Znaczenie OECD powinno rosn¹æ przede wszystkim ze wzglêdu na
zdolnoœæ tej instytucji do okreœlania uwarunkowañ d³ugofalowego rozwoju.
Móg³by ktoœ powiedzieæ, ¿e podobne rzeczy potrafi¹ robiæ liczne
agencje ONZ czy te¿ organizacje Bretton Woods. W tym pierwszym wypadku
wszak¿e prace skupiaj¹ siê bardziej na analizach, ocenach i prognozach,
w drugim zaœ programowanie ³¹czy siê bezpoœrednio z finansowaniem. Pomijaj¹c
ju¿ to, ¿e zw³aszcza MW koncentruje siê raczej na krótkookresowej
równowadze, to tak on, jak i Bank Œwiatowy musz¹ widzieæ wszelkie zalecane
programy przez pryzmat swego potencjalnego zaanga¿owania finansowego.
A to obci¹¿a. Czynnik ten nie wystêpuje w wypadku OECD, które
nie mo¿e siê pos³ugiwaæ pieniêdzmi ani jako marchewk¹ („damy, jeœli…”),
ani kijem („nie damy, bo…”). Potrafi zaœ pomóc w koordynacji dzia³añ na
p³aszczyŸnie miêdzynarodowej, gdzie inni zawodz¹.
Przymiotem OECD jest umiejêtnoœæ wi¹zania opcji programowych
z reformami instytucjonalnymi. To zaœ jest najwa¿niejsze w polityce gospodarczej
ukierunkowanej na finansowo, spo³ecznie i ekologicznie zrów-
107

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nowa¿ony rozwój. O ile agendy ONZ staraj¹ siê walczyæ z bied¹ i nierównomiernym
podzia³em dochodów w skali globalnej, MW troszczy siê
przede wszystkim o pieni¹dze – ich wymienialnoœæ i p³ynnoœæ, a BŒ w swoich
wysi³kach na rzecz rozwoju jest pod nieustann¹ presj¹ ¿¹dañ o coraz
wiêksze wsparcie finansowe, o tyle OECD nie jest obci¹¿one nadmiernym
wychyleniem w ¿adn¹ ze stron. To daje mu szansê wiêkszego wp³ywu
na zmiany zachodz¹ce w uk³adzie globalnym.
Myœlê, ¿e rekonstrukcja powi¹zañ miêdzy najwa¿niejszymi organizacjami
œwiatowymi (a tak¿e regionalnymi, takimi jak np. EBOiR i jego
odpowiednicy z innych kontynentów) powinna zmierzaæ do bardziej funkcjonalnego
podzia³u zadañ. OECD bêdzie mia³o wiêcej do powiedzenia
w sprawie popieranych przez czo³ówkê najbardziej rozwiniêtych gospodarek
rozwi¹zañ w sferze regulacji przep³ywów kapita³owych, podobnie jak
WTO ma ju¿ sporo do powiedzenia w kwestii handlu.
OECD by³oby w stanie nieŸle skoordynowaæ pomoc techniczn¹ dla
Rosji, która notabene zg³osi³a przed rokiem jak¿e przedwczesny akces do
tej organizacji. Nic przy tym nie by³oby warunkowane – ani okazaniem, ani
odmow¹ wsparcia finansowego, bo to nie jej domena. Organizacja ta mo¿e
pomagaæ, ale nie jest w stanie wymuszaæ, mo¿e radziæ, ale nie narzucaæ.
Choæ OECD jest organizacj¹ elitarn¹, maj¹c¹ ledwie jedn¹ czwart¹
tej iloœci cz³onków co WTO i jedn¹ szóst¹ tego, co organizacje Bretton
Woods, to i tak skupia ogromny potencja³. Tak tu, jak i w najwiêkszych
organizacjach decyduj¹ nieliczni najsilniejsi, a nie liczni s³absi. Tak jak na
olimpiadzie; USA bardzo chcia³y, aby w Atlancie uczestniczy³o a¿ 200
pañstw, ale jeszcze bardziej chcia³y zgarn¹æ jak najwiêcej medali, razem
z innymi potêgami G-7 innym niewiele pozostawiaj¹c. Udaje siê to
i w sporcie, i w tej jedynej w swoim rodzaju konkurencji, jak¹ jest globalne
wspó³zawodnictwo gospodarcze.
Polska wypracowa³a sobie miejsce w OECD latami reform i wprowadzeniem
gospodarki na œcie¿kê szybkiego rozwoju. Negocjacje o warunkach
przyst¹pienia, a nade wszystko przeprowadzanie niezbêdnych
dostosowañ strukturalnych i ustawowych regulacji by³y nie³atwe. Po licznych
bojach uda³o siê jednak zwieñczyæ je powodzeniem i w lipcu 1996
roku mog³em podpisaæ w Pary¿u historyczne porozumienie z goszcz¹cym
w tym tygodniu w Warszawie Sekretarzem Generalnym OECD
108

Œwiat, polityka, pieni¹dze
– Donaldem Johnstonem. Znakomicie podnios³o to presti¿ Polski na
arenie miêdzynarodowej.
Zasady przyst¹pienia do OECD, co dziœ widaæ szczególnie wyraŸnie,
wynegocjowaliœmy dobre. Lepsze ni¿ Czesi, którzy zbyt ³atwo akceptowali
warunki stawiane przez du¿o silniejszych partnerów. Nie gorsze
na pewno ni¿ inni nowi cz³onkowie. A choæ nie jest ich wielu, to
sprawiaj¹ sporo k³opotów. Do grona 24 starych cz³onków, najbardziej
rozwiniêtych krajów, w minionych piêciu latach do³¹czy³o 5 pañstw, poœród
nich Polska. I tylko nasza gospodarka nie przesz³a póŸniej przez
kryzys, który w ró¿nej mierze i postaci dotkn¹³ pozosta³ych. Wpierw by³
wielki kryzys w Meksyku, kiedy to po dewaluacji peso PKB spad³ w 1995
roku a¿ o 7 procent. Potem spore k³opoty mieli Wêgrzy, którzy musieli
znacznie obni¿yæ wydatki wewnêtrzne, hamuj¹c wzrost. Nastêpnie w maju
ubieg³ego roku Czechy by³y zmuszone zdewaluowaæ koronê i nadal znajduj¹
siê w fazie stagnacji. W tym roku Korea Po³udniowa, która do³¹czy³a
do OECD ju¿ po Polsce, wesz³a w ostry kryzys i recesjê. Dzieje siê tak nie
dlatego, ¿e kraje te przyjê³y regulacje OECD, ale dlatego, i¿ nie potrafi³y
odpowiednio wykorzystaæ okolicznoœci szerszego w³¹czania siê w liberalizowan¹
gospodarkê œwiatow¹. Nam siê to – jak dotychczas – udaje.
Teraz pora na szersze skorzystanie z mo¿liwoœci wspó³pracy. OECD
dostarcza ich sporo, zw³aszcza pod k¹tem przyci¹gania kapita³u zagranicznego
i wspó³pracy z nim na rynkach trzecich, o czym za ma³o siê myœli.
Warto tak¿e wykorzystywaæ to forum dla poœredniego wp³ywu na to, co
dzieje siê na szerszych wodach, po których i my ju¿ ¿eglujemy. Przynale¿noœæ
do OECD trzeba umieæ wygraæ i korzystaæ z niej jako z czynnika
katalizuj¹cego wysokie tempo rozwoju, tym bardziej ¿e ostatnio nierozwa¿ne
wych³adzanie popytu wewnêtrznego je niepotrzebnie hamuje.
3. Ba³tyk Œródziemny
New Haven, 16 paŸdziernika 1998
Globalizacja nie stoi w sprzecznoœci z regionalizacj¹. Pomimo rozwoju
wszelkiego typu stosunków ekonomicznych na skalê œwiatow¹ zawsze
najwiêcej dzieje siê miêdzy s¹siadami. Aczkolwiek wspó³czeœnie, w dobie
109

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
niezwykle szybkich przep³ywów kapita³u i informacji, czynnik lokalizacji
rynków odgrywa mniejsz¹ rolê ni¿ kiedyœ, to jednak bliskie s¹siedztwo
u³atwia wspó³pracê gospodarcz¹, nie tylko wymianê towarow¹. A dla krajów
mniej zaawansowanych, w tym dla pañstw przechodz¹cych transformacjê
rynkow¹, handel przez wiele jeszcze lat odgrywa³ bêdzie dominuj¹c¹
rolê w miêdzynarodowej wspó³pracy.
O ile cech¹ szczególn¹ wspó³czesnej gospodarki œwiatowej jest daleko
wy¿sza dynamika przep³ywu kapita³u oraz inwestycji zagranicznych ni¿
handlu towarami, o tyle tak jeszcze nie jest w wypadku wzajemnych, wci¹¿
kszta³tuj¹cych siê na nowo stosunków w gospodarkach transformowanych.
Wynika to przede wszystkim z braku kapita³u. Jeœli nie starcza go na
finansowanie wewnêtrznych potrzeb rozwojowych, to tym bardziej nie
mo¿e starczaæ na ekspansjê zewnêtrzn¹. Tym m.in. ró¿ni¹ siê wy³aniaj¹ce
siê rynki naszego regionu od innych, gdzie w normalnych warunkach nie
tylko wiele kapita³u zagranicznego dop³ywa, ale tak¿e kraje absorbuj¹ce go
netto s¹ ju¿ w stanie kapita³ eksportowaæ. Jest to zjawisko normalne tak
w Azji Wschodniej, jak i w Ameryce Po³udniowej, na Bliskim Wschodzie
i w Afryce, ale jeszcze nie w Europie Wschodniej czy Azji Œrodkowej.
W naszej czêœci œwiata nadal pojêcie „bezpoœrednie inwestycje zagraniczne”
odnosi siê prawie wy³¹cznie do inwestycji lokowanych u nas
przez zagranicê. Szacuje siê, ¿e w 1997 roku kraje Europy Wschodniej
(nie licz¹c Rosji) zainwestowa³y bezpoœrednio zagranic¹ niespe³na miliard
dolarów, z czego wiêkszoœæ w³aœnie „na krzy¿” u siebie. Dopiero
pojawiaj¹ siê pierwsze bezpoœrednie inwestycje polskie w innych pañstwach
transformuj¹cych swoje gospodarki. Wa¿nym impulsem rozwoju
tego typu projektów powinny byæ w przysz³oœci przedsiêwziêcia trójstronne,
z udzia³em kapita³u z najbardziej rozwiniêtych pañstw regionu.
Z takiego punktu widzenia nie powinno byæ rynków, które s¹ niedoceniane.
Ka¿dy siê liczy, nawet te najmniejsze. Zreszt¹, co jest ma³e
z punktu widzenia naszej gospodarki jako ca³oœci, mo¿e byæ znacz¹ce
z punktu widzenia przedsiêbiorstwa produkcyjnego czy firmy handlowej.
Tak w³aœnie jest w wypadku naszych pó³nocno-wschodnich s¹siadów, trzech
pañstw nadba³tyckich: Litwy, £otwy i Estonii. Kraje ma³e, ale coraz prê¿niej
siê rozwijaj¹ce i dobrze rokuj¹ce co do tempa rozwoju na nastêpne
lata. Prognozy, przy wszystkich w¹tpliwoœciach, jakie musz¹ nasuwaæ siê ze
110

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wzglêdu na wci¹¿ zmieniaj¹ce siê uwarunkowania, zak³adaj¹ tempo wzrostu
przekraczaj¹ce w latach 1999-2002 przeciêtnie 5 procent. W sprzyjaj¹cych
okolicznoœciach powinno byæ to nawet wiêcej. W nastêpnej dekadzie
ten ma³y region bêdzie jednym z najszybciej rozwijaj¹cych siê na
œwiecie. A to oznacza wiêksze dochody firm i konsumentów, a tym samym
rosn¹ce mo¿liwoœci zbytu.
Nasze obroty handlowe z pañstwami nadba³tyckimi s¹ jeszcze ma³e,
ale powinny szybko rosn¹æ. Wynosz¹ one w tym roku od oko³o 100
milionów dolarów z Estoni¹ do oko³o 500 milionów z Litw¹. Podejmowane
w poprzednich latach wysi³ki daj¹ coraz wyraŸniejsze efekty, a zawierana
w³aœnie miêdzy Polsk¹ a Estoni¹ umowa o wolnym handlu jest
formalnym zwieñczeniem dzia³añ zmierzaj¹cych do stworzenia traktatowych
podstaw dla rozwijaj¹cych siê kontaktów. Choæ ca³y rynek estoñski
jest mniejszy ni¿ warszawski, to i on jest godny uwagi. Dobrze dyskontuje
to na przyk³ad Mostostal Zabrze. Dostrzeg³y sw¹ szansê firmy przemys³u
spo¿ywczego, które staraj¹ siê wejœæ ze swoimi produktami. Na odbywaj¹cych
siê w tych dniach targach ¿ywnoœci wiele z nich pojawi³o siê po raz
pierwszy. Sta³o siê tak pod wp³ywem kryzysu w Rosji, na której rynek
mo¿na te¿ próbowaæ dotrzeæ poprzez rynki pañstw nadba³tyckich.
Oprócz w¹tku geopolitycznegoe takie w³aœnie kompleksowe myœlenie
i dzia³ania wyraŸnie dostrzec mo¿na w strategii inlandii i pañstw skandynawskich.
Ich zaanga¿owanie na rzecz rynkowych przemian u s¹siadów z drugiej
strony Ba³tyku od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. jest ogromne. Gdyby
na przyk³ad W³ochy uczyni³y tyle dla Albanii, co inlandia dla Estonii lub te¿
Grecja dla Macedonii tyle, co Szwecja dla £otwy to sytuacja tych ma³ych
krajów na po³udniowo-wschodniej flance transformacji mog³aby byæ niewiele
gorsza ni¿ na flance pó³nocno-wschodniej. Tak siê jednak nie sta³o.
Pañstwa nordyckie bardzo mocno akcentuj¹ potrzebê wspó³pracy
regionalnej i chc¹ fakt rynkowej transformacji wykorzystaæ tak¿e dla swojej
ekspansji gospodarczej. I choæ pewne zwi¹zki kulturowe temu sprzyjaj¹,
to decyduj¹ jednak interesy. Rzecz w tym, ¿e kraje le¿¹ce wokó³ Ba³tyku
maj¹ je po czêœci wspólne; wspólny region rodzi wspólne interesy.
Gospodarki bogatsze s¹ Ÿród³em dop³ywu kapita³u oraz wartoœciowej,
bardzo konkretnej pomocy technicznej. Jednoczeœnie otwieraj¹ swoje
rynki, tym samym wp³ywaj¹ na zasadnicz¹ restrukturyzacjê kierunków
111

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
handlu zagranicznego trzech ma³ych s¹siadów ze wschodu. Z kolei dla
pañstw skandynawskich ten ma³y region oznacza nowe rynki oraz daje
szansê na wejœcie na rynek rosyjski.
Dla Litwy, £otwy i Estonii wsparcie inlandii, Szwecji, Danii i Norwegii
na forum œwiatowym ma kapitalne znaczenie. W BŒ i MW nale-
¿¹ one do konstytuanty kierowanej przez inlandiê. Ostatnio £otwa
zosta³a przyjêta do WTO, a lada dzieñ powinna dostaæ siê tam Estonia
i ju¿ wkrótce Litwa. W ³onie EBOiR lobby nadba³tyckie te¿ daje o sobie
znaæ. W tym tygodniu zaœ odby³a siê w Tallinie du¿a, miêdzynarodowa
konferencja nt. rozwoju gospodarczego w regionie Ba³tyku, zorganizowana
wespó³ z OECD. Organizacja ta tworzy program rozwoju regionalnego
dla pañstw nadba³tyckich i dobrze by³oby, aby Polska odegra³a w jego
przygotowaniu i wdro¿eniu znacz¹c¹ rolê.
Konferencja skupi³a grono polityków i ekspertów z krajów nadba³tyckich,
którzy chcieliby widzieæ Ba³tyk jako nasze pó³nocnoeuropejskie
morze „œródziemne”. Bêd¹c zaproszony przez rz¹d Estonii, mia³em
okazjê przedstawiæ swoj¹ wizjê rozwoju i uwarunkowania zrównowa¿onego
wzrostu w regionie, jak te¿ doœwiadczenia z naszej polityki zmian
systemowych i rozwoju. Z tych doœwiadczeñ inni chc¹ korzystaæ, choæ
sami te¿ maj¹ coraz wiêcej swoich dobrych doœwiadczeñ. Wskazywa³ na
to podczas naszej rozmowy nowy minister spraw zagranicznych Estonii
– Raul Malk. Rozumiem jego obawy co do si³y determinacji w ³onie Unii
Europejskiej w kwestii jej poszerzania, ale na autentyczne wsparcie skandynawskich
cz³onków UE mo¿emy z pewnoœci¹ liczyæ. Konferencja w Tallinie
wyraŸnie to potwierdzi³a.
Tallin, 23 paŸdziernika 1998
4. Poszukiwacze zaginionego konsensusu
S¹ w historii okresy, kiedy zakres porozumienia wokó³ celów i podstawowych
instrumentów polityki gospodarczej jest znaczny. Tak by³o
z pewnoœci¹ po okresie nowego ³adu ekonomicznego wdro¿onego przez
prezydenta Roosevelta ponad 60 lat temu, tak wydawa³o siê byæ niespe³na
10 lat temu, kiedy to dominowa³o podejœcie wywodz¹ce siê z g³ównego
nurtu neoliberalnego monetaryzmu. Do zbli¿enia stanowisk w sprawie
112

Œwiat, polityka, pieni¹dze
g³ównych metod zajmowania siê problemami strukturalnymi i rozwojowymi
dochodzi wówczas, kiedy z jednej strony one piêtrz¹ siê, a z drugiej
nauka mo¿e w tym samym czasie podpowiedzieæ coœ rozs¹dnego, co
polityka jest w stanie i zrozumieæ, i wdro¿yæ. Szczêœcie wiêc mia³ i Roosevelt,
i Keynes. Ten pierwszy dlatego, ¿e znalaz³ siê ekonomista, który
potrafi³ coœ podpowiedzieæ, a ten drugi, i¿ trafi³ na polityka, który by³
w stanie to poj¹æ i – co wa¿niejsze – umiejêtnie zastosowaæ. Co ciekawe,
po ich pierwszym spotkaniu Keynes powiedzia³, ¿e nie spotka³ jeszcze
nikogo tak nieobeznanego z ekonomi¹…
Wspó³czeœnie œwiatowe stosunki gospodarcze s¹ bardziej skomplikowane,
przy czym wci¹¿ dla ich losów fundamentalne znaczenie ma Waszyngton.
Na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych – w odpowiedzi
na strukturalny kryzys w Ameryce £aciñskiej i jej olbrzymie zad³u-
¿enie, g³ównie wobec pó³nocnego s¹siada – wy³oni³a siê doœæ zwarta koncepcja
reform polityki gospodarczej. Chodzi³o o takie zmiany w jej instrumentach,
aby kraje znajduj¹ce siê na granicy niewyp³acalnoœci mog³y wejœæ
na œcie¿kê zrównowa¿onego wzrostu. G³ówne akcenty zosta³y po³o¿one na
daleko posuniêt¹ liberalizacjê i nieskrêpowane otwarcie na zewnêtrzne kontakty.
Mia³o to stworzyæ szansê na wiêksz¹ akumulacjê kapita³u i przy jednoczesnej
poprawie efektywnoœci w sferze jego alokacji doprowadziæ do szybkiego
wzrostu. Na tym tle oczywiœcie odzyskana mia³a byæ zdolnoœæ do
sprawnej obs³ugi zad³u¿enia zagranicznego, a tak¿e stworzone nowe obszary
dla ekspansji kapita³u z pañstw, gdzie starcza³o go a¿ z nadmiarem.
Nowe ramy polityki gospodarczej podkreœla³y bardzo mocno potrzebê
daleko posuniêtej, wrêcz radykalnej liberalizacji handlu i przep³ywów
kapita³owych, ograniczenie roli pañstwa i prywatyzacjê. Szczególne
znaczenie przypisano nieograniczonej liberalizacji w dop³ywie kapita³u
zagranicznego przy równoczesnej eliminacji ograniczeñ w wymienialnoœci
pieni¹dza i, oczywiœcie, transferów zysków za granicê. Wszystko to
mia³o doprowadziæ do stabilnego, d³ugofalowego rozwoju w warunkach
otwarcia i integracji, o ile tylko gospodarka funkcjonuje w ramach twardej
polityki finansowej. St¹d olbrzymie znaczenie zrównowa¿onych finansów
publicznych, stabilnego kursu walutowego i niskiej inflacji.
Taka linia reform nie tyle zosta³a wymyœlona w Waszyngtonie, ile tu
w³aœnie zyska³a placet organizacji, bez których nie mia³aby swego znacze-
113

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nia i si³y przebicia. Akceptacja – wiêcej, wielkie zaanga¿owanie – amerykañskiej
administracji, zw³aszcza Skarbu i Systemu Rezerw ederalnych,
oraz uczynienie z tej koncepcji kanonu polityki Miêdzynarodowego unduszu
Walutowego i Banku Œwiatowego, a tak¿e wsparcie licznych opiniotwórczych
oœrodków badawczych i lobbies uzasadni³o ochrzczenie takiego
podejœcia jako „konsensusu waszyngtoñskiego”.
PóŸniej, gdy nasza czêœæ œwiata wesz³a w fazê rynkowej transformacji,
Waszyngton – tak polityczny, jak i techniczny – na tej w³aœnie koncepcji
opar³ swoje podejœcie równie¿ do polityki przemian posocjalistycznych,
choæ bynajmniej nie pod tym k¹tem ona siê rodzi³a. Spora jej czeœæ
wywodzi siê z ekonomicznego racjonalizmu i st¹d te¿ autorom wydawa³o
siê, ¿e zastosowanie tej linii powinno daæ dobre rezultaty. Tak siê jednak
nie sta³o i to nie tylko tam, gdzie z marnymi skutkami usi³owano zastosowaæ
remedia waszyngtoñskiego konsensusu w jego karykaturalnej formie
tzw. „szokowej terapii”. Równie¿ w innych regionach œwiata albo
wzrost nadal jest chwiejny, albo nie ma go wcale. Konsensus waszyngtoñski
nie sprawdzi³ siê w Ameryce Po³udniowej, dok¹d powracaj¹ problemy
z obs³ug¹ zad³u¿enia, jak i w Europie Wschodniej, do której
warunków zreszt¹ by³ najmniej przystosowany. O niektórych jego adwokatach
móg³bym powiedzieæ to samo, co onegdaj angielski ekonomista
o amerykañskim prezydencie: trudno spotkaæ kogoœ tak nieobeznanego
ze specyficznymi realiami posocjalistycznymi…
Obecnie trwaj¹ poszukiwania nowego konsensusu. O ile jeszcze pó³
roku temu zwolennicy jego tradycyjnej wersji stali twardo na swoich
pozycjach, to teraz jednak bardziej s¹ sk³onni zweryfikowaæ wczeœniejsze
doktryny. Dzieje siê tak nie tylko pod wp³ywem braku oczekiwanych
rezultatów w Afryce i wci¹¿ niestabilnej sytuacji w Ameryce £aciñskiej,
ale g³ównie z powodu kryzysu w Azji Wschodniej i za³amania gospodarki
rosyjskiej. Oczywiœcie, jak zawsze w takich sytuacjach, zwolennicy
mówi¹, ¿e za ma³o by³o liberalizmu i za du¿o pañstwa w gospodarce,
krytycy zaœ szukaj¹ pozytywnego rozwiniêcia dotychczasowej koncepcji
i eliminacji jej s³abych punktów.
Musi to polegaæ na jej uzupe³nieniu o brakuj¹ce elementy oraz
weryfikacji niektórych b³êdnych za³o¿eñ. W szczególnoœci konieczne jest
lepsze zdefiniowanie celów rozwoju (zrównowa¿ony rozwój i wy¿sza ja-
114

Œwiat, polityka, pieni¹dze
koœæ kapita³u ludzkiego) i niemylenie ich z jego instrumentami (liberalizowany
handel, stabilny pieni¹dz, niska inflacja, zrównowa¿ony bud¿et,
wymienialna waluta). Chodzi te¿ o wzrost zrównowa¿ony nie tylko w sensie
finansowym (brak deficytów), ale i spo³ecznym (sprawiedliwy podzia³
dochodów i akceptacja polityczna dla realizowanej polityki gospodarczej).
Nowy, wy³aniaj¹cy siê z trudem model polityki gospodarczej akcentuje
te¿ koniecznoœæ aktywnego zaanga¿owania siê pañstwa w procesy
zmian strukturalnych. Pañstwo nie tyle ma siê wycofaæ z ingerowania w procesy
gospodarcze, ile zredefiniowana musi byæ jego rola. W pierwszej zaœ
kolejnoœci, co podkreœlam od lat w badaniach, jak i w polityce, w Warszawie,
jak i w Waszyngtonie, bez m¹drego zaanga¿owania pañstwa nie mo¿na
zagwarantowaæ niezbêdnej instytucjonalnej obudowy rynku. Gospodarka
rynkowa to nie tylko liberalna deregulacja i prywatna w³asnoœæ, ale tak¿e
instytucje, w ramach których wolnoœæ gospodarcza mo¿e zaiste byæ twórcza
i wzbogacaæ ca³e spo³eczeñstwa, a nie tylko niektórych w wyniku redystrybucji
niekoniecznie i nie wszêdzie rosn¹cego dochodu narodowego.
Trwaj¹ poszukiwania nowego porozumienia co do g³ównych zasad
polityki gospodarczej. Istotn¹ rolê odgrywa tu Bank Œwiatowy. Z inspiracji
jego g³ównego ekonomisty – profesora Josepha Stiglitza – ubieg³oroczny
raport banku mówi³ o nowej roli pañstwa, a aktualny o znaczeniu
nauki i edukacji dla rozwoju. Trwaj¹ ju¿ prace nad kolejnymi raportami;
ten na rok 2000 poœwiecony bêdzie znowu – po 10 latach – kwestiom
walki z ubóstwem i stosunkami podzia³u. A s¹ to zagadnienia, które przecie¿
zwrotnie kszta³tuj¹ uwarunkowania d³ugofalowego rozwoju.
Dziœ te¿ inaczej ocenia siê procesy w ró¿nych regionach œwiata. Ka¿dy
szuka argumentów dla poparcia swoich tez. Zdania s¹ i pozostan¹ podzielone,
ale jest oczywiste, ¿e tak kryzys indonezyjski, za³amanie rosyjskie, jak
i napiêcia w Brazylii ³¹cz¹ siê albo z b³êdami zawartymi w dominuj¹cej dotychczas
koncepcji, albo te¿ w braku umiejêtnoœci zastosowania wniosków
zeñ wynikaj¹cych. Wiele dostarczaj¹ ich polskie osi¹gniêcia, zw³aszcza dobre
skutki odejœcia od z³ej, bo blokuj¹cej wzrost polityki z pocz¹tkowego
okresu transformacji. Obecnie te¿ wiêksze jest zainteresowanie i otwartoœæ
na argumenty, których dostarczaj¹ nasze doœwiadczenia, nie tylko dla
polityki w krajach przechodz¹cych posocjalistyczn¹ transformacjê. Szczególne
znaczenie ma stopniowoœæ przemian, wywa¿ona prywatyzacja stero-
115

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
wana przez pañstwo, integracja z gospodark¹ œwiatow¹ i otwieranie siê na
kontakty ze œwiatem, a zw³aszcza instytucjonalna obudowa rynku.
Poszukiwanie nowego rozwi¹zania w sferze polityki gwarantuj¹cej
d³ugofalowy i zrównowa¿ony rozwój zatem trwa. Nasza rola w tym jest ju¿
zupe³nie inna ni¿ na pocz¹tku dekady. Maj¹c swoje osi¹gniêcia i doœwiadczenia
mo¿emy do poszukiwania nowego konsensusu sporo wnieœæ. I choæ
sam go w opracowaniu dla Banku Œwiatowego, w œlad za Stiglitzem, okreœlam
jako „post-Washington”, to jest oczywiste, ¿e nowe podejœcie do
polityki rozwojowej musi polegaæ na porozumieniu na daleko szersz¹
skalê. Dzisiaj nie starcza konsensus intelektualny i polityczny w Waszyngtonie,
gdy¿ musi byæ on osi¹gniêty równie¿ w Moskwie i Brasilii, w Pekinie
i Johannesburgu, w D¿akarcie i Berlinie. I, oczywiœcie, w Warszawie.
5. Rosyjski syndrom
116
Waszyngton, 30 paŸdziernika 1998
Rosyjska transformacja wkroczy³a w now¹ fazê. Choæ najczêœciej
o kryzysie s³yszy siê w odniesieniu do obecnej sytuacji finansowej, to w istocie
mamy do czynienia z permanentnym kryzysem od pocz¹tku transformacji.
Stworzy³a ona zdecydowanie wiêcej problemów po 1990 roku, ni¿
by³a ich w stanie rozwi¹zaæ. St¹d te¿ teraz mo¿emy mówiæ o kryzysie
w kryzysie. W Rosji, podobnie jak w Polsce na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych
aczkolwiek na daleko wiêksz¹ skalê, dosz³o do kompromitacji tzw.
„szokowej terapii”. Bez odpowiedniego przygotowania od strony instytucjonalnej,
lekcewa¿¹c koniecznoœæ interwencjonizmu pañstwa i os³abiaj¹c
rz¹d praktycznie do granic jego niewydolnoœci, usi³owano narzuciæ dyscyplinê
finansow¹ w warunkach nieustannie spadaj¹cej produkcji. Skoro
nie by³o to mo¿liwe w Polsce w latach 1989-92, tym bardziej nie mog³o
byæ w Rosji w latach 1990-98. Cele polityki gospodarczej, tj. wzrost i rozwój,
zosta³y zagubione, a z jej instrumentów, takich jak stabilny kurs
waluty czy ma³y deficyt bud¿etowy, usi³owano uczyniæ samodzielne cele.
W rezultacie nie tylko ma miejsce spadek produkcji na niebywa³¹
skalê, któremu towarzysz¹ rosn¹ce bezrobocie i pog³êbiaj¹ce siê ubóstwo
oraz kryzysowe zjawiska w sferze finansów publicznych i niewyp³acalnoœæ

Œwiat, polityka, pieni¹dze
pañstwa. Powsta³ równie¿ hybrydowy uk³ad, w którym dawny system nie
jest ju¿ w stanie dzia³aæ, a nowego nie stworzono. W myœl bowiem b³êdnej
doktryny mia³ on powstaæ sam; wystarczyæ mia³y tylko szeroka prywatyzacja
i szybka liberalizacja oraz twarda polityka finansowa. Taka linia,
oparta na b³êdnej koncepcji ekonomicznej, by³a skazana od pocz¹tku na
niepowodzenie. W odró¿nieniu od Polski wszak¿e, gdzie mechanizmy
polityczne umo¿liwi³y odejœcie od b³êdnej œcie¿ki transformacyjnej stosunkowo
wczeœnie, bo ju¿ po 3-4 latach, w Rosji kroczono ni¹ zbyt d³ugo.
Swoj¹ rolê odegra³o w tym nie tylko poparcie, ale wrêcz sk³anianie do
tego ze strony zagranicy, która warunkowa³a zaanga¿owanie finansowe
okreœlonym zestawem reform. W rezultacie na ka¿dy dolar, który w latach
dziewiêædziesi¹tych dop³yn¹³ do Rosji, 2 dolary z niej odp³ynê³y, a ca³kowite
zad³u¿enie siêga obecnie prawie 200 miliardów dolarów.
Obecnie rosyjski syndrom bêdzie niezwykle trudno przezwyciê¿yæ.
Nadal nie ma zgodnej diagnozy co do przyczyn obecnych trudnoœci. Co
wiêcej, ci, którzy powinni poczuwaæ siê do winy za jego spowodowanie,
nadal g³osz¹ fa³szywe pogl¹dy co do uwarunkowañ i implikacji obecnego
za³amania. To brak stosownych regulacji w wyniku nadmiernego i przedwczesnego
liberalizowania gospodarki, szeroka prywatyzacja niewsparta
odpowiedni¹ instytucjonalizacj¹ rynku, co pozwoli³o na niezwykle du¿y
zakres korupcji i zorganizowanej przestêpczoœci oraz próby wymuszania
nierealnych dostosowañ bud¿etowych prowadz¹ce do narastaj¹cego zad³u-
¿enia wewnêtrznego i zagranicznego, tkwi¹ u Ÿróde³ za³amania. Mo¿na by³o
próbowaæ temu zapobiec jeszcze 3-4 lata temu, ale wtedy w³aœnie sk³oniono
Rosjê do otwarcia rynku krótkoterminowego d³ugu dla inwestorów zagranicznych.
Krajowa zorganizowana przestêpczoœæ ¿eruj¹ca na Ÿle prowadzonej
prywatyzacji oraz spekulacje zagranicznych inwestorów portfelowych
usi³uj¹cych dyskontowaæ pañstwow¹ piramidê finansow¹ doprowadzi³y do
sytuacji, w której rz¹dy nie by³y w stanie utrzymaæ równowagi.
Tak jak taka diagnoza wydaje siê byæ bliska obecnemu rz¹dowi
premiera Jewgienija Primakowa, tak nie jest ona powszechnie podzielana
przez wiele obcych rz¹dów, w tym zw³aszcza administracjê amerykañsk¹.
Jej zaanga¿owanie – tak bezpoœrednie, jak i poprzez MW, Bank Œwiatowy
i EBOiR – w rosyjsk¹ transformacjê by³o ogromne. Nie mo¿e te¿
ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e wp³yw na bieg rzeczy, zw³aszcza ze strony MW, by³
olbrzymi. Niestety, w³aœciwe wnioski nie zosta³y wyci¹gniête na czas ani
117

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
w Moskwie, ani w Waszyngtonie. A teraz wyci¹ga siê w tych miastach wnioski
odmienne. W œlad za tym id¹ tak¿e odmienne decyzje. Mo¿e to mieæ
ogromne konsekwencje, gdy¿ o ile na pocz¹tku dekady Rosja mog³aby
poradziæ sobie sama, gdyby tylko obra³a w³aœciw¹ drogê do rynku, o tyle
obecnie sama sobie daæ rady w ¿adnym wypadku nie jest w stanie. To jest
ju¿ niemo¿liwe, choæby ze wzglêdu na skalê zad³u¿enia zagranicznego.
Obecnie Rosja jest w g³êbokim kryzysie strukturalnym i instytucjonalnym.
Kryzysowi ekonomicznemu towarzyszy polityczny. Obok kryzysu
finansowego jeszcze groŸniejszy wydaje siê kryzys zaufania. Próby przezwyciê¿enia
zatem tego syndromu musz¹ byæ wielotorowe, a kluczow¹
rolê w tym musi odegraæ pañstwo. Potrzebuje ono autorytetu bior¹cego
siê ze sprawnych instytucji i kompetentnej polityki rz¹du. Brak takiego
w ka¿dej sytuacji musi prowadziæ do upadku gospodarczego. Podkreœli³
to, komentuj¹c moje wyst¹pienie w tym tygodniu na Yale, na
seminarium poœwieconym porównaniu transformacji w Rosji i Polsce,
amerykañski noblista w dziedzinie ekonomii z 1981 roku – James Tobin.
Zaakcentowa³ on te¿, ¿e to Rosja sama musi znaleŸæ wyjœcie ze swoich
trudnoœci, a œwiat zewnêtrzny mo¿e co najwy¿ej pomóc w realizacji samodzielnie
obranej drogi. A to coœ innego ni¿ wymuszanie reform i warunkowanie
zaanga¿owania finansowego przyjmowaniem czêsto nierealistycznych,
jak siê póŸniej okazuje, za³o¿eñ.
Moim zdaniem, teraz w³aœnie – jak nigdy dot¹d – potrzebne jest
miêdzynarodowe wsparcie dla reformatorskich wysi³ków nowego rosyjskiego
rz¹du, a tu raczej zanosi siê na niezas³u¿on¹ jeszcze niczym krytykê
i dystansowanie. Tak jak du¿ym b³êdem by³o wczeœniej popieranie przez
zagranicê skorumpowanej polityki pod pozorem jej liberalizmu i sprzyjania
rozwojowi sektora prywatnego, tak teraz jeszcze wiêkszym b³êdem by³oby
pozostawienie Rosji samej sobie i ograniczenie siê do gestów w formie
wysy³ania „paczek ¿ywnoœciowych”, choæby wa¿y³y one 3 miliony ton zbo¿a.
Tak jak MW nies³usznie udzieli³ wsparcia finansowego poprzedniemu
rz¹dowi w lipcu, kiedy to by³o oczywiste, ¿e id¹ce w œlad za tym
pieni¹dze zostan¹ natychmiast zmarnotrawione, tak nies³usznie odmawia
wsparcia kolejn¹ transz¹ kredytow¹ pierwszych wysi³ków rz¹du Primakowa
zmierzaj¹cych do porz¹dkowania frontu gospodarczego. Taka
polityka wci¹¿ opiera siê na z³ej diagnozie sytuacji i jej Ÿróde³. Teraz
118

Œwiat, polityka, pieni¹dze
w³aœnie MW powinien poluzowaæ gorset na³o¿ony na finanse publiczne
w Rosji i uruchomiæ kolejn¹ transzê. Niekonwencjonalne sytuacje wymagaj¹
niekonwencjonalnych decyzji.
Co wiêcej, dziœ ju¿ trzeba pójœæ dalej. Na porz¹dku dziennym trzeba
postawiæ sprawê nie tylko zrestrukturyzowania, ale wrêcz zredukowania o co
najmniej po³owê rosyjskiego d³ugu zagranicznego. Nie jest to kwestia wyboru,
ale koniecznoœci, d³ug ten bowiem i tak nie bêdzie sp³acony. Na seminarium
na Yale mówi³em o koniecznoœci przygotowania specjalnego planu
redukcji d³ugu w zamian za reformy rynkowe i towarzysz¹cej mu wymianie
czêœci d³ugu zagranicznego na udzia³y w prywatyzowanych przedsiêbiorstwach.
Wraz ze stopniowymi, acz konsekwentnymi zmianami instytucjonalnymi,
stopniowa stabilizacja finansowa mo¿e byæ osi¹gniêta, choæ droga do
niej musi ju¿ niestety prowadziæ przez fazê wysokiej inflacji.
Rosja teraz w³aœnie, bez dalszego zwlekania, powinna byæ przyjêta
do WTO. To pomo¿e jej bardziej ni¿ doraŸna pomoc ¿ywnoœciowa.
W tym zaœ zakresie Bank Œwiatowy musi wesprzeæ dzia³ania zmierzaj¹ce
do osi¹gniêcia samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej podczas kilku najbli¿szych
lat. Skoro Rosjanie na ¿ywnoœæ wydaj¹ oko³o 60 procent dochodów,
to poziom produkcji ¿ywnoœci zaiste ma wiêksze znaczenie dla powodzenia
transformacji ni¿ tempo prywatyzacji Gazpromu. Bez zrozumienia
tego nie ma rozwi¹zania rosyjskiego syndromu.
6. Pakiet 2000
Bethesda, 13 listopada 1998
Dobry system podatkowy powinien mieæ dwie cechy. Z jednej
strony ma sprzyjaæ formowaniu siê kapita³u, z drugiej zaœ gwarantowaæ
sprawiedliwy podzia³ wytworzonego dochodu narodowego. Tak w teorii,
jak i w praktyce (albo jak inni wol¹, w ferworze nieustannych sporów
politycznych) na obu obszarach jest wiele spornych kwestii. I tak
ju¿ pozostanie, poniewa¿ dyskutuj¹c o podatkach, adwersarzy dziel¹ nie
tylko pogl¹dy, ale i interesy.
ormowanie rodzimego kapita³u, który jest podstawowym Ÿród³em
finansowania rozwoju, wymaga wysokiej sk³onnoœci do oszczêdzania. Wiê-
119

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
cej odk³ada siê, gdy dochody dyspozycyjne s¹ wiêksze, a te z kolei rosn¹æ
mog¹ wskutek obni¿ania podatków. Jednak¿e nie zawsze. Dochód do
dyspozycji jest funkcj¹ zrealizowanych dochodów, a gdy te nie rosn¹ lub
spadaj¹, to niekiedy nawet redukcja skali podatkowej nie prowadzi do
wzrostu dochodu netto.
Gdy nadmierny pêd za ograniczaniem wydatków pañstwowych w trosce
o równowagê bud¿etow¹ poci¹ga za sob¹ spadek dochodów (a wiêc
i wydatków) licznych grup spo³ecznych, to w rezultacie spadaj¹ dochody
producentów i sprzedawców. Jeœli rz¹d uwa¿a, ¿e konieczne jest ograniczanie
tak¿e innych Ÿróde³ krajowego popytu – przede wszystkim inwestycyjnego
– i pragnie w tym celu eliminowaæ zachêty systemowe, to spada
popyt, ale tak¿e dochody wykonawców i dostawców. Jeœli ogranicza siê
nadmiernie popyt konsumpcyjny poprzez zbyt gwa³towne i szerokie wprowadzanie
podatków poœrednich (VAT, akcyza), to spaœæ musi popyt gospodarstw
domowych i w œlad za tym dochody przedsiêbiorstw produkuj¹cych
i importuj¹cych dobra konsumpcyjne.
Takiego niebezpieczeñstwa trzeba unikaæ, a ju¿ na pewno nie wolno
tworzyæ iluzji, ¿e zmniejszenie wy³¹cznie stawek podatkowych mog³oby
skompensowaæ utracone dochody brutto. Nie by³oby tak, gdyby wdro-
¿one zosta³y nierozwa¿ne zamiary redukcji stawek podatkowych dla
wy¿szych grup dochodowych przy jednoczesnym obni¿eniu de facto realnych
dochodów grup ni¿ej uposa¿onych poprzez obarczenie ich dodatkowym
ciê¿arem podatków poœrednich. Taki zabieg nie prowadzi³by do
podniesienia spo³ecznej sk³onnoœci do oszczêdzania i nie sprzyja³by
formowaniu kapita³u. Móg³by nawet spowodowaæ tendencje stagnacyjne
poprzez ograniczenie popytu. Prowadzi³oby to natomiast do powa¿nych
efektów redystrybucyjnych. Bez istotnych zmian we wk³adzie poszczególnych
grup ludnoœci do tworzenia produktu globalnego zmieni³yby
siê znacz¹co proporcje jego podzia³u.
Pojawiaj¹ siê te¿ koncepcje gro¿¹ce zaburzeniami i dysproporcjami
innego typu. Z ró¿nie motywowan¹ trosk¹ o sytuacjê materialn¹ (ale
pewnie z nie mniejsz¹ o wp³yw na zachowanie siê elektoratu) lansuje
siê pomys³y bardziej egalitarnego podzia³u. U nas przybra³o to ostatnio
efektowne szaty prorodzinnoœci, choæ od s³usznej troski o to jest polityka
dochodowa i bud¿etowa, a nie podatkowa. Nade wszystko zaœ, jak
120

Œwiat, polityka, pieni¹dze
kiedyœ ju¿ powiedzia³em, dzieci ma siê na w³asny koszt, a nie na koszt
s¹siada – podatnika. Nie mo¿na psuæ systemu podatkowego narzucaj¹c
mu funkcje, do których nie jest on powo³any. Trzeba wszak¿e dbaæ o to,
aby ludnoœæ z ni¿szych przedzia³ów dochodowych mog³a w odpowiednim
stopniu korzystaæ z efektów wzrostu gospodarczego, tego wzrostu
wszak¿e przy tym nie hamuj¹c.
Tak propozycje zmierzaj¹ce do nadmiernego rozwarstwienia dochodów
poprzez radykalne i Ÿle wywa¿one redukcje stawek podatkowych
przy równoczesnym obci¹¿eniu na wiêksz¹ skalê podatkami poœrednimi,
jak i pêd do antywzrostowego egalitaryzmu pod has³em prorodzinnoœci
polityki fiskalnej nie sprzyja³yby ani wiêkszej zdolnoœci do formowania
kapita³u, ani te¿ wiêkszej sprawiedliwoœci. Wrêcz odwrotnie. W pierwszym
wypadku zwiêkszy³oby to wpierw nierównoœci, a potem szybko
os³abi³o dynamikê gospodarcz¹. W drugim wypadku wpierw spad³aby
dynamika gospodarcza, w œlad za redukcj¹ zdolnoœci do formowania
kapita³u, a potem tak¿e pogorszy³aby siê sytuacja materialna tych, którym
intencjonalnie mia³aby zostaæ poprawiona.
Dobrze zatem, ¿e oba pomys³y zosta³y odrzucone. Lepiej by³oby,
gdyby sta³o siê to na gruncie rzeczowej analizy i merytorycznych argumentów,
a nie w wyniku blokady politycznej. To bowiem oznacza, ¿e
nadal nie ma pe³nego zrozumienia, i¿ obie koncepcje s¹ niedobre, a jest
tylko niemoc rz¹du w ich wdro¿eniu. Ale dobre i to. Jest czas do spokojnej
kontynuacji, do sprawdzenia, jak dzia³aj¹ dotychczasowe rozwi¹zania.
A dzia³aj¹ dobrze. S¹ one i prorodzinne, i prowzrostowe. Rosn¹ dochody
realne wszystkich grup spo³eczno-zawodowych, zwiêksza siê te¿ akumulacja
rodzimego kapita³u. S³u¿¹ temu ruchy wykonane ju¿ wczeœniej
w ramach „Pakietu 2000”. Wtedy, dwa lata temu, te¿ w ferworze sporów
politycznych i publicznych, te¿ przy podzia³ach wewn¹trz rz¹dz¹cej koalicji,
uda³o siê jednak si³¹ logicznych argumentów i determinacj¹ ca³oœciowo
wprowadziæ obran¹ koncepcjê. Bezwzglêdnie domaga³em siê nadania podjêtym
decyzjom mocy ustawowej. I s³usznie, gdy¿ to daje szansê stabilizacji,
tak¿e poprzez mo¿liwoœæ przewidywania oczekuj¹cych nas zmian.
„Pakiet 2000” znakomicie obni¿a podatki, choæ czyni to w sposób
wywa¿ony i dobrze ukierunkowany, etapowo i z w³aœciw¹ kalkulacj¹ – z dba-
³oœci¹ i o rozwój, i o sprawiedliwoœæ. Wpierw, na trzy raty, zniesiony zosta³
121

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
podatek importowy, wprowadzony w koñcu 1992 roku (6 procent). Potem
obni¿yliœmy podatki od dochodów osobistych, w sumie o 2, 3 i 5
punktów procentowych w latach 1997-98. Ju¿ za pó³tora miesi¹ca, wskutek
wtedy przeforsowanych decyzji, spadnie o kolejne 2 punkty (do 34
procent) podatek p³acony przez przedsiêbiorstwa, a za rok wyniesie ju¿
tylko 32 procent. Równoczeœnie stopniowo i ³agodnie poszerzany jest
zakres VAT oraz racjonalizowane s¹ ulgi inwestycyjne. To one s¹ jednym
ze Ÿróde³ przyspieszenia gospodarczego. Preferowane s¹ dochody kapita-
³owe, co motywuje do ich reinwestowania. W rezultacie rokrocznie zmniejsza
siê bud¿etowa redystrybucja rosn¹cych dochodów.
Takie rozwi¹zania dobrze s³u¿¹ urzeczywistnianiu obu funkcji systemu
podatkowego. Roœnie zdolnoœæ do formowania kapita³u, a wiêc umacniaj¹
siê przes³anki do trwa³ego wzrostu gospodarczego. Zarazem zahamowane
zosta³o wczeœniejsze narastanie zró¿nicowania dochodów, co
sprzyja wiêkszej sprawiedliwoœci spo³ecznej i zwiêksza wsparcie dla rynkowej
transformacji. Oba zaœ procesy s³u¿¹ d³ugofalowemu zrównowa¿onemu
rozwojowi. Dobrze przeto, ¿e nie uda³o siê tego zburzyæ, choæ niedobrze,
¿e znowu destabilizowano oczekiwania co do systemu i polityki
podatkowej. A stabilnoœæ taka ma sw¹ wartoœæ, st¹d te¿ próba wyd³u¿enia
perspektywy poprzez „Pakiet 2000”. Cieszyæ siê trzeba, ¿e i ten rz¹d,
choæ nie chce, ale go realizuje.
Bethesda, 13 listopada 1998
7. Strategia dla Ukrainy
O ile na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. dochód narodowy Rosji
by³ oko³o 7-krotnie wiêkszy ni¿ Polski, to u ich koñca pozostaje ju¿
wiêkszy tylko 3-krotnie. O ile relacja PKB Ukrainy i Polski na pocz¹tku
dekady wynosi³a jak 5 do 3, to pod jej koniec odwraca siê i bêdzie
wynosiæ 5 do 3, ale na korzyœæ Polski. To zmienia sytuacjê geopolityczn¹
w regionie jeszcze bardziej ni¿ nasze cz³onkostwo w NATO. Zreszt¹, gdyby
w Polsce wystêpowa³y tak negatywne procesy gospodarcze jak u naszych
wschodnich s¹siadów, to i w NATO nikt by nas nie oczekiwa³.
Te relacje s¹ skutkiem trwaj¹cej od pocz¹tku transformacji w tych
dwu najwiêkszych krajach poradzieckich recesji, z jednej strony, i szyb-
122

Œwiat, polityka, pieni¹dze
kiego wzrostu u nas po roku 1993, z drugiej. Kiedy my, realizuj¹c
„Strategiê dla Polski”, zmierzamy do osi¹gniêcia w roku 2000 PKB
w wysokoœci oko³o 150 procent poziomu z 1989 roku, to w Rosji spada
on poni¿ej po³owy, a na Ukrainie nawet do jednej trzeciej.
Teraz jednak lepiej ni¿ Rosja bêdzie radziæ sobie Ukraina. Chocia¿
lata 1998-99 cechuje spadek produkcji, to narastaj¹ przes³anki wzrostu
po roku 2000. Jednak teraz jeszcze bêd¹ dawaæ o sobie znaæ nastêpstwa
za³amania rosyjskiego, gdy¿ uzale¿nienie gospodarki ukraiñskiej od rosyjskiej
jest ogromne. Wystarczy wspomnieæ 40-procentowy udzia³ Rosji
w obrotach handlowych oraz silne zwi¹zki miêdzy ich rynkami kapita³owymi.
Mimo to Ukraina ma szansê.
Przy ogólnym zapóŸnieniu wielu reform strukturalnych i instytucjonalnych
dokonuje siê postêp. Nurt reformatorki w polityce jest silniejszy
ni¿ onegdaj i lepiej przygotowany merytorycznie. Ekipa gospodarcza wie,
czego chce i wydaje siê byæ zdeterminowana w realizacji swych zamiarów.
Przekona³em siê o tym podczas moich rozmów w Kijowie, zw³aszcza z wicepremierem
koordynuj¹cym politykê gospodarcz¹ – Serhijem Tihipko.
Odczytaæ to mo¿na z treœci wyst¹pienia prezydenta Leonida Kuczmy
w parlamencie (choæ niestety jeszcze nie z rozk³adu g³osów i akcentów
w nim samym), jak i z twardej, ale rozwa¿nej polityki banku centralnego
kierowanego przez Wiktora Juszczenko. To, co usi³uj¹ robiæ, doprowadzi-
³o do tego, ¿e dzisiaj Ukraina ma „tylko takie” problemy z perspektywy
Rosji, ale „a¿ takie” z naszego punktu widzenia.
Wrzeœniowa decyzja MW o udzieleniu Ukrainie 2,2 miliardów
dolarów kredytów – oczywiœcie w ratach i pod licznymi, bardzo trudnymi
do spe³nienia warunkami – by³a ryzykowna. Osobiœcie przekonywa³em do
jej podjêcia, gdy¿ istnieje przynajmniej szansa, ¿e teraz uda siê ustawiæ
bieg spraw na w³aœciwym torze. A zale¿eæ nam musi na tym nie tylko ze
wzglêdu na geopolitykê i znaczenie rozwoju Ukrainy dla naszej ekspansji
gospodarczej, ale przede wszystkim dlatego, i¿ ¿yje tu 50 milionów ludzi.
Dziœ zarabiaj¹ oni swoich hrywnii du¿o mniej ni¿ my naszych z³otych
– przypadkowo dok³adnie sobie równych – ale kiedyœ i tu bêdzie lepiej.
Trzeba mieæ tylko dobry program.
Potrzebna jest „Strategia dla Ukrainy”. Jej zarys omawiam w Kijowie
w krêgach politycznych i ekonomicznych, a zg³aszane propozycje tra-
123

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
fiaj¹ na dobry grunt. Jest otwarcie na dobre koncepcje, które potrafi¹
³¹czyæ lokalne uwarunkowania z zewnêtrznymi perspektywami, w³asne
potrzeby z cudzymi doœwiadczeniami, znajomoœæ wewnêtrznych mechanizmów
politycznych z podejœciem organizacji miêdzynarodowych, w¹tki
instytucjonalne z finansowymi, stabilizacjê ze wzrostem, teoriê z praktyk¹.
U nas siê to uda³o, udaæ siê mo¿e i za Bugiem.
„Strategia dla Ukrainy” zawiera dziewiêæ zasadniczych programów.
Pierwszy – stabilizacja finansowa i obrona hrywnii. Konieczne jest wypracowanie
pierwotnej (tzn. bez kosztów obs³ugi d³ugu publicznego) nadwy¿ki
bud¿etowej i finansowanie koñcowego deficytu bez uciekania siê
do jego nadmiernej monetyzacji. Kurs walutowy winien oddzia³ywaæ antyinflacyjnie
i proeksportowo, st¹d te¿ warto przejœæ wkrótce do mechanizmu
krocz¹cej dewaluacji. Organizacje miêdzynarodowe takie dzia³ania
wespr¹, o ile tylko bêd¹ podbudowane reformami strukturalnymi, bez
których zreszt¹ nie ma mowy o stabilizacji.
Drugi – reforma finansów publicznych w po³¹czeniu z decentralizacj¹
systemu administracyjnego. Wci¹¿ skala bud¿etowej redystrybucji i zakres
centralizacji alokacji œrodków publicznych s¹ nadmierne. System bud¿etowy
musi sprzyjaæ rozwojowi sektora us³ug spo³ecznych i zostaæ odci¹-
¿ony od bezpoœredniego wspierania niekonkurencyjnych przemys³ów.
Trzeci – agresywny rozwój drobnej wytwórczoœci, zw³aszcza w budownictwie
i us³ugach oraz otoczeniu rolnictwa. To wymaga dobrej regulacji,
prostych rozwi¹zañ prawnych, ale tak¿e wsparcia pañstwa. Nie tylko
instytucjonalnego, lecz te¿ finansowego poprzez kierowany kredyt i udogodnienia
fiskalne. Agencje rz¹dowe musz¹ zorganizowaæ pomoc techniczn¹
dla ma³ych i œrednich firm, a Bank Œwiatowy poprze to finansowo
i programowo, wykorzystuj¹c tak¿e polskie doœwiadczenia i ekspertów.
Czwarty – stopniowa, ale zdeterminowana restrukturyzacja wielkich
przedsiêbiorstw i starych przemys³ów. Do tego potrzebny jest kapita³,
w tym zagraniczni inwestorzy strategiczni. Wpierw konieczna jest pe³na
komercjalizacja przedsiêbiorstw pañstwowych, co poprawi zarz¹dzanie
i ich konkurencyjnoœæ, a potem stopniowa prywatyzacja, z rosn¹cym udzia-
³em kapita³u zagranicznego (tak¿e polskiego).
Pi¹ty – samowystarczalnoœæ ¿ywnoœciowa w oparciu o szybk¹, opart¹
na prywatnej inicjatywie, restrukturyzacjê rolnictwa. Ukraina bêdzie za
124

Œwiat, polityka, pieni¹dze
kilka lat eksporterem ¿ywnoœci netto, z silnym sektorem przetwórstwa
rolno-spo¿ywczego, opartym g³ównie o ma³e i œrednie firmy. Ponad po³owa
wydatków ludnoœci idzie na ¿ywnoœæ; to okreœla fundamentalne znaczenie
tego programu.
Szósty – reorientacja zewnêtrznych stosunków gospodarczych. Eksport
rosn¹æ bêdzie w dzia³ach najbardziej konkurencyjnych (m.in. metalurgia
i przemys³ chemiczny), ale polityka handlowa rz¹du musi preferowaæ
nowe rynki. Polska jest jednym z nich. Dop³yw bezpoœrednich inwestycji
zagranicznych, zorientowanych na eksport, sprzyjaæ bêdzie takiej reorientacji.
To wymaga odpowiedniej regulacji i preferencji systemowych.
Siódmy – walka z czarn¹ i absorpcja szarej strefy. W pierwszym
wypadku konieczny jest radykalizm, bo korupcja po¿era efekty transformacji
i obraca siê przeciwko niej. W drugim – z aktywnoœci gospodarczej
trzeba czyniæ cnotê i sojusznika, wprowadzaj¹c j¹ stopniowo i spokojnie
do oficjalnego obiegu.
Ósmy – inwestycje w kapita³ ludzki. Jest on znaczny, ale te¿ musi siê
reprodukowaæ, co wymaga inwestycji publicznych i m¹drej polityki pañstwa
oraz samorz¹dów terytorialnych. Metodami ekonomicznymi trzeba
ograniczyæ emigracje wysoko wykwalifikowanych kadr.
Dziewi¹ty – instytucjonalna obudowa rynku. Postêp liberalizacji
i prywatyzacja musz¹ byæ wzmocnione organizacyjnym wsparciem, dobrym
prawem gospodarczym i sukcesywnym kszta³towaniem kultury rynkowej.
Konieczna jest odwa¿na reregulacja, a nie tylko chaotyczna deregulacja,
zw³aszcza w odniesieniu do rynku kapita³owego, bankowoœci inwestycyjnej,
promocji eksportu i inwestycji w postêp techniczny.
Powodzenie takiej strategii zale¿y nie tylko od dobrze rozpracowanych
szczegó³ów. To da siê szybko zrobiæ. Wiele z nich ju¿ jest gotowych,
a nawet s¹ one z rosn¹cym powodzeniem realizowane. Sukces jest przede
wszystkim uzale¿niony od osi¹gniêcia krytycznego minimum konsensusu
politycznego, którego wci¹¿ nie starcza. Dlatego te¿ batalia o „Strategiê
dla Ukrainy” rozgrywa siê na scenie politycznej. Jej kszta³t zale¿y od
wyników wyborów w 1999 roku, o których decydowaæ bêdzie wizja i pragmatyzm
gospodarczy. A przynajmniej miejmy tak¹ nadziejê.
Kijów, 20 listopada 1998
125

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
8. Spotkanie z Gorbaczowem
Popatrzymy, zobaczymy. Takie podejœcie, pomimo niebywale z³o¿onej
sytuacji finansowej i gospodarczej, wydaje siê dominowaæ w Moskwie.
Poczekamy, zobaczymy. Takie nastawienie, mimo miêdzynarodowych
implikacji rosyjskiego kryzysu, wydaje siê braæ górê w Waszyngtonie. To
wró¿y niedobrze, gdy¿ w interesie samej Rosji, jak i jej zagranicznych
partnerów, dobrze by³oby szybko podj¹æ niezbêdne dzia³ania prowadz¹ce
wpierw do normalizacji sytuacji, a potem do szybkiego i zrównowa¿onego
rozwoju. Wpierw jednak trzeba „posprz¹taæ”.
Bêd¹c w Moskwie rozwin¹³em swoje wczeœniejsze propozycje i przedstawi³em
je tu jako piêtnastopunktowy „Plan dla Rosji”. Sk³ada siê on
z dwu czêœci, z których pierwsza zawiera zestaw zasadniczych reform strukturalnych
i instytucjonalnych, które musz¹ byæ zrealizowane przez sam¹
Rosjê, druga zaœ odnosi siê do niezbêdnych dzia³añ miêdzynarodowej
spo³ecznoœci wobec Rosji. Sama bowiem nie jest ju¿ w stanie piêtrz¹cych
siê trudnoœci rozwi¹zaæ, a ju¿ z pewnoœci¹ nie poprzez zorganizowanie
sprawnie funkcjonuj¹cej gospodarki rynkowej i zintegrowanie jej ze œwiatem.
St¹d te¿ ani podejœcie typu „pasmotrim, uwidim”, ani te¿ w rodzaju
„wait and see” nie jest w³aœciwe. Potrzebne jest dzia³anie.
Transformacja tego najwiêkszego pañstwa posocjalistycznego nie
bêdzie mia³a dobrych perspektyw, jeœli – z jednej strony – Rosja sama
nie poradzi sobie z najwiêkszym hamulcem przekszta³ceñ systemowych,
jakim jest tu zorganizowana przestêpczoœæ oraz zagranica nie stanie na
wysokoœci zadania i nie dokona kompleksowej restrukturyzacji zagranicznego
zad³u¿enia – z drugiej.
Walka z „kryminalnym biznesem”, jak to siê tu nazywa, wymaga
radykalnych, zdeterminowanych i d³ugofalowych dzia³añ, a roboty starczy
dla niejednego rz¹du. Jeœli ten obecny – Jewgienija Primakowa – nie
dokona prze³omu, to potem bêdzie jeszcze trudniej. Równoczeœnie dokonywaæ
musi siê ³agodna, sukcesywna absorpcja szarej strefy, któr¹ trzeba
postrzegaæ jako sojusznika zmian ustrojowych. Bez powodzenia w tych
sferach proces erozji systemowej bêdzie trwa³. Korupcja po¿era jeszcze
³apczywiej i szybciej rodz¹ce siê owoce reform ni¿ inflacja, która nie jest
126

Œwiat, polityka, pieni¹dze
tu wrogiem publicznym numer 1. Jest nim instytucjonalny chaos, na
którym ¿eruje przestêpczoœæ gospodarcza.
Zagranica zaœ (tak¿e we w³asnym interesie) musi podj¹æ zorganizowany
wysi³ek restrukturyzacji d³ugu rosyjskiego. Bêdzie to wszak¿e mia³o sens
wtedy, gdy egzekwowane bêd¹ niezbêdne reformy strukturalne i stworzony
zostanie elementarny ³ad instytucjonalny. Rosja ju¿ nie jest – i nie bêdzie
tak¿e w przysz³oœci – w stanie sp³acaæ w pe³ni swego d³ugu. I choæ rosyjski
jêzyk zaabsorbowa³ bez trudu obce s³owo „default”, nadaj¹c mu po prostu
swoj¹ pisowniê, to w praktyce bynajmniej nie nale¿y uciekaæ siê do upad³oœci
i og³aszania niewyp³acalnoœci. Wierzyciele te¿ lepiej wyjd¹ na tym, jeœli
zgodz¹ siê na kompleksow¹ redukcjê rosyjskiego zad³u¿enia. Wtedy odzyskaj¹
wiêcej, a nie mniej. St¹d te¿ nale¿y zredukowaæ w ramach specjalnego
programu „d³ug za rynkowe reformy”, 80 procent zad³u¿enia odziedziczonego
po Zwi¹zku Radzieckim i 50 procent jego pozosta³ej czêœci.
Redukcja d³ugu uzale¿niona musi byæ od realizacji realistycznej koncepcji
stabilizacji finansowej i rozwoju spo³eczno-gospodarczego przy równoczesnym
pe³nym otwarciu na œwiat. Czy obecny rz¹d rosyjski ma tak¹?
Powiedzmy, ¿e wci¹¿ jeszcze jej szuka. I choæby z tego powodu warto podsuwaæ
mu dobre pomys³y. Ale tych nie jest za du¿o. ¯yczliwi rz¹dowi ekonomiœci,
jak i wyraŸnie wobec niego opozycyjnie nastawieni politycy twierdz¹,
¿e rz¹d takiego programu wci¹¿ nie ma. Z moich zaœ bezpoœrednich rozmów
w krêgach rz¹dowych wynoszê wra¿enie, ¿e jest koncepcja, co nale¿y
zrobiæ, ale wci¹¿ nie starcza klarownoœci, jak to osi¹gn¹æ.
By³y premier Jegor Gajdar uwa¿a, ¿e teraz nie ma szans na przezwyciê¿enie
obecnego syndromu. Choæ zgadza siê co do koniecznoœci i pilnoœci
walki ze zorganizowan¹ przestêpczoœci¹, to jednak nie ma optymizmu
co do szybkich efektów. By³y minister finansów Aleksander Liwszyc
s¹dzi, ¿e przez najbli¿sze dwa lata ¿aden z g³ównych problemów nie
bêdzie rozwi¹zany. Co ciekawe, jest on przekonany, ¿e obecny rz¹d bêdzie
kontynuowa³ reformatorskie dzia³ania swoich poprzedników, choæ
retoryka w³adzy i opozycji na ten temat bêdzie zasadniczo odmienna.
Natomiast pytania stawiane mi przez najbli¿sze otoczenie wicepremiera
Jurija Masljukowa sugeruj¹, ¿e dominuje tam pragmatyzm i rozs¹dek.
W œrodowisku akademickim zaœ na pytanie „co robiæ?” jako odpowiedŸ
najczêœciej s³yszê wyjaœnienia, co siê sta³o. Gdy wypowiadane pogl¹-
127

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
dy wik³aj¹ siê politycznie, wyjaœnienia genezy obecnego „kryzysu w kryzysie”
s¹ zgo³a przeciwstawne, ale ju¿ tylko niepoprawni grzesznicy
w¹tpi¹ w to, ¿e sromotn¹ klêskê poniós³ tu postkomunistyczny liberalizm.
Co ciekawe – i jestem przekonany, ¿e s³uszne – profesor Nikolaj
Szmielow argumentuje, ¿e ani radykalny liberalizm, ani skrajna lewica
nie ma tu przysz³oœci. Brniêcie bêdzie sz³o œrodkiem, przez lata, przy
wielkich napiêciach, ale bez ekstremizmów. Widzi on trzy scenariusze
ewolucji obecnej sytuacji: z³y, najgorszy i katastroficzny. A ja wci¹¿ jeszcze
szukam dobrego.
Studenci jakby martwi¹ siê najmniej. A jeœli ju¿, to g³ównie o to, ¿e
ju¿ chyba niekoniecznie bêd¹ zaraz po studiach rekinami rosyjskiej finansjery
i zwyciêskimi graczami na moskiewskiej gie³dzie. Teraz maj¹ okazjê
siêgn¹æ g³êbiej ni¿ tylko do gazetowych notowañ kursów, aby poj¹æ,
co naprawdê oznacza gospodarka. A to taki w³aœnie interes, który na
d³ug¹ metê kwitn¹æ mo¿e w sferze finansowej tylko wtedy, kiedy kwitnie
sfera realna. Jeœli ten w¹tek nie by³ dostatecznie eksponowany dotychczas,
to teraz ju¿ bêdzie. Tak na uczelniach, gdzie mam seriê wyk³adów, jak
i w mediach. W obu œrodowiskach zreszt¹ widaæ sporo rozs¹dku i mog¹
one odegraæ w dalszej debacie pozytywn¹, twórcz¹ rolê.
Podczas serii spotkañ nie tylko mnie pytaj¹ o recepty, ale i ja zadajê
fundamentalne trzy pytania: co siê sta³o, co siê dzieje i co robiæ? Porównywanie
odpowiedzi jest fascynuj¹ce. Choæ najczêœciej nie wiem jeszcze,
jakie zadania bêd¹ rozwi¹zywaæ niektórzy moi rozmówcy w przysz³oœci
(a wielu jest tu dobrze rokuj¹cych m³odych fachowców i, byæ mo¿e,
przysz³ych polityków sukcesu), ale wszyscy wiemy, jakie najbardziej znani
z nich zrealizowali w przesz³oœci.
Bez w¹tpienia wielk¹ rolê w stworzeniu politycznych przes³anek
do transformacji odegra³ Michai³ Gorbaczow, ostatni przywódca Zwi¹zku
Radzieckiego. Bez jego decyzji, tak jak i bez naszego „okr¹g³ego
sto³u”, nie bylibyœmy w sytuacji, w jakiej jesteœmy. Rzecz w tym, ¿e my
w lepszej, a Rosjanie w gorszej. Gorbaczow podziela ten pogl¹d. Uwa-
¿a, ¿e powodem tego, co siê sta³o w Rosji, by³a wpierw, w koñcu lat
osiemdziesi¹tych, niereformowalnoœæ systemu, a potem partykularyzm
nowych elit. To, co siê dzieje, postrzega jako sparali¿owanie prawdziwej
przedsiêbiorczoœci poprzez oparcie gospodarki na finansowej fikcji.
128

Œwiat, polityka, pieni¹dze
A co robiæ? Jest realist¹ stawiaj¹cym na rz¹d Primakowa, a gdyby mu
siê nie powiod³o, to „bêdzie chaos i nie wiadomo, jaka bestia siê pojawi
i z jakiego wyjdzie lasu”.
Gorbaczow zgadza siê, ¿e choæ diabe³ tkwi w szczegó³ach, to tu,
w Rosji, jeszcze bardziej tkwi on w polityce. To z³a polityka stworzy³a
obecne problemy i szkoda, ¿e tak ma³o nadziei w tej zimnej Moskwie, i¿
dobra polityka potrafi je z czasem rozwi¹zaæ.
9. Odmro¿enie
Moskwa, 27 listopada 1998
Przed piêtnastoma miesi¹cami napisa³em, ¿e nowy rz¹d AWS
i UW bêdzie kontynuowa³ dotychczasow¹ liniê programow¹, z tak dobrymi
skutkami urzeczywistnian¹ po 1993 roku. Ówczesne przejœcie od
„szoku bez terapii” do „terapii bez szoku” dobrze przys³u¿y³o siê polskiej
gospodarce – przedsiêbiorstwom, inwestorom, gospodarstwom domowym.
Artyku³ og³oszony w „Kulturze” (Post scriptum, listopad 1997),
uspokaja³ argumentuj¹c, ¿e polityka stabilizacji i wzrostu, przy dalszej
postêpuj¹cej integracji z gospodark¹ œwiatow¹, bêdzie kontynuowana.
Ale nie dlatego, ¿e nowy rz¹d ma dobry program gospodarczy, lecz
dlatego, ¿e rz¹dz¹cy koalicjanci bêd¹ siê nawzajem kontrolowaæ i kontrowaæ.
AWS nie pozwoli na zbyt radykalne eksperymenty neoliberalne,
czego pragnêliby wp³ywowi politycy ekonomiczni UW, ta zaœ miarkowaæ
bêdzie populistyczne zapêdy AWS.
Zaprezentowana hipoteza w pe³ni siê sprawdza. Polityka obecnego
rz¹du idzie niejako œrodkiem. Chc¹c nie chc¹c, kontynuuje on „Strategiê
dla Polski”, która tak ustawi³a instytucjonalnie i od strony parametrów
ekonomicznych tendencje rozwojowe, ¿e wrêcz nie sposób doprowadziæ
teraz polsk¹ gospodarkê do kryzysu. Zaszkodziæ jej z³a polityka wszak¿e
mo¿e. Zdynamizowanie produkcji w oparciu o równe traktowanie wszystkich
sektorów w³asnoœciowych, rozwój rodzimej przedsiêbiorczoœci i polityka
konkurencji, konsekwentna stabilizacja i dalsze zaawansowanie reform
strukturalnych (zw³aszcza komercjalizacja firm pañstwowych) – to
129

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
niektóre tylko posuniêcia, które nada³y impet ca³ej gospodarce narodowej.
Uda³o siê wprowadziæ j¹ na œcie¿kê zrównowa¿onego i trwa³ego
– wydawa³oby siê – wzrostu, o bardzo wysokim, najwy¿szym w Europie
tempie. PKB zwiêkszy³ siê w latach 1994-97 o ponad 28 procent,
rosn¹c œrednio rocznie o 6,4 procent. I nie gorzej, a nawet lepiej mog³oby
byæ w nastêpnych latach.
Niestety, tak nie bêdzie. Lata 1998-2001 przynios¹ mniejszy wzrost
produkcji ni¿ poprzednie czterolecie. Gospodarkê charakteryzuje silny trend
wzrostowy, swoista pozytywna inercja, która jednak¿e sama z siebie, si³¹
rozpêdu nadanego jej w poprzednim okresie, nie mo¿e trwaæ zbyt d³ugo.
ZapowiedŸ, ¿e starczyæ jej mo¿e tylko na rok – dwa ju¿ siê sprawdza.
Polityka rozwoju bowiem wymaga, aby od czasu do czasu dynamizowaæ
produkcjê specjalnymi dzia³aniami, stosuj¹c te instrumenty interwencjonizmu
pañstwowego, które s¹ w gospodarce rynkowej do dyspozycji rz¹du.
Temu na przyk³ad s³u¿y wci¹¿ jeszcze dzia³aj¹cy „Pakiet 2000”. Zracjonalizowane
w nim ulgi inwestycyjne nale¿y nadal umiejêtnie wykorzystywaæ.
Bud¿et musi szerzej finansowaæ inwestycje infrastrukturalne przy wykorzystaniu
potencja³u krajowych firm budowlanych i monta¿owych oraz ich
dostawców. Eksport musi byæ wsparty przez pañstwo rozszerzanym systemem
gwarancji i ubezpieczeñ oraz sprawnym obiegiem informacji.
Trzeba chcieæ i potrafiæ siêgaæ do tych instrumentów. Miast tego
jednak pojawi³a siê fa³szywa teza o koniecznoœci „sch³adzania” koniunktury.
I to natychmiast po ubieg³orocznych wyborach, przed którymi to
g³oszono s³uszn¹ tezê o potrzebie i mo¿liwoœci podwojenia PKB podczas
kolejnych dziesiêciu lat. To wymaga³oby wzrostu œrednio rocznie
o 7,2 procent, co by³oby mo¿liwe, gdyby nie nieskuteczna polityka oparta
na b³êdnej diagnozie.
Zapowiadany skutek zosta³ osi¹gniêty – „rozpêdzona lokomotywa”
zosta³a ostro wyhamowana. Nierozwa¿ne t³umienie popytu wewnêtrznego
w sytuacji, gdy spada popyt zewnêtrzny, ograniczanie ekspansji inwestycyjnej
krajowych podmiotów gospodarczych, oci¹ganie siê z reformami strukturalnymi
(np. s³u¿ba zdrowia), blokowanie prowzrostowych inwestycji
strukturalnych (np. autostrady), brak wsparcia instytucjonalnego dla eksportu
na rynki wschodnie (np. niedokapitalizowanie KUKE), destabilizacja
oczekiwañ i zachwianie zaufania inwestorów zagranicznych wywo³a-
130

Œwiat, polityka, pieni¹dze
ne niepotrzebnymi sporami wokó³ podatków – to wszystko ma swoje
negatywne nastêpstwa w sferze realnej. A to, ¿e teraz usi³uje siê zrobiæ
z tego „sukces”, który uchroni³ nas jakoby przed rzekomym kryzysem, nie
mo¿e byæ traktowane jako powa¿ny argument.
Przed wsi¹kniêciem bowiem w fale rozlewaj¹cego siê kryzysu – a to
z Azji Po³udniowo-Wschodniej, a to z Rosji – chroni nas nie hamowanie
w³asnego rozwoju i ekspansji rodzimej przedsiêbiorczoœci, ale reformy,
które z takim trudem realizowaliœmy wczeœniej, czêsto przy aktywnym
przeciwdzia³aniu tych, którzy teraz nie potrafi¹ utrzymaæ wysokiego tempa
wzrostu. Stopniowe obni¿anie podatków, twarda polityka finansowa,
dokapitalizowanie banków, komercjalizacja przedsiêbiorstw pañstwowych,
a nade wszystko podporz¹dkowywanie prywatyzacji d³ugofalowej strategii
rozwojowej uodporni³o Polskê na zagraniczne wstrz¹sy i t¹pniêcia. To
w³aœnie walka o restrukturyzacjê BG¯-tu, PZU i PKO BP, to twarde
negocjacje z MW i OECD, to kontrolowane, spokojne i stopniowe liberalizowanie
rynku kapita³owego, to umiejêtna gra na nim z partnerami
zagranicznymi uodporni³y nas na powiewy, podmuchy i nawet huragany
z bardzo bliskiego i bardzo dalekiego Wschodu.
Na pozytywnej inercji stworzonej poprzez realizacjê „Strategii dla
Polski” jednak¿e zbyt d³ugo p³yn¹æ siê nie da, tym bardziej gdy siê j¹
œwiadomie ogranicza. Starczy tego jeszcze na rok – mo¿e nieco d³u¿ej
– ale wzrost bêdzie coraz wolniejszy. Rz¹d sam to, niestety, ju¿ przyznaje.
Bierze siê to z tego, ¿e obecnie nie ma klarownej strategii rozwoju,
nie ma jasnej koncepcji polityki wzrostu, a górê wziê³a nierozwa¿na
chêæ udowodnienia, ¿e bêdzie inaczej ni¿ by³o. I ma byæ inaczej, choæby
mia³oby byæ gorzej?
Podczas minionych piêtnastu miesiêcy nie wdro¿ono ¿adnej nowej,
istotnej koncepcji rozwojowej. Jedyna wiêksza próba – wprowadzenia
liniowego systemu podatkowego – zakoñczy³a siê ca³kowitym niepowodzeniem.
I bardzo dobrze. Tu w³aœnie zadzia³a³ wspomniany mechanizm
wzajemnego blokowania ekstremalnych pomys³ów koalicjantów. Zastosowanie
proponowanych rozwi¹zañ bowiem jeszcze bardziej ograniczy³oby
popyt wewnêtrzny, prowadz¹c z czasem nawet do stagnacji.
B³êdy polityki gospodarczej s¹ bardzo kosztowne. Miast utrzymywaæ
tempo wzrostu gospodarczego blisko ju¿ osi¹ganych 7 procent, spada
131

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
ono w okolice wskaŸnika 5-procentowego. Te dwa punkty procentowe
to bardzo du¿o. W odniesieniu do PKB oznacza to utracenie ponad 10
miliardów z³otych w skali roku. O tyle co najmniej mog³oby byæ wiêcej
œrodków na inwestycje i konsumpcjê w przysz³ym i nastêpnych latach,
gdyby nie b³êdy polityki pope³nione w 1998 roku. Jej kontynuacja
prowadzi nie tylko do dalszego „sch³adzania” koniunktury, ale wrêcz do
jej swoistego „odmro¿enia”.
Waszyngton, 4 grudnia 1998
10. Gospodarka ery komputerowej
¯yjemy w spo³eczeñstwie ery komputerowej. Dotyczy to wszak¿e
jeszcze nie wszystkich regionów œwiata, a tak¿e nie wszystkich grup spo-
³ecznych, nawet w najzamo¿niejszych pañstwach. Prym wiedzie Ameryka
Pó³nocna, gdzie oko³o 4 procent ludnoœci ca³ego globu wytwarza ponad
28 procent œwiatowej produkcji, ale inwestuje w kompleks technologii
informatycznej (IT) ponad 40 procent wszystkich nak³adów ponoszonych
w skali œwiata. Przy nieco wiêkszej liczbie ludnoœci ni¿ w USA i Kanadzie
– a tak¿e wy¿szym o kilka punktów poziomie produkcji globalnej
– udzia³ Europy Zachodniej w œwiatowych nak³adach na IT wynosi oko³o
28 procent. Szczególnie dobrze prezentuj¹ siê pañstwa skandynawskie,
tylko niewiele ustêpuj¹ce pola USA.
Wydawnictwo World Times od kilku lat opracowuje „Indeks Spo³eczeñstwa
Ery Komputerowej” (ISI). Przez jego pryzmat oceniany jest stan
i tendencje rozwojowe potencja³u informatycznego, który nabiera rosn¹cego,
a byæ mo¿e nawet rozstrzygaj¹cego znaczenia dla zdolnoœci rozwojowych
i konkurencyjnych gospodarki. O ile 55 pañstw objêtych ISI wytwarza
97 procent œwiatowego PKB, inwestuj¹c w technologie informatyczne a¿
99,5 procent globalnych nak³adów, to pozosta³e ponad 150 krajów z oko³o
dwoma miliardami ludnoœci dostarcza mniej ni¿ 3 procent œwiatowej produkcji,
inwestuj¹c w IT ledwie 0,5 procent. Dziœ tworzy to kolejn¹ wielk¹
lukê i nierównowagê w uk³adzie globalnym, ale w przysz³oœci ró¿nice powinny
maleæ. Po pocz¹tkowym, olbrzymim zró¿nicowaniu nak³ady na infrastrukturê
i edukacjê informatyczn¹ ponoszone w tej drugiej grupie krajów
powinny rosn¹æ szybciej ni¿ w grupie pierwszej, bardziej ju¿ nasyconej.
132

Œwiat, polityka, pieni¹dze
W s³onecznej Kalifornii, w samym sercu s³ynnej Doliny Krzemowej,
w siedzibie NETSCAPE w³aœnie zebra³a siê grupa ekspertów dyskutuj¹ca
implikacje takiego stanu rzeczy tak dla polityki rozwojowej, jak i dla
strategii korporacji narzucaj¹cych bieg technikom komputerowym. Punktem
wyjœcia formu³owanych ocen i wniosków jest tegoroczny ranking
sporz¹dzony w oparciu o indeks obejmuj¹cy a¿ 27 zmiennych, ilustruj¹cych
stan zaawansowania w tworzeniu gospodarki ery komputerowej.
O ostatecznej wartoœci indeksu decyduj¹ cztery grupy parametrów. Pierwsza,
infrastruktura komputerowa (6 wskaŸników), pokazuje stopieñ nasycenia
komputerami, rozwój sieci komputerowych i poziom wydatków na
oprzyrz¹dowanie i oprogramowanie. Druga, infrastruktura internetowa,
liczy iloœæ indywidualnych i instytucjonalnych u¿ytkowników Internetu
oraz zakres handlu elektronicznego. Trzecia, infrastruktura informacyjna
(8 wskaŸników), opisuje stopieñ nasycenia urz¹dzeniami telekomunikacyjnymi
i audiowizualnymi. Czwarta, infrastruktura socjalna (5 wskaŸników),
ocenia ogólny poziom edukacji i swobodê obiegu informacji. Ciekawe,
¿e jeden z najwa¿niejszych wskaŸników na tym polu – wspó³czynnik
scholaryzacji na poziomie œrednim – lokuje Stany Zjednoczone na dalekim
miejscu 31., pomiêdzy Grecj¹ a Polsk¹.
Co do pierwszego wskaŸnika infrastruktury komputerowej – to listê
55 zbadanych pañstw otwiera Singapur i USA, a zamykaj¹ Chiny i Indie.
Polska znajduje siê na miejscu 34. – tu¿ po Grecji i Emiratach Arabskich,
a przed Brazyli¹ i Arabi¹ Saudyjsk¹. W odniesieniu do drugiego wskaŸnika
– infrastruktury internetowej – te¿ prowadzi Singapur, tym razem przed
Australi¹, a na koñcu znowu s¹ Indie i Chiny. Polska ma miejsce 35.
miêdzy Po³udniow¹ Afryk¹ i Kostaryk¹ oraz Ekwadorem i Wenezuel¹. W wypadku
trzeciego wskaŸnika – infrastruktury informacyjnej – najwiêkszym
nasyceniem charakteryzuj¹ siê USA, przed Japoni¹, a najmniejszym Indie
i Pakistan. Nasz kraj zajmuje pozycjê 31. – po Argentynie i Bu³garii, a przed
Malezj¹ i Czechami. Wreszcie czwarty wskaŸnik – infrastruktura socjalna –
pierwsze miejsce daje Norwegii, a drugie Szwecji, na przeciwleg³ym krañcu
zaœ plasuj¹c Arabiê Saudyjsk¹ oraz Chiny. Co ciekawe, Singapur pod tym
wzglêdem wyl¹dowa³ dopiero na miejscu 34., gdy Polska wysoko, bo na 29.,
tu¿ po Rumunii i W³oszech, a przed Bu³gari¹ i Chile. O wartoœci tego
wskaŸnika – obok edukacji na poziomie œrednim i wy¿szym – decyduj¹
swobody obywatelskie, wolnoϾ prasy i zakres jej czytelnictwa.
133

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Co do generalnego indeksu ISI to najwy¿sz¹ lokatê zajmuj¹, oczywiœcie,
Stany Zjednoczone. Jego wartoœæ wynosi 4238 punktów. Nastêpne
s¹: Szwecja, inlandia i Singapur. Pañstwa naszego regionu lokuj¹ siê
zaraz za Hiszpani¹ i Portugali¹, s¹siaduj¹c z Grecj¹, Argentyn¹, Chile.
Na miejscu 26. s¹ Wêgry (1807 punktów), na 28. Czechy (1761 punktów),
na 30. Polska (1572 punkty), na 33. Bu³garia (1446 punktów), na
35. Rumunia (1410 punktów). Rosja, z 1283 punktami, wyl¹dowa³a na
miejscu 40., miêdzy Panam¹ a Brazyli¹. Kraje Europy Œrodkowowschodniej
nie poprawi³y swego po³o¿enia w mijaj¹cym roku, a Rosja spad³a
o dwie pozycje w dó³.
Choæ to tylko ranking, to wynikaj¹ st¹d ciekawe i wa¿ne wnioski.
U progu XXI wieku perspektywy rozwojowe w coraz wiêkszej mierze uzale¿nione
s¹ od zdolnoœci konkurencyjnych, te natomiast w rosn¹cej mierze
staj¹ siê funkcj¹ zaawansowania w fazê gospodarki ery komputerowej. Prognozy
mówi¹, ¿e do roku 2002 Czechy wysun¹ siê przed Wêgry, a Bu³garia
wyprzedzi Rumuniê. Polska zwiêkszy swój indeks o ponad 500 punktów –
do 2229. Tyle mniej wiêcej obecnie maj¹ Irlandia czy W³ochy. Ale wówczas
tak oni, jak i inne kraje nas wyprzedzaj¹ce bêd¹ jeszcze bardziej zaawansowane
pod tym wzglêdem. USA przesun¹ siê w górê o nastêpne ponad
2000 punktów, osi¹gaj¹c 6439.
Prognozom, zw³aszcza tym dobrym, trzeba jednak pomóc siê sprawdziæ.
W tym wypadku wymaga to odpowiedniej polityki u³atwiaj¹cej ekspansjê
sektora prywatnego w sferze komputeryzacji i telekomunikacji, ale tak¿e
aktywnoœci pañstwa w zakresie edukacji i rozbudowy infrastruktury gospodarki
ery komputerowej. Na jej rozwój pañstwo, przedsiêbiorstwa, gospodarstwa
domowe musz¹ ³o¿yæ coraz wiêcej. To siê op³aci. Ju¿ siê op³aca, bo
z pewnoœci¹ odnotowywany wzrost gospodarczy jest m.in. skutkiem inwestycji
w IT – tak w tward¹ infrastrukturê, jak i w ludzki kapita³. Sprzyjaj¹ temu
m.in. wprowadzone w ramach „Strategii dla Polski” specjalne zachêty fiskalne
i ulgi podatkowe. Nie by³oby tylu PC, a ich oprogramowanie by³oby
skromniejsze, gdyby nie te rozwi¹zania. Nie by³oby szybko rosn¹cej iloœci
u¿ytkowników Internetu, gdyby nie odpowiednia regulacja na tym polu.
Tu jednak sporo trzeba jeszcze zrobiæ, maksymalnie liberalizuj¹c
zasady reguluj¹ce dostêp abonentów do sieci oraz demonopolizuj¹c rynek
³¹czy transmisyjnych i serwerów. To niezwykle interesuj¹ce, ¿e IT
134

Œwiat, polityka, pieni¹dze
samo w koñcu sobie poradzi z przeregulowaniem i monopolizacyjnym
zagro¿eniem, a to ze wzglêdu na naturê dokonuj¹cego siê w tej sferze
niebywa³ego postêpu technicznego. Ciekawe kiedy dojdziemy do tego, ¿e
bêdê móg³ wys³aæ tekst do „PiG”, zanim jeszcze go napiszê na innym
krañcu tego tak skurczonego œwiata…
11. Rosyjski wirus
San rancisco, 11 grudnia 1998
Dobiegaj¹cy koñca 1998 rok nie by³ dobry dla gospodarki œwiatowej.
By³y i bêd¹ lata lepsze. S¹ regiony i kraje, gdzie trudnoœci piêtrz¹ siê
szczególnie, nabieraj¹c niekiedy rozmiarów kryzysowych. Przede wszystkim
dotyczy to Azji Po³udniowo-Wschodniej oraz Rosji. Z pewnoœci¹
g³êbokie kryzysy w tych gospodarkach maj¹ tak¿e swoje konsekwencje dla
innych. Jak zawsze jednak przy przelewaniu siê procesów kryzysowych
ponad granicami zamazuj¹ siê uwarunkowania wystêpuj¹cych k³opotów.
Czêsto trudno jest odró¿niæ przyczyny od przejawów, natomiast ³atwo jest
myliæ mechanizmy wewnêtrzne i zewnêtrzne. Nie inaczej jest w wypadku
rozleg³ego kryzysu rosyjskiego.
Nie bagatelizuj¹c jego miêdzynarodowych implikacji trzeba podkreœliæ,
¿e oceny tego wp³ywu formu³owane s¹ z du¿¹ przesad¹. Bierze siê
to przede wszystkim z naturalnej politykom chêci wyjaœniania w³asnej
nieudolnoœci cudzymi grzechami. Jak siê okazuje, zwalanie odpowiedzialnoœci
na Rosjê to metoda, do której uciekaæ mo¿na siê bez wzglêdu na to,
z jakim systemem mamy do czynienia. Zawi³oœæ zaœ zjawisk kryzysowych
i mechanizmu ich rozprzestrzeniania siê prowokuje niektórych do siêgania
do takiej metody w przekonaniu, ¿e sprawy s¹ na tyle zagmatwane, i¿
szeroka publicznoœæ i tak w nich siê nie zorientuje.
St¹d te¿ trzeba bli¿ej, przez pryzmat profesjonalnej analizy, przyjrzeæ
siê, jak naprawdê funkcjonuje swoisty „rosyjski wirus”. Z samego
bowiem faktu, ¿e u s¹siada Ÿle siê dzieje, nie wynika jeszcze, i¿ zaraz obok
sytuacja musi siê pogarszaæ. Relatywnie zmienia siê ona nawet na korzyœæ,
bo na takim tle wygl¹da nieco lepiej. Widaæ to wyraŸnie w wypadku
bliskiej Rosji Ukrainy czy dalekiej Brazylii.
135

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
W odniesieniu do Polski rosyjski kryzys przyniós³ nawet jeden
wyraŸny – ale i doraŸny, co trzeba mocno podkreœliæ – efekt. Mianowicie
bariera zbytu dla ¿ywnoœci przez nas eksportowanej spowodowa³a
istotny wzrost poda¿y na rynku krajowym, co radykalnie wyhamowa³o
skalê wzrostu cen ¿ywnoœci. Ta przyczyna – wraz z nak³adaj¹cymi siê na
to bardzo niskimi (najni¿szymi od wojny Yom Kipur z 1973 roku)
cenami importowanej ropy naftowej – ujê³y nam ponad dwa punkty
procentowe ze wskaŸnika inflacji.
Spad³o niestety nie tylko tempo wzrostu cen, ale równie¿ produkcji,
co te¿ próbuje siê t³umaczyæ wp³ywem rosyjskiego kryzysu. Nies³usznie.
Waszyngtoñski instytut PlanEcon wskazuje na szeœæ kana³ów, poprzez które
kryzys ten mo¿e pogorszyæ funkcjonowanie innych gospodarek posocjalistycznych
i spowolniæ ich wzrost.
Po pierwsze, spadek poziomu importu wywo³uje trudnoœci zbytu
produkcji dotychczas lokowanej na rynku rosyjskim. Przy braku mo¿liwoœci
znalezienia alternatywnych rynków poci¹ga to za sob¹ spadek produkcji.
Najbardziej dotkniêta tym jest Ukraina.
Po drugie, poœrednie ograniczenie mo¿liwoœci ekspansji na inne rynki
regionu, na których ju¿ pojawi³y siê trudnoœci na tle du¿ego uzale¿nienia
od Rosji. Na przyk³ad dla Mo³dawii kurczy siê rynek zbytu w Bia³orusi, gdy¿
ta nie ma czym p³aciæ za import, sama bowiem mniej eksportuje do Rosji.
Po trzecie, pogorszenie siê terms of trade krajów eksportuj¹cych
dobra, wobec których Rosja, dostarczaj¹c znacz¹c¹ czêœæ poda¿y, odgrywa
pewn¹ rolê w kszta³towaniu cen. Dotyczy to zw³aszcza noœników energii,
których eksport po g³êbokiej dewaluacji rubla sta³ siê przejœciowo bardziej
op³acalny. Id¹cy za tym wzrost eksportu mo¿e prowadziæ do spadku
cen, na czym trac¹ inni eksporterzy, jak Azerbejd¿an czy Kazachstan.
Po czwarte, straty z tytu³u tranzytu. Rosyjski kryzys ma tê szczególn¹
cechê, ¿e za³amuje siê import, ale niekoniecznie eksport. Wiêcej nawet,
roœnie on w okreœlonych asortymentach towarowych i licz¹c na tony (nie
na dolary), Rosja teraz wywozi wiêcej ni¿ poprzednio. Kraje tranzytowe
dla rosyjskiego eksportu, zw³aszcza surowców, mog¹ nawet zyskaæ, a te
przez które p³yn¹³ wartko import – trac¹. Z tego punktu widzenia pañstwa
zakaukaskie nie ponosz¹ uszczerbku, natomiast jest on odczuwany
silniej w krajach nadba³tyckich.
136

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Po pi¹te, drastyczna deprecjacja rubla zmniejszy³a wartoœæ transferów
przesy³anych przez pracowników zatrudnionych w Rosji do rodzimych
krajów. O ile ma to wiêksze znaczenie dla Armenii i Gruzji, to dla
£otwy czy Litwy nie ma praktycznie ¿adnego.
Po szóste, zmiana oczekiwañ portfelowych inwestorów zagranicznych
wobec Rosji przenosi siê, czêsto irracjonalnie, na ich stosunek
wobec rynków kapita³owych innych krajów. Praktycznie wszystkie republiki
poradzieckie – a do pewnego stopnia tak¿e i niektóre pañstwa Europy
Œrodkowowschodniej – s¹ traktowane przez inwestorów zagranicznych
podobnie. Za³amanie w Rosji natychmiast odbija siê negatywnie np. na
notowaniach w Uzbekistanie, choæby nawet tam w³aœnie sytuacja siê poprawia³a.
W komputerach dealerów, podobnie jak na mapie, pañstwa te
le¿¹ obok siebie, a modelowe powi¹zania miedzy ich rynkami finansowymi
s¹ silniejsze ni¿ faktycznie wystêpuj¹ce.
Jeœli wagê tak opisanych, mog¹cych pogorszyæ sytuacjê makroekonomiczn¹,
czynników u³o¿yæ na skali od 0 do 3, to ich teoretyczne
maksimum wynosi 18 punktów. W rzeczywistoœci w krajach najbardziej
wyeksponowanych na dzia³anie rosyjskiego wirusa, tj. na Ukrainie i w
Mo³dawi, siêga on 12 punktów. W Bia³orusi wynosi 11, a w Armenii
i Tad¿ykistanie 10 punktów. Na drugim krañcu lokuje siê Uzbekistan z 5
i Turkmenistan z 4 punktami. W praktyce oznacza to, ¿e ta ostatnia
grupa krajów jest w znikomym ju¿ tylko stopniu podatna na wp³yw rosyjskiego
za³amania na ich aktywnoœæ gospodarcz¹.
Tym bardziej jest on ma³y lub w ogóle nieznacz¹cy w wypadku Europy
Œrodkowowschodniej. Tutaj co najwy¿ej znaczenie mog¹ mieæ czynniki
zaliczone do grupy pierwszej i drugiej (obroty handlowe), czwartej (dochody
z tranzytu) i szóstej (ryzyko na krótkoterminowych rynkach kapita³owych).
W tym kontekœcie Bu³garia i S³owacja s¹ najbardziej nara¿one na
jakiœ, sk¹din¹d minimalny ubytek potencjalnego dochodu. Z kolei Czechy,
Wêgry i S³owenia s¹ przed wirusem chronione prawie w pe³ni.
Co do Polski zaœ, to jedynie nieco zmniejszony eksport (zw³aszcza
rolno-spo¿ywczy) oraz ograniczone wp³ywy z tranzytu towarów przywo-
¿onych z Europy Zachodniej do Rosji maj¹ znaczenie. Jest to jednak
w skali ca³ej gospodarki margines, nieistotny statystycznie. Na skali od
0 do 18 suma wszystkich oddzia³ywuj¹cych czynników mieœci siê w prze-
137

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
dziale od 1 do 2. W kategorii wzrostu dochodu narodowego oznaczaæ
to mo¿e utratê rzêdu dziesiêtnych czêœci punktu procentowego PKB.
Odrobiæ to zreszt¹ mo¿na z nawi¹zk¹ poprzez nasz¹ ekspansjê na rynki
zagraniczne, które Rosja utraci³a.
Tak wiêc jesteœmy uodpornieni na rosyjski wirus. Szczepionka zaaplikowana
kilka lat temu w postaci zasadniczej reorientacji kierunków
handlu i wejœcia w fazê integracji z Uni¹ Europejsk¹ oraz wprowadzenie
gospodarki na œcie¿kê szybkiego wzrostu wci¹¿ dzia³a. Jeœli ostatnio coraz
wyraŸniej spada tempo rozwoju naszej gospodarki to nie ze wzglêdu na
b³êdy pope³niane w Moskwie.
Yale, 18 grudnia 1998
12. Euro-2006
Ró¿nica czasu powoduje, ¿e podczas gdy my tu jeŸdzimy na nartach
jeszcze w starym roku, to w zachodniej Europie rozpoczyna siê bez ma³a
nowa era. Wprowadzenie wspólnej waluty na obszarze, który od teraz
nazywaæ bêdziemy przez kilka lat, dopóki kolejne pañstwa nie przyst¹pi¹
do unii monetarnej, Euro-11 – to jedno z najdonioœlejszych wydarzeñ
w historii Europy. Choæ na sprawê patrzymy przede wszystkim od strony
ekonomicznych i finansowych uwarunkowañ oraz implikacji tego procesu,
to trzeba mieæ œwiadomoœæ, ¿e ma on przede wszystkim niebagatelne
znaczenie polityczne. Dwa pokolenia po wyniszczaj¹cej wojnie sytuacja
w naszym regionie jest tak diametralnie odmienna, ¿e czêœæ g³êboko
kiedyœ podzielonego kontynentu mo¿e mieæ wspólny pieni¹dz. A tym
samym wspóln¹ szansê i, oczywiœcie, problemy.
ród³a i nastêpstwa pe³nej unii monetarnej i wprowadzenie euro
zmieniaj¹ sytuacjê we wspó³czesnym œwiecie. Obok takiej potêgi jak USA
konsoliduje siê coraz wyraŸniej równowa¿ny partner – Unia Europejska.
Aczkolwiek zawsze bêdzie to w wymiarze kulturowym i politycznym inny
twór ni¿ Stany Zjednoczone, to jednak od teraz na scenie gospodarczej
dominowaæ bêd¹ ju¿ wyraŸnie dwaj gracze, ka¿dy wytwarzaj¹cy po blisko
25 procent œwiatowej produkcji. Zmiana uk³adu si³ pomiêdzy nimi i podniesienie
d³ugofalowej konkurencyjnoœci zachodniej Europy to g³ówna
138

Œwiat, polityka, pieni¹dze
si³a motoryczna, która doprowadzi³a z powodzeniem projekt euro do
momentu, który nasta³ wraz z Nowym Rokiem.
Rosn¹c¹ relatywnie konkurencyjnoœæ Europy mo¿na dostrzec dopiero
w d³u¿szej perspektywie czasowej. Na razie, bez zwi¹zku z wprowadzaniem
euro, a w wyniku zaburzeñ na œwiatowych rynkach kapita³owych,
rok 1999 w porównaniu z 1998 odznaczaæ siê bêdzie wiêksz¹ skal¹ spowolnienia
tempa wzrostu w USA ni¿ w Euro-11. W tym pierwszym bowiem
wypadku z 3,6 do 2,0 procent, a w drugim z 2,8 do 2,2 procent;
w Japonii PKB po spadku o 2,8 w starym roku zmniejszy siê ponownie,
ale ju¿ tylko o 0,9 w nowym.
Trudnoœci, które nale¿a³o pokonaæ przed uchwalaniem traktatu
z Maastricht, by³y ogromne, a jeszcze wiêksze zwi¹zane by³y z jego wdro-
¿eniem. Najczêœciej postrzegano je przez pryzmat k³opotów, z jakimi
boryka³y siê poszczególne kraje z dostosowaniem siê do kryteriów konwergencji
walutowej. Najwiêksze przeszkody, nawet u liderów procesu
integracji, sprawia³o sprowadzenie na trwa³e deficytu bud¿etowego poni¿ej
progu 3 procent PKB. Na tym te¿ tle jeszcze w przysz³oœci wystêpowaæ
bêd¹ napiêcia, gdy¿ presja na wydatkowanie œrodków bud¿etowych
ponad miarê strumienia bie¿¹cych dochodów nie znika wraz
z wprowadzeniem nowej, jednej waluty.
Mniejszym problemem by³o zredukowanie do wymaganego poziomu
stopy inflacji i, w œlad za tym, stóp procentowych. Dowodzi to zreszt¹,
¿e w okreœlonych warunkach bezpoœredni zwi¹zek pomiêdzy poziomem
deficytu bud¿etowego i inflacji jest ograniczony. Stopa inflacji dla grupy
Euro-11 w 1998 roku wynios³a 1,2 procent, a w nastêpnym roku nie
powinna przekroczyæ 1,3. S¹ to wielkoœci œladowe. W wypadku obu lat
wskaŸniki te s¹ mniejsze ni¿ w USA (odpowiednio 1,6 i 2,0 procent) oraz
nieco wieksze ni¿ w Japonii (0,4 i minus 0,5 procent). To co nadal bardzo
ró¿nicuje kraje Euro-11 to poziom d³ugu publicznego w stosunku do PKB.
Na tym polu najmniej uda³o siê osi¹gn¹æ od czasu ustalenia kryteriów
w Maastricht i nadal wiele pañstw znacznie, niekiedy nawet dwukrotnie,
przekracza zalecany wskaŸnik 60 procent.
Wprowadzenie euro jako wspólnej waluty upraszcza transakcje i wzajemne
rozliczenia pomiêdzy coraz bardziej zintegrowanymi gospodarkami
Unii Europejskiej. S¹ one w pe³ni otwarte, a ich rozwój opiera siê
139

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
o ekspansjê eksportu i jeszcze szybciej rosn¹ce wzajemne przep³ywy kapita³u,
w tym zw³aszcza inwestycje bezpoœrednie. I chocia¿ od dzisiaj raptownie
znika jeden ze znacz¹cych rynków – rynek wymiany walut pañstw
wchodz¹cych obecnie do Euro-11 – to tak¿e pojawiaj¹ siê korzyœci dla
wszystkich. Wyeliminowana bowiem zostaje nie tylko czêœæ kosztów rozliczeñ,
ale przede wszystkim znika ryzyko kursowe w odniesieniu do wzajemnych
kontraktów. Ten czynnik wp³ywaæ bêdzie stabilizuj¹co i stymuluj¹co
na procesy przep³ywów towarowych i kapita³owych.
Ma to wszak¿e i swój drugi koniec. Otó¿ wprowadzenie euro jest
to¿same z rezygnacj¹ z narodowej waluty, a tym samym z atrybutów polityki
zwi¹zanej z jej emisj¹. Pañstwa Euro-11 pozbawi³y siebie we wzajemnych
stosunkach tak wa¿kiego instrumentu, jakim jest polityka kursu walutowego.
Jego znaczenie ulega³o ograniczeniu od dawna, wraz z wprowadzeniem
Europejskiego Systemu Walutowego, teraz jednak¿e kurs walutowy
wewn¹trz grupy Euro-11 nie istnieje. Tym samym poprawa op³acalnoœci
eksportu i realizowany t¹ drog¹ wzrost produkcji oraz zatrudnienia musz¹
byæ osi¹gane wy³¹cznie poprzez poprawê relacji efektywnoœciowych, tak jak
na rynku wewnêtrznym. Wydaje siê, ¿e integracja posunê³a siê ju¿ tak
daleko, ¿e w sumie wszystkie pañstwa ugrupowania na tym skorzystaj¹.
Sprzyjaæ to powinno równie¿ d³ugofalowej strategii naszych eksporterów
orientuj¹cych siê na rynek Euro-11. Teraz op³acalnoœæ produkcji eksportowej
bêdzie ju¿ wy³¹cznie funkcj¹ efektywnoœci, a nie poddaj¹cych siê wp³ywowi
koniunkturalnych i spekulacyjnych czynników wahañ kursów.
Cztery pañstwa UE pozosta³y poza euro. Najwa¿niejsza jest Wielka
Brytania, bez której euro bêdzie tworem u³omnym. O ile mo¿na sobie
wyobraziæ funkcjonowanie nowego obszaru walutowego, przy rosn¹cej na
arenie globalnej konkurencyjnoœci, bez Danii (choæ i ona dojrzeje za kilka
lat do decyzji o przyst¹pieniu), o tyle pozycja euro nie mo¿e nabraæ
pe³nego znaczenia bez gospodarki brytyjskiej. Najbli¿sze lata doprowadz¹
jednak i ten kraj do euro, taka jest bowiem logika procesu integracji. Nie
ma sensu pozostawanie na jego marginesie – Wielka Brytania jest przecie¿
cz³onkiem UE – gdy jednoczeœnie pragnie siê w pe³ni korzystaæ z jego zalet.
Ta konstatacja wyznaczaæ te¿ musi nasz¹ narodow¹ strategiê integracji
europejskiej. Dwa lata temu KERM i KIE przyjê³y program „Euro-
2006”, który jest integraln¹ czêœci¹ „Strategii dla Polski”. Antycypuj¹c
140

Œwiat, polityka, pieni¹dze
powstanie wspólnej waluty, z jednej strony, oraz wejœcie Polski za kilka lat
do Unii Europejskiej, z drugiej, program wyznacza œcie¿kê naszego dojœcia
do euro. Integracja Polski z UE musi byæ pe³na, gdy¿ wtedy tylko
przyniesie nam oczekiwane korzyœci. Wpierw jednak przeprowadzone do
koñca musz¹ byæ niezbêdne reformy strukturalne oraz zwieñczony powodzeniem
trwaj¹cy wci¹¿ proces stabilizacji gospodarki.
Uda³o siê ju¿ kilka lat temu sprowadziæ poziom deficytu bud¿etowego
poni¿ej 3 procent i d³ugu publicznego poni¿ej 60 procent PKB.
Zejœcie na trwale z inflacj¹ poni¿ej 2 procent wymaga jeszcze kilku lat
wytrwa³oœci. Warto przy tym mieæ œwiadomoœæ, ¿e zejœcie z 10 do 1
procenta jest trudniejsze ni¿ z 1000 do 100 czy te¿ ze 100 do 10, choæ
w ka¿dym wypadku chodzi o dziesiêciokrotn¹ redukcjê stopy inflacji.
Szkoda, ¿e NBP ju¿ rok temu nie zmieni³ kompozycji koszyka walut
i nie umieœci³ w nim ecu w miejsce czterech walut europejskich. Teraz
natomiast lepiej by³oby ca³kowicie zwi¹zaæ siê z ecu, uniezale¿niaj¹c siê
od znacznych wahañ kursu dolara, które spowodowane s¹ bardziej czynnikami
spekulacyjnymi ni¿ koniunkturalnymi. Zw³aszcza ¿e nie inaczej
bêdzie w 1999 roku. „Euro-2006” pokazuje, w jaki sposób mo¿na doprowadziæ
nasz¹ gospodarkê do stanu gotowoœci przyst¹pienia do euro oko³o
roku 2004 tak, aby móc je wdro¿yæ u nas do obiegu pocz¹wszy od roku
2006. To ju¿ tylko siedem lat, z których pierwszy w³aœnie siê zaczyna.
Do siego Roku!
Killington, Vermont, 31 grudnia 1998
13. Czas sprzedawaæ, czas kupowaæ
Pierwszy tydzieñ nowego roku wzbogaci³ Amerykanów. Jeszcze po
przerwie œwi¹tecznej interesy w sferze produkcji i us³ug nie rozkrêci³y
siê na dobre, a ju¿ notowania na nowojorskiej gie³dzie posz³y wysoko
w górê, a w œlad za tym o dziesi¹tki miliardów dolarów wzros³o papierowe
bogactwo. Indeks Dow Jones, który podczas 1998 roku wzrós³ o 16
procent, przez pierwsze dni 1999 roku zwiêkszy³ siê o kolejne 4, a indeks
NASDAQ – po wzroœcie a¿ o prawie 40 procent w minionym roku
– podniós³ siê o kolejne 6. Podobne wzrosty odnotowano na innych
141

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
gie³dach najbardziej rozwiniêtych pañstw, w tym tak¿e w Niemczech, gdzie
indeks DAX skoczy³ o ponad 8 procent (w minionym roku podniós³ siê
on o 26,6 procent w dolarach, choæ w markach tylko o 17,7 procent).
Na gie³dach wschodz¹cych rynków rok zapocz¹tkowany zosta³ w bardziej
zró¿nicowany sposób, a zmiany w poszczególnych krajach s¹ ró¿nokierunkowe.
Na najwa¿niejszym obecnie z punktu widzenia implikacji
dla gospodarki œwiata rynku, tj. w Brazylii indeks Bovespa, który w 1998
roku spad³ o 38,5 procent (w walucie krajowej o 33,5 procent), podskoczy³
przez pierwsze dni tego roku o prawie 8 procent, a nastêpnie, kiedy
tylko nastroje zmieni³y siê pod wp³ywem wiadomoœci o jednostronnym
zawieszeniu obs³ugi d³ugu jednej z prowincji wobec rz¹du federalnego,
spad³ o 6 procent. Mia³o to wiêkszy wp³yw na reakcjê gie³dy w Sao Paulo
ni¿ dobre wiadomoœci z Brasilii, gdzie uda³o siê w kongresie dojœæ do
porozumienia w sprawie wa¿nych ustaw, które u nas okreœlane s¹ jako
„oko³obud¿etowe”. Tak g³êbokie wahania z dnia na dzieñ pokazuj¹, ¿e
oceny analityków i id¹ce za tym spekulacje inwestorów bazuj¹ czêsto na
w¹tpliwych przes³ankach czy przypadkowych skojarzeniach.
Dobrze te¿ wystartowa³a warszawska gie³da. Aczkolwiek nie ekscytuje
tak miêdzynarodowych inwestorów ze wzglêdu na relatywnie nik³y
rozmiar, to z pewnoœci¹ ich zainteresowanie penetrowaniem naszego rynku
kapita³owego w tym roku bêdzie ros³o. Nadal przy tym, w obliczu
postêpuj¹cej liberalizacji przep³ywów kapita³owych, silne i bezpoœrednie
bêd¹ zwi¹zki pomiêdzy tendencjami na œwiatowym rynku a tym, co bêdzie
dzia³o siê u nas. Wiêcej nawet – zwi¹zki te w wiêkszym stopniu
determinowaæ bêd¹ notowania na naszej gie³dzie ni¿ procesy ekonomiczne
i polityczne zachodz¹ce w kraju. A zatem zupe³nie odwrotnie ni¿ np.
w Korei Po³udniowej czy Turcji, nie mówi¹c ju¿ o Brazylii, gdzie zasadnicze
znaczenie bêdzie mia³a dynamika procesów wewnêtrznych.
Dlaczego? Otó¿ w œwiecie realiów gospodarczych nic siê bardziej
nie ró¿ni od podrêcznikowych ujêæ i modelowych prezentacji ni¿ sytuacja
na rynkach kapita³owych. Te pierwsze podporz¹dkowane s¹ nieub³aganej
logice matematycznej i dyscyplinie naukowego wnioskowania, tymi drugimi
zaœ w ogromnej mierze rz¹dz¹ nastroje i emocje chwili. To sk³ania
wielu analityków do poszukiwania nieistniej¹cych zwi¹zków miêdzy zjawiskami
albo te¿ kreowanie takich pozornych zwi¹zków ex post. Gdyby
142

Œwiat, polityka, pieni¹dze
pierwsze robocze dni roku charakteryzowa³y siê znacz¹cym spadkiem,
a nie wzrostem notowañ na Wall Street, to s³yszelibyœmy ogrom wyjaœnieñ,
jak to oczekiwanie na pocz¹tek procesu prezydenta Clintona przed
senatem wp³ynê³o na spadek kursów. Skoro jednak gie³da siê tym razem
nie przejê³a, to dobrze, ¿e przynajmniej nie musimy czytaæ wyjaœnieñ
odwrotnych. Gdyby u nas ceny akcji po Sylwestrze spad³y, to pewnie
t³umaczono by to sporami wewn¹trz rz¹dz¹cej koalicji wokó³ bud¿etu.
Skoro jednak start gie³dy okaza³ siê bardzo dobry, to nie akcentuje siê
zwi¹zków miedzy brakiem dobrego bud¿etu a œredniookresowymi perspektywami
rynku kapita³owego.
Czego zatem mo¿na oczekiwaæ w 1999 roku? Czy trwaj¹cego boomu
na gie³dach zachodnioeuropejskich i rych³ego przekroczenia mitycznej
granicy 10 000 punktów, a potem dalszego, trwaj¹cego ju¿ pi¹ty
rok z rzêdu wzrostu notowañ w Nowym Jorku? Otó¿ nie. By³by to b³¹d
kalkulacji. Wiêcej nawet, by³by to dowód niezrozumienia istoty sprawy.
Wall Street wejdzie nied³ugo w fazê bessy. Próby wyjaœniania hossy ostatnich
lat, a zw³aszcza miesiêcy, solidnymi podstawami makroekonomicznymi
(tzw. fundamentals) s¹ niew³aœciwe. Na nowojorskiej gie³dzie – w du¿o
wiêkszym stopniu ni¿ w zachodniej Europie – mamy do czynienia z „balonem”.
Tylko w czwartym kwartale zesz³ego roku ponad 100 miliardów
dolarów przep³ynê³o, z motywów czysto spekulacyjnych, z rynku aktywów
bankowych na rynek akcji. Mo¿e to potrwaæ jeszcze trochê, ale potem
nast¹pi g³êboki spadek notowañ. I wcale nie dlatego, ¿e drastycznie pogorszy
siê sytuacja w sferze realnej, nadchodz¹ca bowiem recesja w USA
bêdzie stosunkowo ³agodna, jak te¿ i nie dlatego, i¿ pog³êbi siê i rozleje
na œwiat kryzys brazylijski.
Za³amanie na Wall Street nast¹pi tylko dlatego, ¿e wyœrubowanie
Dow Jones powy¿ej 9 500 punktów nie jest w ¿adnej mierze uzasadnione
popraw¹ sytuacji w sferze realnej. Przecie¿ raptem tylko 5 miesiêcy temu
Dow Jones oscylowa³ wokó³ pu³apu 7 500 punktów, a od tego czasu nic
na lepsze w amerykañskiej gospodarce siê nie zmieni³o. Dzisiaj zatem
pora, aby na amerykañskiej gie³dzie sprzedawaæ. Rzecz w tym, ¿e tylko
bardzo nieliczni zd¹¿¹.
A gdzie kupowaæ? Otó¿ miêdzy innymi u nas. Na pozór paradoksalnie,
bo te¿ bez zwi¹zku z relatywnie pogarszaj¹c¹ siê sytuacj¹ w sferze
143

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
realnej, WIG bêdzie w tym roku wyraŸnie rós³. Odwrotnie ni¿ w USA czy
Brazylii u nas pocz¹tek roku jest zwiastunem ca³orocznej tendencji, oczywiœcie
przy licznych „wzlotach i upadkach”. Nie zaszkodz¹ temu – do
czasu – coraz powszechniej dostrzegane b³êdy polityki gospodarczej i ich
piêtrz¹ce siê skutki, g³ównie g³êboki spadek tempa wzrostu dochodu
narodowego, pogarszaj¹ca siê rentownoœæ produkcji, narastaj¹cy szybko
deficyt rachunków obrotów bie¿¹cych oraz wytracanie dynamiki antyinflacyjnej
w tym roku. Zanim to jednak przeniesie siê na oczekiwania inwestorów
gie³dowych, sporo jeszcze oni ulokuj¹ na rynku kapita³owym. Do
krajowych inwestorów wartkim strumieniem do³¹cz¹ te¿ zagraniczni. U nas
bowiem, odwrotnie ni¿ w USA, wystêpuje ogólne niedoszacowanie wartoœci
spó³ek gie³dowych i niektórych innych firm. Taki swoisty „antybalon”.
Jeœli nawet amerykañski ED usi³owa³by spuœciæ trochê powietrza
tej nadymanej spekulacyjnie koniunktury poprzez podniesienie stóp procentowych,
co natychmiast wywo³a³oby recesje w USA, to i tak Dow Jones
pójdzie w dó³, tyle ¿e mniej gwa³townie. Jeœli zaœ zdecyduje siê na dalsze
obni¿enie stóp procentowych (co powinien uczyniæ), to „balon” pêknie.
Uciekaj¹ce st¹d ciœnienie po czêœci pojawi siê u nas, a tak¿e na niektórych
innych rynkach. Trzeba umieæ to wygraæ. Najlepiej sprzedaj¹c teraz
w Nowym Jorku, a kupuj¹c w Warszawie.
14. Karnawa³ w Rio
144
Waszyngton, 8 stycznia 1999
Aczkolwiek brazylijski kryzys by³ w sposób oczywisty do przewidzenia,
to jednak wydaje siê byæ dla wszystkich wielkim zaskoczeniem. Tak¿e
dla Miêdzynarodowego unduszu Walutowego, który nazajutrz po dewaluacji
reala wyda³ tylko zdawkowy komunikat, czekaj¹c na dalszy rozwój
sytuacji i zastanawiaj¹c siê, co czyniæ w obliczu piêtrz¹cych siê trudnoœci.
Podobnie post¹pi³ sekretarz skarbu Robert Rubin, a tak¿e prezydent Bill
Clinton, który w tych dniach ma te¿ i inne k³opoty…
Tutaj jednak – w MW i w Waszyngtonie – sprawa brazylijskiego
t¹pniêcia ma daleko szersze implikacje. Tym razem z niezwyk³¹ ostroœci¹
oceniana bêdzie nie tylko brazylijska polityka, ale tak¿e jej ukierunkowy-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wanie oraz finansowe wspieranie przez administracjê amerykañsk¹ i MW.
Dwa czynniki zadecydowa³y o olbrzymim zaanga¿owaniu siê USA i MW
w pakiet ratunkowy dla Brazylii.
Po pierwsze, po za³amaniu w Azji Wschodniej i krachu w Rosji to
w³aœnie Brazylia sta³a siê poligonem tocz¹cej siê batalii o to, kto ma racjê.
Dyskusje wokó³ roli MW i Banku Œwiatowego oraz wokó³ sposobów
finansowania i kontrolowania tych instytucji trwaj¹. Zw³aszcza MW,
aby obroniæ swoj¹ pozycjê, musi udowodniæ, ¿e jego polityka siê
sprawdza. Na tym samym zale¿y administracji prezydenta Clintona,
a Brazylia mia³a to udowodniæ. Nawet za du¿e pieni¹dze. Ani jedni,
ani drudzy nie s¹ wci¹¿ sk³onni przyznaæ, ¿e pope³niono powa¿ne
b³êdy, g³ównie w wyniku nadmiernego rozregulowania œwiatowych rynków
finansowych, braku koordynacji polityk kursów walut i wymuszania
nierealistycznych dostosowañ bud¿etowych.
Po drugie, zwi¹zki Brazylii oraz ca³ej Ameryki £aciñskiej z pó³nocnym
s¹siadem s¹ daleko silniejsze ni¿ w wypadku innych „wy³aniaj¹cych
siê rynków”. Kryzys i za³amanie w Brazylii uderza bezpoœrednio w interesy
amerykañskich producentów i inwestorów. St¹d te¿ wysokie koszty
wysi³ków skierowanych na pomoc dla tego kraju by³y ³atwo zaakceptowane
w po³owie listopada 1998 roku.
Szybko zmontowano wówczas pakiet na kwotê 41,5 miliardów dolarów.
18 miliardów pochodzi ze œrodków MW, który w miêdzyczasie, po
decyzjach kongresu amerykañskiego, uzyska³ wreszcie d³ugo oczekiwany
zastrzyk mniej wiêcej na tak¹ sam¹ kwotê. 14,5 miliardów bierze siê
z zobowi¹zañ oko³o 20 pañstw. W tej sumie jest 5 miliardów ze specjalnego
funduszu utworzonego w amerykañskim Departamencie Skarbu. W odró¿nieniu
od meksykañskiego pakietu sprzed czterech lat, który by³ asekurowany
przez zastaw czêœci dochodów z eksportu ropy naftowej, tym
razem ograniczono siê tylko do wysokiego oprocentowania, tj. 4 procent
powy¿ej amerykañskich bonów skarbowych. Drogo. Pozosta³e 9 miliardów
w³o¿y³ do pakietu BŒ i Miêdzyamerykañski Bank Rozwoju.
A wszystko po to, aby podtrzymaæ bardzo zad³u¿on¹ gospodarkê.
I to w okresie kulminacji kampanii wyborczej, która doprowadzi³a do
reelekcji prezydenta ernando Cardoso. On sam zaœ – œwietny sk¹din¹d
fachowiec i by³y minister finansów, który wygra³ ponownie wybory m.in.
145

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
dziêki konsekwentnej polityce stabilnoœci reala – przygotowa³ wraz z ministrem
finansów Pedro Malanem pakiet stabilizacyjny. By³o to pilne i konieczne,
choæ ju¿ wtedy by³o na to za póŸno. Brazylia ma ponad 250
miliardów dolarów d³ugów do sp³acenia w najbli¿szym czasie, g³ównie
kredytodawcom i inwestorom z USA.
Deficyt bud¿etowy jest tak du¿y, ¿e w ¿aden sposób nie mo¿e byæ
sfinansowany ze Ÿróde³ wewnêtrznych. Koszty obs³ugi d³ugu zagranicznego
s¹ tak wielkie, ¿e to one tworz¹ ten deficyt. Pomimo to, zamiast podj¹æ
zorganizowan¹ na wielk¹, miêdzynarodow¹ skalê restrukturyzacjê ca³ego
d³ugu zagranicznego, zdecydowano, ¿e stabilizacjê mo¿na osi¹gn¹æ poprzez
wysok¹ stopê procentow¹ przy stabilnym kursie i, oczywiœcie, g³êbokim,
kolejnym „zaciskaniu pasa”. A trzeba pamiêtaæ, ¿e Brazylia to kraj
o wielkich obszarach biedy i ogromnych rozpiêtoœciach dochodów.
Pakiet z listopada 1998 roku zak³ada, ¿e wobec deficytu w granicach
7 procent PKB pierwotna nadwy¿ka dochodów nad wydatkami
ma wynieϾ 2,6 procent w 1999 roku, 2,8 procent w 2000 roku oraz 3
procent w 2001 roku. Brazylijski rz¹d przez minione trzy miesi¹ce boryka³
siê z trudnoœciami zwi¹zanymi z wdro¿eniem pakietu. Wiele jego
punktów wymaga³o akceptacji parlamentu, której nie uda³o siê uzyskaæ
w pe³ni. Przede wszystkim rz¹d zobowi¹za³ siê w porozumieniu z MW
do redukcji wydatków tylko w tym roku o 7,3 miliarda dolarów oraz
zwiêkszenia wp³ywów podatkowych o ponad 6 miliardów. Osi¹gniêcie
tych celów nie jest ju¿ w tym roku mo¿liwe.
Od pocz¹tku uwa¿am, ¿e by³o i jest to nierealne. Nie dziwi zatem
decyzja o dewaluacji. Technicznie dokonana zosta³a ona podobnie jak
w Rosji, poprzez poszerzenie pasma wahañ, ale de facto sprowadza siê do
obni¿enia kursu reala. Brazylia post¹pi³a s³usznie. Tym bardziej, ¿e zdewaluowa³a
reala, maj¹c jeszcze wysokie rezerwy, choæ ju¿ o jedn¹ trzeci¹
mniejsze ni¿ przed rokiem, kiedy to wynosi³y one 60 miliardów dolarów.
Kryzys brazylijski jest niebezpieczny przede wszystkim dlatego, ¿e
rozleje siê po s¹siednich pañstwach. I chocia¿ prezydent Argentyny Carlos
Menem zastrzega³ siê, ¿e w jego kraju dewaluacji nie bêdzie, to jednak
bêdzie. Sztywny kurs peso w ramach currency board jest ju¿ nie do utrzymania.
Kryzys brazylijski zatem mo¿e prowadziæ do kryzysu kontynentalnego,
nie pozostawiaj¹c na uboczu Ameryki Pó³nocnej.
146

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Teraz wiele zale¿y od reakcji rynku. Brazylia jest bardzo mocno
wyeksponowana na fale odp³ywu i dop³ywy kapita³u. W tym tygodniu by³y
dni, kiedy wycieka³o ponad miliard dolarów. Skorzystaæ na tym mo¿e
tak¿e i nasz rynek kapita³owy, jeœli tylko polityka finansowa potrafi zatrzymaæ
docieraj¹cy do nas kapita³. To jest mo¿liwe.
W Rio zaœ, jak co roku o tej porze, wkrótce zaczyna siê karnawa³.
Dziêki kryzysowi dla zagranicznych turystów bêdzie nawet taniej. I to jest
jedyna pociecha.
15. Rynki, polityka i ekonomia
Waszyngton, 15 stycznia 1999
Logika procesów ekonomicznych jest nieub³agana. Nie uda³o siê
jej oszukaæ w Indonezji, nie powiod³o siê w Rosji, to nie mo¿e i w Brazylii.
Problem ten jest jednak¿e daleko szerszy. Nie chodzi tu bowiem
tylko o te wielkie kraje ani te¿ o sporo innych gospodarek przechodz¹cych
podobne trudnoœci. W istocie mamy do czynienia nie tyle z ³añcuchem
kryzysów w grupie „wy³aniaj¹cych siê rynków”, ile z kryzysem samej
koncepcji emerging markets.
Dominuje uproszczone i podporz¹dkowane mo¿nym tego œwiata
podejœcie do tej grupy pañstw. W krajach rozwiniêtych s¹ one
postrzegane przede wszystkim jako wy³aniaj¹ce siê a to z Trzeciego
Œwiata, a to z realnego socjalizmu nowe rynki kapita³owe. Maj¹ one
s³u¿yæ korzystnym inwestycjom portfelowym, a zatem uwaga skupia siê
g³ównie na kreowaniu po¿¹danych tendencji w odniesieniu do notowañ
i kursów na rynkach finansowych, bez dostatecznej pieczy o to,
co siê dzieje w sferze realnej.
Najjaskrawszym przyk³adem takiego zwichniêcia jest Rosja, która
wpierw by³a okrzyczana najlepszym rynkiem œwiata w 1997 roku, aby
zaraz potem zas³u¿y³a sobie na miano rynku najgorszego. aktycznie
zaœ w obu tych latach, jeœli tylko spojrzeæ przez pryzmat procesów
realnych, by³a to gospodarka bardzo z³a. Tak nale¿a³o j¹ postrzegaæ
i wtedy, kiedy notowania sz³y szybko w górê, jak i wówczas, kiedy ich
147

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
notowania za³ama³y siê kompletnie, gdy¿ przez ca³y czas sfera realna
grzêz³a w bardzo g³êbokim kryzysie.
W neoliberalnym podejœciu do „wy³aniaj¹cych siê rynków” sfera
realna jest zazwyczaj gdzieœ w tle, czêstokroæ pozostaj¹c niedocenian¹,
a to co tam siê dzieje, bywa lekcewa¿one b¹dŸ traktowane jako mniej
istotne. aktyczna produkcja mo¿e spadaæ, jej rentownoœæ siê pogarszaæ,
bezrobocie rosn¹æ i bieda pog³êbiaæ, a jednoczeœnie kursy walutowe
i stopy procentowe mog¹ byæ tak ustawione, ¿e przez pewien czas
inwestowanie w tak¹ gospodarkê – a dok³adniej w jej rynek kapita³owy
– mo¿e byæ bardzo op³acalne. Do czasu.
Otó¿ kr¹¿enie olbrzymiego p³ynnego kapita³u wokó³ gospodarek,
które w³¹czaj¹ siê w nurt globalny poprzez daleko posuniêt¹ internacjonalizacjê
i liberalizacjê, mo¿e im nie tylko pomóc, ale i zaszkodziæ.
Kapita³ ten bowiem w zasadniczej mierze koncentruje swoj¹ uwagê na
spekulacjach, a nie d³ugoterminowym inwestowaniu w sferê realn¹. Spekulacje
te dla inwestorów zewnêtrznych i powi¹zanych z nimi miejscowych
grup interesów s¹ tym bardziej op³acalne, im d³u¿ej udaje siê
utrzymywaæ równoczeœnie w miarê stabilny kurs walutowy i wysokie realne
stopy procentowe. Oczywiœcie, przy nieskrêpowanej wymienialnoœci
pieni¹dza i liberalizowanym dostêpie inwestorów zagranicznych.
St¹d tak silny nacisk na utrzymanie kursu rubla w okolicach 6
za dolara a¿ do lata 1998 roku, wczeœniejsze próby st³amszenia kursu
indonezyjskiej rupii poni¿ej 4 000 za dolara, czy te¿ utrzymania
do niedawna brazylijskiego reala na poziomie jemu równym. W ka¿dym
z tych przypadków – a jest ich przecie¿ wiêcej – wartoœæ walut by³a
przeszacowana, a próby utrzymywania ich wygórowanych kursów musia-
³y kosztowaæ mnóstwo. Cen¹ za to jest wysoka stopa procentowa,
za co w koñcu p³ac¹ z jednej strony podatnicy (poprzez wy¿sze koszty
obs³ugi swego d³ugu publicznego), z drugiej zaœ przedsiêbiorcy (poprzez
wy¿sze koszty kredytu). Korzystaæ, aczkolowiek znowu do czasu
tylko, mog¹ wszyscy, poniewa¿ takiej polityce towarzyszy relatywnie
ni¿sza inflacja.
Nadchodzi jednak chwila, kiedy trzeba urealniaæ kurs walutowy,
co powoduje zaburzenia na rynkach. Inwestorzy, choæ nie tylko oni, bo
148

Œwiat, polityka, pieni¹dze
politycy czêsto tak¿e, panikuj¹ w takich okolicznoœciach. Jeœli w œlad za
tym odp³yw kapita³u jest wa¿¹cy, to jednorazowa dewaluacja bynajmniej
nie mo¿e przywróciæ bie¿¹cej równowagi; proces dewaluacji i towarzysz¹ca
mu destabilizacja trwaj¹.
Remedium na tego rodzaju zaburzenia nie jest ortodoksja MW
wed³ug znanych monetarystycznych recept. Jak pokazuje kraj po kraju,
kryzys po kryzysie – w ró¿nych okolicznoœciach, w odmiennych uwarunkowaniach
instytucjonalnych, na ró¿nych kontynentach – rzecz nie tylko
w przejrzystoœci transakcji finansowych, dobrej regulacji rynków i zdrowych
finansach publicznych. Nie mo¿na budowaæ dobrej koniunktury na
spekulacjach, w oderwaniu od procesów realnych. Krótko: nie ma mowy
o dobrym pieni¹dzu w z³ej gospodarce. Nie ma szans na trwaj¹ce nieustannie
lukratywne interesy bez inwestowania w sferê produkcji.
St¹d te¿ po serii kryzysów i nieuniknionym przeniesieniu siê ich
nastêpstw tak¿e do sfery realnej pañstw najbogatszych nadchodzi wreszcie
czas zweryfikowania dominuj¹cych doktryn ekonomicznych, które
tkwi¹ u podstaw polityki rz¹dz¹cej œwiatem. Teraz trudno ju¿ bêdzie
t³umaczyæ zawirowania na œwiatowych rynkach b³êdami lokalnymi. Mo¿na
to by³o robiæ jeszcze w wypadku Indonezji i Rosji, ale w odniesieniu
do Brazylii i innych pañstw Ameryki Po³udniowej bêdzie trudniej o akceptacjê
takich interpretacji. W tym ostatnim bowiem wypadku wiernie
przestrzegane by³y recepty neoliberalnego monetaryzmu.
Zak³ada on, ¿e stabilizacja finansowa jest najwa¿niejsza i zasadniczo
sama z siebie z czasem powinna wymusiæ poprawê efektywnoœci mikroekonomicznej
i konkurencyjnoœci. Inne dzia³ania zatem, w tym interwencjonizm
pañstwa poprzez politykê handlow¹ i przemys³ow¹ oraz instytucjonalna
obudowa rynku, mia³yby byæ nieistotne. A tak nie jest.
Myœlê przeto, ¿e nadchodzi czas g³êbszej korekty nie tylko doraŸnych
polityk gospodarczych, ale równie¿ doktryn ekonomicznych. Tak
jak wspó³czesny monetaryzm rodzi³ siê i pocz¹³ braæ górê wówczas, gdy
keynesizm stawa³ siê coraz mniej skuteczny, tak teraz górê zacznie braæ
ekonomia instytucjonalna. Szkoda tylko, ¿e takim kosztem.
Waszyngton, 22 stycznia 1999
149

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
16. Kolizje i intrygi
Amerykañskie widzenia œwiata jest wci¹¿ doœæ stereotypowe. Nadal
dominuje przekonanie, ¿e nic dobrego nie mo¿e siê staæ bez USA i zaanga¿owania
Amerykanów. Jeœli œwiat zmienia siê na lepsze, to z pewnoœci¹
musi tak siê dziaæ za ich spraw¹, a jeœli gdzieœ dzieje siê Ÿle to dlatego, ¿e
Amerykanie nie zjawili siê tam na czas. Nawet przy okazji wizyty papie¿a
w St. Louis prezydent Clinton nie omieszka³ podziêkowaæ Janowi Paw³owi
II za jego znacz¹cy wk³ad do zmiany duchowego oblicza i systemu
wartoœci w Europie Wschodniej, jakby papie¿ w naszej czêœci œwiata realizowa³
jak¹œ ich, amerykañsk¹ misjê. A ciekawsze by³oby, gdyby goszcz¹c
papie¿a prezydent USA ustosunkowa³ siê nie do ocen charakteru zmian
w krajach posocjalistycznych, ale odniós³ siê do jego myœli wypowiedzianej
kilka dni wczeœniej w Meksyku.
Otó¿ papie¿ stwierdzi³, ¿e nie mo¿na godziæ siê z tym, aby globalizacja
i kapitalizm ³¹czy³y siê z narastaj¹cymi nierównoœciami spo³ecznymi,
szerz¹c¹ siê w wielu miejscach œwiata bied¹ oraz niesprawiedliwoœci¹ spo-
³eczn¹. Niestety, mimo wagi s³ów papie¿a i ich noœnoœci, tak siê nie dzieje.
Nie tylko w Ameryce £aciñskiej, ale równie¿ w USA, tak za czasów republikanów,
jak i obecnie pod rz¹dami demokratów. Kapitalizm ogarniaj¹cy
ca³y prawie œwiat musi w obecnej fazie swego rozwoju przynieœæ dalsze
pog³êbianie siê nierównoœci. I nic tu nie pomog¹ wezwania nawet najwiêkszych
autorytetów, gdy¿ tak w³aœnie dzia³aj¹ wewnêtrzne mechanizmy
redystrybucyjne wolnego rynku. Móg³ przekonaæ siê o tym równie¿ papie¿,
porównuj¹c biedê Meksyku z bogactwem USA.
Zmiana takiego stanu rzeczy wymaga istotniejszej przebudowy miêdzynarodowego
³adu ekonomicznego. Na pewno trzeba do tego wzywaæ,
ale jeszcze bardziej niezbêdna jest wola polityczna tych, co decyduj¹.
A niepomiernie wiêcej ma do powiedzenia, a dok³adniej do zrobienia,
Waszyngton ni¿ Watykan. Myœlê jednak, ¿e coœ powoli i tu siê zmieni. Nie
dlatego, ¿e wzywa do tego papie¿, ale z tej przyczyny, i¿ coraz bardziej
narastaæ bêd¹ w¹tpliwoœci co do obecnego ³adu rz¹dz¹cego gospodark¹
globaln¹. A to na tle kryzysu, który nie tylko dotyka biednych, ale ostatnio
coraz dotkliwiej tak¿e bogatych.
150

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Ci ostatni tym pierwszym niby zawsze chc¹ pomóc. Z tak¹ wielk¹
fal¹ pomocy krajom posocjalistycznym mamy do czynienia od dziesiêciu
lat. Jednak¿e wci¹¿ nie ma jasnoœci co do jej skali i beneficjantów. Nie
wiadomo w wielu wypadkach, kto komu pomóg³ i w czym? Brak jest
g³êbszych studiów co do efektywnoœci tej pomocy, szacowanej w sumie ju¿
na setki miliardów dolarów. Na tym tle prawdziwie rewelacyjna jest ksi¹¿ka
profesor Janine Wedel pt. „Kolizje i intrygi. Dziwny przypadek zachodniej
pomocy dla Europy Wschodniej 1989-1998” (Collision and
Collusion. The Strange Case of Western Aid to Eastern Europe 1989-1998, St.
Martin Press, New York, s. 286).
W oparciu o bardzo bogate studia i wnikliw¹ analizê – prowadzon¹
z werw¹ z pozycji antropologa, a nie ekonomisty czy finansisty – autorka
pokazuje pokrêtne czêsto drogi, którymi p³ynê³y pieni¹dze, a z nimi ludzie,
koncepcje, idee. A pieni¹dze p³ynê³y nie tylko w jedn¹ stronê. Dobrze
udokumentowane w wyniku studiów i dziêki ponad tysi¹cu rozmów przeprowadzonych
w wielu krajach obserwacje pokazuj¹, ¿e ogrom œrodków
dostarczanych w ramach pomocy by³ przechwytywany przez dobrze ustawione
osoby i instytucje, czêstokroæ tak¿e z piedesta³u politycznego.
Spektakularnym przyk³adem jest sprawa wykorzystywania przez grupê
rosyjskich polityków zajmuj¹cych siê finansami publicznymi i prywatyzacj¹
oraz ich doradców z Harwardzkiego Instytutu Miêdzynarodowego
Rozwoju wielu milionów dolarów z funduszu pomocy USAID. Dzia³o siê
to niezgodnie z przeznaczeniem i w celach czysto prywatnych, poprzez
wykorzystywanie wewnêtrznych informacji dla lukratywnych transakcji na
rynku kapita³owym i intratnych kontraktów prywatyzacyjnych. Ciekawe,
¿e sprawa ta wci¹¿ nie znajduje w³aœciwego nag³oœnienia – choæby takiego
jak wystêpki w ³onie Miêdzynarodowego Komitetu Olimpijskiego.
Daleko wiêcej jest przyk³adów dobrze ukierunkowanych transferów
finansowych, jak udzia³ Unii Europejskiej w programach rozwoju wielu
przygranicznych regionów czy dzia³ania budapesztañskiego centrum ochrony
œrodowiska. Œrodki z USA wraz z doradztwem prawnym pomog³y w kilku
krajach w rozwoju tzw. ma³ej przedsiêbiorczoœci.
Komentuj¹c tezy i opinie autorki na seminarium na George Washington
University skupi³em jednak uwagê na sprawach ogólnych, zw³aszcza na
stronie makroekonomicznej, jak i techniczne zaanga¿owanie Zachodu w na-
151

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
sz¹ transformacjê. W nasz¹, bo to my j¹ robimy, choæ wielu Amerykanów
nadal jest przekonanych, ¿e to ich pomys³y i ich robota. Otó¿ uwa¿am, ¿e
skutecznoœæ pomocy zawsze zale¿y od obu stron; trzeba umieæ dawaæ i trzeba
umieæ braæ. Tak jednak¿e, aby s³u¿y³o to sensownym reformom i d³ugofalowemu
rozwojowi, a nie jakimœ w¹skim grupom interesu, partiom przychylnym
sponsorom czy te¿ podporz¹dkowanym im mediom.
Dalej, nie mo¿na traktowaæ jako pomocy inwestycji. A wiele z tego,
co do nas dop³ynê³o z szyldem „AID”, w istocie by³o wyrafinowan¹ form¹
wysoko op³acalnych lokat czy te¿ szczególnym rodzajem inwestycji w kapita³
ludzki. Nie bez powodu ogrom œrodków, przy silnym nacisku politycznym,
by³ i nadal jest kierowany na „pomoc” w prywatyzacjê przede wszystkim
sektora finansowego. Prywatyzacjê banków, telekomunikacji i sektora energetycznego
Zachód wspiera³ na du¿o wiêksz¹ skalê ni¿ walkê z ubóstwem.
Pomoc¹ te¿ nie s¹ po¿yczki MW, BŒ czy EBOiR. To s¹ oprocentowane,
zwrotne kredyty, udzielane zreszt¹ na bardzo twardych warunkach.
Natomiast trzeba umieæ doceniæ pomoc techniczn¹ okazywan¹
przez te i inne organizacje miêdzynarodowe, œwiat³ych ekspertów rozumiej¹cych
realia transformacji, wiele rz¹dów pañstw OECD, liczne organizacje
pozarz¹dowe. Z takiej pomocy trzeba wszak¿e umieæ korzystaæ,
stawiaj¹c w³aœciwe pytania i nie zawsze s³uchaj¹c wszystkich odpowiedzi.
Tak wiêc na zachodniej pomocy dla wschodniej Europy jedni wyszli
dobrze, choæby Estonia, drudzy fatalnie, zw³aszcza Rosja. Inni, jak Ukraina,
maj¹ wci¹¿ jeszcze szansê tego unikn¹æ. Polska, pomimo wielu incydentów,
o których tak¿e mowa w ksi¹¿ce Wedel, skorzysta³a z tej pomocy
najwiêcej. Z wielu powodów. Po pierwsze dlatego, ¿e by³a pierwsza. Po
drugie dlatego, i¿ jest geopolityczne wa¿na. Po trzecie, poniewa¿ jest
du¿ym „wy³aniaj¹cym siê rynkiem”. Po czwarte, poniewa¿ uzyska³a jako
jedyny kraj regionu pomoc najwiêksz¹, tj. redukcjê zagranicznego d³ugu.
Wreszcie po pi¹te – co najwa¿niejsze – z tego powodu, ¿e umieliœmy
prowadziæ w tej materii m¹dr¹ politykê. I jeœli przy okazji ktoœ siê „na
boku” dorobi³, a wiele strumyków p³yn¹cej „pomocy” by³o faktycznie bardzo
op³acalnymi inwestycjami dobroczyñców, to i tak saldo jest dla nas
korzystne. Teraz pora pomagaæ ju¿ sobie samemu, ale tak¿e innym.
Choæby dobrze u nich inwestuj¹c.
Waszyngton, 29 stycznia 1999
152

17. Przemeblowanie
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Minione dziesiêæ lat zmieni³o oblicze œwiata. Ktoœ móg³by powiedzieæ,
¿e zmienia siê ono nieustannie, ale ostatnia dekada jest pod tym
wzglêdem szczególna. Z kilku powodów. Zmieni³a siê mapa niema³ego
kawa³ka œwiata. W wielu domach wci¹¿ jeszcze widniej¹ nañ stare kontury,
dziœ ju¿ o znaczeniu historycznym. Moj¹ najnowsz¹ ksi¹¿kê, która wkrótce
siê uka¿e, pt. „Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”,
otwiera w³aœnie taka stara, a zamyka nowa mapa.
Dla nas wszystkich najwa¿niejsza jest ustrojowa transformacja zwi¹zana
z wprowadzeniem spo³ecznej gospodarki rynkowej. Na ile bêdzie
ona spo³eczna i jak konkurencyjny bêdzie to w koñcu rynek, to siê jeszcze
oka¿e, jednak¿e postêp dokonany w tej mierze jest niew¹tpliwy. Warto siê
od czasu do czasu nad tym zastanowiæ, a zawsze najlepsz¹ okazj¹ ku temu
s¹ rocznice. Takie jak dzisiaj, kiedy to mija w³aœnie dziesiêæ lat od Okr¹g³ego
Sto³u. Wtedy sta³o siê kilka rzeczy.
Po pierwsze, udowodniono, ¿e najlepszym sposobem przezwyciê¿ania
ró¿nic pogl¹dów i interesów jest dialog. Jakby nie wydawa³o siê to
oczywiste, nie by³o to tak jasne dla wszystkich i wszêdzie ani wtedy, ani
teraz. Tej lekcji zatem trzeba uczyæ siê nadal. Przypadkowo tak siê sk³ada,
¿e tak¿e u nas, w Polsce, kiedy to w³adza zastanawia siê, czy z demonstruj¹cymi
rolnikami lepiej rozmawiaæ czy te¿ mo¿e walczyæ. Dylematów
podobnych nie brakuje równie¿ i gdzie indziej.
W Rumunii trzeba rozmawiaæ z górnikami, bo gdy w roku 1990
i 1991 nie rozmawiano, kosztowa³o to wiele. Do rancji zapraszani s¹
– nie bez trudnoœci i przy uciekaniu siê do groŸby u¿ycia si³y – Serbowie
i Albañczycy z Kosowa. W Moskwie premier Jewgienij Primakow proponuje
wypracowanie konsensusu w trójk¹cie: prezydent – rz¹d – parlament
po to, aby ten pierwszy nie chcia³ ju¿ strzelaæ do tego trzeciego. W Chinach
zaœ nadal rozbie¿noœci rozwi¹zuje siê bez tego rodzaju dialogu, ale
i tam do tego z czasem dojdzie.
Po drugie, zrozumiano, ¿e rozwi¹zanie piêtrz¹cych siê trudnoœci
gospodarczych nie jest mo¿liwe bez stworzenia ku temu odpowiednich
podstaw politycznych. W³aœnie polski Okr¹g³y Stó³ unaoczni³ to innym
153

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
krajom regionu, które – choæ bez uciekania siê do naszego oryginalnego
podejœcia – posz³y w tym samym kierunku. Jedni „po czesku”, realizuj¹c
swoj¹ „aksamitn¹ rewolucjê”, inni „po rumuñsku”, przy ma³ej
dozie dialogu, a sporej przemocy.
Po trzecie, zrozumiano, choæ mo¿e nie wszyscy, ¿e nie ma ³atwych
recept na przezwyciê¿enie trudnoœci gospodarczych. Mo¿e nie tyle sam
proces debat wokó³ Okr¹g³ego Sto³u to wykaza³, ale to, co nast¹pi³o
potem. Szybko bowiem okaza³o siê, ¿e wiele postulatów formu³owanych
przy tym „narodowym meblu” jest nieracjonalnych. Na dobr¹ sprawê nikt
do tej pory nie przeanalizowa³ pod tym k¹tem tego, co wówczas postanowiono.
A warto, reperkusje bowiem wczesnych decyzji wci¹¿ daj¹ o sobie
znaæ w sposobie myœlenia o sprawach gospodarczych i w wielu dzia³aniach
polityki gospodarczej.
Aczkolwiek jakoœæ oferty sformu³owanej w odniesieniu do polityki
gospodarczej, trzeba przyznaæ, nie by³a najlepsza, bynajmniej nie wolno
lekcewa¿yæ znaczenia koñcowego dokumentu w tej materii. Uwa¿am, ¿e
du¿o wa¿niejszy w tym wypadku by³ sam proces, debata, artyku³owanie
i œcieranie siê argumentów ni¿ zapisany w koñcowym dokumencie kompromis.
Bo choæ w rzeczywistoœci by³ to kompromis, to jednak w kilku kluczowych
sprawach zosta³ narzucony groŸb¹ odejœcia od sto³u, a strach przed
tym by³ silniejszy ni¿ waga rozs¹dku ekonomicznego. Najjaskrawszym przejawem
tego by³o narzucenie przez „Solidarnoœæ” powszechnej, pe³nej indeksacji
ex post, co w warunkach g³êbokich niedoborów przy równoczesnej
liberalizacji cen ¿ywnoœci musia³o prowadziæ wprost do hiperinflacji.
Dziœ warto te¿ zrozumieæ, ¿e tak naprawdê to bardziej w kierunku,
który z dzisiejszej perspektywy oceniany jest jako reformatorski, par³ ówczesny
rz¹d. Natomiast opozycja, z bardzo mocnym w jej ³onie nurtem
zwi¹zkowym, wiele z tych wysi³ków reformatorskich, zmierzaj¹cych w stronê
dalszej liberalizacji i deregulacji, po prostu blokowa³a. Tak wiêc na
efekty debat wyraŸne piêtno wywar³ populizm, którego by³o za du¿o, zaœ
liberalizmu by³o wtedy za ma³o.
Najbardziej wszak¿e brakowa³o pragmatyzmu, a to z pewnoœci¹ dlatego,
¿e opozycji nie zawsze chodzi³o o to, aby rz¹d zrobi³ coœ dobrze,
tylko czasami o to, aby czegoœ nie by³ w stanie póŸniej uczyniæ. I choæ
o ten pragmatyzm zabiegali obaj wspó³przewodnicz¹cy debat ekonomicz-
154

Œwiat, polityka, pieni¹dze
nych – profesorowie W³adys³aw Baka i Witold Trzeciakowski – to jednak
rozstrzygniêcia zapada³y w cieniu spraw bardziej zasadniczych, fundamentalnych
z punktu widzenia polityki.
Okr¹g³y Stó³ by³ mo¿liwy nie tylko dlatego, ¿e doros³y do tego
ówczesne elity polityczne, ale równie¿ i z tej przyczyny, i¿ dojrza³ do tego
trwaj¹cy ju¿ w Polsce od wielu lat proces g³êbokich reform gospodarczych.
Widzê to szczególnie teraz, nawet jeszcze wyraŸniej ni¿ dziesiêæ lat
temu, gdy zasiada³em przy Okr¹g³ym Stole. Co ciekawe, rzuca siê to
w oczy nie tylko z perspektywy Moskwy czy Kijowa, gdzie brak wczeœniejszych
reform rynkowych bardzo utrudnia transformacjê systemow¹, ale
tak¿e z Berlina. Tam wci¹¿ jeszcze jest Wschód, a w niektórych granicz¹cych
z nami landach sytuacja jest chyba nawet mniej korzystna ni¿ w Polsce.
I to te¿ dlatego, ¿e w NRD nie by³o takich reform, jakie my jednak
przeprowadziliœmy w latach osiemdziesi¹tych.
Rocznica ta jest zatem dobr¹ sposobnoœci¹ do docenienia znaczenia
tamtych reform. Nie by³oby póŸniejszych sukcesów polskiej gospodarki
a¿ na tak¹ skalê, gdyby nie reformatorski kurs wdra¿any przez profesorów
Bakê i Sadowskiego, a tak¿e grono wielu innych reformatorów, jak
po stronie ekonomicznej – profesor Czes³aw Bobrowski czy te¿ po stronie
politycznej – genera³ Wojciech Jaruzelski.
A lekcja na przysz³oœæ? Có¿, sprawnie dzia³aj¹ca demokracja nie
potrzebuje okr¹g³ych sto³ów. Nasza jednak, niestety, najsprawniejsza wci¹¿
nie jest, choæ system polityczny tak¿e zosta³ gruntownie przemeblowany,
bardziej nawet ni¿ instytucjonalna obudowa gospodarki. Coœ jeszcze zosta³o
jednak¿e do zrobienia, skoro znowu trzeba wysy³aæ policjê na szosy,
niekoniecznie w charakterze drogówki.
Warszawa, 5 lutego 1999
18. Z Eurolandu do Disneylandu
Tak¿e w epoce globalnej gospodarki i elektronicznej poczty podró-
¿e kszta³c¹. Wiêcej jest wtedy okazji do obserwacji i porównañ, do konfrontacji
i wniosków. Patrz¹c na œwiat przez pryzmat kolejnej, krótkiej
podró¿y, widzê, ¿e tych œwiatów nadal jest wiele. Co ciekawe, wiele jest ich
155

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
te¿ po jego najbardziej rozwiniêtej stronie – w Europie Zachodniej i Ameryce
Pó³nocnej. Daleko posuniête ujednolicenie systemów gospodarczych
i zbli¿enie poziomów rozwoju nie jest w stanie zatrzeæ nadal wystêpuj¹cych
ró¿nic. Pomimo niebywa³ej liberalizacji, przep³ywu idei, ludzi, kapita³u
i towarów wiele spraw wci¹¿ inaczej ma siê po obu stronach Atlantyku.
Po pierwsze dlatego, ¿e nieprzezwyciê¿alne pozostaj¹ pewne ró¿nice
interesów. Po drugie zaœ, nadal wyraŸne s¹ odmiennoœci kulturowe.
Ró¿nice interesów przejawiaj¹ siê w wielu sferach, przy czym rozbie¿noœci
na tle politycznym s¹ ostatnimi laty mniejsze ni¿ te o ekonomicznym
pod³o¿u. W Pary¿u ³atwo dostrzec mo¿na, ¿e kierowany przez
socjalistów rz¹d premiera Jospina próbuje do polityki ekonomicznej podejœæ
inaczej ni¿ poprzednicy i inaczej ni¿ administracja prezydenta Clintona.
Dotyczy to nie tylko polityki wewnêtrznej – zw³aszcza w sferze rynku
pracy i os³ony socjalnej – ale te¿ spojrzenia na scenê miêdzynarodow¹.
rancja teraz bardziej ni¿ onegdaj jest sk³onna przeciwstawiæ siê amerykañskiej
gospodarczej dominacji, tak jak kiedyœ robi³a to w odniesieniu do
kulturowego „wyzwania amerykañskiego”. Chodzi zw³aszcza o narastaj¹ce
wœród elit w³adzy przekonanie, ¿e dotychczasowy miêdzynarodowy ³ad finansowy
(choæ ostatnio jakby ba³agan) powinien ulec zmianie. rancuzi
silnie popieraæ bêd¹ starania, aby tworzyæ bardziej stabilny system walutowy,
wspieraj¹c w tym celu „swoje” euro w odniesieniu tak do dolara, jak i jena.
We rankfurcie i Berlinie, pod rz¹dami kanclerza Schrödera, te¿
czuæ inne powiewy. Minister finansów Lafontaine oficjalnie popiera zamys³
sprzeda¿y czêœci z³ota z rezerw MW w celu sfinansowania redukcji
zad³u¿enia najubo¿szych pañstw œwiata. Kanclerz oœwiadczy³, ¿e Niemcy
zredukuj¹ zad³u¿enie tych krajów wobec siebie jednostronnie, nawet jeœli
Bank Œwiatowy i USA nie uczyni³yby tego wraz z nimi. Teraz Waszyngton
ju¿ bêdzie musia³ poprzeæ ten zamys³, gdy¿ inicjatywa zmniejszania ciê¿aru
zad³u¿enia w ramach projektu HIPC, do tej pory wdra¿ana przez
grupê G-7, nie sprawdza siê. Prezes BŒ ju¿ opowiedzia³ siê za szybsz¹
i wiêksz¹ redukcj¹ zad³u¿enia.
W Amsterdamie, finansowym centrum kraju daleko mniejszego,
te¿ patrzy siê z wiêksz¹ otwartoœci¹ i gotowoœci¹ dokonania zmian architektury
œwiatowego systemu finansowego. I to nie tylko ze wzglêdu na
sentymenty ideologiczne, ale poniewa¿ ta ma³a gospodarka bardzo jest
156

Œwiat, polityka, pieni¹dze
uzale¿niona od tego, co siê w œwiecie dzieje, ale zarazem niedu¿y ma na
to wp³yw. Teraz (choæ zdarza siê tam, ¿e w ministra finansów rzucaj¹
tortem…) mo¿liwoœci oddzia³ywania s¹ wiêksze dziêki sile euro.
Nie tylko w tych trzech zachodnioeuropejskich metropoliach przygotowuje
siê czerwcowy szczyt grupy G-7 (z Rosj¹ G-8) w Kolonii. Jego
waga roœnie w obliczu trwaj¹cej rezydencji Niemiec w Unii Europejskiej
oraz faktu, ¿e w 13 spoœród 15 pañstw UE obecnie rz¹dz¹ formacje na
lewo od centrum. I to siê coraz bardziej czuje tak¿e w roz³o¿eniu akcentów
wskazuj¹cych kierunki modyfikacji œwiatowego systemu finansowego
oraz jego instytucjonalnej obudowy, tj. obowi¹zuj¹cych regu³ gry
i zabezpieczaj¹cych je instytucji. Po tym szczycie coœ te¿ zmieni siê po
drugiej stronie oceanu, g³ównie w sposobie funkcjonowania MW i BŒ,
gdzie UE i czo³owe pañstwa europejskie bêd¹ chcia³y i mog³y jeszcze
wiêcej powiedzieæ i zrobiæ.
rancuzom i Niemcom, a tak¿e Brytyjczykom i W³ochom zale¿y na
ograniczeniu stopnia uzale¿nienia przep³ywu kapita³u od tego, na co
nie maj¹ sami dostatecznego wp³ywu, a co zarazem pog³êbia nierównomierny
podzia³ dochodów w skali œwiatowej, destabilizuj¹c uk³ad globalny.
Zale¿y im te¿ na zwiêkszeniu pomocy bogatych krajów dla biednych,
a transfery te spad³y w ostatnich latach z 0,33 do 0,22 procent PKB.
Mia³ to zast¹piæ dop³ywaj¹cy szybciej kapita³ prywatny. Wiemy jednak, ¿e
jego niebagatelna czêœæ ucieka, a niekiedy panikuje, wprowadzaj¹c ponownie
w obszary nêdzy ogromne rzesze ludzi w wielu krajach, tak¿e tak
wielkich i – wydawa³oby siê – ju¿ na krawêdzi wyrwania siê z ubóstwa, jak
np. Indonezja, Rosja czy Brazylia.
Po drugie, niezatarte s¹ nadal kulturowe ró¿nice miêdzy Europ¹
a Ameryk¹. Nie chodzi tu tylko o to, ¿e zupe³nie innej muzyki s³ucha siê
i inne filmy ogl¹da w Nowym Jorku i w Pary¿u, a nawet na pok³adzie
jumbo-jetów Delty i Air rance, Amerykanie bowiem – w odró¿nieniu od
Europejczyków – pokazuj¹ tylko swoje. Nie chodzi te¿ o to, ¿e ¿aden
z parlamentów europejskich nie drêczy³by swego prezydenta, dostarczaj¹c
telewizji przy okazji zanudzaj¹cy publicznoœæ codzienny serial. Dobrze,
¿e wreszcie siê koñczy przegran¹ konserwatywnych republikanów.
Rzecz w tym, ¿e nie jest to do koñca ten sam system wartoœci i mo¿na
mieæ wra¿enie, ¿e jednak Europejczycy s¹ bardziej solidarni i wra¿liwsi
157

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
spo³ecznie ni¿ Amerykanie. To bêdzie teraz dawaæ o sobie znaæ coraz
silniej w œwiatowej polityce.
Te dwa œwiaty wci¹¿ bêd¹ siê przenikaæ i wzbogacaæ, ale równie¿
dyskutowaæ i rywalizowaæ. Wzajemna fascynacja trwa, zw³aszcza ¿e tak
wiele siê zmienia. W Berlinie, na Unter der Linden, powstanie wkrótce
nowa polska ambasada. Pieni¹dze ju¿ s¹, zgoda na budowê ma byæ.
Nieopodal, tu¿ za Bram¹ Brandenbursk¹, Amerykanie wznios¹ swoj¹,
du¿o wiêksz¹, jak przysta³o. Problem w tym, ¿e ulica biegnie za blisko, co
jest sprzeczne z ich wymogami bezpieczeñstwa. Chc¹ wiêc, by przesun¹æ
nieco Bramê Brandenbursk¹. Najlepiej od razu do Disneylandu.
19. Gaucho i kowboje
158
Los Angeles, 12 lutego 1999
Okazuje siê, ¿e tak¿e w twardych realiach finansowych w³aœciwe
s³owa wypowiedziane we w³aœciwym czasie przez w³aœciwych ludzi znacz¹
wiele. Co ciekawe, mog¹ one na te realia wp³ywaæ zgodnie z intencjami
ich autorów, a wbrew doœæ powszechnym oczekiwaniom wynikaj¹cym sk¹din¹d
z rzetelnej analizy faktów i prawid³owej oceny wystêpuj¹cych tendencji.
Tak w³aœnie dzieje siê ostatnio z wrzaw¹, jaka zosta³a wywo³ana wokó³
losów argentyñskiego peso. A to przecie¿ po brazylijskim realu najwa¿niejsza
waluta Ameryki Po³udniowej. Co wiêcej, losy peso mog¹ mieæ
istotny wp³yw na zachowanie siê innych walut, nawet w krajach tak odleg³ych,
jak Hongkong i Chiny, Polski nie wy³¹czaj¹c.
Kiedy to tylko stabilnoœæ brazylijskiego reala zosta³a za³amana
– wskutek dokonanej pod ciœnieniem rynku dewaluacji i potem up³ynnienia
kursu wobec kryzysu w obs³udze d³ugu publicznego – pojawi³y siê od
razu spekulacje o nieuchronnoœci korekty w dó³ równie¿ kursu peso.
Wydawa³oby siê to uzasadnione, zwa¿ywszy na znaczny stopieñ zintegrowania
obu gospodarek. S¹ one mocno ze sob¹ zwi¹zane w ramach ugrupowania
Mercosur, co przejawia siê m.in. w a¿ 40-procentowym udziale
Brazylii w obrotach handlowych po³udniowego s¹siada oraz doœæ silnym
przenikaniu siê tendencji wystêpuj¹cych na obu rynkach kapita³owych.
Najczêœciej notowania w Sao Paulo i Buenos Aires zmieniaj¹ siê w tym

Œwiat, polityka, pieni¹dze
samym kierunku i w podobnym stopniu. I tak podczas pierwszych dwu
miesiêcy tego roku, licz¹c w dolarach, notowania na gie³dzie brazylijskiej
spad³y o oko³o 17, a na argentyñskiej o oko³o 12 procent, choæ tendencje
tak w sferze realnej, jak i w odniesieniu do rynku d³ugu s¹ inne. O ile
Brazylia ju¿ w trzecim kwartale 1998 roku odnotowa³a spadek PKB o 0,1
procent, to w Argentynie rós³ on w tym czasie jeszcze o 2,9 procent.
Argentyna wszak¿e ma zakotwiczony kurs peso wed³ug sztywnego
parytetu 1:1 do dolara USA. Emisja krajowego pieni¹dza dokonywana jest
w ramach regulacji typu currency board, co oznacza, ¿e nie ma tam banku
centralnego w klasycznym znaczeniu, a ekspansjê monetarn¹ œciœle okreœlaj¹
rezerwy pieni¹dza zagranicznego. Wynosz¹ one obecnie prawie 25
miliardów dolarów, nieco wiêcej ni¿ rok temu. Przy takim rozwi¹zaniu
poda¿ krajowego pieni¹dza jest œciœle limitowana i nie podlega decyzjom
(a wiec i presji) politycznym. Jest to rozwi¹zanie doœæ szczególne, wystêpuj¹ce
tylko w kilku pañstwach, w ka¿dym z innego powodu. Currency
board ma jeszcze Hongkong i – w naszym regionie – Estonia (najd³u¿ej),
Litwa (odchodzi od tego), Bu³garia (od niedawna) i Boœnia i Hercegowina
(w ramach rekonstrukcji po konflikcie lokalnym).
W takim kontekœcie w Argentynie nie mo¿e dojœæ do dewaluacji
w tym znaczeniu, jak mia³o to miejsce w Brazylii i wielu innych krajach
wczeœniej (zw³aszcza seria dewaluacji w Azji Po³udniowo-Wschodniej w latach
1997-98) czy bezpoœrednio potem (ostatnio w Ekwadorze, który od
razu te¿ up³ynni³ kurs sucre). Musia³oby bowiem dojœæ wpierw do zarzucenia
currency board. Teoretycznie, oczywiœcie, mo¿na zawiesiæ te instytucje,
zdewaluowaæ kurs i wprowadziæ ponownie, ale to nie mia³oby sensu,
gdy¿ currency board polega na wiarygodnoœci polityki i w³adz, gwarantuj¹cych
tym rozwi¹zaniem, ¿e kurs siê nie mo¿e zmieniæ. Chodzi w³aœnie
o to, aby nie podlega³ manipulowaniu w ¿adnych warunkach.
W¹tpliwoœci jednak, czy uda utrzymaæ siê to rozwi¹zanie, s¹ powa¿ne.
Sam je te¿ ju¿ tu przedstawia³em. Dzisiaj wszak¿e nie chodzi tylko
o kumuluj¹ce siê krótkookresowe koszty obrony currency board. Koszty te
to du¿e i wci¹¿ rosn¹ce bezrobocie, wyraŸna tendencja do zwalniania
tempa wzrostu, no i wysokie koszty pozyskania pieni¹dza. Przy rocznej
inflacji, w styczniu tylko 0,5 procent, krótkoterminowa stopa procentowa
wynosi a¿ 8 procent. Chodzi tak¿e o wiarygodnoœæ w³adz. W roku wybo-
159

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
rów prezydenckich o to toczy siê przede wszystkim walka. aktem bezsprzecznym
jednak¿e jest, ¿e sztywny kurs peso przez ostatnie lata
przyniós³ tak upragnion¹ stabilizacjê finansow¹, choæ batalia nie jest
jeszcze bynajmniej zakoñczona. A problem z currency board – wszêdzie
i zawsze, gdy ono funkcjonuje – polega nie tylko na tym, jak to utrzymaæ,
ale jak z tego wyjϾ?
I tu, w sytuacji, gdy oczekiwano na pêkniêcie currency board utrzymuj¹cego
na niezmiennym poziomie nominalny kurs peso, nieoczekiwanie
prezydent Carlos Menem i jego szef gospodarki – Roque ernandez
– og³osili œwiatu, ¿e pójd¹ jeszcze dalej. Nie tylko peso ma byæ
nadal zwi¹zane na sztywno z dolarem, ale wrêcz pieni¹dz kowbojów
z Pó³nocy mia³by zast¹piæ w pe³ni walutê gaucho z Po³udnia. Najbardziej
frapuj¹ce jest to, ¿e tê supozycjê potraktowano, jeœli nie do koñca
serio, to przynajmniej nie zdyskredytowano jej od razu. Dyskutuje siê
o tym, wypowiadaj¹ siê organizacje, eksperci, publicyœci. A w Argentynie
zamiast spieraæ siê o to, czy dewaluowaæ jak w Brazylii, czy te¿ nie, k³ótnie
tocz¹ siê wokó³ tego, czy mo¿na mieæ cudzych bohaterów na w³asnych
pieni¹dzach? Jak s¹ lepsze, to dlaczego nie?
W taki oto sposób dokonano, na czas przynajmniej jakiœ, swoistej
ucieczki do przodu, no bo przecie¿ s³owa cudów nie czyni¹. Mog¹ jednak,
jak siê okazuje, bardzo zasadniczo zmieniæ charakter oczekiwañ, a to
ju¿, jeœli nie cud, to pewne faktyczne zmiany uczyniæ mo¿e. Tak te¿ sta³o
siê w wypadku dyskusji o wprowadzeniu dolara do obiegu w Argentynie.
Teraz ani w³adze USA (nikt ich o to wczeœniej nie pyta³), ani rz¹d
w Buenos Aires nie przyznaj¹, ¿e to jest ma³o realne. Argentyna to nie
Panama, gdzie – fakt – dolary USA s¹ w cyrkulacji, bo i Panama kiedyœ
by³a amerykañska. I chocia¿ dolaryzacja gospodarki argentyñskiej jest
daleko posuniêta, to nie na tyle, aby dosz³a a¿ do takiego stanu. Jednak¿e
pomys³ jest niby powa¿nie konsultowany, a to po to, aby nie zmieniæ
oczekiwañ w niew³aœciw¹ stronê.
Argentyna musi tylko w tym roku po¿yczyæ ponad 6 miliardów
dolarów, ale teraz bêdzie to ³atwiejsze, gdy¿ – i to jest najciekawsze –
rynek i inwestorzy portfelowi przyjêli deklaracjê Menema za dobr¹ monetê.
Tak jednak mo¿e byæ tylko wtedy, kiedy jest szansa, ¿e inne reformy
strukturalne dadz¹ dobre skutki. I dlatego te¿, gdyby prezydent Borys
160

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Jelcyn og³osi³, ¿e Rosja chce wprowadziæ amerykañsk¹ walutê do obiegu
u siebie, nikt z tym nawet nie dyskutowa³by powa¿nie.
Jeœli wiêc trudne reformy bêd¹ kontynuowane, to chocia¿ dolarów
na pampasach nie bêdzie, to jednak mo¿e siê jeszcze przez czas jakiœ
udawaæ wymieniaæ je z peso jak równy z równym, choæ równe nie s¹.
20. Zwi¹zaæ czy uwolniæ?
iladelfia, 26 lutego 1999
Sytuacja w Polsce ponownie siê komplikuje. G³êboki i dla wielu zaskakuj¹cy
spadek kursu z³otego by³ do unikniêcia, gdyby tylko nie pope³niono
b³êdów w polityce gospodarczej. Tak, niestety, siê nie sta³o. I rzecz nie
tyle w aktualnym kursie z³otego, ocieraj¹cym siê o psychologiczn¹ barierê 4
z³otych za dolara, ale w sekwencji dzia³añ (i zaniechañ), jakie do tego
doprowadzi³y. Tak bank centralny, jak i rz¹d bynajmniej nie spodziewali siê
takiego obrotu spraw, zak³adaj¹c inny poziom kszta³towania siê kursu walutowego
oraz odmienn¹ od realizowanej œcie¿kê jego zmian.
No w³aœnie, kszta³towania siê czy te¿ kszta³towania? Na tym polega
problem, ¿e NBP nie do koñca ma jasnoœæ, jakie s¹ cele jego dzia³alnoœci
i co jest jej instrumentem, a co œrodkiem. To niezdecydowanie sporo nas
wszystkich kosztuje – a to w postaci utraty dochodów bud¿etu wskutek
erozji przejmowanego przez pañstwo zysku banku centralnego w œlad za
bardzo wysokimi kosztami sterylizacji pieni¹dza, a to w postaci wy¿szej ni¿
nieunikniona inflacji, a to w postaci zwolnienia tempa wzrostu. Oczywiœcie,
koszty utraty wiarygodnoœci polityki i id¹ce w œlad za tym zaufania
inwestorów, choæ niewymierne, te¿ s¹ niebagatelne.
NBP w ostatnich latach miota³ siê miêdzy orientacj¹ na obronê
kursu z³otego a chêci¹ ograniczania skali inflacji. Nie powinno ulegaæ
w¹tpliwoœci, ¿e to ostatnie jest nadrzêdnym zadaniem ka¿dego banku
centralnego, odpowiada on bowiem zawsze za stabilnoœæ pieni¹dza. I jeœli
dzisiaj premier i prezes NBP powiadaj¹, ¿e taki spadek kursu z³otego to
nie problem, gdy¿ jest on sprowadzony do swej rzeczywistej wartoœci, to
musi to co najmniej zdumiewaæ. A to dlatego, ¿e jeœli tak jest (a rzeczywi-
161

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
œcie w du¿ym stopniu to prawda), to wraca pytanie, dlaczego nie by³o
bardziej ³agodnego i sterowanego zejœcia do tego poziomu? Dlaczego
polityka monetarna nie roz³o¿y³a tego spadku w czasie, aby daæ mo¿liwoœæ
dostosowania siê producentów, zw³aszcza w sektorach otwartych
na kontakty z zagranic¹? Otó¿ dlatego, ¿e nie by³o takiego za³o¿enia,
a teraz kolejn¹ wpadkê chce siê wyt³umaczyæ niejako urealnieniem kursu.
Mo¿na by³o do tego dojœæ bez tak du¿ych kosztów w sferze realnej
i bez podwa¿ania zaufania wobec polskiej gospodarki, na które
trzeba by³o tyle pracowaæ.
Teraz atmosfera siê zagêszcza, spekulacje nasilaj¹ siê, oczekiwania
ulegaj¹ destabilizacji. Ankieterzy sonduj¹cy opinie pytaj¹, czy kurs w koñcu
tego roku spadnie poni¿ej 5 z³otych za dolara, choæ na jego pocz¹tku
nie pytali, czy zejdzie po roku choæby tylko tam, gdzie ju¿ teraz spad³.
Taka destabilizacja oczekiwañ jest bardzo niebezpieczna i dlatego te¿
trzeba podj¹æ zdecydowane dzia³ania, aby zapobiec jej eskalacji i nie
dopuœciæ do ruchów panikarskich. A ¿e takowe siê zdarzaj¹, to mamy
ostatnio a¿ za wiele przyk³adów, od Azji Wschodniej do Ameryki Po³udniowej.
Oby ominê³y Europê Œrodkow¹.
Dlaczego zatem kurs spad³ teraz i w takim stopniu? Teraz, gdy¿
dopiero w styczniu (aczkolwiek nale¿a³o to uczyniæ ju¿ we wrzeœniu
– paŸdzierniku) obni¿one zosta³y przez NBP stopy procentowe. Teraz,
gdy¿ musia³y ujawniæ siê po okresie odroczenia zgubne nastêpstwa fatalnej
polityki „sch³adzania” koniunktury, choæ nale¿a³o j¹ pobudzaæ w kontekœcie
s³abn¹cego popytu zagranicznego.
W takim stopniu, poniewa¿ ostatnio redukcja stóp procentowych
nie by³a w³aœciwie roz³o¿ona w czasie, nie by³a realizowana na mniejsz¹
skalê, ale za to z wiêksz¹ czêstotliwoœci¹, tylko skokowo, a wiêc i skokowa
– bo a¿ o oko³o 15 procent – jest te¿ deprecjacja z³otego podczas kilku
ledwie tygodni. W takim stopniu, poniewa¿ zagraniczni inwestorzy funkcjonuj¹cy
na polskim rynku s¹ czuli na spory koalicyjne i sygna³y o narastaj¹cym
kryzysie polityki gospodarczej. Zw³aszcza ¿e jego symptomy nag³oœni³
oraz wyeksponowa³ tak¿e szef Unii Wolnoœci i zarazem minister
finansów w swoim „Raporcie ostrzegawczym”. Zwracaj¹c uwagê na hamowanie
reform i rosn¹c¹ nieskutecznoœæ polityki gospodarczej, wskaza³ s³abe
strony trac¹cej impet gospodarki. W œlad za tym zaczê³y pojawiaæ siê w bar-
162

Œwiat, polityka, pieni¹dze
dzo opiniotwórczych pismach artyku³y niekorzystne o naszej gospodarce.
Tak wiêc w³adze niejako same podpowiedzia³y kr¹¿¹cemu po œwiecie kapita-
³owi, ¿e pora pospekulowaæ te¿ wokó³ z³otego. Tym bardziej ¿e bank centralny,
choæ móg³ i powinien, nie by³ sk³onny go broniæ, licz¹c na to, ¿e tym
odwróci wywo³ane wczeœniejsz¹ polityk¹ tendencje stagnacyjne.
W polityce wszak¿e jest tak, ¿e nawet jeœli ju¿ wiemy, jak do tego
dosz³o, to nadal pozostaje pytanie, jak z tego wyjœæ, a dok³adniej
– jak¹ politykê prowadziæ wobec z³otego w przysz³oœci? Oczywiœcie, mo¿na
nie podejmowaæ ¿adnych wa¿¹cych decyzji i pozwoliæ sprawom
toczyæ siê dotychczasowymi koleinami. By³by to kolejny b³¹d. Teraz
w³aœnie polityka finansowa staje wobec wyraŸnego dylematu: usztywniaæ
kurs czy te¿ go uelastyczniaæ?
OdpowiedŸ na to pytanie zale¿y od okreœlenia celu polityki pieniê¿nej,
która w minionych latach mia³a czasami charakter proinflacyjny (poprzez
nadmierny wzrost poda¿y pieni¹dza pod¹¿aj¹cy za nadmiernym
wzrostem rezerw w latach 1995-96), a czasami antywzrostowy (poprzez
wygórowane realne stopy procentowe), a przecie¿ powinno byæ odwrotnie.
Celem tym musi byæ stabilny pieni¹dz, a to wymaga tak dalszego
obni¿ania inflacji, jak i stabilizacji kursu wymiennego z³otego wobec walut
zagranicznych, zw³aszcza w stosunku do euro.
Obecnie stoimy w obliczu alternatywy: albo zwi¹zaæ siê silniej z euro
usztywniaj¹c kurs z³otego wobec pieni¹dza, który wci¹¿ ma szansê staæ
siê i nasz¹ walut¹ za kilka lat, albo te¿ up³ynniæ kurs. Pierwsze rozwi¹zanie
wymaga³oby przyspieszenia trudnych reform strukturalnych i dobrej
koordynacji polityki fiskalnej i monetarnej (na co siê, niestety, nie zanosi),
a tak¿e jednoznacznego konsensusu politycznego (na co zanosi siê
jeszcze mniej). Drugie rozwi¹zanie – za którym siê opowiadam, a które
tak¿e powinien poprzeæ MW – uelastyczni system i ustabilizuje z³otego,
zarazem oddalaj¹c na zawsze polityczne przetargi o dewaluacjê, o ile tylko
bank centralny wykorzysta dla obrony z³otego znaczne, na poziomie
8-miesiêcznego importu, rezerwy zagraniczne. Tak¿e i ich wzrost do obecnych
oko³o 27 miliardów dolarów nigdy nie by³ zamierzony przez NBP.
Lepiej zatem teraz uwolniæ kurs z w³asnej woli, w sposób œwiadomy
i kontrolowany, steruj¹c jego krótko- i d³ugookresowymi implikacjami,
buduj¹c przy okazji nowe pok³ady zaufania do naszej gospodarki,
163

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
ani¿eli czekaæ a¿ takie up³ynnienie zostanie wymuszone presj¹ rynku.
Wówczas (jak choæby ostatnio w Ekwadorze) sytuacja mo¿e siê wymkn¹æ
spod kontroli. A tu chodzi o to, aby z³oty by³ wolny, ale pod
kontrol¹. To jest mo¿liwe. Teraz.
Nowy Jork, 5 marca 1999
21. Default, czyli wspólny jêzyk
Sytuacja Rosji jest trudna. Ale nie³atwe jest te¿ po³o¿enie jej
partnerów, a zw³aszcza wierzycieli. I chocia¿ w miêdzynarodowych standardach
porównuj¹cych koszty obs³ugi d³ugu z wp³ywami z eksportu
zad³u¿enie zagraniczne mog³oby wydawaæ siê do udŸwigniêcia, to tak
nie jest. Uwarunkowania s¹ zgo³a odmienne ni¿ przed paru zaledwie
laty z kilku powodów. Po pierwsze, w 1999 roku kumuluj¹ siê p³atnoœci,
przekraczaj¹c 20 miliardów dolarów (najczêœciej wymieniana jest
suma 17,5 mld, ale faktycznie jest to trochê wiêcej). Po drugie, z wielu
powodów – w tym tak¿e ze wzglêdu na g³êboki spadek cen ropy naftowej
i innych surowców pierwotnych stanowi¹cych podstawê rosyjskiego
eksportu – bie¿¹cy strumieñ wp³ywów z eksportu jest du¿o mniejszy ni¿
w latach, dla których powo³ywane s¹ wskaŸniki, a zatem relacja kosztów
obs³ugi d³ugu do wartoœci eksportu jest aktualnie znacznie wiêksza ni¿
przedtem. Po trzecie, PKB Rosji liczony w dolarach (wed³ug kursu
rynkowego) w 1999 roku ukszta³tuje siê gdzieœ na poziomie trzeciej
czêœci jego wielkoœci z 1997 roku. Na tym tle jest oczywiste, ¿e Rosja
nie jest w stanie obs³u¿yæ swego zad³u¿enia.
Jednak¿e, co trzeba podkreœliæ, ca³y czas p³aci i to sporo. Podczas
ostatnich 6 miesiêcy sp³aci³a 4,5 mld dolarów, ale to jest te¿ wszystko, na
co j¹ by³o staæ. Zatem brakiem realizmu ekonomicznego i politycznego
jest oczekiwanie, ¿e z bud¿etu da siê wycisn¹æ wiêcej. Skoro zaœ nie by³o
gotowoœci ze strony wierzycieli, a zw³aszcza MW, do szybkiego zrestrukturyzowania
d³ugu, w tym do odpisania jego niesp³acalnej czêœci, to Rosja
tak¹ restrukturyzacjê sama teraz narzuca. Pomimo nieustaj¹cej fali krytyki
pod adresem tegorocznego bud¿etu zosta³ on jednak uchwalony. Dla
MW jest on niedostatecznie twardy, a zarazem oceniany jako nierealistyczny
od strony dochodów. Dla dumy zaœ bud¿et zak³adaj¹cy znaczn¹,
164

Œwiat, polityka, pieni¹dze
pierwotn¹ (a wiêc bez kosztów obs³ugi d³ugu publicznego) nadwy¿kê
dochodów nad wydatkami jest du¿ym – do niedawna niewyobra¿alnym
– osi¹gniêciem. Koœci¹ niezgody jest to, ¿e bez uzgodnieñ z wierzycielami
przyjêto, i¿ jedynie oko³o po³owy tegorocznych nale¿noœci wobec zagranicy
zostanie sp³aconych.
Takie dictum wynika z braku uzgodnieñ co do sposobu restrukturyzacji
zewnêtrznych zobowi¹zañ Rosji, z których czêœæ przecie¿ – stary
d³ug tak nierozwa¿nie i bezwarunkowo przejêty po Zwi¹zku Radzieckim
– nie tak dawno, po z³o¿onych negocjacjach, zosta³ zrestrukturyzowany.
Wynika ono te¿ z twardych, niezwykle twardych, ograniczeñ bud¿etowych,
których nie da siê przezwyciê¿yæ w krótkim okresie. Trzeba zatem
znowu negocjowaæ i siêgaæ po œmia³e rozwi¹zania, podejmuj¹c odwa¿ne
decyzje. Nie powinno ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e jednym z rozwi¹zañ musi byæ
redukcja czêœci d³ugu.
Rozwi¹zanie takie proponujê w znanym w Rosji, jak i na Zachodzie
„Planie dla Rosji”. Nie chodzi tu jednak o proste skreœlenie czêœci
d³ugu, ale bardziej o wielki swap: spisanie czêœci zad³u¿enia w zamian za
kompleksowe reformy rynkowe i kontynuacjê procesu otwierania siê
oraz integracji z gospodark¹ œwiatow¹. Oczywiœcie, polskie doœwiadczenia
s¹ tu bardzo pouczaj¹ce, z czego jednak do koñca zdaæ sobie musz¹
sprawê obie strony. Chodzi o to, ¿e redukcja polskiego d³ugu by³a
z naszego punktu widzenia po³¹czona z ogromnym wysi³kiem w sferze
reform strukturalnych, zaœ dla zagranicy doprawdy bardzo dobr¹ inwestycj¹
strategiczn¹. To nie by³a darowizna, ale interes. I tak musi
byæ te¿ w wypadku Rosji.
W takim kontekœcie nie mo¿e zadowalaæ podejœcie MW wobec tej
fazy rosyjskiego kryzysu. Upór i trwanie przy naciskach na nierealne
dostosowania fiskalne jest b³êdem. Oczywiœcie, b³êdy pope³nia tak¿e Rosja,
nie s³uchaj¹c niektórych trafnych rad funduszu, jak chocia¿by o
wadliwoœci obni¿ania VAT w sytuacji, gdy to w³aœnie na podatkach poœrednich
w du¿ej mierze trzeba oprzeæ wysi³ki zmierzaj¹ce do sanacji
bud¿etu. Najwiêkszym b³êdem jednak¿e by³oby pozostawienie Rosji samej
sobie, co niektórzy radz¹. Skoro jednak Rosja przy udziale zagranicy
– a nie tylko rodzimego, skorumpowanego kapitalizmu poradzieckiego –
zosta³a doprowadzona do obecnego za³amania, to te¿ i wspóln¹ spraw¹
165

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
jest wyprowadzenie jej z tego stanu. Trwaæ to bêdzie przez pokolenie,
gdy¿ wielkie b³êdy naprawia siê wielkim nak³adem czasu i œrodków.
Ostatnio obserwujemy po¿¹dan¹ ewolucjê w podejœciu do Rosji,
choæ kluczowe z tego punktu widzenia Stany Zjednoczone wci¹¿ pozostaj¹
w tyle. Kanclerz Niemiec – Gerhard Schröder – zasygnalizowa³ ju¿
mo¿liwoœæ warunkowej redukcji d³ugu poradzieckiego, prezydent rancji
РJaques Chirac Рakcentuje koniecznoϾ aktywnej pomocy wobec Rosji,
a Unia Europejska podkreœla koniecznoœæ opracowania kompleksowego
programu pomocy dla tego kraju. I ten nurt – a nie czekanie i przygl¹danie
siê upadkowi – jest jedynie s³uszny. Rosji trzeba pomóc, choæby z tego
wzglêdu, ¿e warto pomóc samemu sobie, a na tym w³aœnie polega kontekst
rosyjskiego kryzysu.
Czas biegnie. Niewiele ju¿ pozostaje go na przeci¹ganie liny, zw³aszcza
pomiêdzy Rosj¹ a MW. Oczekuje ona od niego (s³usznie) pozytywnej
decyzji co do uruchomienia kolejnej transzy z przyznanego w lipcu 1998
roku (wtedy nies³usznie) pakietu. Z ogólnej sumy oko³o 22 mld dolarów
chodzi tu o 4,8 mld. Wiedz¹ te¿ wszyscy, ¿e MW oczekuje od Rosji rych³ej
sp³aty 4,5 mld. MW zawsze jest sp³acany na czas, a jego statut nie zezwala
na odraczanie p³atnoœci. I choæby dlatego w koñcu uruchomi wobec Rosji
zbyt d³ugo odk³adane finansowanie – i to ju¿ w kwietniu.
W œlad za tym podjête zostan¹ rozmowy z Klubem Londyñskim,
który ju¿ zdecydowa³, ¿e nie bêdzie og³asza³ niewyp³acalnoœci Rosji, oraz
z Klubem Paryskim. Powoli postêpowa³ bêdzie proces odbudowy dostêpu
do miêdzynarodowego rynku finansowego. Zacznie te¿ nieco ¿wawiej dop³ywaæ
kapita³ prywatny, tak portfelowy, jak i bezpoœredni. W sumie niczego
to nie rozwi¹¿e, ale kreuj¹c pewn¹ przestrzeñ ¿yciow¹ i daj¹c trochê czasu,
stworzy szansê na to, ¿e bêdzie mo¿na szukaæ rozwi¹zañ na d³u¿sz¹ metê.
Z Rosj¹ trzeba umieæ rozmawiaæ. Do tego jest potrzebny wspólny
jêzyk, a problem w tym, ¿e wci¹¿ trudno go znaleŸæ. I choæ default wymawia
siê tak samo po rosyjsku w Moskwie, jak i po angielsku w Waszyngtonie,
to jednak oznacza to w tych dwu miejscach niezupe³nie to
samo. Ale ju¿ za 10 dni, kiedy to premier Jewgienij Primakow spotka siê
tutaj – w centrali MW – z jego dyrektorem Michelem Camdessus, ró¿nice
te bêd¹ mniejsze.
Waszyngton, 12 marca 1999
166

22. W poszukiwaniu nowego ³adu
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Stopniowo, ale nieustannie narasta przekonanie, ¿e nadchodzi pora
zmiany œwiatowego ³adu ekonomicznego. O ile jeszcze podczas jesiennego
szczytu BŒ i MW dominowa³y próby trwania w przekonaniu, ¿e jego
architektura jest w zasadzie prawid³owa, a tylko polityki niektórych krajów
i regionów s¹ wadliwe, o tyle na ostatnim posiedzeniu Miêdzyamerykañskiego
Banku Rozwoju górê ju¿ bra³a wiara, ¿e to w³aœnie ta architektura
wymaga przebudowy. Podobnych g³osów, choæ na mniejsz¹ skalê,
trzeba siê spodziewaæ równie¿ za miesi¹c w Londynie podczas dorocznego
spotkania EBOiR. Potem bêd¹ siê one lawinowo mno¿yæ.
Ta zmiana nastrojów i ocen, a w œlad za tym tak¿e pojawianie siê
kolejnych pytañ, bierze siê z jednej strony z kumulacji zjawisk kryzysowych
w kolejnych regionach i gospodarkach (ostatnio m.in. w Pakistanie,
Ekwadorze, Rumunii), z drugiej zaœ z ograniczonej skutecznoœci
miêdzynarodowych organizacji finansowych i pañstw grupy G-7 w radzeniu
sobie z fal¹ kryzysów.
Dzisiaj wszak¿e nie chodzi ju¿ tylko o powa¿ne zaburzenia w pañstwach
ASEAN-u czy o rozprzestrzenianie siê rosyjskiego wirusa po
innych krajach WNP. Problem te¿ nie tylko w wyzerowaniu tempa
wzrostu gospodarczego w Ameryce Po³udniowej (oko³o 6 procent
œwiatowego PKB) czy w za³amaniu koniunktury po³udniowo-afrykañskiego
ugrupowania SADC wytwarzaj¹cego ponad po³owê produkcji
kontynentu. Problem tkwi przede wszystkim w nierównowadze strumieni
przep³ywaj¹cego z wielk¹ swobod¹ kapita³u, nieprzewidywalnych
wahaniach kursów czo³owych walut œwiata oraz niesp³acalnym zad³u-
¿eniu najbiedniejszych krajów.
Amerykañska Rada Miêdzynarodowego Rozwoju (ODC), œwiadoma
tych zagro¿eñ nie tylko dla funkcjonowania gospodarki œwiatowej,
ale i dla interesów USA, w³aœnie zorganizowa³a w Waszyngtonie
konferencjê na temat dalszych losów globalizacji. Otó¿ pojawia siê
pytanie: co robiæ (i czego nie robiæ), aby korzyœci z globalizacji przewa-
¿a³y nad jej kosztami? A w oparciu o ostatnie kilka lat trudno by³oby
dowodziæ, ¿e tak jest. Dok³adniej – globalizacja tak funkcjonuje, ¿e
167

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
korzyœci jednych s¹ ju¿ mniejsze ni¿ straty innych. Nietrudno zgadn¹æ,
¿e ci pierwsi zaliczaj¹ siê do bogatszej, a ci drudzy do biedniejszej czêœci
tego œwiata, ale niezadowoleni zaczynaj¹ byæ wszyscy. I to w³aœnie daje
szansê na powa¿ne zmiany.
W któr¹ stronê powinny one pójœæ? Otó¿ przede wszystkim trzeba
podkreœliæ, ¿e globalizacja, z takimi jej elementami, jak otwartoœæ, liberalizacja,
integracja, jest nieodwracalna. To jest konsekwencj¹ procesów
rozwojowych, jak i ich g³ówny motor. Chodzi o to, by poprzez umiejêtn¹
koordynacjê polityki na arenie miêdzynarodowej oraz jej dobr¹ podbudowê
od strony infrastruktury instytucjonalnej wykorzystaæ ten proces dla
zrównowa¿onego rozwoju. To zaœ wymaga tworzenia nowego œwiatowego
³adu ekonomicznego, który bynajmniej nie mo¿e zmierzaæ w kierunku
protekcjonizmu czy kolejnych wojen handlowych.
Po pierwsze, uregulowania wymagaj¹ transfery kapita³owe, zw³aszcza
zasady przep³ywów krótkoterminowego kapita³u portfelowego o charakterze
spekulacyjnym. Jest to postulat wci¹¿ dyskusyjny, ale powoli
zaczyna on nabieraæ si³y przekonywania. Ju¿ inaczej podchodzi
siê do tego tak w amerykañskim establishmencie finansowym, jak
i w MW. Teraz dyskusje raczej ogniskuj¹ siê wokó³ tego, jak uregulowaæ
dzia³anie na zliberalizowanym rynku œwiatowym funduszy wysokiego
ryzyka (tzw. hedge funds), a nie czy to w ogóle uczyniæ. W tym
nurcie nowych rozwi¹zañ – tak¿e w interesie takich wy³aniaj¹cych
siê rynków jak nasz – trzeba tak¿e tworzyæ preferencje systemowe
i instytucjonalne dla bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, gdy¿ one
przyczyniaj¹ siê i do stabilnoœci, i do rozwoju. Choæby dlatego, ¿e inwestorzy
bezpoœredni nigdy nie panikuj¹, nawet gdyby chcieli. Ponadto
trzeba pamiêtaæ, ¿e kapita³u nigdy nie jest za du¿o, a problem tkwi
tylko w niezrównowa¿eniu strumieni jego poda¿y i popytu w czasie
i przestrzeni. Uregulowanie przep³ywów pod tym k¹tem to jedno
z kluczowych zadañ nowego ³adu.
Po drugie, nie do zaakceptowania na d³u¿sz¹ metê s¹ irracjonalne
wahania kursów walut. I nie chodzi tu ju¿ o zmiennoœæ kursu na przyk³ad
randa czy rupii, soma czy lei, ale o wzajemne kursy walut czo³owych
potêg œwiata, wytwarzaj¹cych w sumie ponad jedn¹ trzeci¹ globalnej
produkcji. Niczym racjonalnym nie da siê wyt³umaczyæ skrajnych
168

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wahañ kursu dolara i jena, który tylko w latach 1995-97 zmienia³ siê
w przedziale od blisko 150 do 80 i znowu ponad 130, aby teraz (do
kiedy, a potem w któr¹ stronê, i w jakim stopniu?) oscylowaæ wokó³
118. Argumentowano, ¿e gdy tylko inflacja zostanie opanowana, to
relatywne kursy te¿ siê wzglêdnie ustabilizuj¹. Dziœ mamy inflacjê
(a raczej jej nie mamy) 1,7 procent w USA i 0,2 w Japonii, a kursy ich
walut potrafi¹ zmieniæ siê wobec siebie o 60 i wiêcej procent bez
g³êbszych zmian fundamentów makroekonomicznych.
Wraz z pojawieniem siê euro nadchodzi pora uregulowania i tego
newralgicznego elementu œwiatowego ³adu ekonomicznego. S¹dzê, ¿e
pójdzie to w stronê utworzenia stref dopuszczalnych wahañ (target zones)
pomiêdzy dolarem, jenem i euro. Jaka bêdzie ich szerokoœæ, trudno
powiedzieæ, ale myœlê, ¿e gdzieœ w granicach plus-minus 15 procent,
mo¿e trochê wiêcej. Oczywiœcie sterowanie takim systemem wymagaæ
bêdzie odpowiedniej instytucjonalizacji, co te¿ bêdzie wa¿kim elementem
nowego ³adu. Teraz, gdy ju¿ nawet USA nie od¿egnuje siê ca³kowicie
od takiego zamys³u, trzeba staraæ siê, aby ta czêœæ reform dokonana
zosta³a w miarê szybko.
Po trzecie, zad³u¿enie ubogich. W odniesieniu do 41 krajów z najni¿szym
poziomem dochodu narodowego wynosi ono oko³o 248 miliardów
dolarów. Dla nich jest to w ¿aden sposób nie do udŸwigniêcia,
dla krajów najbogatszych odpisanie zasadniczej czêœci tych nale¿noœci
jest mo¿liwe do strawienia. W d³u¿szej perspektywie zreszt¹ to im
(a tak¿e i nam, bo musimy w tym przedsiêwziêciu uczestniczyæ i to
aktywnie) te¿ siê op³aci. Ulga w i tak nieœci¹galnym zad³u¿eniu daje
przestrzeñ i kapita³ niezbêdne do rozwoju. Zaraz za tym pójd¹ inwestycje
bezpoœrednie, wzroœnie popyt wewnêtrzny w tych krajach, a wiêc
i eksport do nich kierowany. Nie chodzi tu zatem tylko o wzglêdy
moralne – choæ bardzo chcê i ten ich aspekt podkreœliæ – ale przede
wszystkim o pragmatyzm.
Tak zarysowane zrêby nowego ³adu ekonomicznego wymagaj¹ œmia-
³ych decyzji politycznych. Choæ ju¿ ku temu idzie, to jeszcze musimy
cierpliwie czekaæ…
Rochester, 19 marca 1999
169

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
23. Niezale¿ny z³oty
Bywa tak, ¿e zamieszanie pomaga w wyjaœnieniu trudnych, spornych
spraw. Ciekawe przy tym jest, ¿e niekiedy to w³aœnie trudne sytuacje sk³aniaj¹
do zwracania siê w stronê prostych rozwi¹zañ. Tak te¿ jest w wypadku
polityki kursu walutowego, która w dekadzie lat dziewiêædziesi¹tych obros³a
ogromn¹ literatur¹, ilustruj¹c¹ bogactwo rozwi¹zañ, które przynios³o ¿ycie.
Na ich krañcach znajduj¹ siê dwa re¿imy walutowe: z jednej strony currency
board, czyli ca³kowite usztywnienie kursu i zwi¹zanie go na trwa³e z inn¹,
rezerwow¹ walut¹, z drugiej natomiast w pe³ni wolny, p³ynny kurs. Te dwa
rozwi¹zania wydaj¹ siê obecnie braæ górê nad wszystkimi innymi poœrednimi
systemami, które w wielu wypadkach nie sprawdzi³y siê. I to w tak
rozmaitych krajach i regionach, jak Indonezja, Rosja czy Brazylia.
Zaczepieniem dla currency board najczêœciej jest dolar, wiêc teraz
sporo mówi siê o perspektywach i implikacjach „dolaryzacji” na szersz¹
skalê. Nie w takim sensie, oczywiœcie, w jakim znamy to z koñcowej fazy
gospodarki centralnie planowanej, uwik³anej w g³êbokie niedobory, kiedy
to za dolary mo¿na by³o kupiæ wszystko, a za z³ote niewiele. Teraz w œwiecie
pojawia siê moda na dyskutowanie kwestii „dolaryzacji” w znaczeniu
przejêcia przez dolar USA wszystkich funkcji pieni¹dza, do œrodka cyrkulacji
na rynku krajowym w³¹cznie. Mia³oby to byæ zatem rozwi¹zanie jeszcze
bardziej rygorystyczne ni¿ currency board, polegaj¹ce na ca³kowitej rezygnacji
z suwerennej polityki monetarnej w zamian za wprowadzenie do obiegu
dolara, na którego pozycjê nie mia³oby siê ¿adnego wp³ywu. Takie rozwi¹zanie
praktycznie funkcjonuje tylko w Panamie i Liberii. Co ciekawe, w³adze
USA postanowi³y nie dystansowaæ siê od takich zamiarów g³oszonych przez
niektóre pañstwa, ale te¿ i tych hase³ nie bior¹ zupe³nie serio. Nie od¿egnuj¹
siê zaœ, poniewa¿ to zaszkodzi³oby w³adzom wychodz¹cym z takimi pomys³ami,
a szkód i tak ju¿ narobiono sporo.
Przeciwstawn¹ tendencj¹ jest zwrot w kierunku up³ynniania kursu
i poddania go w zasadzie swobodnej grze rynkowej. Skoro – jak siê okaza-
³o od Wschodu do Zachodu – ani nie da siê sterowaæ do koñca kursem
w sposób zamierzony, ani te¿ nie udaje siê (co jeszcze wa¿niejsze) wp³ywaæ
poprzez manipulowanie kursem na ca³okszta³t procesów gospodar-
170

Œwiat, polityka, pieni¹dze
czych, to najlepiej, aby kszta³towa³ go rynek. Oczywiœcie postulat taki
nabiera sensu szczególnie tam, gdzie jeœli jeszcze nie ma stabilizacji finansowej,
to przynajmniej jest na ni¹ realna szansa.
Na tym tle warto te¿ spojrzeæ na ostatnie decyzje naszej Rady
Polityki Pieniê¿nej. Mo¿e warto przy tej okazji przypomnieæ, ¿e gdy kilka
lat temu zaproponowa³em w „Strategii dla Polski” powo³anie takiej w³aœnie
rady, widz¹c w tym szansê zarówno na podniesienie profesjonalizmu
w polityce monetarnej, jak i jej pewne uspo³ecznienie, to pojawia³y siê
supozycje o zamiarze jakoby ograniczania niezale¿noœci NBP. Dziœ w pe³ni
niezale¿ny bank centralny decyduje o losach z³otego, choæ te¿ nie do
koñca. NBP uzale¿niony jest bowiem nie od rz¹du czy ministra finansów,
ale od rynku. Ten zaœ wymusi³ styczniow¹, spóŸnion¹ niestety, obni¿kê
stóp procentowych. Teraz zaœ, antycypuj¹c procesy zachodz¹ce na tym
rynku, NBP podj¹³ kolejne wa¿kie decyzje. I s³usznie.
Skoro nie zwi¹zaliœmy siê na sztywno z euro (a mo¿na to by³o
zrobiæ jedn¹ œmia³¹ decyzj¹ na pocz¹tku roku), to teraz trzeba pójœæ
przez jakiœ czas w druga stronê. Przez jakiœ czas, bo docelowo i tak
dojdziemy do euro. S¹dzê, ¿e tak jak nakreœli³em to przed z gór¹ dwu
laty w „Euro-2006”, w³aœnie w roku 2006. Jeœli uda³oby siê to osi¹gn¹æ,
jak stwierdzi³a niedawno Prezes NBP, ju¿ w roku 2005, to by³oby jeszcze
lepiej. Jaki jednak ma byæ re¿im kursowy do tego czasu? Otó¿ powinien
to byæ w³aœnie kurs p³ynny.
Chocia¿ ostatnie decyzje NBP nie by³y dostatecznie œmia³e, to
na pewno posz³y one we w³aœciwym kierunku. Z jednej strony obni¿enie
miesiêcznej stopy pe³zaj¹cej dewaluacji (aczkolwiek nale¿a³o to
uczyniæ wraz z redukcj¹ stóp procentowych ju¿ w styczniu) do 0,3
procent, a z drugiej poszerzenie pasma wahañ do plus-minus 15 procent
daje dwa efekty. Po pierwsze, zmniejsza to oczekiwania inflacyjne,
pokazuj¹c jak bank centralny widzi œcie¿kê dalszych zmian wartoœci
wymiennej z³otego wobec koszyka walut, pó³ na pó³ euro i dolara.
Krocz¹ca dewaluacja o 0,3 procent miesiêcznie oznacza 3,7 procent
rocznie (licz¹c procentem sk³adanym), a wiêc prawie dwukrotnie mniej
ni¿ zak³adana inflacja. Tym samym, po g³êbokim za³amaniu w minionych
tygodniach, z³oty móg³by znowu w sposób kontrolowany aprecjonowaæ.
I po drugie, uelastycznia to system. Gdy przedzia³ wynosi a¿
171

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
plus-minus 15 procent, to jest to du¿o. Mo¿na na takim obszarze
swobodnie „p³ywaæ”, podobnie jak w szerokiej rzece.
Najczêœciej komentarze zwracaj¹ uwagê na ten w³aœnie aspekt. Aczkolwiek
z pewnoœci¹ najlepiej przez inwestorów przyjêta zosta³aby decyzja
o ca³kowitym up³ynnieniu z³otego, to jednak jego jakby dalsze, czêœciowe
up³ynnienie te¿ raczej zosta³o odnotowane z zadowoleniem. Teraz rynek
bêdzie obserwowa³ co dalej. No w³aœnie, co dalej? Otó¿ jest szansa, aby
z³oty siê wzglêdnie ustabilizowa³. Co mia³ do stracenia na wartoœci, ju¿
straci³. Paradoks polega na tym, ¿e teraz kurs wymienny naszej waluty we
wzglêdnie ma³ym stopniu zale¿y bezpoœrednio od decyzji NBP (z³oty te¿
chce byæ niezale¿ny), natomiast w rosn¹cej mierze od kondycji ca³ej
gospodarki i jej otoczki politycznej. A te, niestety, nie s¹ najlepsze i, co
wiêcej, nadal siê pogarszaj¹. A mocny i zdrowy pieni¹dz mo¿na mieæ
tylko w mocnej i zdrowej gospodarce.
Konieczna jest zatem wpierw powa¿na refleksja, a potem powa¿ny
zwrot w polityce gospodarczej. Jej sch³adzanie przynios³o ju¿ swoje zepsute
owoce. I tak na przyk³ad J.P. Morgan w swoim najnowszym raporcie
o Polsce prognozuje na ten rok wzrost PKB ledwie o 1,5 procent. I choæ
siê myli (bo bêdzie nieco ponad 3 procent), to opinia tego wielkiego
banku ma jednak swoj¹ wymowê. Tym bardziej, ¿e jeszcze niedawno
zak³ada³ ponad 5 procent, podobnie zreszt¹ jak nasz rz¹d i bank centralny.
Teraz doprawdy potrzebna jest strategia d³ugofalowego rozwoju, a nie
wiara, ¿e doraŸnymi manipulacjami, czy to wokó³ kursu, czy to wokó³
sk³adu rz¹du, uda siê lawinowo piêtrz¹ce siê trudnoœci rozwi¹zaæ.
24. Mysz ci¹gnie myszkê
172
Bethesda, 26 marca 1999
Okazuje siê, ¿e jest inflacja, która cieszy. O ile proces nieustannego
wzrostu cen z regu³y jest powodem do zmartwieñ, to jest tak¿e i taki ruch
cen w górê, który raduje. Jeœli nie wszystkich, to przynajmniej znacz¹ce
grono, które ostatnimi laty zasadniczo siê zwiêkszy³o. Chodzi tu o posiadaczy
wci¹¿ dro¿ej¹cych na rynku amerykañskim akcji, których obecnie jest
zdecydowanie wiêcej ni¿ w przesz³oœci. O ile w 1972 roku, kiedy to wskaŸ-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
nik nowojorskiej gie³dy Dow Jones przekroczy³ 1 000, stanowili oni ledwie
kilkanaœcie procent tutejszego spo³eczeñstwa, to obecnie, gdy Dow Jones
siêgn¹³ 10 000, odsetek ten przekroczy³ ju¿ 46 procent. Podobnie jest na
wielu innych rynkach kapita³owych, zw³aszcza krajów wysoko rozwiniêtych,
ale tak¿e i w rosn¹cej mierze poœród tak zwanych rynków wy³aniaj¹cych siê.
Teraz, gdy Dow Jones odbija siê od œciany 10 000, ponownie
nasilaj¹ siê dyskusje na temat granic ekspansji notowañ i czynników determinuj¹cych
wartoœæ akcji. O ile jedni uwa¿aj¹, ¿e 10 000 to sufit, o tyle
inni ryzykuj¹ karko³omn¹ hipotezê, i¿ jeœli ju¿ raz zostanie osi¹gniêty, to
bêdzie to od tej pory pod³oga. A we wszystkich tych debatach najsilniejsze
s¹, co ciekawe, argumenty najs³absze merytorycznie. No bo jak tu
komuœ wierzyæ, pytaj¹ drobni i nie tacy drobni inwestorzy, ¿e 10 000 to
ju¿ za du¿o, skoro równo dwa lata temu, kiedy Dow Jones d¹¿y³ do
„marnych” 8 000, szef ED – Alan Greenspan – przestrzega³ przed
nieuchronnoœci¹ spadku irracjonalnie wyœrubowanych notowañ gie³dowych?
Ci co go wtedy pos³uchali i nie zainwestowali, nie zarobili 25
procent, co by³o udzia³em tych, którzy wychodz¹ z prostego za³o¿enia, ¿e
jak ros³o wczoraj, to i jutro te¿ bêdzie ros³o…
Czy s¹ zatem jakieœ racjonalne przes³anki przewidywania ruchu cen
na gie³dzie? A mo¿e faktycznie mamy tylko do czynienia z jedyn¹ w swoim
rodzaju „radosn¹ inflacj¹”, która, tak d³ugo jak trwa zwy¿ka cen,
jest dobrze widziana, bo niby wzbogaca? akt, takie bogactwo zwiêkszy-
³o siê o jedn¹ czwart¹ tylko przez minione dwa lata, ale jest ono
papierowe. Jego rzeczywist¹ wartoœæ wyznacza cena, po której mo¿na
by aktywa up³ynniæ, ale w³aœnie tego zrobiæ nie mo¿na, gdy¿ cena jest
do utrzymania tylko wtedy, gdy papiery s¹ przetrzymywane, a nie sprzedawane
na skalê masow¹. Oczywiœcie, w skali indywidualnej jest inaczej
– i to jest istota sprawy.
Zastanawiaj¹cy i d³ugotrwa³y wzrost cen na gie³dzie amerykañskiej
sk³ania niektórych do spekulacji, ¿e tak silny trend zwy¿kowy bêdzie
kontynuowany nadal. Czy to jest mo¿liwe? Tak. Czy to jest racjonalne?
Nie. A jak bêdzie? Nie wiadomo. Pojawi³y siê opinie, ¿e Dow Jones
siêgnie 20 000 w roku 2009. Twórcy jednego z modeli symuluj¹cych
wartoœæ rynku, nazwanego ich imieniem Glassman-Hasset, zatytu³owali
swoj¹ najnowsz¹ ksi¹¿kê „Dow 36 000”. Dobrze, ¿e wychodzi na dniach,
173

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
bo jeszcze trochê i nikt jej nie kupi, podobnie jak zalegaj¹cych pó³ki
ksi¹¿ek o wspania³ym rozkwicie rosyjskiego kapitalistycznego rynku.
Inny model, opracowany przy udziale profesora Shillera z Yale
School of Management szacuje relacje ceny akcji do dochodu, jaki ona
przynosi. Obecnie stosunek ten jest bardzo du¿y, gdy¿ cena przekracza
dochód z zesz³ego roku a¿ 33 razy. Natomiast œrednia d³ugofalowa
wynosi 15, st¹d te¿ wniosek formu³owany przez innych, ¿e Dow Jones
powinien raczej spaœæ do 5 000. Inne jeszcze modele bior¹ pod uwagê
premiê za ryzyko, rozumian¹ jako ró¿nica miêdzy zyskiem z lokat w bony
skarbowe (w USA 3,8 procent podczas minionych 70 lat) a zyskiem
z akcji (11,2 procent). Wynosi ona przeto 7,4. Problem w tym, ¿e
ostatnimi laty – w œlad za spadaj¹c¹ inflacj¹ i wiêksz¹ stabilnoœci¹ zysków
przedsiêbiorstw – premia za ryzyko wyraŸnie siê obni¿a i wynosi
obecnie tylko 3-4 procent, a niektórzy nawet twierdz¹, i¿ zmierza do
zera. A wiêc i z tego punktu widzenia notowania powinny raczej siê
przepo³owiæ ni¿ nadal iœæ w górê.
Problem ten jest zreszt¹ daleko bardziej skomplikowany. Dow Jones
bowiem, bêd¹c wypadkow¹ notowañ tylko 30 wielkich firm, odzwierciedla
jedynie w¹ski fragment gospodarki amerykañskiej, a mianowicie 20
procent ca³kowitej wartoœci rynku kapita³owego. WskaŸnik S&P 500
obejmuje ju¿ 79 procent tego rynku, przy czym 50 najwiêkszych firm
daje ponad po³owê sumy kapitalizacji ca³ej piêæsetki. Co jednak wa¿niejsze,
rynek ten jest bardzo zró¿nicowany. Przy ogólnym wzroœcie
indeksu notowania wiêkszoœci firm objêtych Dow Jones spadaj¹. Podczas
gdy ten indeks wzrós³ w ci¹gu ostatnich 12 miesiêcy o 8,9 procent,
to NASDAQ skoczy³ a¿ o 29,6.
Dlaczego? Otó¿ z tej przyczyny, ¿e NASDAQ obejmuje g³ównie
firmy wysokiej techniki, o bardzo du¿ym udziale najlepiej kwalifikowanego
kapita³u ludzkiego i st¹d znacz¹cej wartoœci dodanej. W wartoœci indeksu
Microsoft wa¿y a¿ 17 procent, Intel oraz Cisco Systems po 7, MCI
WorldCom 6 i Dell Computer 4 procent. Tak wiêc tylko piêæ firm daje
ponad 40 procent wartoœci indeksu. Mo¿e zatem ich znakomite osi¹gniêcia
uzasadniaj¹ takie windowanie wskaŸników gie³dowych w górê? Mo¿e wraz
z trwaj¹c¹ ju¿ dziewi¹ty rok dobr¹ koniunktur¹ amerykañskiej gospodarki
tworzy to solidne podstawy i uzasadnia takie silne tendencje zwy¿kowe?
174

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Otó¿ nawet, jeœli komputerowa mysz Microsoft (NASDAQ) ci¹gnie
za sob¹ do góry myszkê Miki z Disney (Dow), to generalnie tak nie
jest. To jest jednak nadmuchany „balon”. Nawet notowania najlepszych,
najbardziej dynamicznych firm s¹ przeszacowane. Ruch cen akcji w górê
jest przede wszystkim funkcj¹ jeszcze szybciej ni¿ poda¿ rosn¹cego
popytu, a wiêc jest to z istoty swej zjawisko o charakterze inflacyjnym.
Jak na razie na takiej swoistej inflacji nikt nie musi traciæ, ale nie mo¿e
to ci¹gn¹æ siê zbyt d³ugo i kiedyœ musi pêkn¹æ, podobnie jak zawsze
zrywa siê ³añcuszek œwiêtego Antoniego. Dobra forma wielu firm daje
pewne przes³anki do ogólnego optymizmu, ale w ¿adnym wypadku to nie
wyjaœnia takiego wzrostu notowañ.
Jest on przede wszystkim skutkiem chciwoœci przek³adaj¹cej siê na
irracjonalnie rosn¹cy popyt w oparciu o ekstrapolacjê trendów z przesz³oœci
na przysz³oœæ. Ceny rosn¹ nie dlatego, ¿e roœnie wartoœæ, ale przede
wszystkim dlatego, i¿ roœnie popyt. By³aby to jeszcze jedna fala inflacji,
gdyby nie powa¿ne zastrze¿enie. Otó¿ w wypadku inflacji ceny, choæ za
bardzo, rosn¹, a póŸniej ju¿ nie spadaj¹. A tu – spadn¹. Na obie myszy.
25. 200 milionów ludzi
Waszyngton, 1 kwietnia 1999
W historyczne dzie³o stworzenia sprawnie funkcjonuj¹cej gospodarki
rynkowej i demokratycznego pañstwa zaanga¿owanych jest prawie
400 milionów ludzi. S¹ wszak¿e dwa kraje, które maj¹ znaczenie szczególne,
gdy¿ ¿yje tam po³owa tej czêœci œwiatowej spo³ecznoœci. Na Ukrainie
i w Rosji 200 milionów ludzi uwik³anych jest, najczêœciej biernie,
w proces transformacji, ale tylko niewielka czêœæ jest zadowolona z tego,
co uda³o siê do tej pory osi¹gn¹æ.
G³ówna batalia o powodzenie transformacji ustrojowej rozgrywa siê
obecnie na – w pewnym sensie – froncie wschodnim. Nie nale¿y mieæ
z³udzeñ, ¿e wszystko jest ju¿ tam na w³aœciwym torze i wystarczy tylko
walczyæ o utrzymanie kursu i nadanie procesowi przemian w³aœciwej dynamiki
(a taka by³a do niedawna doktryna amerykañska), aby by³o dobrze.
Nie mo¿na stwarzaæ równie¿ iluzji, ¿e trwaj¹ca ju¿ 10 lat transfor-
175

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
macja zakoñczy siê sukcesem, jeœli w tych dwu wielkich i wa¿nych krajach
mia³aby siê ona nie powieœæ. Dlatego te¿ w³aœciwe wspomaganie reform
w Rosji, jak i na Ukrainie jest po¿¹dane z punktu widzenia pozytywnej
synergii z ca³okszta³tem przechodzenia do rynku w naszej czêœci œwiata.
Jednak obu tym krajom i ich reformatorskim elitom warto pomagaæ
przede wszystkim dlatego, ¿e ¿yje tam 200 milionów ludzi.
Tak siê sk³ada, ¿e sporo zale¿y tu zarówno od USA, jak i od miêdzynarodowych
organizacji finansowych. Wiele przy tym dzieje siê nie na
pierwszych stronach gazet i w CNN Live, ale w codziennej pracy i licznych
przedsiêwziêciach s³u¿¹cych opracowywaniu konkretnych programów dzia-
³añ, projektów, wymiany doœwiadczeñ, organizowaniu strony merytorycznej,
finansowej i logistycznej udzielanej pomocy ekonomicznej i technicznej.
Ceni¹c znaczenie tej ostatniej, te¿ staramy siê w to aktywnie anga¿owaæ.
Pod tym k¹tem przygotowywane s¹ pewne projekty (np. w zakresie rozwoju
drobnej przedsiêbiorczoœci czy samorz¹dów lokalnych) w ramach trójstronnej
wspó³pracy amerykañsko-ukraiñsko-polskiej.
Ka¿dy ma tu inne interesy, ale w pewnym punkcie one siê zbiegaj¹,
gdy¿ wszystkim stronom zale¿y na wyrwaniu Ukrainy z d³ugotrwa³ej transformacyjnej
depresji. Amerykanom ze wzglêdu na geopolitykê. Nam
tak¿e z tej przyczyny, ale przede wszystkim dlatego, ¿e to potencjalnie
wa¿ny partner gospodarczy. Ukrainie, z oczywistych wzglêdów. Amerykanie
maj¹ pieni¹dze, a my znacz¹cy ju¿ dorobek w budowie gospodarki
rynkowej i spo³eczeñstwa obywatelskiego. Chodzi wiêc o dobre zgranie
ukraiñskich potrzeb z polskimi doœwiadczeniami za amerykañskie pieni¹dze.
Dyskutowa³em to tak niedawno podczas swego pobytu w Kijowie, jak
i ostatnio z prezesem amerykañskiej fundacji Eurasia – Williamem Maynesem
– któr¹ rz¹d amerykañski anga¿uje do tych celów. W Polsce g³ównym
partnerem powinna byæ utworzona z inicjatywy prezydenta Kwaœniewskiego
fundacja „Wiedzieæ Jak”.
Podczas pobytu w Waszyngtonie – a ju¿ min¹³ rok! – mocno anga-
¿ujê siê w rozgrywanie tak zwanej karty rosyjskiej, jak i ukraiñskiej. Nie
ukrywam, ¿e bardzo dobrze siê sta³o, i¿ wpierw MW, a zaraz potem BŒ
zdecydowa³ na pocz¹tku wrzeœnia o przyznaniu 2,2 miliardów dolarów
kredytu dla Ukrainy. W marcu poszed³ dalej w tym kierunku, przes¹dzaj¹c
uruchomienie kolejnej transzy. Ukraina na to zas³uguje. Przy
176

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wszystkich, olbrzymich wci¹¿ opóŸnieniach w sferze reform strukturalnych,
dokona³a wszak¿e przez miniony rok postêpu chyba wiêkszego
ni¿ Brazylia, dla której zmontowano szybko pakiet pomocy finansowej
20-krotnie wiêkszy. A ¿e metod¹ targów w ostatniej chwili tak¿e kilka
wielkich firm amerykañskich za³atwi³o sobie korzystne kontrakty inwestycyjne
na Ukrainie? Có¿, tak dzia³a biznes i polityka, wiêc niech i polskie
firmy próbuj¹ te¿ jak najwiêcej uszczkn¹æ.
O ile na Ukrainie, która bardzo dobrze poradzi³a sobie ze skutkami
krachu rosyjskiego, sytuacja ma szansê na stopniow¹ poprawê, o tyle
sytuacja Rosji jest nadal dramatyczna. Dobrze zatem, ¿e podczas minionych
tygodni podejœcie do Rosji i sposobów przezwyciê¿ania kryzysu istotnie
siê zmieni³o. Nie mówi siê ju¿ o pozostawieniu jej samej sobie.
Dramatyczne wydarzenia ostatnich tygodni przynios³y tu wiele
nowego. Przed oczekiwan¹ z nadziej¹ wizyt¹ premiera Jewgienija Primakowa
w USA usi³owa³em przekonaæ Stanleya ischera, wiceszefa
MW, ¿e trzeba aktywniej wyjœæ Rosji naprzeciw, a w szczególnoœci
odejœæ od nacisków na nierealistyczn¹, 3,5-procentow¹ w stosunku do
PKB pierwotn¹ nadwy¿kê w bud¿ecie, zw³aszcza w zamian za dalsze
poszerzanie bazy podatkowej i poprawê œci¹galnoœci dochodów fiskalnych.
Gdy kilka dni póŸniej, wobec zapowiedzi ataku na Jugos³awiê,
rosyjski premier zawróci³ swój samolot znad Atlantyku do Moskwy,
wydawa³o siê przez moment, ¿e szansa na sensowy kompromis znowu
ucieka. Jednak¿e Primakow zatelefonowa³ osobiœcie z pok³adu samolotu
do szefa MW i wy³o¿y³ swoje racje, zapraszaj¹c do z³o¿enia rych³ej
wizyty w Moskwie. Camdessus zrazu siê krygowa³ – wróci³ bowiem dopiero
co z d³ugiej podró¿y po Afryce i Bliskim Wschodzie – ale nazajutrz
zadecydowa³, ¿e w zaistnia³ych warunkach poleci do Moskwy, akcentuj¹c
przy okazji samodzielnoœæ MW i chêæ wiêkszej niezale¿noœci
od politycznie motywowanych decyzji USA i G-7.
I s³usznie. By³a to m¹dra decyzja. Rozmowy w Moskwie zbli¿y³y
jeszcze bardziej stanowiska. Zupe³nie inna zreszt¹, nasycona pragmatyzmem
i odpowiedzialnoœci¹, jest ju¿ wymowa rosyjskich planów finansowych.
Zak³ada siê wzrost dochodów bud¿etu o oko³o 1 procent PKB
i utrzymanie dyscypliny monetarnej. To wczeœniejsze przepowiednie
o hiperinflacji i kursie rubla oscyluj¹cym wokó³ 100 za dolara skompro-
177

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
mitowa³y siê, a zamiary nowego rz¹du (choæ z poprzednim ministrem
finansów) uwiarygodniaj¹ siê równie¿ w krêgach miêdzynarodowej finansjery.
undusz zaœ zgodzi³ siê, ¿e 2-procentowa pierwotna nadwy¿ka bud¿etowa
to i tak nader ambitny cel.
MW podkreœla, ¿e na razie uzgodnione s¹ tylko ramy, a nie konkrety,
ale teraz one w³aœnie s¹ rozpracowywane i wkrótce mo¿na oczekiwaæ
tak¿e wobec Rosji pozytywnych decyzji MW i BŒ. Nie dlatego, ¿e
w Moskwie nawet patriarcha koœcio³a prawos³awnego – Aleksiej II – prosi³
szefa funduszu o pozytywne decyzje, ale dlatego, i¿ pragmatyzm bierze
górê nad polityk¹.
Tczew, 9 kwietnia 1999
26. Od szoku do terapii
Doroczne zgromadzenie akcjonariuszy Europejskiego Banku Odbudowy
i Rozwoju oraz grupy inwestorów, bankierów, finansistów i ekspertów
odbywa siê tym razem w nie najlepszej atmosferze. Interwencja
pañstw NATO w Jugos³awii i przenoszenie siê negatywnych nastêpstw
akcji na pañstwa s¹siednie, kryzys w Rosji i jego ujemne implikacje dla
wszystkich w zasadzie pañstw WNP, piêtrz¹ce siê problemy w wielu posocjalistycznych
gospodarkach uzale¿nionych od niskich cen surowców
pierwotnych – to podstawowe czynniki, które uniemo¿liwiaj¹ optymizm,
który mo¿na by³o odczuæ na londyñskim szczycie jeszcze dwa lata temu
albo podczas spotkania w Sofii przed trzema laty. Teraz jest inaczej.
Mia³o byæ lepiej, ale czy jest?
EBOiR powsta³ na pocz¹tku dekady w stylu i tempie imponuj¹cym.
Grupa kilkudziesiêciu pañstw – kraje OECD oraz Europy Wschodniej
i by³ego Zwi¹zku Radzieckiego, a tak¿e Meksyk – utworzy³y tê organizacjê
z inicjatywy ówczesnego prezydenta rancji, rancoisa Mitteranda. Choæ
z za³o¿enia jest to organizacja wielostronna, to decyduj¹ najwiêksi udzia-
³owcy. Kraje transformowane niewiele maj¹ w nim do powiedzenia, bêd¹c
w istocie bardziej petentami ni¿ partnerami.
Sama nazwa banku akcentuje wpierw odbudowê, a potem rozwój.
Mia³oby to niejako podkreœlaæ, ¿e wpierw jakoby trzeba odbudowaæ ze
178

Œwiat, polityka, pieni¹dze
zniszczeñ, a potem skoncentrowaæ siê na rozwoju. Takie podejœcie bra-
³o siê z b³êdnego przekonania dominuj¹cego w niektórych krêgach
politycznych Zachodu, a wspieranego czasami przez nieopatrzne wypowiedzi
wschodnioeuropejskich polityków, ¿e jest jakaœ analogia pomiêdzy
powojennymi zniszczeniami w Europie Zachodniej, na które odpowiedzi¹
by³ Plan Marshalla, a spuœcizn¹ tzw. komunizmu w Europie
Wschodniej. Odpowiedzi¹ na wyzwania wynikaj¹ce z tej spuœcizny mia³
byæ w³aœnie EBOiR, wspomagaj¹cy finansowanie odbudowy i rozwoju.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e rola tej instytucji w kszta³towaniu oblicza
transformacji jest znikoma. Tak s³abe wyposa¿enie kapita³owe, jak i zamierzone
de facto uplasowanie go w cieniu MW i BŒ zmniejszy³o od
samego pocz¹tku jego znaczenie i mo¿liwoœci. EBOiR odgrywa pewn¹
rolê w odzyskiwaniu przez kraje regionu zdolnoœci rozwojowych, ale jest
ona mniejsza ni¿ w wypadku innych banków regionalnych.
Gdy teraz, podczas panelu inauguruj¹cego debaty tegorocznego
szczytu w Londynie, przychodzi nam – wraz m.in. z g³ównymi ekonomistami
EBOiR i BŒ, Nicholasem Sternem i Josephem Stiglitzem
– dyskutowaæ wyzwania stoj¹ce przed now¹ faz¹ transformacji, to ka¿dy
musi jednak zacz¹æ od oceny jej dotychczasowego przebiegu. Na
spotkaniu EBOiR dominuje raczej powœci¹gliwoœæ, zw³aszcza ¿e kryzys
rosyjski i komplikacje po interwencji NATO w Jugos³awii musz¹
rzucaæ swój cieñ. Ale i bez tego bilans dotychczasowego przebiegu
transformacji nie mo¿e byæ oceniony pozytywnie. W szczególnoœci zaniedbania
w sferze instytucjonalnej obudowy rynku oraz b³êdna sekwencja
w zakresie liberalizacji, a tak¿e brak zdolnoœci zredefiniowania
roli pañstwa w gospodarce spowodowa³y, ¿e niewiele jest krajów odnotowuj¹cych
trwa³y i zrównowa¿ony rozwój. Gdy ju¿ wydawa³o siê, ¿e
sta³y siê takimi Czechy czy Polska, to b³êdy polityki gospodarczej zniweczy³y
tê szansê. Brak umiejêtnoœci ³¹czenia licznych w¹tków polityki
transformacji ustrojowej z polityk¹ rozwoju spo³eczno-gospodarczego
to podstawowa przyczyna s³abych rezultatów.
Piszê o tym szeroko we w³aœnie opublikowanej ksi¹¿ce pt. „Od szoku
do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”. Dziœ œwiatli ekonomiœci nie
maj¹ ju¿ w¹tpliwoœci, ¿e transformacja to zawsze i wszêdzie proces stopniowy,
o wielu w¹tkach politycznych i ekonomicznych, instytucjonalnych i fi-
179

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nansowych. Potwierdza to tak seria moich spotkañ i wyk³adów w ró¿nych
miejscach w Polsce, jak i dyskusje na dorocznym spotkaniu EBOiR.
Ksi¹¿ka by³a pisana dla czytelnika zagranicznego, ale jej polskie
t³umaczenie jest wa¿ne. W pewnym momencie prac nad tymi zagadnieniami
i prób¹ ich teoretycznego uogólnienia – a chodzi tu o proces
obejmuj¹cy prawie 30 krajów i choæ trwaj¹cy ju¿ ca³¹ dekadê, to wci¹¿
jeszcze daleki od zakoñczenia – uzmys³owi³em sobie, ¿e piszê tak¿e do
polskiego czytelnika. A to nie³atwe, inaczej bowiem stawia siê pytania
w Warszawie, a inaczej w Londynie, choæ ró¿nice s¹ coraz mniejsze, tak
jak coraz mniejsze, aczkolwiek wci¹¿ jeszcze olbrzymie, s¹ ró¿nice pomiêdzy
gospodarkami wschodniej i zachodniej Europy.
Nadal tak¿e wystêpuj¹ znacz¹ce ró¿nice interpretacji co do przyczyn
upadku gospodarki socjalistycznej, implikacji jej dziedzictwa dla
przysz³ego rozwoju, sposobów sterowania transformacj¹ ustrojow¹, mo¿liwych
do zastosowania strategii rozwojowych, d³ugofalowych perspektyw
i miejsca w gospodarce globalnej. Pisz¹c jednak ksi¹¿kê o wielkiej transformacji
po angielsku, od pewnego momentu stara³em siê j¹ widzieæ
zarówno oczami studenta i przedsiêbiorcy, polityka i intelektualisty amerykañskiego,
jak i polskiego. Ich wiedza i pytania nie s¹ takie same, choæby
dlatego, ¿e inaczej patrzy siê na przesz³oœæ, teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ
z wewn¹trz, a inaczej z zewn¹trz.
Najwa¿niejsze i tak jest to, ¿e zarówno na rodzimej SGH w Warszawie,
jak i na goszcz¹cym mnie Yale, zarówno podczas okazjonalnych
wyk³adów w zesz³ym tygodniu w Krakowie, Katowicach, Wroc³awiu, Gdañsku,
£odzi, Poznaniu i Tarnowie, jak i przy wielu sposobnoœciach w Stanford,
UCLA, Rochester, Nowym Jorku, iladelfii, coraz wiêcej jest zrozumienia
dla kompleksowoœci i stopnia z³o¿onoœci transformacji i jej wielow¹tkowych
zwi¹zków z rozwojem spo³eczno-gospodarczym. O tym w³aœnie
jest ta ksi¹¿ka i dobrze, ¿e jest równie¿ t³umaczona na chiñski i rosyjski.
Tam tym bardziej jest wiêcej pytañ ni¿ odpowiedzi.
A tu, w Londynie? Có¿, wszystkie kraje po kolei prezentuj¹ swoje
problemy i perspektywy. Widz¹ je ró¿nie, ale ka¿dy rzuca swoje oceny
na t³o bardzo wygodne (jak im siê wydaje) – piêtrz¹cego siê kryzysu
rosyjskiego. To niedobrze. Kluczem bowiem do przezwyciê¿ania w³asnych
problemów jest w³asna polityka. O ile Rosjanie zapytani rok
180

Œwiat, polityka, pieni¹dze
temu o efekty wspó³pracy z MW – kiedy to niektórym wydawa³o siê, ¿e
idzie dobrze, choæ przecie¿ sz³o bardzo Ÿle – odpowiadali, ¿e MW
przynosi im korzyœci (17 procent), szkodzi jej (19 procent), a pozosta-
³e 46 procent „nie wiedzia³o”, to teraz „nie wie” ju¿ tylko 28 procent, 14
dostrzega korzyœci, a a¿ 43 uwa¿a, i¿ szkodzi. Mam nadziejê, ¿e EBOiR
w takiej ocenie wypad³by lepiej, chocia¿ w tym wypadku z pewnoœci¹ wiêkszoœæ
„nie wie”. I to te¿ jest jakaœ ocena. Londyn, 17 kwietnia 1999
27. Wêdruj¹c szczytami
Tydzieñ po londyñskim szczycie EBOiR zbiera siê doroczny wiosenny
szczyt Miêdzynarodowego unduszu Walutowego i Banku Œwiatowego.
A jeszcze niejako po drodze, te¿ w Waszyngtonie, odbywa siê spotkanie
na szczycie NATO. Miano celebrowaæ 50-lecie tej organizacji
– po raz pierwszy w sk³adzie dopiero co poszerzonym o trzech nowych
cz³onków z Europy Wschodniej – ale przychodzi g³ównie troszczyæ siê
o sposoby zakoñczenia trwaj¹cego konfliktu politycznego i militarnego
w Kosowie. Jego przed³u¿anie siê coraz wyraŸniej stawia na porz¹dku
dziennym kwestie finansowania kosztów wojny, co staje siê przedmiotem
kontrowersji, zw³aszcza w USA. Piêædziesi¹te urodziny nie s¹ najstosowniejsz¹
ku temu okazj¹, ale koszty siêgaj¹ce kilkudziesiêciomiliardowych
sum wymuszaj¹ przeniesienie siê tej dyskusji na p³aszczyznê miêdzynarodow¹.
Za wojnê trzeba p³aciæ.
Konflikt ten nie ma jednak¿e szerszych implikacji ekonomicznych
i nie wp³yn¹³ na stan gospodarki œwiatowej. Z pewnoœci¹ rzuca³ on
wiêkszy cieñ na szczyt londyñski, koncentruj¹cy sw¹ uwagê na gospodarkach
posocjalistycznych, ni¿ na spotkanie œwiatowych organizacji finansowych
w Waszyngtonie. Wiosenne bowiem spotkanie MW i BΠodbywa
siê przede wszystkim w cieniu kryzysu œwiatowego systemu finansowego.
Wiêcej nawet – implikacjom tego kryzysu w zasadniczym stopniu
jest ono poœwiecone. W takim kontekœcie da siê zauwa¿yæ kilka szczególnych
cech i zjawisk.
Po pierwsze, ostroœci nabiera podzia³ czo³ówki rozwiniêtego œwiata
na trzy g³ówne strefy walutowe: obszar dolara, strefê jena i euro. Tak siê
181

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
sk³ada, ¿e wbrew oczekiwaniom sprzed kilku ledwie miesiêcy, euro znajduje
siê na najni¿szym w swym krótkim ¿ywocie poziomie wobec dolara.
MW ocenia, ¿e obecne proporcje trzech g³ównych walut oddaj¹ doœæ
dobrze relacje konkurencyjnoœci najwa¿niejszych centrów ekonomicznych
œwiata. Oczekuje siê, ¿e to w³aœnie Euroland – po zwolnieniu z 2,9
procent w roku 1998 do 2,0 w 1999 roku – przyspieszy ponownie
tempo wzrostu do 2,9 procent w roku 2000, ci¹gn¹c w górê gospodarkê
globaln¹. Drugim regionem stymuluj¹cym jej wzrost powinna byæ
ponownie Japonia, przechodz¹c z recesji 2,8 procent w poprzednim
i 1,4 w tym roku do wzrostu 0,3 procent w roku nastêpnym. Natomiast
USA zwolni swój wzrost z 3,9 procent sprzed roku poprzez 3,3 aktualnie
do 2,2 w roku 2000. Wiele zale¿y tu od kszta³towania siê kursów walutowych
i mo¿na oczekiwaæ, ¿e banki centralne bêdê dyskrecjonalnie interweniowa³y,
aby ich wzajemne wahania by³y w nadchodz¹cym roku jak najmniejsze.
MW przyjmuje tak¿e, ¿e musi dojœæ do za³amania koniunktury
na znajduj¹cym siê na szczytach amerykañskim rynku kapita³owym, zastanawiaj¹c
siê tylko, czy nast¹pi to drastycznie, czy te¿ stopniowo i w jaki sposób
przeniesie siê na sferê realn¹.
Po drugie, sytuacja na œwiecie jest niepewna. I to nie ze wzglêdu na
konflikty militarne, ale naros³e konflikty interesów destabilizuj¹ce gospodarkê
œwiatow¹ w œwietle chaotycznych przep³ywów finansowych. Nie panuj¹
ju¿ nad nimi ani organizacje miêdzynarodowe, ani kontroluj¹ce je
pañstwa G-7. MW niewiele mo¿e w tej sprawie uczyniæ, a nadal w gronie
rz¹dów potêg gospodarczych podzielone s¹ zdania, co i jak nale¿a³oby
uczyniæ. S³usznie roœnie jednak nacisk – nie tylko ze strony regionów
dotkniêtych perturbacjami finansowymi – by przep³ywy kapita³u krótkoterminowego
by³y bardziej regulowane.
Po trzecie, kraje „wy³aniaj¹cych siê rynków” – poza Rosj¹ i Brazyli¹
– najgorsz¹ fazê kryzysu maj¹ za sob¹. Zak³ada siê, ¿e nowo uprzemys³owione
kraje Azji po spadku PKB w 1998 roku o 1,5 procent, w tym roku
zwiêksz¹ produkcjê o 2,1 procent, a w kolejnym ten wskaŸnik z gór¹
podwoi siê i wzroœnie do 4,5 procent. W Brazylii zaœ w 1999 roku PKB
spadnie o 3,8 procent, aby w nastêpnym mniej wiêcej o tyle siê zwiêkszyæ.
Dla krajów transformowanych przewiduje siê po recesji o 0,2 i 0,9 procent
w latach 1998-99 powrót na œcie¿kê wzrostu 2,2 procent w roku
182

Œwiat, polityka, pieni¹dze
2000. Ciekawe, ¿e najszybciej i najbardziej stabilnie rozwijaj¹ siê kraje, na
których politykê G-7 i MW maj¹ wp³yw najmniejszy. W Chinach PKB
ma wzrosn¹æ w tych latach odpowiednio o 6,6 i 7,0 procent, a w Indiach
o 5,2 i 5,1. W sumie dynamika produkcji œwiatowej obni¿y³a siê z 4,2
procent w 1997 roku do 2,5 i 2,3 w latach 1998-99 i ponownie powinna
siê podnieœæ do 3,4 w roku 2000.
Po czwarte, najbardziej niepewnym segmentem gospodarki œwiatowej
pozostaje Rosja. Jej udzia³ w globalnej produkcji jest nader mizerny,
ale znaczenie dla œwiata bardzo istotne. MW zak³ada na ten
rok g³êbszy spadek (o 7,0 procent), ni¿ przyj¹³ to w swoich prognozach
EBOiR (5,0 procent). Na rok 2000 nie ryzykuje siê ¿adnej prognozy,
gdy¿ tak niepewna jest sytuacja. Jest to o tyle ciekawe, ¿e nale¿y oczekiwaæ
wkrótce tak potrzebnego porozumienia miêdzy MW i Rosj¹.
Otworzy ono jednak dopiero etap negocjacji w sprawie restrukturyzacji
zad³u¿enia zagranicznego, co bêdzie bardzo skomplikowane. Do ugody
jednak bêdzie musia³o dojœæ, czego coraz bardziej œwiadoma jest równie¿
miêdzynarodowa finansjera z Klubu Paryskiego i Londyñskiego. Sektor
prywatny, aby mniej straciæ, musi teraz na wszystkich wy³aniaj¹cych siê
rynkach ponownie sporo zainwestowaæ.
Po pi¹te, bliska politycznych rozstrzygniêæ jest kwestia zdecydowanej
redukcji d³ugu dla pañstw najbiedniejszych. Dotychczasowy mechanizm
tzw. HIPC nie sprawdzi³ siê i teraz wreszcie zapadn¹ decyzje o œmia-
³ej redukcji niesp³acalnego i d³awi¹cego najubo¿sze kraje zad³u¿enia. Towarzyszy
temu ¿ywa dyskusja, tak¿e w kuluarach amerykañskiego kongresu,
gdzie zaktywizowa³o siê lobby regionów produkuj¹cych z³oto, na temat
sprzeda¿y czêœci z³ota z zapasów MW. Sprawa ci¹gnie siê od kilku
ju¿ lat, ale teraz nie uda siê ju¿ tego zablokowaæ. Oczywiœcie, spadn¹ ceny
z³ota, które – kosztuj¹c nieco ponad 280 dolarów za uncjê – dalekie s¹ od
cen osi¹ganych w okresach szczytowych notowañ. Akurat na takich tendencjach
gospodarka œwiatowa nie straci.
Po szóste, wyraŸniej, choæ wci¹¿ ze wzglêdu na sprzeczne interesy
niedostatecznie ostro, wy³aniaj¹ siê kontury nowego konsensusu, akcentuj¹cego
rolê instytucji, sprawiedliwszy podzia³ i now¹, aktywn¹ rolê pañstwa
w gospodarce. Rodzi siê te¿ stopniowo koncepcja nowego globalnego ³adu
ekonomicznego przy okazji sukcesywnego odchodzenia od dotychczas do-
183

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
minuj¹cej ortodoksji neoliberalnego monetaryzmu. Nie jest to jeszcze dla
zmiany tej ortodoksji szczyt prze³omowy, ale ju¿ go widaæ. Do wszystkiego
trzeba dojœæ z mozo³em, zw³aszcza jak siê chodzi po szczytach.
28. Podatki a formowanie kapita³u
184
Waszyngton, 24 kwietnia 1999
Strategia szybkiego i zrównowa¿onego rozwoju musi opieraæ siê
na solidnych podstawach kapita³owych. Te z kolei stworzyæ mo¿na jedynie
w oparciu o w³asny kapita³, dop³ywaj¹cy bowiem z zagranicy strumieñ
mo¿e mieæ jedynie znaczenie uzupe³niaj¹ce. Nie lekcewa¿¹c zatem
roli, jak¹ maj¹ do odegrania w finansowaniu d³ugofalowego wzrostu
inwestycje zagraniczne, trzeba mieæ pe³n¹ œwiadomoœæ, ¿e warunkiem
wejœcia na œcie¿kê tzw. samo-podtrzymuj¹cego siê rozwoju musz¹
byæ oszczêdnoœci wewnêtrzne.
Wstêpnym warunkiem zwiêkszenia zdolnoœci do formowania kapita³u
jest wejœcie na œcie¿kê wzrostu. Dotyczy to tak¿e krajów transformowanych,
w których nie sposób zwiêkszyæ na trwa³e sk³onnoœci do oszczêdzania
tak d³ugo, jak d³ugo nie roœnie systematycznie poziom realnego
dochodu. A tak siê sk³ada, ¿e obecnie dochód narodowy spada a¿ w co
trzecim kraju przechodz¹cym transformacjê systemow¹. W sytuacji zaœ,
gdy produkcja wkracza ju¿ na œcie¿kê wzrostu, polityka gospodarcza mo¿e
i powinna byæ ukierunkowana na zwiêkszenie krañcowej sk³onnoœci do
oszczêdzania. Tylko wówczas bowiem wzrost stopy oszczêdzania jest do
pogodzenia ze wzrostem poziomu konsumpcji, choæ jej stopa, tj. udzia³
w dochodzie narodowym, obni¿a siê.
Oczywiœcie, ktoœ móg³by zapytaæ: po co zwiêkszaæ akumulacyjne
obci¹¿enia dochodu narodowego kosztem relatywnie ni¿szego udzia³u
konsumpcji, skoro przyspieszenie tempa wzrostu lepiej by³oby osi¹gn¹æ
poprzez poprawê efektywnoœci alokacyjnej? Otó¿ dlatego, ¿e stopa inwestycji
znacznie siê obni¿y³a w pocz¹tkowej fazie transformacji, a postêp
w zakresie poprawy efektywnoœci mikroekonomicznej jest daleko mniejszy
ni¿ to zak³adano. Dziœ mo¿na ju¿ stwierdziæ, ¿e jeœli nie klêsk¹, to na
pewno wielkim niepowodzeniem koñczy siê pierwsza dekada transforma-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
cji z tego punktu widzenia. Ca³kowicie b³êdne okaza³o siê za³o¿enie, ¿e
sama tylko liberalizacja i prywatyzacja wystarcz¹ do poprawy efektywnoœci
alokacyjnej. Dowodz¹ tego nie tylko doœwiadczenia krajów zapóŸnionych
w systemowych przemianach jak Ukrainy, ale równie¿ wiod¹cych prym
jak Czech. Poprawa taka wymaga jeszcze instytucjonalnego wzmocnienia
rynku i œwiat³ego zaanga¿owania siê pañstwa.
Gdy jednak okazuje siê, ¿e postêp w sferze efektywnoœci mikroekonomicznej
jest niedostateczny, to polityka ma tendencjê powrotu do prób
– wydawa³oby siê dostatecznie ju¿ skompromitowanych w czasach centralnego
planowania – substytuowania relatywnie niskiej efektywnoœci inwestycji
œrubowaniem ich stopy. W zaskakuj¹cy sposób podejœcie takie
powróci³o ostatnio w Polsce, gdzie rz¹dz¹ca koalicja wybra³a w sposób
ca³kowicie ¿yczeniowy tzw. aktywny wariant strategii rozwoju kraju do
roku 2010. To dobrze, ¿e usi³uje siê wracaæ do kwestii rozwoju d³ugofalowo.
atalnie jednak, ¿e przy okazji czyni siê b³êdne za³o¿enia co do
sposobu przyspieszenie tempa wzrostu.
Po niepotrzebnym, a nawet szkodliwym jego wyhamowaniu z blisko
7 procent w latach 1994-97 do oko³o 2-3 obecnie, teraz zak³ada siê
mo¿liwoœæ jego przyspieszenia ponownie do 7 procent podczas ca³ej
nastêpnej dekady. Prowadziæ wszak¿e mia³aby do tego nie tyle poprawa
efektywnoœci alokacyjnej, co zasadnicze, skokowe wrêcz zwiêkszenie stopy
inwestycji. Mia³aby siê ona zwiêkszyæ z obecnych oko³o 19 procent
a¿ do 30 procent (!), przy równoczesnym wzroœcie inwestycji zagranicznych
do 5-6 procent PKB. Podejœcie takie bardzo przypomina lata
siedemdziesi¹te, które szybko doprowadzi³y gospodarkê do dwu barier.
Po pierwsze, ju¿ po kilku latach napotkano barierê konsumpcji, poœwiêcaj¹c
dynamikê spo¿ycia na o³tarzu dogmatu o koniecznoœci wielkiego
skoku inwestycyjnego. Po drugie, wkrótce potem pojawi³a siê
bariera zad³u¿enia zagranicznego. Zreszt¹ ¿adna z nich do tej pory nie
zosta³a do koñca wyeliminowana.
Teraz sposobem na zwiêkszenie stopy akumulacji mia³oby byæ obni-
¿enie podatków. Opiera siê ono przy tym na za³o¿eniu, ¿e to g³ównie
przedsiêbiorcy popr¹ taki zamys³, gdy¿ w³aœnie w tej grupie najwy¿sza
powinna byæ sk³onnoœæ do oszczêdzania, a zatem równie¿ do formowania
kapita³u. Rozumowanie to jednak pomija fakt, ¿e szybko napotka siê
185

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
barierê konsumpcji, a ograniczaj¹c znacznie tempo jej wzrostu barierê
zbytu. Tak wiêc teoretycznie przy ni¿szych stawkach podatkowych, koñcowe
dochody netto szybko okaza³aby siê ni¿sze, a nie wy¿sze, co sugerowaæ
mo¿e statyczny punkt widzenia.
Czy zatem nie nale¿y obni¿aæ podatków? Ale¿ tak, trzeba to
czyniæ, ale w okreœlonych ramach. Po pierwsze, bez dewastacji najcenniejszego
kapita³u, tj. kapita³u ludzkiego. Musz¹ byæ przeto zagwarantowane
– nie zadeklarowane – odpowiednie nak³ady na inwestycje w kapita³
ludzki, zw³aszcza na oœwiatê i naukê. Po drugie, nale¿y to czyniæ
z umiarem tak co do tempa i sekwencji, jak i skali. Jeœli zatem bez
uszczerbku dla poziomu finansowania sfery us³ug spo³ecznych mo¿liwe
jest redukowanie podatków, to trzeba pos³ugiwaæ siê tym instrumentem.
Tak jak od 1996 roku robimy, realizuj¹c „Pakiet 2000”.
Decyzje, które uda³o siê przeprowadziæ drog¹ ustawow¹, wyeliminowa³y
wpierw podatek importowy, a potem zredukowa³y podatek od dochodów
osobistych i nadal zmniejszaj¹ podatek dla firm – o 2 punkty
rocznie, a¿ do roku 2000, kiedy to spadnie do 32 procent. Jeœli zatem
s¹ mo¿liwoœci wyd³u¿enia tej œcie¿ki – powiedzmy w dó³ do 28
procent w roku 2002 – to warto to uczyniæ.
Nie nale¿y jednak mieæ iluzji, ¿e elastycznoœæ inwestycyjna dochodów
netto jest wielka. Zbyt daleko posuniêta redukcja podatków nie
zwiêksza kapita³u, tylko nierównoœci w podziale dochodów. A dziœ ju¿
nawet MW przyznaje, ¿e to obraca siê przeciwko samo-podtrzymuj¹cemu
siê rozwojowi. G³ówna uwaga powinna byæ przeto zwrócona na takie
kojarzenie polityki podatkowej i dochodowej, aby tworzyæ dobrze skomponowane
ramy dla szybkiego, zrównowa¿onego i d³ugotrwa³ego rozwoju.
Szerzej piszê o tym w przedstawionym w³aœnie na zakoñczenie mego
pobytu w MW opracowaniu pt. „Polityka podatkowa a formowanie kapita³u
w gospodarkach transformowanych”. Podstawowe wnioski dla polityki
gospodarczej s¹ klarowne.
Po pierwsze, niezbêdna jest harmonia, okreœlone proporcje miêdzy
formowaniem (rozwijaniem) kapita³u rzeczowego i ludzkiego. Istotna
zatem jest nie tylko kwestia wysokoœci podatków i ich wp³yw na oszczêdnoœci
i inwestycje rzeczowe, ale tak¿e wydatków bud¿etowych i ich implikacji
dla jakoœci kapita³u ludzkiego.
186

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Po drugie, poziom i struktura podatków w rzeczywistoœci bardziej
wp³ywa na formy oszczêdnoœci ni¿ na ich absolutny poziom. Gra podatkowa
mo¿e wiêc na du¿¹ skalê przesuwaæ strumieñ oszczêdnoœci z sektora
bankowego na rynek kapita³owy – albo odwrotnie – ale nie da siê
zasadniczo przesuwaæ œrodków ze sfery konsumpcji do inwestycji.
Po trzecie, trzeba – spokojnie i stopniowo – zmniejszaæ obci¹¿enia
podatkowe, wzmacniaj¹c zarazem polityk¹ pañstwa instytucjonaln¹
odbudowê rynku, nawet jeœli daje to tylko umiarkowane efekty w sferze
formowania kapita³u, bo jest on nam bardzo potrzebny. W innym bowiem
wypadku stawki podatkowe mog¹ byæ nawet ni¿sze, ale ni¿sze te¿
– a nie wy¿sze – bêdzie tempo wzrostu i poziom dochodów. A przecie¿
w koñcu chodzi nie o to, aby niskie by³y podatki; to jest tylko œrodek.
Rzecz w tym, aby wy¿sze by³y dochody. Wiedeñ, 29 kwietnia 1999
29. Królik za tygrysem
Jednym z najwiêkszych paradoksów fin de siècle jest to, ¿e ostoj¹
wzglêdnej stabilnoœci gospodarki œwiatowej, jeœli tak mo¿na okreœliæ jej
obecny stan, sta³y siê Chiny. Obok Stanów Zjednoczonych, które nie tylko
nie zosta³y dotkniête trwaj¹cymi wci¹¿ zaburzeniami na œwiatowych rynkach
finansowych, to w³aœnie Chiny najlepiej broni¹ siê przed nimi. Udaje siê im
utrzymaæ wysokie tempo wzrostu przy stabilnym kursie juana, choæ nie
mo¿na wykluczyæ, ¿e i on bêdzie musia³ byæ zdewaluowany.
Gdyby nawet tak siê sta³o to bêdzie to ruch spokojny i kontrolowany.
PóŸniej kurs znowu bêdzie stabilny, daj¹c wszak¿e pewien impuls do
wzrostu eksportu. Tylko bowiem od tej strony mo¿na dopatrywaæ siê
uzasadnienia dla obni¿enia wartoœci waluty, gdy¿ Chiny maj¹ wysoki poziom
rezerw walutowych (oko³o 143 miliardów dolarów) i nie s¹ uzale¿nione,
tak jak Indonezja czy Brazylia, od koniecznoœci po¿yczania na
krótkie terminy zagranic¹. W œlad jednak za fal¹ dewaluacji w krajach
Azji Wschodniej i poœród innych wa¿nych partnerów handlowych, konkurencyjnoœæ
eksportu chiñskiego uleg³a obni¿eniu. Nie na tyle jednak,
aby bezwzglêdnie wymuszaæ dostosowanie poprzez dewaluacjê. Mo¿e do
tego dojϾ, ale jeszcze nie jest to nieuniknione.
187

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Udzia³ Chin w œwiatowym handlu nadal szybko roœnie, a ich obroty
z zagranic¹ przekroczy³y ju¿ 300 miliardów dolarów. Koniec lat dziewiêædziesi¹tych
tym wszak¿e ró¿ni siê od ich pocz¹tku, ¿e coraz wiêksza jest
rola partnerów z rozwiniêtego œwiata, natomiast relatywnie spada z tego
punktu widzenia znaczenie Hongkongu. Nie jest ju¿ on tym specyficznym
oknem na œwiat, którym by³ przez wiele lat, choæ wci¹¿ wiele towarów
i kapita³u p³ynie w³aœnie têdy. Dzisiaj Chiny d¹¿¹ do cz³onkostwa w Œwiatowej
Organizacji Handlu. No, mo¿e nie tylko dzisiaj, gdy¿ zabiegaj¹ o to
ju¿ od 13 lat i – jak mówi premier Zhu Rongji – posiwieæ od tego mo¿na.
O ile uda³o siê podczas jego niedawnej wizyty w Waszyngtonie
mocno zaawansowaæ sprawê przyst¹pienia do WTO, to postêp osi¹gniêty
podczas rozmów z Uni¹ Europejsk¹ w tym tygodniu w Pekinie okaza³
siê mizerny. Nie chodzi tylko o wci¹¿ zbyt wysokie bariery taryfowe dla
eksportu europejskich samochodów czy kosmetyków, ale przede wszystkim
o niedostateczn¹ liberalizacjê w sferze us³ug (w tym finansowych)
oraz utrzymywanie ograniczonego dostêpu do inwestycji w telekomunikacji.
S¹dzê jednak, ¿e premier Chin nie zd¹¿y posiwieæ i jest szansa, i¿
wkrótce najludniejszy kraj œwiata do³¹czy do grupy 134 pañstw tworz¹cych
WTO. Zale¿eæ na tym bowiem powinno wszystkim ze wzglêdu na
ogrom rynku chiñskiego.
Powœci¹gliwoœæ Chin co do tempa liberalizacji nie powinna dziwiæ.
Z jednej strony, na tle innych gospodarek wychodz¹ one w ostatnich
latach zupe³nie dobrze, odnotowuj¹c szczególnie szybkie tempo wzrostu
gospodarczego. O ile Rosja przepo³owi³a w latach dziewiêædziesi¹tych
swój dochód narodowy, to Chiny go podwoi³y. PKB zwiêkszy³ siê w latach
1997-98 odpowiednio o 8,8 i 7,8 procent, a na lata 1999-2000 MW
przewiduje wzrost o kolejne 6,6 i 7,0 procent. Taka dynamika gospodarcza
jest rezultatem umiejêtnego ³¹czenia stopniowych, ale konsekwentnych
reform systemowych z m¹dr¹ polityk¹ rozwojow¹. Teraz zaœ nadchodzi
okres przyspieszonej liberalizacji handlu, ale naiwnoœci¹ by³oby oczekiwanie
od Chin jej nadmiernego tempa w wyniku zewnêtrznych nacisków.
I dobrze, ¿e ju¿ tak¿e amerykañska sekretarz stanu przyzna³a, i¿
b³êdem by³o ³¹czenie spraw liberalizacji handlu z liberalizacj¹ polityczn¹.
Z drugiej strony, narastaj¹ napiêcia w gospodarce, co sk³ania do
podejmowania kolejnych reform strukturalnych, ale z nale¿yt¹ ostro¿no-
188

Œwiat, polityka, pieni¹dze
œci¹. Widaæ wyraŸnie, ¿e doœwiadczenia innych „wy³aniaj¹cych siê rynków”
s¹ œledzone z wielk¹ uwag¹ po to, aby reformuj¹c unikn¹æ jednak nara¿enia
siê w zbyt wielkiej mierze na ryzyko kaprysów wêdruj¹cego kapita³u.
Znaczna ekspansja gospodarki jest tu w du¿ym stopniu finansowana wartko
dop³ywaj¹cym kapita³em zagranicznym, ale s¹ to g³ównie inwestycje
bezpoœrednie, a wiêc d³ugoterminowe.
Chiny siêgnê³y w 1999 roku do znacznego (do 150 miliardów yuanów,
tj. ponad 18 miliardów dolarów) zwiêkszenia deficytu bud¿etowego.
Chc¹ w ten sposób pobudziæ popyt wewnêtrzny, przede wszystkim przez
szeroki zakres inwestycji infrastrukturalnych. Kluczem jednak do utrzymania
wysokiego tempa wzrostu jest restrukturyzacja mikroekonomiczna.
Niska efektywnoœæ wielu przedsiêbiorstw ju¿ doprowadzi³a do tego, ¿e
w portfelach banków pañstwowych nagromadzi³o siê z³ych d³ugów na
oko³o 200 miliardów dolarów, czyli jakieœ 20 procent PKB. Chiñska
droga do przezwyciê¿enia tych problemów polega w³aœnie na stopniowej
deregulacji i postêpuj¹cym otwieraniu siê na miêdzynarodow¹ konkurencjê.
Do tej pory dawa³o to dobre efekty w sferze produkcji, ale pe³zaj¹ce
pogarszanie siê sytuacji finansowej wielu firm.
Nie przek³ada siê to wszak¿e na nierównowagê zewnêtrzn¹ w skali
makroekonomicznej. Bilans p³atniczy jest w dobrym stanie, poziom rezerw
walutowych taki sam jak przed rokiem, a problemów z inflacj¹ nie
ma. Wrêcz odwrotnie. Pojawi³y siê tendencje deflacyjne i st¹d w³aœnie
polityka przejœciowego zwiêkszania deficytu bud¿etowego. Ogólny poziom
cen jest stabilny. Po spadku o 0,8 procent w 1998 roku, w bie¿¹cym
roœnie ledwie o 0,5 procent. Sprzyja³y temu do niedawna niskie ceny
paliw, ale przede wszystkim jest to pozytywnym rezultatem rozwa¿nej
polityki monetarnej, dobrze skoordynowanej z polityk¹ fiskaln¹. To ciekawe,
¿e nawet MW bardzo chwali Chiny za ich politykê finansow¹,
choæ w istocie jest ona odleg³a od funduszowej ortodoksji. Jednak z punktu
widzenia skutecznoœci, a tak¿e wp³ywu na inne kraje i ca³¹ gospodarkê
œwiatow¹, jest to polityka po prostu dobra.
Teraz gra finansowa toczy siê o to, aby tak ca³e Chiny, jak i Hongkong
obroni³y siê przed kolejnymi falami zaburzeñ na œwiatowych rynkach
finansowych. U³atwiaj¹ im to zarówno wysokie rezerwy dewizowe,
jak i stosowane re¿imy walutowe. Chinom te¿ zale¿y na utrzymaniu w ra-
189

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
mach currency board sta³ego kursu dolara Hongkongu, a w œlad za tym na
ograniczeniu mo¿liwoœci spekulowania na ich w³asnym pieni¹dzu. Do tej
pory to siê udaje, ale na dalsz¹ metê sukces zale¿a³ bêdzie od postêpu
w odniesieniu do konkurencyjnoœci.
Z tego punktu widzenia obecny rok jest szczególnie wa¿ny, podejmowane
s¹ bowiem kolejne trudne reformy strukturalne. I choæ w 1999 roku
przeszliœmy tu od tygrysa do królika, to prowadzi on swoimi drobnymi, ale
zdecydowanymi krokami do przysz³orocznego smoka. Ciekawe, jakie bêdzie
jego wejœcie? Królik za tygrysem bowiem wszed³ zupe³nie nieŸle.
30. Kapita³owy swing
190
Hongkong, 8 maja 1999
Przep³ywy kapita³u tworz¹cego zobowi¹zania d³u¿ne s¹ nieroz³¹cznie
zwi¹zane z ryzykiem kryzysu. Im bardziej bowiem chce siê skorzystaæ
z dobrodziejstw dop³ywaj¹cego kapita³u, tym bardziej wystawia siê na
ryzyko jego odp³ywu, zw³aszcza jeœli jest to portfelowy kapita³ krótkoterminowy.
Tak te¿ by³o w wypadku kryzysu zapocz¹tkowanego w Azji Po³udniowo-Wschodniej
dewaluacj¹ tajlandzkiego bahta w lipcu 1997 roku.
Ten ruch spowodowa³ gigantyczny zwrot w przep³ywie kapita³u; tak jakby
rzeka nagle zmieni³a kierunek swego nurtu.
Miêdzy rokiem 1996 i 1998 piêæ krajów azjatyckich – ilipiny,
Indonezja, Malezja, Po³udniowa Korea i Tajlandia – dotkniête zosta³y zwrotem
w odniesieniu do ich zagregowanego salda rachunku obrotów bie¿¹cych
na gigantyczn¹ skalê. Kapita³owy swing wyniós³ a¿ 124 miliardy dolarów,
powoduj¹c w tak krótkim czasie przejœcie z nadwy¿ki 55 miliardów do
deficytu licz¹cego oko³o 69 miliardów dolarów. To musia³o spowodowaæ
za³amanie w sferze produkcji z wszystkimi tego konsekwencjami.
Najbardziej produkcja spad³a w Indonezji – o 13,7 procent w 1998
roku. Najmniej na ilipinach, bo tylko o pó³ procent. W dwóch krajach
– w Korei Po³udniowej i Hongkongu – recesja trwa i w tym roku. To
ciekawe, ¿e tak gwa³towny przechy³ w kierunku przep³ywu kapita³u spowodowa³
tak krótkotrwa³y spadek produkcji. Implikacje kryzysu s¹ jednak
bardziej d³ugotrwa³e. Przejawiaj¹ siê one w bardzo skomplikowanej sytu-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
acji wielu bardzo zad³u¿onych bran¿ i przedsiêbiorstw, jak i w poszerzeniu
siê zakresu ubóstwa w regionie, który sk¹din¹d s³usznie chlubi siê
najwiêkszymi osi¹gniêciami we wspó³czesnym œwiecie w zakresie walki z bied¹.
Obecny kryzys w Azji Po³udniowo-Wschodniej w niczym bowiem nie
umniejsza imponuj¹cych osi¹gniêæ tych gospodarek w minionym æwieræwieczu.
¯aden region œwiata nie awansowa³ tak znacz¹co, nigdzie bowiem
nie odnotowano takiego tempa wzrostu jak w³aœnie tu. I okreœlon¹ rolê
odegra³ w tym równie¿ kapita³ p³yn¹cy przez wiele lat w jedn¹ stronê.
Teraz sytuacja siê zmieni³a, choæ tylko przejœciowo. Ju¿ widaæ, ¿e
kapita³, który jeszcze w zesz³ym roku szybko st¹d ucieka³, zaczyna wracaæ.
Ponownie niezwykle szybko id¹ w górê notowania gie³dowe na nowych
rynkach, tak¿e azjatyckich. Licz¹c w dolarach, indeks gie³dowy w Malezji
zwiêkszy³ siê od pocz¹tku roku o ponad 21 procent, a w Tajlandii a¿
o 40 procent. Jest to wyraŸne potwierdzenie s³usznoœci tezy, ¿e to
w³aœnie ten kr¹¿¹cy kapita³ uprzednio spanikowa³, a teraz znowu poddaje
siê euforii. Nie zmieni³y siê bowiem ani wczeœniej a¿ tak na gorsze,
ani te¿ obecnie a¿ tak na lepsze podstawy makroekonomiczne, które
uzasadnia³yby taki skrajny kapita³owy swing.
Nadal jednak k³óc¹ siê dwa ujêcia przyczyn i mechanizmu kryzysu.
Pogl¹d wci¹¿ dominuj¹cy w g³ównym nurcie ekonomii neoliberalnej i ortodoksji
MW g³osi, ¿e w istocie mamy do czynienia z kryzysem makroproporcji
gospodarczych (fundamentals), co wyra¿a siê w s³aboœci sektora
publicznego i nieefektywnym zarz¹dzaniu przedsiêbiorstwami, a tak¿e
w niew³aœciwej regulacji i nadzorze bankowym oraz korupcji. Drugie spojrzenie
eksponuje w³aœnie irracjonalne wahniêcia przep³ywów kapita³owych,
przede wszystkim prywatnego kapita³u krótkoterminowego. Jego
transfery dokonywane nie poprzez system finansów publicznych, a za
poœrednictwem prywatnych banków zadzia³a³y jako zap³on. W myœl tej
interpretacji to nag³y, wrêcz panikarski odp³yw kapita³u wytr¹ci³ tak dobrze
dotychczas rozwijaj¹ce siê gospodarki z uderzenia i zepchn¹³ je ze
œcie¿ki szybkiego wzrostu. Za tak¹ interpretacj¹ przemawia te¿ i fakt, ¿e
kraje najbardziej dotkniête kryzysem charakteryzowa³y siê wzglêdnie dobrymi
podstawami makroekonomicznymi.
Oczywiœcie, prawdziwe wyjaœnienie tych spektakularnych i kosztownych
zaburzeñ musi ³¹czyæ elementy obu tych interpretacji. To raczej
191

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
pêkniêcia w proporcjach makroekonomicznych zadzia³a³y jako zap³on,
natomiast panika inwestorów i rynku przerodzi³a wystêpuj¹ce napiêcia
w otwarty, lawinowy kryzys.
W tym wypadku szczególn¹ rolê negatywn¹ odegra³y banki komercyjne,
a nie jak siê powszechnie s¹dzi fundusze agresywnego inwestowania.
Po¿ycza³ przy tym g³ównie prywatny sektor, a nie pañstwo. Gdyby nie
banki, to nie by³oby tego kryzysu. W wypadku piêciu wspomnianych
krajów ten kapita³owy swing w odniesieniu do banków komercyjnych
wyniós³ a¿ prawie 100 miliardów dolarów podczas dwu lat. Wahad³o
przechyli³o siê od dop³ywu kapita³u w wysokoœci 63 miliardów dolarów
netto w 1996 roku do odp³ywu 36 miliardów w roku 1998.
Jedynym sposobem ochrony przed takim ryzykiem jest jednak kontrola
przep³ywów kapita³owych i regulacja zasad jego transferów. W innym
bowiem wypadku, nawet przy solidnych podstawach makroekonomicznych,
nie mo¿na siê w warunkach gospodarki otwartej uniezale¿niæ
od takiego ryzyka. Oczywiœcie, zmniejszenie tego ryzyka poci¹gn¹æ za
sob¹ musi tak¿e wzglêdne zmniejszenie korzyœci, jakie gospodarka czerpie
z dop³ywu kapita³u zagranicznego. Jeœli jednak chce siê na d³ug¹ metê
korzystaæ z dobrodziejstw takich transferów, to zdecydowanie nale¿y limitowaæ
dop³yw kapita³ów kreuj¹cych d³ug, preferuj¹c zarazem kapita³ finansuj¹cy
bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Ten strumieñ bowiem
okaza³ siê wyj¹tkowo stabilny, tak¿e w fazie obecnego kryzysu finansowego,
i równie¿ tu, w pañstwach ASEAN-u.
Tym co decyduje o stabilnoœci w odniesieniu do przep³ywu kapita-
³ów jest zatem nie sama jego wielkoœæ, ale struktura. Gospodarki, które s¹
w stanie jego znacz¹c¹ czêœæ zaabsorbowaæ w formie inwestycji bezpoœrednich,
ale zarazem potrafi¹ zabezpieczyæ siê wysokim poziomem rezerw
walutowych przed grymasami spekulacyjnego kapita³u, od którego w warunkach
gospodarki otwartej w pe³ni odci¹æ siê nie sposób, radz¹ sobie
lepiej. Tyle ¿e gromadzenie takich rezerw te¿ jest kosztowne. To co
w koñcu decyduje o stabilnoœci w warunkach swobodnego przep³ywu kapita³u,
to nie sama wielkoœæ kapita³u krótkoterminowego, ale jego stosunek
do poziomu rezerw walutowych.
Nie zmienia to wszak¿e faktu, ¿e inne kraje inaczej radz¹ sobie
z problemem, nie wystawiaj¹c siê po prostu niepotrzebnie na nadmierne
192

Œwiat, polityka, pieni¹dze
ryzyko kapita³owych swingów. I chocia¿ nie mog¹ one wtedy skorzystaæ
z zagranicznych oszczêdnoœci w finansowaniu czêœci swoich wydatków przekraczaj¹cych
dochody, nie musz¹ równie¿ obawiaæ siê, ¿e pozyskany kapita³
ucieknie. To w³aœnie wyjaœnia w miarê spokojne przejœcie przez kolejne
fale obecnego kryzysu gospodarek Chin, Indii, Tajwanu, Indii czy te¿
Chile. Maj¹c nie w pe³ni zliberalizowane transakcje na rachunku obrotów
bie¿¹cych i stosuj¹c rozs¹dne metody kontroli ruchów kapita³u krótkoterminowego
kraje radz¹ sobie zupe³nie dobrze, nie popadaj¹c przy
tym w nadmierne uzale¿nienie od przep³ywów cudzych w koñcu pieniêdzy.
Nie maj¹ wtedy u siebie najwy¿szych budowli œwiata – tak jak bliŸniacze
wie¿e Petronas w Kuala Lumpur – ale nie maj¹ te¿ i takich k³opotów
z utrzymaniem stabilnego wzrostu.
31. Tam gdzie roœnie herbata
Kuala Lumpur, 15 maja 1999
W czasach studenckich, w SGPiS-owskim akademiku na Madaliñskiego,
wkuwaj¹c po nocach ekonomiê, wypijaliœmy morze herbaty.
Wiedzieliœmy, gdzie ona roœnie, a z kart podrêcznika ekonomii politycznej
w³aœnie dowiadywaliœmy siê, ¿e tak oto weszliœmy w stosunki
produkcji z jej wytwórcami. Zwyczajni œmiertelnicy dalej pili herbatê
nic o tym nie wiedz¹c, ale my ju¿ tê tajemnicê poznaliœmy. Moj¹
ulubion¹ herbat¹ by³a Assam i teraz oto mam okazjê zobaczyæ drugi
koniec tego „stosunku produkcji”.
W dos³ownym znaczeniu jest on niezwykle barwny. Kolorowo ubrane,
œniade pracownice przesuwaj¹ siê poœród wysokich, intensywnie zielonych
krzewów i zbieraj¹ do koszy zarzuconych na plecach liœcie z najlepszego,
drugiego wysypu. Akurat do pobliskiej g³êbokiej studni z wod¹
wpad³ ma³y, piêciomiesiêczny s³oñ i akcja ratownicza jest tematem dnia.
S³onie wchodz¹ na plantacjê, ale nie na herbatkê, tylko na liœcie drzew
akacjowych, które maj¹ rzucaæ cieñ na gêsto posadzone krzewy. Ze s³oniami
nie nale¿y walczyæ i si³¹ ich przepêdzaæ, gdy¿ wtedy siê mszcz¹. Nale¿y
je traktowaæ ³agodnie, to wtedy robi¹ mniej szkód. Jak w polityce...
193

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Obecny rok nie jest dobry dla rynku herbacianego. Kultura ta
potrzebuje nie tylko takiego nas³onecznienia, jak w pó³nocnoindyjskiej
prowincji Assam, ale tak¿e okreœlonego poziomu opadów. A tych nie
starcza i susza zmniejsza tegoroczne zbiory. Indie dostarczaj¹ oko³o jednej
trzeciej œwiatowej produkcji czarnej herbaty (co do zielonej, to potentatem
s¹ Chiny), ale eksportuj¹ tylko czwart¹ czêœæ swojej produkcji,
resztê konsumuj¹ na miejscu, a ¿yje tu ju¿ prawie miliard ludzi.
W 1998 roku produkcja indyjskiej, czarnej herbaty wynios³a ponad
870 tysiêcy ton, z czego na eksport posz³o ponad 206 tysiêcy. Produkuj¹c
du¿o mniej, tyle samo oferuje na rynek œwiatowy Kenia (najwiêkszy
konkurent Indii), która wywozi zagranicê prawie 95 procent swoich
zbiorów. Podobnie znacz¹cym konkurentem jest Sri Lanka, która swoj¹
cejloñsk¹ herbatê równie¿ wytwarza g³ównie dla odbiorców zewnêtrznych.
W 1998 roku na aukcjach za kilogram herbaty p³acono œrednio
104,6 rupii. Kurs tej waluty jest stabilny, poniewa¿ bank centralny mocno
ingeruje, jeœli tylko pojawia siê jakaœ presja na jego niepo¿¹dane zmiany.
Dzisiaj wynosi on 42,74 za dolara, dwa tygodnie temu by³o tyle samo, rok
temu zaœ 39,8. Prowadzenie polityki stabilnego kursu umo¿liwia kontrolê
inflacji, której stopê w kwietniu sprowadzono w dó³ do 3,7 procent.
Wa¿ny jest te¿ relatywnie wysoki poziom rezerw walutowych, przekraczaj¹cy
obecnie 28,5 miliarda dolarów, to jest o 4 i pó³ miliarda wiêcej ni¿
rok temu. Tak wiêc w wielkim miêdzynarodowym hurcie za kilogram
herbaty p³acono oko³o 2,63 dolara – tyle, ile za fili¿ankê w Waszyngtonie.
No bo po drodze w te „stosunki produkcji” uwik³a³o siê jeszcze wiele
innych ogniw, zarabiaj¹c co swoje.
Pocz¹tkowe z nich – ta niezwykle barwna si³a robocza w herbacianych
gajach Assamu – zarabia dziennie 32 rupie brutto. To za zebranie
21 kilogramów liœci herbacianych, z których w koñcu powstanie 5 kg
herbaty. Za ka¿de nastêpne 5 kilogramów liœci robotnice dostaj¹ dodatkowe
2 rupie. W sumie jednak, ze wzglêdu na szeroko rozbudowany
program socjalny i konsumpcjê w naturze, dzienny koszt si³y roboczej
siêga 90 rupii. Plantacja prowadzi szko³y i œwi¹tynie. S¹ dwa szpitale
i tygodniowe, bardzo dotowane racje ry¿u i m¹ki dla pracowników, jak
i dla ich rodzin. Pracownikom potr¹ca siê z ich wynagrodzenia 12
procent na indywidualny rachunek emerytalny, a pracodawca dok³ada
194

Œwiat, polityka, pieni¹dze
do tego drugie tyle. Co rok darmowe plastikowe sanda³ki, co dwa lata
parasol, co trzy koc. Taki kapitalistyczny ko³choz. Wa¿ne jednak, ¿e wœród
dzieci na plantacji ju¿ prawie nie ma analfabetyzmu. Dlatego te¿ m³odzie¿
czêsto chce siê dalej kszta³ciæ i ju¿ nie tak ³atwo o skrajnie tani¹ si³ê
robocz¹. Herbata z czasem bêdzie dro¿sza, nawet jeœli deszczu i s³oñca
(po to parasole) bêdzie starcza³o.
Na innych gie³dach ró¿nie. Ceny z³ota w Bombaju spad³y w³aœnie
z 4 285 do 4 260 rupii za 10 gram, gdy¿ w Londynie p³acono najni¿sz¹
od 20 lat cenê – tylko 272,85 dolarów za uncjê. W Delhi bank centralny
zezwoli³ 12 agencjom, g³ównie bankom, na import z³ota, rosn¹ wiêc
obawy, ¿e zwiêkszy siê deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych. A dotychczas
– wynosz¹c oko³o 8 miliardów dolarów, tyle samo co deficyt handlowy
– nie zagra¿a³ on stabilnoœci rupii, z pozytywnym tego wp³ywem na
ogóln¹ sytuacjê gospodarcz¹. Przejawia siê to w wysokiej i równie¿ stabilnej
stopie wzrostu gospodarczego. PKB zwiêksza siê w latach 1997-99
o oko³o 5,5 procent rocznie.
Indie skutecznie ochroni³y siê stopniow¹ tylko liberalizacj¹ przep³ywów
kapita³owych i rozs¹dn¹ polityk¹ kursow¹ przed kolejnymi falami
kryzysu finansowego przelewaj¹cymi siê przez œwiat. Problem w tym, ¿e
pomimo znacz¹cego wzrostu dochodu narodowego biedy i nêdzy tu co
niemiara. Widaæ to wszêdzie, skoro PKB na mieszkañca szacowany jest
ledwie na 350 dolarów, a w najbiedniejszych stanach – takich jak Biharu
– tylko na 200. A w licznych slumsach i to uchodzi³oby za maj¹tek. Tam
liczy siê tylko cena herbaty, nie z³ota.
W Bombaju zaœ liczy siê wszystko, ale najbardziej tendencje na
tutejszej gie³dzie. Notowania id¹ ostatnio mocno w górê. Indeks Sensex
podniós³ siê podczas minionych dwu tygodni z 3 557,1 do 4 123,6.
Jest to znamienne, bo komplikuje siê sytuacja polityczna, gie³da jednak-
¿e na to nie reaguje, antycypuj¹c raczej dobre wyniki wiod¹cych przemys³ów,
zw³aszcza w sektorach eksportowych.
Indie przygotowuj¹ siê do kolejnych, trzecich w ostatnich trzech
latach, wyborów parlamentarnych. Na gie³dzie politycznej sytuacja jest
najmniej pewna. Z jednej strony administruje odchodz¹cy przed czasem
w wyniku wotum nieufnoœci rz¹d premiera Vajpayee, a z drugiej w Partii
Kongresowej Sonia Gandhi podaje siê do dymisji, gdy¿ jej w³oskie pocho-
195

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
dzenie sta³o siê przedmiotem rozgrywek politycznych, tak¿e w ³onie w³asnej
partii. Myœlê, ¿e pozostanie ona na stanowisku przewodnicz¹cej
kongresu, choæ kwestia jej kandydowania na premiera jest otwarta.
Indiom wszak¿e bardzo potrzebna jest stabilnoœæ polityczna, bo
brak zwi¹zków pomiêdzy kolejnymi fazami kryzysów gabinetowych a sytuacj¹
finansow¹ i gospodarcz¹ jest z³udny. Na rynkach kapita³owych i orex
jest wzglêdnie dobrze, gdy¿ w poprzednich latach podjêto wa¿ne
reformy strukturalne, zw³aszcza w liberalizacji handlu, deregulacji i prywatyzacji.
A sektor pañstwowy stanowi tu wci¹¿ a¿ oko³o trzech czwartych
ca³ej gospodarki. Reformy musz¹ byæ zatem kontynuowane, a do tego
konieczny jest sprawny rz¹d. Mo¿e uda siê, ¿e taki powstanie po wrzeœniowych
wyborach, choæ w œrodowisku przedsiêbiorców przewa¿a sceptycyzm.
Tak wiêc stosunki produkcji zawi¹zywane s¹ nie tylko za poœrednictwem
rzeczy, ale tak¿e i polityki. Ta zawsze mo¿e ich rozwojowi tak pomóc,
jak i zaszkodziæ – obojêtnie czy realizuj¹ siê one w herbacianych
gajach Assamu czy te¿ na parkiecie gie³dy w Bombaju. Jakie jednak bêd¹
na tej gie³dzie notowania za rok, to dzisiaj wywró¿yæ mo¿na chyba tylko
z herbacianych fusów.
Bombaj, 22 maja 1999
32. Wszyscy ludzie prezydenta
Prezydent Malediwów Maumoon Abdul Gayoom rz¹dzi ju¿ 21 lat.
Po raz kolejny zosta³ wybrany na 5-letni¹ kadencjê w ubieg³ym roku, tak
wiêc prowadzi swój kraj od su³tanatu, którym Malediwy by³y do 1968 roku,
do nowego milenium. A nasze spotkanie i rozmowy odby³y siê w³aœnie
w starym pa³acu su³tañskim, który jeszcze s³u¿y jako siedziba prezydenta.
Jeszcze, bo w Male, stolicy archipelagu, du¿o siê buduje, trwa bowiem tu
wci¹¿ ekonomiczny boom. Ciekawe, ¿e jestem pierwszym Polakiem, którego
przyjmuje prezydent Gayoom. Z tym wiêksz¹ chêci¹ przedstawi³em mu
nasze osi¹gniêcia i problemy. G³ównie jednak mówiliœmy o tutejszych.
Raz jeszcze mo¿na powiedzieæ, ¿e „ma³e jest piêkne”, rzecz jednak
w tym, czy jest ma³e? Malediwy rozrzucone s¹ po kilkudziesiêciu atolach
w œrodkowej czêœci Oceanu Indyjskiego. Przy szerokoœci do 130 km ci¹-
196

Œwiat, polityka, pieni¹dze
gn¹ siê przez ponad 830 km z pó³nocy na po³udnie, a¿ poni¿ej równika
do atolu Addu. 1 200 wysp to w sumie niespe³na 300 km kwadratowych
l¹du. Reszta to woda. Ale ca³kowita powierzchnia atoli to ju¿ 100 000 km
kwadratowych, a wraz z wodami terytorialnymi wy³¹czna strefa ekonomiczna
daje powierzchniê a¿ miliona kilometrów. Jest to wiêc taki ma³y
– wielki kraj, gdzie 199 wysp jest zamieszka³ych, a 991 wci¹¿ jeszcze
bezludnych. Wiele z tych wysp mo¿na ³atwo obejœæ w ko³o; niektóre w kilkanaœcie
minut, inne – jak tê ze stolic¹ Male – w pó³torej godziny.
Wyspiarski charakter pañstwa odzwierciedla siê nie tylko w tym, ¿e
w miejscowym jêzyku dhivehi istnieje kilka s³ów na okreœlenie wyspy, ale
g³ównie w specyfice problemów gospodarczych. Infrastruktura, komunikacja,
elektryfikacja, desalinacja wody morskiej, oœwiata to tylko niektóre
z nich. Gospodarka opiera siê na morzu, które jest tu dos³ownie wszêdzie,
a ca³y kraj nie wystaje nigdzie ponad jego poziom na wiêcej ni¿
metr. Dwie g³ówne ga³êzie gospodarki to tradycyjne rybo³ówstwo i turystyka
z komfortow¹, nowoczesn¹ baz¹.
Rozwija siê ona szybko, a ostatnie kryzysy w innych regionach nie
wywar³y tutaj swego piêtna. 78 procent turystów przyje¿d¿a z Europy
(z tego z Polski ledwie 0,2 procent), 10 procent z Japonii. ala dewaluacji
w krajach Azji Po³udniowo-Wschodniej odbi³a siê nawet korzystnie
na koniunkturze gospodarczej, gdy¿ import z tamtego regionu relatywnie
potania³, a importuje siê tu prawie wszystko. Oczywiœcie, z wyj¹tkiem ryb.
Tych bowiem jest pod dostatkiem zarówno do jedzenia oraz na eksport,
jak i do ogl¹dania podczas nurkowania na rafach koralowych. A nie bez
powodu Malediwy uchodz¹ za najlepsze do nurkowania miejsce na œwiecie,
ale zarazem nie jest ono i najtañsze.
G³ówny problem rozwojowy, co podkreœla tak prezydent, jak i ministrowie
jego rz¹du, to dywersyfikacja gospodarki. Proces ten wspomaga
m.in. Bank Œwiatowy i Azjatycki Bank Rozwoju, a tak¿e rosn¹cy strumieñ
bezpoœrednich inwestycji zagranicznych. Inwestuje siê w infrastrukturê
i ma³y przemys³, g³ównie tekstylny, czasami z pogranicza rêkodzie³a, ale
zmniejsza to uzale¿nienie od ryb i turystów. Ci ostatni te¿ wartko tu
p³yn¹, bo kraj to przepiêkny.
Malediwy odwiedza rocznie wiêcej osób ni¿ tu ¿yje. Naród ten
bowiem liczy sobie oko³o 270 tysiêcy ludzi (z czego 70 tysiêcy mieszka
197

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
w Male), a turystów w zesz³ym roku przyjecha³o 380 tysiêcy. Ka¿dy przebywa
œrednio 10 dni i p³aci swoiste pog³ówne, czyli podatek do bud¿etu
pañstwa w wysokoœci 6 dolarów dziennie. Oczywiœcie, nawet o tym nie
wie, ale w ten sposób – wraz z 10-cio dolarow¹ op³at¹ lotniskow¹ – ³o¿y
w formie podatków poœrednich swoje 70 dolarów do kasy Malediwów.
I jeszcze wyje¿d¿aj¹c, przekonany jest, ¿e oto opuszcza raj na ziemi.
Malowniczoœæ wysepek jest bowiem zaiste urzekaj¹ca, klimat wspania³y,
przyroda piêkna, spokój kompletny. Brakuje tylko anio³ów.
Rajem tak¿e mog¹ wydawaæ siê te wyspy dla Malediwczyków, poœród
których ju¿ prawie wcale nie ma analfabetów, bo ka¿da wyspa ma 7-letni¹
szko³ê, a którzy w ogóle nie p³ac¹ podatków bezpoœrednich. Tradycyjnie,
jak za su³tana, nie ma tu ani podatku od zysków przedsiêbiorstw, ani te¿
od dochodów indywidualnych gospodarstw domowych. Nie ma te¿ ³atwego
Ÿród³a dochodów w postaci akcyzy na alkohol, gdy¿ siê go tu nie
sprzedaje (poza wyspami – resortami dla turystów zagranicznych), ani te¿
na benzynê, no bo gdzie tu jeŸdziæ samochodami? A paliwo do ³odzi to
podstawa funkcjonowania infrastruktury, wiêc opodatkowane nie jest.
I mimo to minister finansów cieszy siê, ¿e ma nadwy¿kê bud¿etu. Wydawaæ
by siê mog³o, ¿e to ju¿ nie tylko raj, ale nawet cud!
Tak jednak nie jest. Nie tylko dlatego, ¿e przygotowuje siê ju¿
wprowadzenie powszechnego podatku poœredniego typu GST, podobnie
jak zrobiono to na Sri Lance, gdzie wynosi on 12,5 procent. A tu prawie
ca³y import ob³o¿ony jest c³ami i to one w³aœnie – wraz w dochodami
z turystyki – zasilaj¹ bud¿et. Ale jeszcze przed 1993 rokiem by³ on w g³êbokim
deficycie, przekraczaj¹cym 20 procent PKB. Wówczas deficyt podlega³
monetyzacji z oczywistymi tego skutkami inflacyjnymi. Obecnie inflacja
spad³a poni¿ej 3 procent, do czego doprowadzi³a polityka pos³ugiwania
siê sta³ym kursem walutowym. Rufija s³u¿y ju¿ od piêciu lat jako
kotwica nominalna i kurs jest niezmienny (1 USD równa siê 11,72
rufiji). Ciekawe ¿e nie ma przy tym równoleg³ego rynku walutowego i to
przy pe³nej liberalizacji rachunku obrotów kapita³owych. Jest to zatem
kurs równowagi podtrzymywany poprzez w³aœciwe kszta³towanie poda¿y
pieni¹dza i rezerwy walutowe w wysokoœci 4-miesiêcznego importu.
Równoczeœnie utrzymuje siê oko³o dwu-procentowy deficyt na rachunku
obrotów bie¿¹cych, który jest finansowany po czêœci pomoc¹
198

Œwiat, polityka, pieni¹dze
zagraniczn¹, po czêœci bezpoœrednimi inwestycjami zagranicznymi. Móg³by
i nasz kapita³ coœ tu zainwestowaæ, zaludniaj¹c na przyk³ad polskimi
turystami jedn¹ z wysp albo buduj¹c przetwórnie ryb czy te¿ kilka maleñkich
elektrowni (ka¿da wyspa musi mieæ w³asn¹!). Warto, bo dobra
koniunktura bêdzie tu trwa³a nadal.
Tempo wzrostu gospodarczego jest na Malediwach podobnie wysokie
i w latach 1995-99 wynosi œrednio 6,5 procent. Doprowadzi³o to ju¿
do dochodu narodowego rzêdu 800 dolarów na g³owê, co wkrótce mo¿e
wyeliminowaæ ten kraj z listy ubo¿szych pañstw rozwijaj¹cych siê i tym
samym pozbawiæ mo¿liwoœci korzystania z finansowych linii pomocowych.
Tak wiêc wszyscy ludzie prezydenta korzystaj¹ z postêpu, jaki daje
dobra kombinacja polityki rozwoju z polityk¹ stabilizacji finansowej. Koordynacja
tych polityk jest o tyle ³atwiejsza, ¿e to w³aœnie sam prezydent
Gayoom jest równie¿ w jednej osobie zarówno ministrem finansów, jak
i gubernatorem banku centralnego. Gdyby tak zrobiæ i u nas, to mo¿e
te¿ mielibyœmy raj... ?
Atol Addu, Malediwy, 29 maja 1999
33. Liberalizacja a redukcja ubóstwa
W latach dziewiêædziesi¹tych w myœli ekonomicznej, jak i w praktyce
polityki gospodarczej wielu krajów wydaje siê dominowaæ doktryna, ¿e
liberalizacja stosunków ekonomicznych s³u¿y rozwojowi. Istotnym w¹tkiem
liberalizacji jest deregulacja handlu, co wed³ug tej doktryny powinno poci¹gn¹æ
za sob¹ wzrost efektywnoœci. Sukcesywne otwieranie siê narodowych
rynków na miêdzynarodow¹ konkurencjê sprzyjaæ winno poprawie efektywnoœci
alokacyjnej, w œlad za czym szybciej roœnie wydajnoœæ pracy. Oczywiœcie,
po drodze wiele ga³êzi gospodarki mo¿e byæ nara¿onych na szwank
i ponieœæ straty, a zatrudnieni (albo te¿ niekiedy trac¹cy pracê) w nich
ludzie mog¹ pogorszyæ swoj¹ sytuacjê materialn¹. Ogólnie jednak, w d³u¿szym
horyzoncie czasowym, liberalizacja – w tym tak¿e handlu miêdzynarodowego,
którego obroty rosn¹ dwu-, trzykrotnie szybciej ni¿ wielkoœæ œwiatowej
produkcji – sprzyjaæ winna zrównowa¿onemu rozwojowi.
199

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Pytanie jednak w tym, co nale¿y rozumieæ przez „rozwój zrównowa-
¿ony”? W w¹skim, by nie rzec prymitywnym ujêciu, pojêcie to ogranicza
siê tylko do zbilansowania finansowych strumieni i zasobów. W ujêciu
szerszym – nie gubi¹cym z pola widzenia celów polityki rozwoju – dostrzega
siê tak¿e aspekty ekologiczny i spo³eczny. Chodzi tu o równowagê
w sferze zasobów naturalnych i przyrody, z jednej strony, oraz sprawiedliwy
podzia³ rosn¹cego dochodu, z drugiej. St¹d te¿ w nowoczesnej myœli
ekonomicznej, oceniaj¹c skutki liberalizacji handlu, trzeba braæ pod uwagê
nie tylko samo tempo rozwoju, ale tak¿e jego wp³yw na stosunki
podzia³u, w tym na ograniczanie obszarów ubóstwa. Wiêcej, trzeba dostrzegaæ
i to, ¿e w pewnych sytuacjach liberalizacji towarzyszyæ mo¿e poszerzanie
siê biedy, nawet w warunkach wzrostu gospodarczego.
Teoretycznych argumentów na to, ¿e daleko posuniêta liberalizacja
handlu mo¿e przyœpieszyæ tempo wzrostu jest wiele. Ale tak¿e wiele jest
doœwiadczeñ pokazuj¹cych, ¿e niekoniecznie przyczynia siê do zmniejszania
nierównoœci spo³ecznych. A to z kolei na d³u¿sz¹ metê obraca siê
przeciwko wzrostowi gospodarczemu. O ile mog¹ tego nie dostrzegaæ
(choæ rozumieæ to powinni) przedsiêbiorcy i inwestorzy operuj¹cy na
szczeblu mikro, to wiedzieæ i liczyæ siê z tym musz¹ politycy dzia³aj¹cy
w skali makro. Zatem rezultaty postêpuj¹cej liberalizacji handlu trzeba
analizowaæ i od tej strony, a przede wszystkim uwzglêdniaæ p³yn¹ce st¹d
wnioski w polityce gospodarczej.
O ile w posocjalistycznych gospodarkach transformowanych obraz
jest bardzo z³o¿ony, gdy¿ pojawienie siê nowych obszarów biedy jest
skutkiem wielu równoczeœnie wystêpuj¹cych procesów w sferze produkcji
i dystrybucji, o tyle w rynkowych gospodarkach mniej zaawansowanych
w rozwoju zale¿noœci te s¹ nieco wyraŸniej zarysowane. Mo¿na je
na przyk³ad przeœledziæ porównuj¹c kraje SARRC, czyli Regionalnego
Stowarzyszenia Wspó³pracy Pañstw Po³udniowej Azji. W odró¿nieniu
od ASEAN-u, który grupuje kraje o tak krañcowym poziomie dochodów,
jak Singapur i Kambod¿a, SARRC skupia pañstwa na zbli¿onym
poziomie gospodarczym. S¹ to: Indie, Sri Lanka, Pakistan, Bangladesz,
Nepal, Bhutan i Malediwy.
Przy ogromnym ich wewnêtrznym zró¿nicowaniu spo³ecznym i politycznym
cechuj¹ siê one tym, ¿e liberalizacja w tym regionie postêpuje
200

Œwiat, polityka, pieni¹dze
stopniowo i wolniej ni¿ w ASEAN-ie czy te¿ Europie Œrodkowowschodniej.
SARRC usi³uje przy tym zdecydowanie lepiej ni¿ nasz region koordynowaæ
swoj¹ strategiê dalszej liberalizacji w ramach WTO i przygotowuje
wspólne stanowisko na zbli¿aj¹cy siê szczyt w Seattle. Korzyœci bowiem
z liberalizacji handlu bynajmniej nie rozk³adaj¹ siê równomiernie
i o to, aby wyjœæ na tym jak najlepiej, trzeba nieustannie zabiegaæ. Jest to
szczególnie wa¿ne obecnie, gdy w ramach WTO podjête zostan¹ nowe
inicjatywy co do dalszej liberalizacji, m.in. w odniesieniu do us³ug finansowych,
inwestycji i ochrony w³asnoœci intelektualnej.
Czy zatem nale¿y obawiaæ siê, ¿e nieuchronnie postêpuj¹ca liberalizacja
– bo taka jest logika globalizacji – poci¹gnie za sob¹ dalsze
narastanie nierównowagi spo³ecznej? Otó¿ niekoniecznie, nie ma bowiem
takiego prostego zwi¹zku przyczynowo-skutkowego. Zarazem studia
porównawcze nie wykazuj¹ te¿, ¿e liberalizacja handlu sama z siebie
prowadzi do redukcji obszarów ubóstwa. To zale¿y. Wp³yw liberalizacji
handlu na redukcjê sfery niedostatku jest funkcj¹ ogólnego poziomu
dochodu i polityki pañstwa. Gdy poziom ten jest relatywnie wy¿szy (jak
na Sri Lance, w Estonii czy Czechach), to liberalizacja mo¿e sprzyjaæ
zmniejszaniu biedy, jeœli jest to zarazem autentycznym celem polityki.
Jeœli zaœ poziom ten jest bardzo niski (jak w Bhutanie, Kirgistanie czy
Albanii), to szybka liberalizacja musi poci¹gn¹æ za sob¹ dalsze rozwarstwienie
i narastanie biedy.
Sukcesy pañstw Azji Po³udniowo-Wschodniej z okresu poprzedzaj¹cego
ostatni kryzys finansowy pokazuj¹, ¿e liberalizacja daje dobre efekty,
jeœli towarzyszy jej odpowiedni system os³ony socjalnej, wyprzedzaj¹ce
inwestycje w kapita³ ludzki oraz reforma rolna, a wszystko to jest podparte
siln¹ instytucjonaln¹ obudow¹ rynku. Doœwiadczenia ASEAN-u, z których
uczyæ siê mog¹ tak pañstwa SARRC, jak i naszego regionu, pokazuj¹,
¿e te same polityki, które redukuj¹ nierównoœæ i biedê, stymuluj¹ te¿
wzrost gospodarczy. Warunkiem wszak¿e jest sterowana i stopniowa liberalizacja
handlu. Mo¿na dostrzec i to, ¿e kraje, które nieumiejêtnie usi³owa³y
chroniæ swoj¹ si³ê robocz¹ przed natarciem konkurencji zagranicznej
poprzez przeinwestowanie przemys³u przy jednoczesnym niedostatku
nak³adów na restrukturyzacjê rolnictwa (Tajlandia albo Indonezja) oraz
nadmiernym zatrudnieniu w sektorze publicznym w koñcu wesz³y w fazê
kryzysu ju¿ nie koniunkturalnego, ale strukturalnego.
201

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Nie nale¿y wszak¿e mieæ z³udzeñ, ¿e podejmuj¹c daleko id¹ce
reformy strukturalne – a nasze przecie¿ id¹ dalej ni¿ w Azji – musz¹
pojawiaæ siê tak nowe obszary ubóstwa, jak i dostatku. Chodzi o to, aby
polityk¹ zrównowa¿onego sensu largo rozwoju ograniczaæ maksymalnie te
pierwsze, a sprzyjaæ szerzeniu siê tych drugich. To wymaga nie tylko
œwiat³ej polityki wewnêtrznej, lecz tak¿e koordynacji dzia³añ w skali regionalnej
i twardych negocjacji na arenie miêdzynarodowej. Pod tym wzglêdem,
niestety, Europa Œrodkowowschodnia radzi sobie gorzej ni¿ regionalne
ugrupowania Azji i innych kontynentów. A czas ucieka.
34. Miêdzy IM a CIA
202
Colombo – Dubai, 4 czerwca 1999
Raz jeszcze potwierdza siê pogl¹d, ¿e w wypadku transformacji
nie tylko trudno przewidzieæ przysz³oœæ, ale tak¿e i przesz³oœæ. Zw³aszcza
w wypadku Rosji, wobec której opinie zmieniaj¹ siê radykalnie.
O ile do lata 1998 roku rosyjska droga do kapitalizmu wzbudza³a ma³o
zastrze¿eñ, a w niektórych krêgach nawet sk³ania³a do apologetyki, to
teraz jej ostra krytyka jest powszechna. Nie ma jednak wci¹¿ zgody
wœród profesjonalistów co i dlaczego tak naprawdê siê sta³o?
Okazj¹ do pog³êbienia wiedzy na ten temat by³a konferencja zorganizowana
przez The Jamestown oundation. To forum dyskusyjne jest o tyle
ciekawe, ¿e rzadko tak otwarcie i publicznie dyskutuj¹ fachowcy prezentuj¹cy
nie tylko ró¿ne teoretyczne i polityczne punkty widzenia, ale zarazem
tak ró¿ne instytucje. Otó¿ konferencja skupi³a nie tylko intelektualn¹
czo³ówkê amerykañskich uczonych – ekonomistów, politologów, historyków,
socjologów, antropologów – z najlepszych uniwersytetów i instytutów
USA, ale tak¿e przedstawicieli krêgów rz¹dowych i organizacji miêdzynarodowych,
choæ ci ostatni byli skromnie reprezentowani. Jakby byli
uprzedzeni, ¿e tym razem, i w tak doborowym gronie, niewiele dobrego
o swojej aktywnoœci wobec Rosji mog¹ us³yszeæ.
Konfrontacja dobrze znanych pogl¹dów ludzi MW z opiniami
teraz ju¿ otwarcie g³oszonymi przez ludzi CIA jest wielce pouczaj¹ca.
Okazuje siê, ¿e CIA nie tylko wiedzia³a od pocz¹tku (a chyba powinno to

Œwiat, polityka, pieni¹dze
byæ oczywiste) o brudnych interesach towarzysz¹cych prywatyzacji, transferze
kapita³u i mechanizmach jego prania na miêdzynarodowym rynku
finansowym, ale równie¿ informowa³a o tym w³adze amerykañskie, a za
ich poœrednictwem tak¿e organizacje miêdzynarodowe, gdzie USA maj¹
decyduj¹c¹ pozycjê. Sygna³y te jednak by³y lekcewa¿one. Dlaczego?
To jest pytanie, na które nie ma zadowalaj¹cej odpowiedzi. Z jednej
bowiem strony widaæ, jak zacietrzewienie ideologiczne – na podobieñstwo
fundamentalizmu religijnego Рodbiera zdolnoϾ zdrowej oceny
rzeczywistoœci. Gdy bowiem ju¿ ewidentne by³o, ¿e rzeczy biegn¹ w z³ym
kierunku, nadal wspierano dzia³ania tzw. m³odych reformatorów. Teraz
niektórzy z amerykañskich ekspertów radz¹ znaleŸæ dla nich szybko pracê
w USA, bo inaczej wró¿¹ im raczej wiêzienn¹ przysz³oœæ... Ideologiczny
fundamentalizm rynkowy okaza³ siê jednak bardzo siln¹ przes³ank¹ polityki,
gdy¿ zak³ada³, ¿e w d³ugim okresie nawet na bazie niekoniecznie
uczciwie gromadzonego prywatnego kapita³u mo¿na spokojnie budowaæ
gospodarkê rynkow¹. A ¿e kapita³ ten ucieka³? Có¿, jednych to wcale nie
martwi³o, a odwrotnie, bo ucieka³ on tam, dok¹d uciec mia³, a wed³ug
innych – zgodnie z ich doktryn¹ – mia³ wróciæ, gdy tylko dojdzie do
stabilizacji makroekonomicznej, do której ma doprowadziæ polityka kontrolowana
przez MW. Co ciekawe, reminiscencje takiej „realpolitik”
nadal s¹ wyraŸne, gdy¿ politycy odpowiedzialni za kurs obrany wobec
rosyjskiej transformacji s¹ wci¹¿ u w³adzy i obstaj¹ przy swoich pogl¹dach.
No w³aœnie; czy chodzi tu tylko o pogl¹dy? Bynajmniej. Chodzi
przede wszystkim o interesy. I to jest druga przes³anka, dla której niekoniecznie
chce siê dotrzeæ do pe³nej prawdy, dlaczego dzieje siê to, co siê
dzieje. Wiêcej; to ma siê dziaæ, ale niekoniecznie wszyscy i wszystko o tym
musz¹ wiedzieæ. To zmusi³oby do odpowiedzi na trudne pytania. A coraz
wiêcej siê ich pojawia. Jeœli prawdziwych fachowców – obojêtnie czy
z MW, czy z CIA, z uniwersytetów czy banków – nie mo¿e dziwiæ to, ¿e
wielka polityka najczêœciej jest podporz¹dkowana interesom wielkiego
kapita³u i zatem pod tym tak¿e k¹tem ustawia siê politykê zagraniczn¹
oraz dzia³ania zdominowanych przez najsilniejsze pañstwa i ich rz¹dy
organizacji miêdzynarodowych, to nie mo¿na siê te¿ dziwiæ, i¿ pewne
polityki s¹ kontynuowane nawet wtedy, gdy faktycznie ju¿ siê doszczêtnie
skompromitowa³y. A to dlatego, ¿e nadal w miarê dobrze s³u¿¹ one okre-
203

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
œlonym grupom interesu, a wtedy pogl¹dy s¹ drugorzêdne. Dorabia siê
je i to te¿ jest wielki interes.
Jeœli wiêc pomin¹æ topniej¹ce przekonanie, ¿e Rosja mia³a sensowny,
powsta³y przy udziale zagranicy, program transformacji ustrojowej,
a tylko ze wzglêdów kulturowych nie by³a w stanie go zrealizowaæ,
to teraz ju¿ jest oczywiste, ¿e zaaplikowane tam reformy by³y zasadniczo
Ÿle pomyœlane. Nacisk na zbyt szybk¹ prywatyzacjê i liberalizacjê przy
formalnie twardej polityce finansowej i otwarciu na spekulacje kapita³u
zagranicznego, ale przy równoczesnym zlekcewa¿eniu aspektów instytucjonalnych,
a nade wszystko warunków startu, musia³ doprowadziæ nie
tylko do d³ugotrwa³ej depresji w sferze produkcji i szerz¹cej siê biedy,
ale tak¿e do g³êbokiego kryzysu finansowego. Zanim on jednak siê
przejawi³ w formie otwartej, robiono krociowe interesy. Gdy niedawno
spyta³em jednego z bankierów, ile stracili w Rosji po sierpniu zesz³ego
roku, odpowiedzia³, ¿e jakieœ 300 milionów dolarów. Gdy zaœ zapyta-
³em, ile tam¿e przedtem zd¹¿yli zarobiæ, odrzek³, i¿ nieco ponad miliard.
Otó¿ ja uczê swoich studentów, ¿e taki bank nie straci³ 300
milionów, ale zarobi³ ich a¿ 700. Bo mia³ zarobiæ i temu s³u¿y³y rady
i naciski na „kontynuacjê reform”.
Warto przy okazji pamiêtaæ, ¿e w Polsce niekiedy oskar¿ani byliœmy
w latach 1994-97 a to o hamowanie reform, a to o spowalnianie
prywatyzacji. W istocie m¹dr¹ polityk¹ nie tylko przeciwstawialiœmy siê
wtedy doktrynerstwu ekonomicznemu, ale dbaliœmy po prostu o formowanie
siê uczciwymi metodami rodzimego kapita³u i rozwój polskiej
gospodarki, co dzisiaj tak wyraŸnie widaæ.
Notabene, odniesienia do Polski pojawiaj¹ siê tutaj czêsto. Rosyjskie
niepowodzenia trzeba postrzegaæ we wzglêdnym wymiarze, a polski sukces
stanowi odpowiednie ku temu t³o. Dobrze zatem, ¿e tak¿e i tu (choæ
szkoda, i¿ szybciej w CIA ni¿ MW) ju¿ dominuje przekonanie o b³êdnoœci
i szkodliwoœci tzw. szokowej terapii. Nie jest ono jeszcze zupe³nie powszechne,
co jest jasne, jeœli teraz ju¿ wiadomo, kto na tym skorzysta³, a kto straci³,
rzecz bowiem bardziej w ró¿nicach interesów ni¿ pogl¹dów.
Teraz nikt nie widzi dobrze przysz³oœci rosyjskiej gospodarki, nawet
w œrednim okresie. Dobrze jednak, ¿e dokonany zosta³ znacz¹cy krok
w kierunku zrozumienia, co i dlaczego posz³o Ÿle. Ani wczeœniejsze pro-
204

Œwiat, polityka, pieni¹dze
blemy rumuñskie, ani albañskie takiej refleksji nie wywo³a³y, bo tam
chodzi³o i o ma³e kraje, i o ma³e pieni¹dze. A tu s¹ one olbrzymie.
Zdumiewaj¹ce jest przy tym, ¿e gdy uznany autorytet w sprawach geopolityki
Zbigniew Brzeziñski mówi publicznie na konferencji w Waszyngtonie,
¿e najprawdopodobniej w amerykañskiej polityce funkcjonuje wiêcej
pieniêdzy pochodz¹cych ze z³odziejskiej, rosyjskiej prywatyzacji ni¿ ze
Ÿróde³ chiñskich, to nie ma ¿adnej reakcji. Jestem przekonany, ¿e u nas
by³aby ona niezwykle ¿ywa.
Nie dziwiê siê zaœ, gdy moja supozycja, ¿e z pewnoœci¹ zachodnim,
a zw³aszcza amerykañskim elitom politycznym i finansowym zdecydowanie
bardziej zale¿y na sukcesie transformacji w Polsce ni¿ w Rosji, spotyka
siê z aprobat¹. Tak bowiem naprawdê by³o i jest. Nasze szczêœcie.
35. Bia³e noce
Waszyngton, 11 czerwca 1999
Podczas gdy na wybrze¿u malowniczej morskiej przystani w ONZtowskim
Œwiatowym Instytucie Badañ Rozwoju Gospodarczego WIDER
odbywa siê miêdzynarodowa konferencja na temat roli przedsiêbiorczoœci
i ma³ych firm w rozwoju krajów transformowanych, tu¿ obok rozgrywa siê
kolejna karta wielkiej polityki. W secesyjnym pa³acyku, w którym, gdy
opuszcza³em WIDER-a i Helsinki w lutym zesz³ego roku, przyj¹³ mnie
prezydent Martti Ahtisaari, teraz goœci on czo³owych polityków rosyjskich
i amerykañskich. Zreszt¹ nie po raz pierwszy i nie ostatni. inlandia
bowiem umiejêtnie od czasu do czasu odgrywa rolê dobrego poœrednika
miêdzy Zachodem a Wschodem. Tak¿e ostatnio, gdy ten pierwszy nam
siê nieco powiêkszy³, a ten drugi jeszcze bardziej skurczy³.
Do bia³ej nocy trwaj¹ dyskusje pomiêdzy amerykañskimi i rosyjskimi
ministrami spraw zagranicznych, Albright i Iwanowem, oraz obrony
narodowej, Cohenem i Sergiejewem, co dalej zrobiæ od strony polityczno-militarnej
w Kosowie i wokó³ Jugos³awii. Podczas gdy teraz, po bombardowaniach
NATO, czas ju¿ myœleæ o powojennej odbudowie i sposobach
jej sfinansowania (a bêd¹ to wydatki rzêdu 50-100 miliardów dolarów,
w zale¿noœci od tego, jak szeroki bêdzie program odbudowy), to
205

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
zaskakuj¹ce wejœcie wojsk rosyjskich do Prisztiny na krótko przesunê³o
g³ówne akcenty w dyskusji. I w³aœnie tu, w Helsinkach, przygotowuje siê
rozstrzygniêcia, które potwierdz¹ spotkanie prezydentów USA i Rosji
podczas szczytu G-7 i Rosji w Kolonii. Notabene, mia³ on byæ poœwiecony
zasadniczo sprawom ekonomicznym, ale konflikt wokó³ Kosowa przes¹dza,
¿e bêdzie on te¿ na³adowany kwestiami politycznymi.
inlandia zatem odgrywaæ mo¿e rolê dobrej misji w ³agodzeniu
miêdzynarodowych napiêæ, gdy¿ tak¹ wypracowa³a sobie pozycjê. Podczas
gdy my – wst¹piwszy do NATO i bêd¹c wci¹¿ daleko (a nawet dalej ni¿
jeszcze rok – dwa temu) od cz³onkostwa w UE – musimy teraz zap³aciæ
swoj¹ czêœæ za nieswoj¹ wojnê, to inlandia, wszed³szy w 1995 roku do
UE, ale s³usznie pozostaj¹c poza NATO, mo¿e teraz coœ autentycznie
znaczyæ na scenie miêdzynarodowej mimo tego, ¿e jest krajem ma³ym.
Ale piêknym. I tak¿e dobrze prowadzonym przez m¹drych polityków,
co daje skutki nie tylko polityczne, lecz równie¿ ekonomiczne.
Utrzymuje siê tu wysokie tempo wzrostu gospodarczego przy niskiej inflacji,
a skutki integracji europejskiej s¹ wyraŸnie widoczne w sferze rozwoju
rynku kapita³owego. W tych w³aœnie dniach helsiñska gie³da pobi³a rekordy
swych notowañ. Indeks Hex osi¹gn¹³ a¿ 7 417 punktów, g³ównie
wskutek znakomitej fali osi¹gniêæ technologicznych i produkcyjnych,
a wiêc tak¿e i finansowych (choæ nie spekulacyjnych) Nokii.
inowie tak¿e korzystaj¹ z cz³onkostwa w Eurolandzie. Wprowadzili
pó³ roku temu euro (i znowu s³usznie) jako jedyny kraj nordycki, ale
dobrze to dyskontuj¹. Ponadto przynale¿noœæ do unii walutowej s³u¿y
jako swoista tarcza przed szokami zewnêtrznymi, w tym potencjalnym
wp³ywem skutków kryzysu rosyjskiego. iñscy politycy gospodarczy wrêcz
wykorzystali ten kryzys, chocia¿by przejmuj¹c obs³ugê pewnych transakcji,
czêœæ tranzytu czy te¿ absorbuj¹c pewne zagraniczne inwestycje bezpoœrednie,
które nie zosta³y ulokowane za wschodni¹ granic¹.
Teraz rola inlandii wzroœnie jeszcze bardziej. W polityce europejskiej
przez najbli¿sze pó³ roku ten ma³y kraj odgrywa³ bêdzie wielk¹ rolê,
inlandia bowiem przejmuje prezydencjê w UE z pocz¹tkiem lipca. W³aœnie
dzisiaj w parlamencie premier Paavo Lipponen przedstawia „Za³o¿enia
Prezydencji iñskiej”. To dla nas bardzo wa¿ne, tym bardziej ¿e
inlandia Polsce bardzo sprzyja. Umiejêtnie wykorzystuje to w swej misji
206

Œwiat, polityka, pieni¹dze
dyplomatycznej ambasador RP Józef Wiejacz. Kilka lat systematycznej
pracy daje owoce tak polityczne, jak i ekonomiczne.
Trzy bêd¹ g³ówne elementy nadchodz¹cej prezydencji inlandii
w Unii Europejskiej. I ka¿dy trzeba teraz dobrze rozgrywaæ z naszego
punktu widzenia.
Po pierwsze, kwestia poszerzania UE. inlandia bêdzie zmierzaæ
(choæ raczej do tego nie dojdzie), aby w koñcu jej kadencji, na szczycie
sumuj¹cym prezydencjê w grudniu, zapad³a decyzja o poszerzeniu listy
kandydatów o kolejne 5 pañstw, a mianowicie dwa (Estonia ju¿ otrzyma³a
zaproszenie) pozosta³e kraje ba³tyckie (to przede wszystkim tutejszy priorytet),
a tak¿e S³owacjê oraz Bu³gariê i Rumuniê. Niedobrze jednak, ¿e na
tej liœcie mo¿e nie byæ Chorwacji. Pod tym k¹tem oceniona zostanie tak¿e
koñcz¹ca siê prezydencja niemiecka, podczas której najwiêkszy postêp w formalnych
negocjacjach w sprawie przysz³ego cz³onkostwa osi¹gn¹³ Cypr, a nie
któryœ z krajów naszego regionu. Prezydencja fiñska wniesie tak¿e 7 lub 8
nowych rozdzia³ów do negocjacji cz³onkowskich, z których gospodarz sam
najbardziej eksponowa³ bêdzie kwestiê ochrony œrodowiska naturalnego.
Po drugie, oceniony zostanie dog³êbnie traktat amsterdamski i warunki
dalszej realizacji jego ustaleñ. Chodzi tu zw³aszcza o polityczne
aspekty funkcjonowania UE. inowie jako kraj ma³y s¹ zdecydowanie za
utrzymaniem zasady: jeden kraj, jeden komisarz. Ale rozstrzygniêcia wymaga
kwestia mechanizmu g³osowania i podejmowania decyzji. Wci¹¿
tylko i wy³¹cznie konsensus? Z pewnoœci¹ ju¿ nie. Wiêkszoœæ? Z pewnoœci¹
tak, ale jaka i w jakich sprawach? Tu musi i bêdzie liczyæ siê nie tylko
iloœæ obywateli, ale te¿ poziom produkcji.
Po trzecie, mocno zostanie postawiony tzw. pó³nocny wymiar integracji
UE w po³¹czeniu ze strategi¹ wobec Rosji. Ta Rosja zawsze wraca;
jak nie komandosi na lotnisku w Prisztynie albo ministrowie prezydenta
Jelcyna w pa³acu obok, to oczekiwanie na konieczne decyzje MW albo
te¿ priorytety polityki UE. W listopadzie zjad¹ siê tu ministrowie UE oraz
pañstw nadba³tyckich, a tak¿e Norwegii i Islandii. Polska musi dobrze
byæ do tego spotkania przygotowana, bo jesteœmy wa¿nym partnerem
w tak zdefiniowanym wymiarze pó³nocnym.
Dobrze siê te¿ sk³ada, ¿e od sierpnia Sekretarzem Generalnym
Komisji Helsinskiej zostaje polski fachowiec – Mieczys³aw Ostojski.
207

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
HELKOM to nie ONZ, ale cieszy, ¿e ktoœ z Polski staje na czele
regionalnej organizacji miêdzynarodowej, dzia³aj¹cej g³ównie w sferze
ochrony œrodowiska i zasobów wód Ba³tyku. A piêknie wygl¹da on ze
wszystkich stron, choæ szczególnie st¹d w bia³e noce.
36. Nie czekaj¹c na Moj¿esza
208
Helsinki, 18 czerwca 1999
Pamiêtam, jak w Berlinie, w maju 1990 roku, na konferencji poœwieconej
polityce kursu walutowego, profesor Robert Mundell z Columbia
University podziêkowa³ Roque ernandez (obecny minister finansów
Argentyny) za wk³ad jego kraju dokonany w poprzednim dziesiêcioleciu
do rozwoju teorii monetarystycznej. Powiedzia³em wówczas, ¿e mam nadziejê,
i¿ za 10 lat nikt nie bêdzie musia³ dziêkowaæ Polsce za wk³ad do
rozwoju teorii transformacji systemowej.
Teraz, w Dubrowniku, na zorganizowanej przez MW i Narodowy
Bank Chorwacji miêdzynarodowej konferencji oceniaj¹cej pierwsze dziesiêciolecie
transformacji, przypomnia³em mu to. Otó¿ trzeba Polsce dziêkowaæ,
gdy¿ uczonym z ca³ego œwiata dostarczyliœmy co nie miara materia³u
badawczego... Ale nie tylko my, bo inne gospodarki te¿. Czasami mo¿na
mieæ wra¿enie, ¿e dla niektórych ekonomia sta³a siê przez to wrêcz nauk¹
eksperymentaln¹. W zakresie polityki finansowej czy te¿ prywatyzacji tyle co
w naszym regionie œwiata nie naeksperymentowano siê nigdzie.
Nawet w tak znakomitym gronie referentów, jakie œci¹gnê³a konferencja
odbywaj¹ca siê w tej œródziemnomorskiej „perle”, nie ma wci¹¿
jasnoœci, dlaczego sprawy potoczy³y siê takim w³aœnie torem. Po dziesiêciu
latach transformacji w przewa¿aj¹cej czêœci krajów nadal poziom produkcji
znajduje siê poni¿ej wielkoœci z 1989 roku, naros³y obszary biedy
i nierównoœæ, nie rozwinê³y siê konkurencyjne ga³êzie wytwórczoœci, niska
jest zdolnoœæ do akumulacji kapita³u. Dlaczego tak siê sta³o? Dlaczego te¿
nikt tego nie przewidywa³ przed dekad¹, pytaj¹ siê dzisiaj.
Otó¿ to nie jest tak, ¿e nikt tego nie przewidywa³. Ostrze¿eñ by³o
sporo, ale ich nie s³uchano. Zreszt¹ Zachód wci¹¿ widzi raczej Wschód
i resztê œwiata przede wszystkie swymi oczyma. Nie czyta siê i nie s³ucha

Œwiat, polityka, pieni¹dze
dostatecznie wnikliwie zagranicznych ekonomistów, a tych, którzy krytykuj¹,
jakoœ ma³o siê zaprasza. Raczej przyje¿d¿aj¹ ci, co potakuj¹. Rzecz
jednak w tym, ¿e faktycznie chyba nikt nie przewidywa³, ¿e ca³y obszar
od Odry do Pacyfiku po dziesiêciu latach zmagañ o wdro¿enie gospodarki
rynkowej bêdzie produkowa³ a¿ o jedn¹ czwart¹ mniej. A to dlatego,
¿e o ile niektórzy z nas przestrzegali przed negatywnymi skutkami
zbyt radykalnej liberalizacji, przestrzelenia stabilizacji i lekcewa¿enia
destrukcyjnej roli pustki systemowej powsta³ej po szybkim rozmontowaniu
instytucji gospodarki planowej, to nie przewidywano, i¿ b³êdne podejœcie
bêdzie tak d³ugo kontynuowane.
Zaskakuj¹ce jest te¿, ¿e wci¹¿ trzeba wracaæ do punktu wyjœcia.
Teraz podkreœla siê du¿e zró¿nicowanie krajów transformowanych w punkcie
startu do wielkich przemian. Na pocz¹tku jednak b³ednie to zró¿nicowanie
potraktowano, stosuj¹c doœæ zbli¿one terapie dla odmiennych schorzeñ.
Z jednej strony przyznaje siê wreszcie, ¿e polski wzglêdny sukces to
tak¿e rezultat reform poprzedzaj¹cych 1989 rok. Z drugiej strony nadal
wyraŸnie przecenia siê znaczenie spuœcizny z tamtego okresu dla piêtrz¹cych
siê rosyjskich trudnoœci, te bowiem s¹ g³ównie skutkiem b³êdów
pope³nionych w latach dziewiêædziesi¹tych. Ale trudno to przyznaæ komuœ,
kto w ich pope³nieniu w jakimœ stopniu sam uczestniczy³.
Teraz tak¿e wydaje siê oczywiste, ¿e punkt dojœcia bêdzie ró¿ny dla
ró¿nych krajów. Konieczne jest odrêbne traktowanie poszczególnych grup
krajów wy³aniaj¹cych siê z tego krajobrazu po bitwie. Jedne wysforowa³y
siê do przodu i s¹ doprawdy zaawansowane w przejœciu do systemu rynkowego,
inne s¹ wci¹¿ daleko z ty³u. Ciekawe ¿e teraz ju¿ wszyscy na wszystkie
przypadki odmieniaj¹ okreœlenie „budowa instytucji”, akcentuj¹c ich
rolê w transformacji. Przez wiele lat tak nie by³o, co ³atwo sprawdziæ
w ka¿dej porz¹dnej bibliotece.
Kluczowa zawsze jest jakoϾ polityki, ale jej skutecznoϾ limitowana
jest dojrza³oœci¹ instytucji. S¹ to zasady gry na rynku, obs³uguj¹ce go
organizacje i strzeg¹ce honorowanie tych zasad prawo. Rozwój instytucji
wymaga nie tylko czasu, ale wiedzy i przede wszystkim determinacji polityki,
a nie naiwnej wiary, ¿e liberalizacja i prywatyzacja rozwi¹¿¹ problemy
same z siebie. W Rosji udzia³ prywatnego sektora w gospodarce jest wiêkszy
ni¿ w Polsce, a w Albanii wiêkszy ni¿ w S³owenii. A to w³aœnie Polska
209

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
i S³owenia s¹ w czo³ówce tak reform strukturalnych, jak i poziomu produkcji,
bo stworzy³y sobie stopniowo, ale konsekwentnie, sprawniejsz¹
instytucjonaln¹ odbudowê rynku.
O ile pierwsza dekada transformacji minê³a pod ciœnieniem procesów
liberalizacji i prywatyzacji, to w nastêpnej dominowaæ bêdzie budowa
instytucji i rozwój przedsiêbiorczoœci. Rzecz bowiem w tym, ¿e
mamy coraz wiêcej prywatnej w³asnoœci, ale niekoniecznie przedsiêbiorczoœci.
Tym samym w wielu przedsiêbiorstwach i sektorach – a z innej
perspektywy tak¿e w wielu krajach – osi¹gniêto marny postêp w efektywnoœci
alokacyjnej i konkurencyjnoœci. To wci¹¿ trzeba jeszcze zrobiæ,
rozwin¹æ i utrwaliæ.
Myœlê, ¿e dyskusje o transformacji nadal wywo³ywaæ bêd¹ wiele
emocji, a tak¿e nieporozumieñ. Co do jednych i drugich, to trzeba
mieæ œwiadomoœæ (a o dziwo jak¿e¿ czêsto jej nie starcza!), ¿e bior¹ siê
one nie tylko z ró¿nic pogl¹dów naukowych na temat biegu spraw
i rz¹dz¹cych tym mechanizmów, ale tak¿e – a niekiedy przede wszystkim
– z ró¿nic interesów. A o tym dyskutuje siê ma³o i niechêtnie.
Jednak bez umiejêtnej analizy sprzecznoœci interesów nie da siê wyjaœniæ
wielu zawi³oœci transformacji – tak tej jej fazy, która ju¿ za nami, jak
i tego, co nas jeszcze oczekuje.
Chocia¿ szkód narobiono sporo, to jednak proces transformacji jest
na w³aœciwym szlaku. S¹ wszak¿e i tacy, którzy uwa¿aj¹, ¿e potrzebujemy
Moj¿esza, aby przeprowadzi³ nas z marnej przesz³oœci do œwietnej przysz³oœci.
Profesor Arye Hillman z Tel Awiwu widzi tê przesz³oœæ po prostu jako...
niewolnictwo. A przysz³oœæ, co sugeruje tytu³ jego referatu zaprezentowanego
w Dubrowniku („W przejœciu do Ziemi Obiecanej. Dziesiêæ lat na
pustkowiu bez Moj¿esza”), widzi raczej œwietlan¹. Có¿, g³êboko siê myli.
Od czegoœ innego wysz³y kraje Europy Wschodniej – a i wœród nich by³y
znaczne ró¿nice – od czegoœ innego republiki by³ego ZSRR. I do czegoœ
innego dojdziemy, ale nie bêdzie to ziemia obiecana ani ta z biblii, ani ta
z Reymonta. I to nie czekaj¹c na Moj¿esza, który sk¹din¹d sam nie zadba³
o w³aœciwy rozwój instytucji i móg³by te¿ prowadziæ lepsz¹ politykê.
Do tego trzeba jednak dobrych ekonomistów i jeszcze lepszych polityków.
A tych nie zawsze starcza. Nie tylko na pustyni.
Dubrownik, 26 czerwca 1999
210

37. Ani strategia, ani dla Polski
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Gdy ponad dwa lata temu zakoñczy³em pracê w rz¹dzie, tempo
wzrostu produkcji by³o imponuj¹ce. W drugim kwartale 1997 roku, w porównaniu
z analogicznym kwarta³em roku poprzedniego, PKB zwiêkszy³
siê a¿ o 7,5 procent. Utrzymanie takiej dynamiki prowadzi³oby do z gór¹
podwojenia siê dochodu narodowego w ci¹gu dekady. Niestety, po dwu
kolejnych latach z³ej polityki gospodarczej PKB roœnie piêciokrotnie
wolniej, zwiêkszy³ siê on bowiem w pierwszym kwartale tego roku o mizerne
1,5 procent. Pewne zwiêkszenie tempa wzrostu w póŸniejszym okresie
nie zmienia wymowy tego faktu; nast¹pi³o zasadnicze wyhamowanie impetu
rozwojowego polskiej gospodarki. Ma to daleko id¹ce implikacje.
Zwa¿ywszy na cechuj¹c¹ Polskê, podobnie jak inne kraje przechodz¹ce
transformacjê, strukturê spo³eczno – gospodarcz¹, zejœcie dynamiki
produkcji poni¿ej 3-4 procent rocznie musi za sob¹ poci¹gaæ narastanie
sprzecznoœci interesów ekonomicznych. Jeœli zaœ rodz¹ce siê na tym tle
napiêcia spo³eczne nie s¹ rozwi¹zywane w³aœciwymi metodami, to przeradzaj¹
siê one w sytuacje konfliktowe. To w³aœnie obecnie, po raz pierwszy
od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, obserwujemy w Polsce.
Straty s¹ jednak¿e daleko wiêksze ni¿ wynika³oby to tylko z samych
konfliktów, które przecie¿ niezale¿nie od tego, ¿e s¹ same w sobie zjawiskiem
negatywnym, obracaj¹ siê tak¿e przeciwko wzrostowi gospodarczemu.
Taka linia – jeœli jest to jak¹œ lini¹ – szkodzi ju¿ samej transformacji
ustrojowej. Jeœli a¿ 59 procent spo³eczeñstwa twierdzi, ¿e „sprawy id¹
w z³ym kierunku”, to oznacza, i¿ doprawdy biegn¹ one w niew³aœciw¹
stronê. Lekcewa¿enie tego faktu przez w³adze jest nie tylko przejawem
ignorancji i braku zrozumienia istoty procesów rozwojowych i sensu transformacji,
ale tak¿e objawem arogancji. A to jeszcze bardziej zwiêksza
konfliktogennoœæ i tak ju¿ dostatecznie z³o¿onej sytuacji.
Kolejny ju¿ raz nie sprawdza siê niedopasowana do realiów posocjalistycznych
w Polsce doktryna ekonomiczna i oparta na niej polityka gospodarcza.
Z jednej strony przyjêto, ¿e przyspieszone wycofywanie siê
pañstwa z odpowiedzialnoœci za tworzenie dobrych warunków do efektywnego
gospodarowania bêdzie jemu sprzyja³o. A tak nie jest, co widz¹ nie
211

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
tylko pielêgniarki, choæ one maj¹ prawo nie rozumieæ zawi³oœci polityki
finansowej, ale przede wszystkim przedsiêbiorcy. To przecie¿ oni w koñcu
s¹ ofiarami stagnacji wywo³anej polityk¹ gospodarcz¹, gdy¿ nie mog¹
wytworzyæ wiêcej, skoro tylko o marne 1,5 procent wiêcej sprzedaæ mog¹.
Zastój w produkcji uderza szczególnie w ludzi przedsiêbiorczych. Jeœli zaœ
przedsiêbiorczoœci wci¹¿ jeszcze nie starcza, to polityka pañstwa musi j¹
pobudzaæ, a nie t³amsiæ t³umi¹c popyt ponad miarê.
Z drugiej bowiem strony teraz ju¿ w pe³ni widaæ b³êdnoœæ i szkodliwoœæ
koncepcji „sch³adzania” gospodarki. Skutki tego nieszczêsnego
zamys³u zbieg³y siê z nastêpstwami kryzysu rosyjskiego. By³ on sk¹din¹d
do przewidzenia, a jego faktyczny wp³yw na polsk¹ gospodarkê jest
ma³y; zabra³ nam on nie wiêcej jak pó³ procent potencjalnego PKB.
Reszta to skutek za³amania koniunktury „na ¿yczenie” polityki. W pierwszej
kolejnoœci nie nale¿a³o „sch³adzaæ” koniunktury, tylko d¹¿yæ do jej
utrzymania. A gdy ju¿ nie uczyniono tego, to mo¿na by³o ten b³¹d
skorygowaæ wkrótce potem, jak kryzys rosyjski wszed³ w kolejn¹ fazê
latem 1998 roku.
Skutki za³amania koniunktury przenosz¹ siê ze sfery realnej, gdzie
tak silne s¹ obecnie tendencje stagnacyjne, do sfery finansowej. Nie bez
powodów tak mocno podkreœla siê narastaj¹c¹ nierównowagê bud¿etow¹
i zbyt szybkie wykonywanie przez ministra finansów planu rocznego deficytu
bud¿etowego. Dalej mechanizm dzia³a w ten sposób, ¿e próby ratowania
bud¿etu w obliczu zawê¿enia siê realnej bazy podatkowej przerzucane
s¹ na oszczêdnoœci (dyscyplinowanie) wydatków bud¿etowych. I tu
w³aœnie pojawiaj¹ siê jesieni¹ rolnicy, zim¹ górnicy, na wiosnê pielêgniarki,
a pod koniec lata mog¹ g³os zabraæ nauczyciele. Dalej, konflikty
spo³eczne przechodz¹ w konflikty polityczne; koalicja trzeszczy, opozycja
podkreœla jej niezdolnoœæ do rz¹dzenia.
A ca³a ta sekwencja znowu przyczynia siê do pogarszania ogólnego
klimatu i utrudnia ekspansjê gospodarcz¹. Trac¹ wszyscy. No, prawie
wszyscy, najbardziej przedsiêbiorczy bowiem radz¹ sobie nawet pomimo
tak niesprzyjaj¹cych ram tworzonych przez politykê.
Zadowoleni mog¹ byæ tak¿e ci, którzy korzystaj¹ na rozgardiaszu
instytucjonalnym, nieudolnoœci administracji, Ÿle przygotowanych i jeszcze
gorzej wdra¿anych reformach. Niezale¿na organizacja, Transparency
212

Œwiat, polityka, pieni¹dze
International, zwraca uwagê na narastanie zakresu korupcji w polskiej
gospodarce. Zastrze¿enia ponownie, jak na pocz¹tku dekady, budz¹ nieprzejrzyste
procedury prywatyzacyjne. To powinno niepokoiæ, zw³aszcza
sektor przedsiêbiorczoœci zorientowany na d³ugoterminow¹ ekspansjê,
co wymaga dobrej strategii, klarownej polityki i przejrzystych regulacji.
Wszystkiego brakuje w coraz wiêkszym stopniu.
Niektórzy pocieszaj¹ siê tym, ¿e nie jest chyba jednak Ÿle, skoro
zagranica wci¹¿ tak dobrze ocenia Polskê. Otó¿ nie jest to tak jednoznaczne.
Po pierwsze, oceny te s¹ coraz bardziej powœci¹gliwe w obliczu
twardych, niepodwa¿alnych faktów, zw³aszcza konfrontuj¹cych osi¹gniêcia
lat 1994-97 ze s³abymi efektami reform i za³amaniem ekspansji
w latach 1998-99. Po drugie, ze wzglêdów politycznych oceny te, przy
takich samych faktach, by³yby druzgoc¹ce, gdyby do obecnego stanu
doprowadzi³y partie rz¹dz¹ce uprzednio. Po trzecie, nawet marna sytuacja
w Polsce lœni na tle wielkiej depresji i upadku gospodarczego w Rosji.
To bardzo silny (i wyj¹tkowo niekorzystny dla nas na d³ug¹ metê, bo
z³udny) czynnik, zniekszta³caj¹cy punkt widzenia na to, co faktycznie
dzieje siê w naszej gospodarce. Po czwarte, zagraniczne media czêsto
oceniaj¹ sytuacjê przez pryzmat witryn. Ostatnio „Business Week” zachwyca
siê nasz¹ transformacj¹ podziwiaj¹c warszawsk¹ Starówkê. My
cieszyliœmy siê ni¹ ju¿ przed transformacj¹. Po pi¹te wreszcie, polskie
pielêgniarki maj¹ swoje zmartwienia, a zagraniczni inwestorzy swoje interesy
i zyski. Problem w tym, ¿e polityka finansowa musi dostrzegaæ zwi¹zki
miêdzy jednym a drugim i jednak s³u¿yæ krajowym interesom i poszczególnym
grupom w³asnego spo³eczeñstwa.
Ma³a skutecznoœæ polityki monetarnej, uwidoczniaj¹ca siê w wahaniach
kursu walutowego, jest dogodna dla spekulacyjnych ruchów kapita-
³u krótkoterminowego. Jemu to sprzyjaj¹ wysokie stopy procentowe, które
utrudniaj¹ z kolei formowanie rodzimego kapita³u. Grupê bankow¹
PeKaO S.A. konsolidowaliœmy z myœl¹, aby przej¹³ j¹ rodzimy, prywatny
kapita³, ale tak siê, niestety, nie sta³o.
Obecna polityka gospodarcza musi zatem zostaæ poddana gruntownej
rewizji. Nie nale¿y przy tym przez jakiœ czas jeszcze oczekiwaæ w tym
wzglêdzie nacisku z zagranicy, bo ta jest w miarê zadowolona. Obiektywnie
jednak sytuacja staje siê coraz trudniejsza, ale jest z niej wyjœcie, choæ
213

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nie w tym kierunku, w którym d¹¿y polityka gospodarcza rz¹du. Ta ma
przed sob¹ ju¿ tylko przesz³oœæ.
Waszyngton, 3 lipca 1999
38. I strategia, i dla Polski
Polsce bardzo potrzebna jest dobra strategia d³ugofalowego rozwoju
spo³eczno-gospodarczego. Przekonaliœmy siê o tym ju¿ raz w po³owie lat
dziewiêædziesi¹tych, przekonujemy siê ponownie u ich schy³ku. Tak pocz¹tkowe
lata rynkowej transformacji, jak i minione prawie dwa lata pod rz¹dami
obecnej koalicji pokazuj¹ dobitnie, ¿e brak strategii rozwoju nie mo¿e
byæ substytuowany ani krótkookresow¹ polityk¹ ukierunkowan¹ przede
wszystkim na stabilizacjê finansow¹, ani te¿ reformatorsk¹ – czy te¿ czêstokroæ
quasi -reformatorsk¹ – szarpanin¹. Postêp instytucjonalny jest wówczas
niewielki, a sfera realna gospodarki rozwija siê bardzo wolno, jeœli w ogóle.
Jest to szersze zagadnienie, wystêpuje ono bowiem tak¿e z du¿¹
ostroœci¹ w innych krajach transformowanych. Problem bierze siê st¹d, ¿e
nie zawsze rozró¿nia siê politykê zmian systemowych (czyli reform) od
polityki rozwoju (czyli zwiêkszania iloœci i jakoœci produkcji), wychodz¹c
z b³êdnego za³o¿enia, ¿e samo reformowanie poniek¹d rozwi¹zuje kwestiê
ekspansji gospodarczej. A tak nie jest, gdy¿ w ka¿dym systemie gospodarczym
– tak¿e takim, który podlega radykalnym zmianom – nieodzowna
jest aktywna polityka rozwojowa. To jej musz¹ byæ podporz¹dkowane
wszystkie inne polityki, a jeœli tak nie jest, to myli siê œrodki z celami.
Oczywiœcie, liczne dobrze dopracowane elementy strategii rozwojowej
s¹ obecne w naszej polityce gospodarczej. Rzecz jednak w tym, ¿e
w odró¿nieniu do lat 1994-97 s¹ to tylko elementy w³aœnie. Co wiêcej,
kompleksowoœæ polityki wymaga odpowiedniej koordynacji na najwy¿szych
szczeblach politycznych, a z tym jest coraz gorzej. W³aœciwie trudno
ju¿ mówiæ o dobrej koordynacji polityki strukturalnej i finansowej, fiskalnej
i monetarnej, przemys³owej i handlowej, dochodowej i socjalnej, a ju¿
z pewnoœci¹ wszystkich tych polityk razem wziêtych. W takich warunkach
oddolnie pojawiaj¹ca siê w wyniku liberalizacji przedsiêbiorczoœæ po
czêœci wchodzi na ja³owe biegi, a wiele ludzkiej aktywnoœci jest marno-
214

Œwiat, polityka, pieni¹dze
trawione. Widaæ to w braku poprawy miêdzynarodowej konkurencyjnoœci,
a w ujêciu zsyntetyzowanym w stagnacji dochodu narodowego.
Elementy „Strategii dla Polski”, w tym tak¿e strategii integracji
naszej gospodarki z Uni¹ Europejsk¹, s¹ w jakiejœ mierze nadal urzeczywistniane,
ale teraz brakuje ju¿ nie tylko kompleksowoœci i dobrej koordynacji.
Brakuje nowych, dobrych pomys³ów, jak przyœpieszyæ rozwój. Pojawiaj¹
siê odmienne uwarunkowania – tak nowe szanse, jak i wyzwania. Te
pierwsze trzeba umieæ wykorzystywaæ, tym drugim stawiaæ czo³a. A jak¹
now¹ szansê wykorzystano dla stymulowania rozwoju w latach 1998-99?
Jakim nowym wyzwaniom rozwojowym skutecznie sprostano w tym okresie?
Powoli nadchodzi czas stworzenia nowej strategii rozwoju polskiej
gospodarki. Trzeba w niej umiejêtnie wykorzystaæ wszystko to, co nadal jest
aktualne z wczeœniej wypracowanych programów, ale teraz trzeba pójœæ ju¿
dalej. Skoro priorytety polityki zosta³y rozmyte, cele pomieszane ze œrodkami,
a koniunktura zasadniczo wyhamowana, to teraz pora wyci¹gaæ z tego
wnioski. Jest ich wiele, a kluczowe trzeba ju¿ teraz zaakcentowaæ.
Po pierwsze, s³usznie nieustannie podkreœla siê koniecznoœæ stabilizacji
finansowej jako warunku zrównowa¿onego rozwoju. Trzeba przeto
przejœæ do konsolidacji stabilizacji w stabilnoœæ. Nie mo¿na wszak¿e tego
osi¹gn¹æ dalszym t³umieniem popytu wszystkich sektorów – z przedsiêbiorstwami
w³¹cznie – to bowiem obraca siê przeciwko wzrostowi gospodarczemu
i w koñcu tak¿e przeciwko samej stabilizacji. Tak jak nie uda³o
siê jej osi¹gn¹æ na pocz¹tku dekady na œcie¿ce g³êbokiej recesji, tak nie jest
realne jej utrzymanie na d³ug¹ metê przy przed³u¿aj¹cej siê stagnacji. St¹d
te¿ polityka rozwojowa musi siêgn¹æ do aktywnego pos³ugiwania siê bud¿etem
i wydatkami pañstwa jako instrumentem stymulowania koniunktury.
Po drugie, w ¿adnym wypadku nie wolno na o³tarzu stabilizacji
poœwiêcaæ inwestycji w kapita³ ludzki. Postêp na polu stabilizacji dokonywany
kosztem ograniczania realnego (czy tylko relatywnego) poziomu
nak³adów na ten kapita³ – zw³aszcza na edukacjê na poziomie œrednim
i wy¿szym oraz na naukê i wdro¿enia – jest budowany na bardzo kruchym
gruncie. Polska musi du¿o wiêcej ³o¿yæ na oœwiatê i badania. Po
to m.in. przyœpieszaliœmy w poprzednich latach tempo wzrostu, aby
by³o z czego dodatkowe nak³ady finansowaæ. Zaniedbania w tej sferze
bêd¹ dawa³y o sobie znaæ coraz silniej w nadchodz¹cych latach. Potrzeb-
215

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
ny jest narodowy program inwestycji w kapita³ ludzki, co nie oznacza, ¿e
tylko pañstwo ma go finansowaæ.
Po trzecie, olbrzymia energia polityki musi byæ zorientowana na
rozwój przedsiêbiorczoœci. To jest czynnik decyduj¹cy o rozwoju. Zafascynowanie
prywatyzacj¹ doprowadzi³o do zaniedbania dzia³añ pobudzaj¹cych
innowacje, ekspansjê i konkurencyjnoœæ. Prywatyzowaæ trzeba nadal,
ale problem tkwi gdzie indziej. Dziœ o sukcesie gospodarczym nie decyduje
jeszcze jedna sprzeda¿ pañstwowej firmy, ale poprawa zarz¹dzania
firmami i wyzwolenie zdolnoœci do akumulacji kapita³u. W wielu prywatnych
firmach zarz¹dzanie jest na mizernym poziomie i – co gorsza – nie ma
naturalnego kapitalizmowi pêdu do maksymalizacji d³ugookresowego zysku,
wzrostu oszczêdnoœci, a wiêc i inwestycji. Dzia³alnoœæ sektora prywatnego
polegaj¹ca przede wszystkim na zwiêkszaniu konsumowanego dochodu
w³aœcicieli to nie przedsiêbiorczoœæ, która mo¿e prze³o¿yæ siê na wzrost
gospodarczy. Jeœli ma byæ on trwa³y i szybki, nieodzowne jest akumulowanie
w³asnego, rodzimego kapita³u, zagraniczny bowiem mo¿e go tylko uzupe³niaæ.
Przecie¿ ju¿ widaæ, ¿e mimo rekordowego dop³ywu bezpoœrednich
inwestycji zagranicznych w minionych latach tempo wzrostu uleg³o drastycznemu
za³amaniu. Te tendencje trzeba szybko odwróciæ.
Po czwarte, z ca³¹ konsekwencj¹ nale¿y realizowaæ rz¹dowy program
integracji europejskiej. Zosta³ on dobrze przygotowany i teraz
trudnoœæ polega – znowu – na kompleksowoœci podejœcia i koordynacji
dzia³añ. To robota dla ca³ego niby rz¹du, ale ktoœ w nim powinien ogarniaæ
ca³oœæ frontu gospodarczego. Tej zdolnoœci brakuje coraz wyraŸniej.
A w rozstrzygniêciach zapadaj¹cych podczas negocjacji naszego przysz³ego
cz³onkostwa w UE jest sporo do wygrania. Jednak¿e jeszcze trudniejsz¹
spraw¹ – daleko bardziej z³o¿on¹ ni¿ koordynacja polityki, która
doprowadzi³a Polskê w 1996 roku do OECD – jest sukcesywne rozwi¹zywanie
piêtrz¹cych siê problemów strukturalnych i instytucjonalnych.
Po pi¹te, w œlad za programem „Euro-2006”, przedstawionym na
pocz¹tku 1997 roku, nale¿y jasno postawiæ jako cel polityki wejœcie do
systemu euro. ormalnie wprowadziæ je bêdziemy mogli dopiero oko³o
roku 2006, ale porzucaj¹c na zawsze z³otego dopiero wtedy, z euro na
sztywno trzeba zwi¹zaæ siê ju¿ wczeœniej. To uczyni dla stabilizacji finansowej
i integracji z UE du¿o wiêcej ni¿ ograniczanie skali redystrybucji
216

Œwiat, polityka, pieni¹dze
bud¿etowej. Przy okazji wyeliminuje siê te¿ mo¿liwoœci spekulacji na
kursie walutowym z³otego, bo go nie bêdzie. Wówczas te¿ nie bêdzie
takiej sytuacji, ¿e przy pó³tora-procentowym wzroœcie dochodu narodowego
zyski z inwestycji gie³dowych wynosiæ bêd¹ a¿ 17-18 procent. Nie
bêdzie te¿ odwrotnie, ale z pewnoœci¹ bêdzie to z korzyœci¹ dla Polski.
I tej od pracy, i tej od kapita³u.
Los Angeles, 10 lipca 1999
39. Po¿ar buszu
Australiê fala kryzysu finansowego przewalaj¹ca siê przez okolice
niedalekiej st¹d Azji Po³udniowo-Wschodniej ominê³a. Sta³o siê tak przede
wszystkim ze wzglêdu na mniejsz¹ podatnoœæ tutejszej wysoko rozwiniêtej
gospodarki na spekulacyjne ataki na dolara australijskiego, a to z kolei
wi¹¿e siê ze stosunkowo niewielkim jego uzale¿nieniem od ruchów kapita³u
zagranicznego. W szczególnoœci rola kapita³u krótkoterminowego
o charakterze portfelowym jest tu znacznie mniejsza ni¿ w s¹siednich krajach
ASEAN-u. Z drugiej strony, w wyniku zaistnia³ej paniki, to tak¿e i australijski
kapita³ ucieka³ z krajów Azji Po³udniowo-Wschodniej, a najproœciej
by³o powróciæ na w³asne podwórko, równowa¿¹c przy okazji strumieñ
odp³ywaj¹cego do innych regionów kapita³u tak rodzimego, jak i obcego.
W zasadzie nale¿a³oby powiedzieæ nie „na w³asne podwórko”,
a „do w³asnego buszu”, Australia to bowiem. W jej stolicy Kanberze
odby³a siê w³aœnie interesuj¹ca konferencja, zorganizowana przez Australian
National University wraz z nowojorskim Reinventing Bretton Woods
Organization Committee, poœwiecona miêdzynarodowym przep³ywom kapita³u.
Tym razem temat zosta³ sformu³owany pod k¹tem zale¿noœci
miêdzy miêdzynarodow¹ mobilnoœci¹ kapita³u a krajow¹ stabilnoœci¹
gospodarek. W takim kontekœcie przedyskutowane zosta³y doœwiadczenia
kilkunastu krajów z ca³ego œwiata, m.in. Brazylii i Meksyku, Wêgier
i Polski, Rosji i Chin, Tajlandii i Korei, a tak¿e Turcji i Australii. Poza
t¹ ostatni¹ najlepiej wydaj¹ sobie radziæ z tym wyzwaniem chyba Chiny
i Polska, choæ prowadz¹ w tym celu doœæ ró¿n¹ politykê. Równie¿ Indie
i Chile poradzi³y sobie z zagro¿eniem nadmiernego uzale¿nienia siê od
ryzyka gwa³townego odp³ywu kapita³u, stosuj¹c w tym celu odmienne
217

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
instrumenty. W ka¿dym wszak¿e z tych przypadków wystêpuje pewna
cecha wspólna, a mianowicie przezornoœæ.
Wi¹¿e siê to ze stopniem wra¿liwoœci na szoki zewnêtrzne. Otó¿
samo uwra¿liwienie nie oznacza, ¿e negatywne procesy musz¹ nast¹piæ.
Oznacza natomiast, ¿e gdy niekorzystne zjawiska ju¿ wyst¹pi¹, to wtedy
maj¹ daleko id¹ce konsekwencje i bardzo z³e implikacje. To w³aœnie tak,
jak z po¿arem buszu: nie musi siê zdarzyæ, choæ podatnoœæ nañ jest du¿a
(teraz nie, jest bowiem tu œrodek zimy). Gdy jednak ju¿ siê przytrafi, to
skutki mog¹ byæ fatalne. Eskalacja jest szybka i trudna do opanowania,
a ¿ywio³ siê rozprzestrzenia, siej¹c spustoszenie na obszarze niepomiernie
wiêkszym od tego, na którym siê zacz¹³. I wtedy nie jest ju¿ wa¿ne,
dlaczego do tego dosz³o – czy ktoœ nierozwa¿ny rzuci³ niedopa³ek papierosa,
czy te¿ kawa³ek szk³a zadzia³a³ jak soczewka. Najwiêksze nieszczêœcia
zdarzaj¹ siê jednak dopiero wtedy, gdy nie ma odpowiedniego pasa
ochronnego miêdzy p³on¹cym buszem a domowiskami. I nawet jeœli tak¹
analogiê mo¿e przytoczyæ tylko ktoœ patrz¹cy z tego koñca œwiata, to jest
ona pouczaj¹ca. Wypadki siê zdarzaj¹ – na œwiatowym rynku kapita³owym
te¿. Podobieñstw tu wystêpuj¹cych mo¿na by znaleŸæ wiêcej i m¹droœæ
polega na tym, aby odpowiednio siê zabezpieczyæ. Najlepiej zawczasu, bo
póŸniej czêsto mo¿na ju¿ nie zd¹¿yæ.
Co do sporów wokó³ kontroli przep³ywu kapita³u, to nie ma wci¹¿
jednoznacznej opinii. Nie ulega ju¿ w¹tpliwoœci, zw³aszcza po doœwiadczeniach
ostatnich lat, ¿e przep³yw ten mo¿e przyczyniaæ siê tak do finansowania
d³ugofalowego rozwoju, jak i do powa¿nej destabilizacji wewnêtrznej,
³¹cznie z destabilizacj¹ polityczn¹, jak na przyk³ad w Indonezji. Kontrola
taka da³a jednak dobre skutki w niektórych krajach. Jako przyk³ad
najczêœciej wymienia siê Chile, choæ ostatnio brak dop³ywu kapita³u zagranicznego
w wyniku wysuszenia strumienia inwestycji bezpoœrednich
spowodowa³ tendencje stagnacyjne. Co ciekawe, odwo³uje siê tak¿e do
naszych doœwiadczeñ z poœredni¹ i umiarkowan¹, ale s³usznie wprowadzon¹
kontrol¹ w formie koniecznoœci rejestracji pewnych form inwestowania
zanim s¹ one zrealizowane.
Co do dzia³añ zaœ bardziej radykalnych, jak zamro¿enie kursu
ringitta i daleko posuniêta kontrola wywozu kapita³u w Malezji, to zdania
s¹ bardzo podzielone. W moim przekonaniu by³o to posuniecie
218

Œwiat, polityka, pieni¹dze
s³uszne. Busz ju¿ p³on¹³ i nale¿a³o podj¹æ próbê okopania siê, zanim
straty by³yby jeszcze wieksze. Problem w tym, jak z tego przejœæ do
kolejnej fazy? Wkrótce nast¹pi koniecznoœæ powtórnej liberalizacji (kontrola
nie mo¿e bowiem trwaæ nieustannie) i obecnie najwa¿niejsza jest
strategia wyjœcia. Polegaæ ona powinna na podatku typu Tobina, tj.
wprowadzeniu op³at od wchodzenia, a najlepiej tylko wychodzenia z rynku
kapita³u krótkoterminowego. Wówczas rozwa¿a on swe ruchy i wykonuje
je du¿o roztropniej, a wiêc i korzystniej z punktu widzenia stabilnoœci
gospodarki danego kraju.
Najciekawsze jest to, ¿e dwa najludniejsze „wy³aniaj¹ce siê rynki”,
czyli Chiny i Indie, nie pad³y ofiar¹ paniki na miêdzynarodowych rynkach
finansowych. Dlaczego? Otó¿ pomimo postêpuj¹cej (choæ bardzo
stopniowej) i kontrolowanej liberalizacji nie otworzy³y siê one w pe³ni na
przep³ywy kapita³u. Chiny – inaczej ni¿ Indie – uczyni³y to, ale tylko
w odniesieniu do d³ugoterminowych inwestycji bezpoœrednich. Podobnie
powinny uczyniæ te¿ Indie, gdy¿ wtedy mo¿na korzystaæ z dobrodziejstwa
dop³ywu cudzych oszczêdnoœci, nie nara¿aj¹c siê zanadto na ich szybk¹
ucieczkê, czasami bez zwi¹zku ze stanem w³asnej gospodarki. A tak w³aœnie
jest w wypadku paniki rynkowej, której mechanizm jest podobny jak
trudny do opanowania po¿ar buszu.
Oczywiœcie, kontrola przep³ywu kapita³u nie mo¿e zast¹piæ dba³oœci
o fundamenty makroekonomiczne i silne instytucje rynkowe. Nie nale¿y
liczyæ na ratunek w postaci okopywania siê, ale trzeba zatroszczyæ siê o jak
najdalej posuniête zmniejszenie stopnia owego uwra¿liwienia na to, co
dzieje siê na miêdzynarodowych rynkach finansowych, tego buszu wspó³czesnej
gospodarki globalnej. Podatnoœæ na tego rodzaju szoki zewnêtrzne
mo¿na zredukowaæ, jeœli odpowiednie s¹ rezerwy walutowe, nie dopuszcza
siê do nadmiernej skali realnej aprecjacji waluty krajowej i nie
dochodzi do nadmiernego nara¿enia sektora bankowego na ryzyko dewaluacji.
Ró¿nymi metodami nie dopuœci³y do tego i Chiny, i Indie, i Polska,
i Chile, choæ ka¿dy ma swoje k³opoty. My mamy o tyle dobr¹ sytuacjê,
¿e relatywnie niski jest poziom zad³u¿enia krótkoterminowego i udzia-
³u kapita³u krótkoterminowego w ca³ej jego masie dop³ywaj¹cej do nas.
Jeœli nawet po t¹pniêciu rosyjskim odp³ynê³o go blisko miliard dolarów,
to – po pierwsze – szybko zacz¹³ wracaæ i – po drugie – dokona³o siê to
219

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
przy komfortowym poziomie rezerw, których narastanie wczeœniej by³o
Ÿród³em dodatkowej presji inflacyjnej.
Teraz panika na rynkach finansowych ju¿ siê skoñczy³a. Ale to
naprawdê tak jak z po¿arami buszu w Australii. Przyjdzie lato, bêd¹ po¿ary.
Trzeba byæ na to przygotowanym, bo unikn¹æ ich siê nie da. Wiêcej
nawet; ani busz nie mo¿e istnieæ bez po¿aru od czasu do czasu, ani rynek
nie mo¿e funkcjonowaæ, jeœli od czasu do czasu nie spanikuje.
40. Ró¿ne oblicza kryzysu
220
Kanbera, 17 lipca 1999
Wiele jest Indonezji, podobnie jak i wiele jest obliczy kryzysu, który
przetacza siê przez ten kraj. Inaczej odczuwa go Indonezja miejska,
z doœæ rozwiniêtym przemys³em, inaczej regiony wiejskie, z których wci¹¿
jeszcze ponad dwie trzecie nie ma elektrycznoœci. Regiony wiejskie, zatrudniaj¹ce
wiêkszoœæ si³y roboczej, w zasadzie nie zosta³y dotkniête kryzysem,
a nawet na nim skorzysta³y, wzros³y bowiem – licz¹c w rupiach –
ceny na produkty rolne. Na wyspie Sulawesi rolnicy s¹ zadowoleni, bo
ceny goŸdzików i kopry, kawy i kakao posz³y w walucie krajowej bardziej
w górê ni¿ ceny produkcji. Podobnie zadowoleni s¹ rybacy ¿yj¹cy z po³owów
owoców morza, ale niekoniecznie ju¿ firmy ¿yj¹ce z turystyki na
piêknej Bali. Najbardziej dotkliwie odczuwany jest brak turystów z Tajwanu,
Hongkongu i Singapuru.
Na drugim koñcu ekonomicznego spektrum – na gie³dzie w D¿akarcie
– wielu inwestorów ponios³o znacz¹ce straty, ale ostatnio indeks
wraca do rekordowego poziomu, a wiêc s¹ i tacy, którzy w trakcie kryzysu
sporo zarobili. Czêœæ kapita³u, która na skutek paniki i spekulacji wokó³
kursu rupii uciek³a, g³ównie do chiñskojêzycznych krajów regionu, powoli
wraca. Powoli te¿ odbudowywane jest zaufanie do gospodarki ze strony
inwestorów zachodnich. W najwiêkszym stopniu jednak kryzysem dotkniête
zosta³y przemys³y przetwórcze i sektor finansowy, w tym zw³aszcza
banki. W pewnym sensie sprawiedliwoœci sta³o siê zadoœæ, banki bowiem
odegra³y istotn¹ rolê w powstaniu przes³anek za³amania, alokuj¹c kredyty
w sposób daleki od ekonomicznej efektywnoœci.

Œwiat, polityka, pieni¹dze
W gospodarce i polityce ekonomicznej jednak rzecz nie tyle w sprawiedliwoœci,
co w efektywnoœci w³aœnie. Dzisiaj zatem wa¿ne jest pytanie, na
ile wyci¹gniête zosta³y prawid³owe wnioski co do Ÿróde³ i mechanizmów
g³êbokiego kryzysu? Czy rz¹d Indonezji i MW – a bez jego udzia³u, podobnie
jak w Rosji czy Brazylii, tak przyczyn, jak i skutków kryzysu usun¹æ
siê nie da – maj¹ trafn¹ diagnozê powodów zaburzeñ i ich implikacji?
W du¿ej mierze tak, ale w œrodowiskach profesjonalistów wci¹¿ jeszcze daleko
do konsensusu. Powiedzia³bym, ¿e bli¿ej do niego w Waszyngtonie ni¿
tu – w D¿akarcie. Co jednak wa¿ne, dominuje pragmatyzm i daje to ju¿
pewne pozytywne skutki. Sporo jednak pozosta³o do posprz¹tania.
Na czym polega istota kryzysu indonezyjskiego? Czy jest to, jak
twierdzi siê niekiedy zagranic¹, przejaw ogólnej niewydolnoœci daj¹cego
przez wiele lat tak znakomite rezultaty w sferze wzrostu gospodarczego
azjatyckiego modelu rozwoju, czy te¿ mo¿e, jak chc¹ inni, proste nastêpstwo
panosz¹cej siê tu przez lata korupcji poœród zbyt silnie wp³ywaj¹cej na losy
gospodarki biurokracji i elity politycznej? O ile ten drugi aspekt musi byæ
wziêty z ca³¹ powag¹ pod uwagê, o tyle pierwsza interpretacja by³aby b³êdna.
Kryzys przetaczaj¹cy siê przez kraje Azji Po³udniowo-Wschodniej nie
przekreœla wielkich osi¹gniêæ gospodarek tego regionu. By³y one w stanie
wysforowaæ siê jak ¿aden inny region do przodu, zajmuj¹c zdecydowanie
bardziej korzystn¹ pozycjê na mapie œwiata i wyrywaj¹c przy okazji olbrzymie
masy spo³eczeñstwa z nêdzy. Myœlê te¿, ¿e kraje te, w tym ponad dwustumilionowa
Indonezja, wróc¹ rych³o na œcie¿kê szybkiego wzrostu. To
wymaga jednak g³êbokiego przeorientowania strategii rozwoju.
Mam okazjê dyskutowaæ o tym podczas serii wyk³adów i seminariów
w kilku instytutach i uniwersytetach, jak i podczas spotkañ z czo³owymi
politykami. Minister finansów Subianto jest przekonany, ¿e wyraŸna aprecjacja
rupii – po za³amaniu siê jej kursu i katastrofalnym spadku z 2 450
za dolara dwa lata temu do 16 000 w maju zesz³ego roku – utrzyma swój
obecny kurs oko³o 6 700, a nawet mo¿e dalej aprecjonowaæ a¿ do oko³o
6 000 w koñcu roku, nie zagra¿aj¹c przy tym ekspansji ponownie rosn¹cego
eksportu. Jest to m.in. skutkiem powrotu zagranicznego kapita³u,
ale przede wszystkim postêpu osi¹gniêtego w realizacji uzgodnionego
z MW programu reform strukturalnych. Choæ opornie, idzie on do
przodu. Zamkniêto kilkanaœcie banków, dokonano postêpu w dostosowa-
221

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
niach fiskalnych, obni¿a siê inflacja. Polityka mierzy na sprowadzenie jej
byæ mo¿e nawet poni¿ej 10 procent w koñcu roku.
Minister planowania rozwoju Budiono s³usznie podkreœla znaczenie
reform instytucjonalnych jako przes³anki powrotu na œcie¿kê szybkiego
wzrostu. Nie wierzy on w odzyskanie d³ugookresowego trendu
rozwojowego na poziomie 7-8 procent – jak w dekadzie poprzedzaj¹cej
kryzys – ale widzi szansê na wzrost rzêdu 5-6 procent po roku 2000.
Podzielam ten pogl¹d, ale zaznaczaj¹c, ¿e obok wzmocnienia instytucjonalnego
i zredefiniowania roli pañstwa w gospodarce, Indonezja (podobnie
zreszt¹ jak Polska) musi oprzeæ swój d³ugofalowy rozwój na
formowaniu w³asnego, prywatnego kapita³u, który dop³ywaj¹ce z zagranicy
inwestycje mog¹ tylko wspomagaæ.
Wypracowanie jednak nowej strategii rozwoju wymaga prawid³owej
diagnozy kryzysu. Otó¿ s¹dzê, ¿e najlepiej opisaæ go przy u¿yciu modelu
tzw. ataku spekulacyjnego drugiej generacji. Jego istota polega na obawach
co do niew³aœciwej polityki makroekonomicznej rz¹du w obliczu
niekorzystnych zmian w gospodarce. Mo¿e to byæ kataklizm naturalny,
choæ to nie wulkany na Jawie wybuch³y, ale mo¿e to te¿ byæ impuls
w postaci szoku zewnêtrznego. W tym wypadku takim szokiem by³a dokonana
latem 1997 roku dewaluacja tajlandzkiego bahta. Potem by³ ju¿
tylko ci¹g wydarzeñ, który eskalowa³ kryzys.
Spekulacyjny atak drugiej generacji polega na oczekiwaniach, ¿e
rz¹d (i bank centralny) wkroczy do akcji, odreagowuj¹c na zak³ócenia
p³yn¹ce z zewn¹trz, w sposób prowadz¹cy do drastycznego wzrostu poda-
¿y pieni¹dza. To z kolei powoduje obawy (dla niektórych nadzieje) na
dewaluacjê, co dalej prowokuje spekulacje walutowe. Potem dzia³a ju¿
mechanizm samonapêdzaj¹cych siê oczekiwañ i samosprawdzaj¹cych siê
prognoz. Nastêpuje dewaluacja, bo jest oczekiwana, a jest oczekiwana, bo
ju¿ staje siê nieunikniona. I nie ma nic nieracjonalnego w takich oczekiwaniach,
przyjmuj¹c, i¿ racjonalne s¹ oczekiwania co do sposobów reakcji
rz¹du na szoki egzogeniczne.
Reakcje rz¹du by³y z³e. Próbowano naraz osi¹gn¹æ cele niemo¿liwe:
stabilizacjê nominalnego kursu walutowego, spadek stopy inflacji, kontrolê
poda¿y pieni¹dza, okreœlone stopy procentowe i saldo rachunku obrotów
bie¿¹cych. B³êdom rz¹du pocz¹tkowo sprzyja³a te¿ polityka MW,
222

Œwiat, polityka, pieni¹dze
który ¿¹daj¹c publicznie zamkniêcia pewnych banków, wzmocni³ jeszcze
tendencje panikarskie. Co gorsza, nalega³ on na ochronê kursu œrubowaniem
stóp procentowych. A jak bezsensownie wysokie musia³yby one byæ,
skoro ex post liczona w dolarach stopa zysku (w stosunku rocznym) z trzymiesiêcznych
spekulacji na rupiach zakupionych na pocz¹tku listopada
1997 roku wynosi³a sporo ponad 6 000 procent?!
Teraz kryzys wymusi³ nowe podejœcie do liberalizacji i roli pañstwa
w gospodarce. Nacisk MW te¿ robi swoje, zw³aszcza ¿e w oczekiwaniu na
wybory prezydenta pewne niezbêdne reformy strukturalne mog³yby znowu
zostaæ opóŸnione. A to by³aby strata czasu po tym, jak w 1998 roku stracono
a¿ 13,7 procent PKB. Teraz zaczyna ponownie rosn¹æ, ale trzeba siê
jeszcze raz dobrze rozpêdziæ. I do tego potrzebna jest nowa strategia.
41. Wirtualna klasa
D¿akarta, 24 lipca 1999
Nie wszêdzie s¹ wakacje. Podczas gdy na pó³kuli pó³nocnej panuje
letnia kaniku³a, tu – pod Krzy¿em Po³udnia – niby zima. Niby, bo to te¿
zale¿y gdzie. Australia jest najmniejszym kontynentem, ale te¿ i najwiêksz¹
wysp¹ œwiata. Tak wielk¹, ¿e z Sydney do œrodka Australii, gdzie le¿y
najwiêksza ska³a œwiata Ayers Rock przejechaæ trzeba prawie 3 tysi¹ce
kilometrów w jedn¹ stronê. I jeszcze po drodze trzeba uwa¿aæ, aby nie
potr¹ciæ a to kangura, a to wombata, a to dromadera. Nie mówi¹c ju¿
o królikach. A zima tu doœæ upalna.
Ayers Rock, wysoka na 3,6 kilometry, w dwu trzecich ukryta jest
w piasku. A i tak wystaje jeszcze 348 metrów kolorowego kamienia. Dla
miejscowych Aborygenów z plemienia Anangu jest to miejsce o znaczeniu
kultowym. Oni te¿ s¹ formalnie w³aœcicielami parku narodowego
Uluru-Kata Tjuta, który wraz ze ska³¹ wynajmuj¹ rz¹dowi federalnemu.
To tak jakby podhalañscy górale byli w³aœcicielami Tatr i wydzier¿awili
je rz¹dowi, a ten administrowa³ i udostêpnia³ je turystom z ca³ego œwiata.
Przyje¿d¿a ich tu „zim¹” te¿ sporo, choæ jest w³aœnie œrodek roku
akademickiego. Miejscowi studenci, a w Australii znacz¹ca czêœæ absolwentów
szkó³ œrednich kontynuuje naukê, musz¹ jeszcze ca³y semestr
223

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
wkuwaæ, aby pojechaæ na swoje wakacje. Najchêtniej na wyspy po³udniowego
Pacyfiku albo do Europy.
Dzisiaj jednak, aby mieæ aktywny kontakt z australijskimi studentami,
niekoniecznie trzeba lecieæ na wyk³ady a¿ do Melbourne czy
Perth. akt ten ma wszak¿e szerszy wymiar. Otó¿ niezwyk³e mo¿liwoœci
wymiany myœli stworzy³ Internet i poczta elektroniczna. Dziœ miliony
studentów nie s¹ ju¿ w stanie pisaæ prac studialnych i realizowaæ swoich
projektów badawczych bez kontaktu z innymi zainteresowanymi zbli¿on¹
problematyk¹. Nawi¹zuj¹ oni znajomoœci nie tylko pomiêdzy sob¹,
ale równie¿ œl¹ e-maile do profesorów. Ot, takie elektroniczne konsultacje
w przestrzeni wirtualnej.
Mnie odnalaz³o w przepastnym ogromie tej przestrzeni wielu studentów
i badaczy z ca³ego œwiata, równie¿ st¹d – z Australii. Impulsem
by³y artyku³y opublikowane m.in. w „The New York Times” oraz „inancial
Times”, podczas gdy wyk³ada³em na Yale, w klasie realnej,
w School of Management. Ponadto du¿e znaczenie mia³o kilka opracowañ
przygotowanych i opublikowanych przez Bank Œwiatowy i MW,
a tak¿e seria artyku³ów i komentarzy og³oszona w elektronicznej „Johnson’s
Russia List”. Jest to niezwykle cenna inicjatywa amerykañskiego
politologa – Davida Johnsona – który kompiluje dwa, trzy razy dziennie
zestaw artyku³ów i analiz na temat Rosji, rozsy³aj¹c je poczt¹ komputerow¹
do wielu tysiêcy subskrybentów (davidjohnson@erols.com). Trudno
obejœæ siê bez tej lektury, jeœli ktoœ chce dobrze œledziæ ewolucjê
sytuacji politycznej i gospodarczej w tym kraju, nie zatapiaj¹c siê przy
tym samemu w zalewie materia³ów.
Nadsy³ane na mój elektroniczny adres pytania z zakresu polityki,
ekonomii i finansów, a tak¿e zapotrzebowania na opracowania i publikacje
zaowocowa³y w licznych wypadkach bardziej ju¿ systematycznymi kontaktami.
Z czasem obok próœb o wyjaœnienia i dodatkowe materia³y zaczê-
³y nadchodziæ tak¿e opracowania, którymi móg³ byæ zainteresowany inny
uczestnik tego wirtualnego dialogu. Ktoœ z MIT podes³a³ swego doktoranta.
Profesor Stiglitz zasugerowa³ skontaktowanie siê ze mn¹ swojej
studentce pisz¹cej o roli instytucji w transformacji systemowej. Ola z Rio
de Janeiro w³aœnie skoñczy³a i obroni³a pracê dyplomow¹, szeroko korzystaj¹c
z intensywnych wirtualnych konsultacji, a Amy z Dallas ma tylko
224

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wakacje w studiowaniu opracowañ na temat restrukturyzacji sektora finansowego
w Europie Wschodniej. Niedawno goszcz¹c na uniwersytecie
w Lubljanie spotka³em osobiœcie adiunkta, z którym zetknêliœmy siê wirtualnie,
gdy by³ jeszcze na stypendium w Stanford. Odzywaj¹ siê, oczywiœcie,
nie tylko studenci, ale tak¿e profesorowie, dziennikarze, a nawet
politycy. Ostatnio, po kolejnym tekœcie og³oszonym w „Johnson’s Russia
List”, o inne opracowania zapyta³ by³y senator USA – G. Humphrey. Po
artykule opublikowanym w Brazylii w „Monitor Mercantil” odezwa³a siê
jeszcze jedna studentka, a tekst opublikowany w „The Business India
Line” doprowadzi³ do kolejnego roboczego kontaktu.
Gdy jednak Suk Yun, doktorant z Seulu, zapyta³ o opracowanie na
temat tzw. kwadratury piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej, napisanego
jeszcze w 1992 roku, i o to samo poprosi³a Christina, Estonka
przebywaj¹ca na stypendium w Lund, doszed³em do wniosku, ¿e nie
tylko trzeba ich ze sob¹ bezpoœrednio skontaktowaæ, ale tak¿e zorganizowaæ
nieco szerzej dyskusjê i uporz¹dkowaæ obieg literatury oraz wymianê
innych materia³ów. Przede wszystkim zaœ nale¿y „zebraæ” w jednej grupie
grono osób z tak odleg³ych miejsc (co tu akurat nie ma znaczenia), jak
Kapsztad i Helsinki, Kijów i Rejkiawik, Buenos Aires i Toronto, Madras
i Katowice, Pekin i Boston, Moskwa i Pary¿, Bruksela i Yogyakarta. Tak
w³aœnie powsta³a wirtualna klasa 1999. I choæ tego typu dydaktyka nie
liczy siê do ¿adnego pensum, to jednak daje wiele satysfakcji.
Teraz ju¿ nie tylko studenci kontaktuj¹ siê z profesorem pytaj¹c
czasami o interpretacje, rady, Ÿród³a, ale przede wszystkim dyskutuj¹
sami pomiêdzy sob¹. Jest to o tyle fascynuj¹ce, ¿e niektórzy póŸniej
poznaj¹ siê te¿ osobiœcie, a ich kontakty trwaj¹ nadal, ju¿ po zrealizowanych
projektach, napisanych tezach, zakoñczonych studiach. Gdzie
trafiaj¹ póŸniej ci eksperci od naszej posocjalistycznej transformacji
i jakie s¹ pocz¹tki ich kariery zawodowej? Otó¿ g³ównie do bankowoœci
i finansów, nauki i badañ oraz polityki i dyplomacji, mniej natomiast do
przedsiêbiorstw wytwórczych czy handlu.
Dotychczas uda³o mi siê spotkaæ osobiœcie tylko kilku moich wirtualnych
studentów i doktorantów, m.in. w Helsinkach, Colombo, Rio de
Janeiro, Los Angeles, New Delhi i tu, w Australii. W mojej klasie wirtualnej
w ogóle nie ma wakacji, a nauka idzie ca³y rok, na okr¹g³o. Z innej
225

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
strony patrz¹c, ci¹gle jednak ktoœ jest na jakichœ wakacjach; mnie te¿
pomiêdzy wyk³adami uda³o siê dojechaæ do tego czerwonego kamienia.
Podczas gdy jedni moi wirtualni studenci zostali ju¿ absolwentami,
inni pewnie wkrótce siê pojawi¹ w klasie 2000. Tak wiêc obok zajêæ na
wydziale nauk politycznych University of Rochester, gdzie bêdê wyk³ada³
podczas jesiennego semestru, nadal trwaæ bêd¹ seminaria w klasie wirtualnej.
Okazuje siê, ¿e nie tylko globalizacj¹ i poszukiwaniem nowego ³adu
ekonomicznego, ale tak¿e transformacj¹ systemow¹ oraz perspektywami
rozwoju w naszym regionie œwiata interesuj¹ siê ludzie w ca³ej pozosta³ej
jego czêœci. Nawet poœród kangurów. Alice Springs, 31 lipca 1999
42. Uwaga, œwie¿o malowane
Matka królowej brytyjskiej, która w³aœnie obchodzi 99 urodziny,
jest o rok starsza od Australii, ta bowiem swoje stulecie czciæ bêdzie
dopiero w Nowy Rok 2001. Wpierw jednak – w listopadzie – odbêdzie
siê referendum, czy kraj ten nadal pozostawaæ ma pod koron¹ angielsk¹,
czy te¿ winien przeistoczyæ siê w republikê i sam odt¹d wybieraæ
g³owê swego pañstwa. Na pozór sprawa to formalna, gdy¿ system polityczny
i tak pozostanie gabinetowo-rz¹dowy, ze s³ab¹, reprezentacyjn¹
tylko pozycj¹ prezydenta. W istocie jednak, przy okazji zmiany konstytucji,
na porz¹dku dziennym staje wiele innych spraw zwi¹zanych ze
sposobem sprawowania w³adzy. Implikacji ekonomicznych jednak¿e referendum
mieæ nie bêdzie, bieg bowiem procesów gospodarczych i finansowych
zale¿y od innych czynników.
Najwa¿niejszy z nich to charakter i struktura rynku australijskiego.
Ten kraj, o powierzchni 25-ciokrotnie wiêkszej od Polski, ale z ludnoœci¹
dwukrotnie mniej liczn¹, jest ca³y czas in status nascendi. Tu wszystko wci¹¿
siê dzieje albo nawet ledwie zaczyna, nic nie jest jeszcze zakoñczone ani
te¿ dojrza³e do samego koñca. Rozstrzyga siê nie tylko konstytucyjny ³ad
na nastêpne stulecie, ale i oblicze narodu, który jak ¿aden inny na œwiecie
wci¹¿ w bardzo du¿ej czêœci sk³ada siê z imigrantów. Nadal wartko tu
nap³ywaj¹, g³ównie z Azji, w tym zw³aszcza z Chin i Wietnamu, co ma
226

Œwiat, polityka, pieni¹dze
swoje kulturowe i ekonomiczne implikacje. Zmienia siê tak¿e dos³ownie
wygl¹d wielu miast, a niektóre wrêcz siê rodz¹. Zdarza siê, ¿e nawet na
nowo wydanej mapie pewne powstaj¹ce w outbacku miejscowoœci (a raczej
ich namiastki) nie s¹ jeszcze w ogóle zaznaczone.
Oczywiœcie, najbardziej zmienia siê Sydney – miasto przysz³orocznej
olimpiady, wyrównuj¹ce w ten sposób swoje historyczne rachunki
z Melbourne, które goœci³o igrzyska w 1956 roku. W obu
tych miastach ¿yje a¿ 6 milionów ludzi, tj. trzecia czêœæ ca³ego spo³eczeñstwa.
To te¿ nadaje Australii specyfikê. Kosmopolityczny charakter
Sydney œwietnie pasuje do takiego wydarzenia jak olimpiada, ale
jego infrastruktura jeszcze nie w pe³ni. Wiele siê zatem buduje, poprawia,
odnawia. Widaæ to na ka¿dym kroku; œwie¿o malowane, jak ca³y
kraj zreszt¹. A miasto têtni i z pewnoœci¹ igrzyska odbywaæ siê bêdê nie
tylko w atmosferze sportowej walki, ale i w bogatym kulturowo otoczeniu,
inaczej ni¿ w Atlancie. Swoje robi nie tylko s³ynna opera,
wielkie dzie³o architektoniczne Jorna Utzona, ale równie¿ liczne muzea,
galerie i inne atrakcje, ³¹cznie z akwarium i pla¿ami.
Olimpiada mieæ bêdzie jednak dalej id¹ce implikacje dla gospodarki
australijskiej, co wi¹¿e siê ze znaczeniem turystyki dla rozwoju kraju.
Zmagania sportowe w Sydney przyci¹gn¹ za rok uwagê ca³ego œwiata na
miesi¹c, ale i potem przyje¿d¿aæ tu bêd¹ t³umy. Australia od lat jako kraj
wysokorozwiniêty jest cz³onkiem OECD, ale w jej strukturze gospodarczej
szczególn¹ rolê wci¹¿ odgrywa rolnictwo (4 procent PKB) i górnictwo
(8 procent). Przemys³ przetwórczy daje tylko oko³o 16 procent,
a reszta to us³ugi. Mieszkaj¹c w podziemnym hotelu zaadoptowanym w wyeksploatowanej
kopalni opali, mog³em przekonaæ siê, jak turystyka rozwija
siê m.in. w miejsce wypieranego górnictwa. Dziœ region ten bardziej
utrzymuj¹ turyœci ni¿ górnicy.
Przy kursie tutejszego dolara, za który p³aci siê oko³o 65 centów
amerykañskich, Australia wydaje siê atrakcyjna dla turystów, a zarazem jej
eksport jest konkurencyjny. Dla jego ekspansji szczególne znaczenie ma
region Azji Po³udniowo-Wschodniej i Pacyfiku; st¹d te¿ Australia by³a
jednym z inicjatorów formu³y wspó³pracy regionalnej APEC. Ponad po-
³owa eksportu Australii kierowana jest do Azji, dlatego te¿ przejœciowe
os³abienie popytu z tego regionu ma wp³yw na tutejsz¹ koniunkturê
227

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
gospodarcz¹. Coraz wiêcej zale¿y od stosunków z Chinami, które z czasem
stan¹ siê najwiêkszym rynkiem dla produktów australijskich.
Istotne znaczenie ma ca³y czas eksport ¿ywnoœci. St¹d te¿ ponownie
piêtrz¹ siê k³opoty w obliczu sporu z USA o narzucone przez partnera
z drugiego koñca oceanu ograniczenia co do importu baraniny. Korea
zosta³a zaskar¿ona do WTO w zwi¹zku z restrykcjami na³o¿onymi na
wwóz australijskiej wo³owiny. Z Japoni¹ toczy siê spór o ryby. Z nami
konfliktów nie ma, rachityczne bowiem s¹ zwi¹zki handlowe, czego nie da
siê wyjaœniæ tylko odleg³oœci¹ geograficzn¹. Potrzebny jest du¿y wysi³ek
promocyjny i organizacyjny po obu stronach.
Dalszy rozwój wymaga jednak dodatkowych impulsów i samo zafascynowanie
w roku olimpijskim nie wystarczy. Z tego powodu podejmowane
s¹ wysi³ki na rzecz reform strukturalnych nie tylko na scenie
politycznej. Ostatnio zrealizowano kolejny etap najwiêkszej transakcji
prywatyzacyjnej, sprzedaj¹c dalsze pakiety akcji telekomunikacyjnego
giganta Telstra. Uczyniono to dopiero teraz, dbaj¹c o odpowiedni¹
g³êbokoœæ i dojrza³oœæ rynku kapita³owego oraz gwarantuj¹c preferencje
dla rodzimego kapita³u.
Rzucenie na rynek wielomiliardowej oferty bynajmniej na zachwia³o
notowañ na gie³dzie. Ta ma siê dobrze i jej notowania stoj¹
obecnie o oko³o 15 procent wy¿ej ni¿ przed rokiem. Lal Ordinaries
Index wynosi 3 019 punktów. Jest on bardzo silnie zwi¹zany z amerykañskim
NASDAQ, którego niedawny spadek da³ siê i tu odczuæ.
Podczas gdy notowania 477 firm wzros³y, a 296 pozosta³y bez zmian,
to ceny za akcje 415 przedsiêbiorstw spad³y. Wiele spoœród z nich to
firmy high-tech, których notowania zmieniaj¹ siê w podobnym kierunku
jak indeks NASDAQ w USA. Podobnych zale¿noœci nale¿y te¿
oczekiwaæ w przysz³oœci.
Do rozwoju rynku kapita³owego przyczyni³y siê sprzyjaj¹ce rozwi¹zania
fiskalne. Umiarkowane opodatkowywanie zysków kapita³owych amerykañskich
funduszy emerytalnych inwestowanych na gie³dzie w Sydney
przyci¹ga kapita³ zagraniczny, który dofinansowywuje nowe, konkurencyjne
przedsiêwziêcia, m.in. w przemys³ach high-tech oraz w turystyce. Dlatego
te¿ rz¹d zapowiada dalsze udogodnienia w ramach szerszej reformy
podatkowej. Przypomina ona nasz „Pakiet 2000” realizowany od 1996
228

Œwiat, polityka, pieni¹dze
roku, który te¿ zagwarantowa³ na wiele lat preferencyjne traktowanie
dochodów kapita³owych.
Podobnie proponuje siê i tu obni¿enie podatku dochodowego dla
przedsiêbiorstw. O ile u nas schodzi on z 40 procent w 1996 roku do 32
procent od roku przysz³ego, w Australii proponuje siê roz³o¿on¹ na fazy
obni¿kê z obecnych 36 procent do 30 procent. Ubytki wp³ywów do
bud¿etu maj¹ byæ czêœciowo równowa¿one zmniejszeniem skali odpisów
z tytu³u przyspieszonej amortyzacji i – oczywiœcie, jak zawsze i wszêdzie –
popraw¹ funkcjonowania rachunkowoœci i administracji podatkowej, czyli
ich œci¹galnoœci. A z tym s¹ i tu k³opoty, zwa¿ywszy zw³aszcza na rolê
ma³ych firm na scenie gospodarczej.
Dzieje siê na niej bardzo wiele, a szeroko dyskutowana reforma
podatkowa proponowana przez ministra skarbu Petera Costelloma
ma j¹ jeszcze bardziej o¿ywiæ. Na scenie zaœ opery w Sydney „Toska”
Pucciniego ze wspania³¹ ari¹ Cavaradossiego. I choæ bilet kosztuje 145
dolarów, to nadal trzeba do opery sporo dok³adaæ. Dobrze, ¿e przynajmniej
jest z czego.
Sydney, 7 sierpnia 1999
43. D³ugi, interesy i rozwój
Od czasu, gdy na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych. pojawi³ siê problem
nadmiernego zad³u¿enia gospodarek mniej zaawansowanych w rozwoju
(powszechnie nazywanych „Trzecim Œwiatem”), szczególnie ostro
przedstawia siê kwestia redukcji zad³u¿enia krajów najubo¿szych. Organizacje
miêdzynarodowe zaliczaj¹ do tej grupy oko³o 40 pañstw – najwiêcej
z Afryki, ale tak¿e z Azji oraz z Ameryki Po³udniowej i Œrodkowej. G³ównie
ich zad³u¿enie odnosi siê do pañstw bogatych oraz organizacji miêdzynarodowych
– Banku Œwiatowego, MW, regionalnych banków rozwoju.
Ile s¹ one faktycznie winne, to wbrew pozorom kwestia dyskusyjna.
Szacunki s¹ rozbie¿ne od oko³o 70 do ponad 200 miliardów dolarów,
w zale¿noœci od sposobu liczenia.
Obecnie sprawa zasadniczej redukcji zad³u¿enia pañstw najubo¿szych
nabra³a rumieñców. Trzeba by³o zabiegaæ o to przez wiele lat,
229

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
aczkolwiek w¹tpliwoœci co do s³usznoœci takiego przedsiêwziêcia s¹ nadal
mno¿one. Sceptycy argumentuj¹, ¿e jest wiele innych, du¿o wa¿niejszych
problemów, od rozwi¹zania których zale¿y wejœcie krajów zacofanych na
trajektoriê rozwoju. Na przyk³ad profesor Robert J. Barro twierdzi, ¿e
skreœlenie d³ugów niewiele mo¿e pomóc, jeœli nie ma dobrze funkcjonuj¹cych
instytucji, w³aœciwej polityki sprzyjaj¹cej rozwojowi gospodarki rynkowej,
stabilizacji makroekonomicznej i odpowiedniego poziomu edukacji.
Pomija on jednak oczywisty fakt, ¿e nie sposób zadoœæuczyniæ tym
uwarunkowaniom rozwoju, jeœli pañstwa dusz¹ siê w pêtli zad³u¿enia.
Jak zapewniæ stabilizacjê makroekonomiczn¹, skoro obs³uga d³ugu
– nawet tylko czêœciowa, no bo jest on niesp³acalny w pe³ni, co przyznaj¹
wszyscy – po¿era znakomit¹ czêœæ wydatków bud¿etu? Jak dbaæ o podnoszenie
poziomu edukacji, skoro same odsetki od zakumulowanych zobowi¹zañ
wobec zagranicy poch³aniaj¹ wiêcej œrodków z kasy pañstwowej ni¿
wynosz¹ wydatki na oœwiatê? Jak prowadziæ przyjazn¹ rynkowi politykê,
skoro nie ma pieniêdzy publicznych na jego instytucjonalne wzmocnienie?
Na te pytania odpowiedŸ mo¿e byæ tylko jedna: wpierw nale¿y
zredukowaæ zad³u¿enie. Oczywiœcie, musi to byæ powi¹zane z równoleg³ym
przeprowadzaniem stosownych reform strukturalnych, które uniemo¿liwi¹
odrodzenie siê garbu niesp³acalnego d³ugu.
Dotychczasowe podejœcie do sprawy redukcji nadmiernego zad³u¿enia
pañstw najubo¿szych w ramach tzw. inicjatywy HIPC nie sprawdzi-
³o siê. By³o to ju¿ oczywiste od kilku lat, ale pañstwa G-7, bo one tu
decyduj¹, tkwi³y w swoim uporze. Dopiero bardziej pod wp³ywem nacisków
czêœci opinii publicznej ni¿ wskutek logiki argumentów czysto ekonomicznych
podejœcie to ostatnio zosta³o doœæ radykalnie zmienione.
Argumenty ekonomiczne s¹ klarowne. D³ugi nominalne nale¿y urealniæ,
sprowadzaj¹c je do rzeczywistej wartoœci rynkowej. Wówczas pañstwa
oraz instytucje – wierzyciele nie strac¹ przecie¿ wiêcej ni¿ w alternatywnej
sytuacji wymagania niewymagalnego. Co mia³y straciæ, ju¿ straci³y, bo d³ug
po czêœci, a w skrajnych wypadkach w ca³oœci, jest nieœci¹galny. Wiele bardziej
przenikliwych banków spisa³o je ju¿ dawno na straty. Uznanie zaœ tego
otworzy nowe mo¿liwoœci udzielania ewentualnych kredytów na gruncie
rozs¹dku ekonomicznego i rachunku finansowego, a nie decyzji motywowanych
politycznie, co w wielkiej mierze le¿y u podstaw kryzysu zad³u¿enia.
230

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Ciekawe, ¿e przypadek Polski rzadko jest w dyskusjach przytaczany
jako najlepszy, obok Egiptu, przyk³ad na skuteczn¹ i m¹dr¹ redukcjê d³ugu.
A przecie¿ Zachód zrobi³ w ten sposób jeden z najlepszych interesów tej
dekady. Nie tylko ma Polskê po swojej stronie, ale w ten sposób otworzy³
sobie dostêp do znacz¹cego rynku, na którym mo¿e plasowaæ rocznie
towary o wartoœci kilkudziesiêciu miliardów dolarów. Wiêcej; gdyby nie
redukcja zad³u¿enia, nie by³oby ani dop³ywu ponad 30 miliardów dolarów
bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, ani te¿ tak korzystnych a zarazem
stabilnych mo¿liwoœci lokowania na rynku inwestycji portfelowych. Zachód
redukuj¹c d³ug Polski nic na tym nie straci³, a wiele zarobi³.
Na decyzjê o nowym podejœciu do redukcji d³ugu wp³yw mia³y
konsekwentne naciski ró¿nych lobby oraz indywidualnoœci. Szczególnie
pozytywn¹ rolê odgrywaj¹ tu Oxfam i komitet Jubilee 2000. Licz¹ siê te¿
wypowiedzi papie¿a Jana Paw³a II, choæ jeszcze bardziej gwiazdy zespo³u
U-2, Bono. Jest on wyj¹tkowo aktywnie i z podziwu godn¹ konsekwencj¹
zaanga¿owany w walkê o redukcjê zad³u¿enia biednych wobec bogatych,
a jego zabiegi o tê sprawê s¹ równie szeroko znane jak „The sweet thing”.
Co ciekawe, uzasadnia on tê koniecznoœæ rozs¹dniej ni¿ niektórzy ekonomiœci
i politycy, uciekaj¹c siê nie tylko do argumentów moralnych.
Aby nast¹pi³o przesilenie, musia³o wpierw dojœæ do niezbêdnego
przesuniecia w lewo na scenie politycznej, co sta³o siê po wyborach we
rancji, Wielkiej Brytanii, Niemczech i W³oszech. Dopiero po jednoznacznych
deklaracjach politycznych – zw³aszcza ze strony Tony Blaira
i Jaques'a Chiraca, a tak¿e Gerhardta Schrödera, choæ by³ on mniej
zdeterminowany – zwrot dokona³ siê i w Waszyngtonie. Bill Clinton
og³osi³, ¿e Ameryka jest te¿ zwolennikiem g³êbokich ciêæ zad³u¿enia
krajów najbiedniejszych. Teraz przyk³ad Mozambiku, gdzie na obs³ugê
³o¿y siê wiêcej ni¿ w sumie na ochronê zdrowia i edukacjê, podaj¹ ju¿ nie
tylko postêpowi ekonomiœci czy Bono, ale robi¹ to te¿ prezydenci i premierzy
najzamo¿niejszych pañstw.
Niektórym przychodzi to ³atwo, bo niewiele musi to kosztowaæ ich
podatników. Na wierzchu s¹ olbrzymie kwoty, a u spodu drobne pieni¹dze.
Gdy jeszcze przed decyzjami szczytu G-7 w Kolonii prezydent USA
zaproponowa³ podczas afrykañskiego tournèe zwiêkszenie sumy d³ugu
podlegaj¹cego redukcji, w ramach niedro¿nego projektu HIPC, do 100
231

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
miliardów dolarów, to dobrze wiedzia³, ¿e tylko 3 miliardy z tego wynosz¹
zobowi¹zania wobec USA. aktyczne koszty bud¿etowe nie przekraczaj¹
przy tym 190 milionów dolarów, gdy¿ wiele po¿yczek zosta³o ju¿
wczeœniej umorzonych albo spisanych w straty jako nieœci¹galne.
Szczyt koloñski posun¹³ sprawy jakoœciowo do przodu. Postanowiono
obci¹æ 27 miliardów z ca³kowitego zad³u¿enia szacowanego na
71 miliardów dolarów. To jest jego obecna wartoœæ rynkowa, tyle bowiem
trzeba by³oby zap³aciæ, gdyby zad³u¿enie mia³o byæ uregulowane dzisiaj za
jednym zamachem w gotówce. Czêœæ kosztów tych operacji przenoszona
na barki organizacji miêdzynarodowych zostanie sfinansowana sprzeda¿¹
z³ota z rezerw MW. To, ¿e przy okazji ceny z³ota jeszcze bardziej spadn¹,
biednym krajom nie zaszkodzi, choæ dla niektórych z nich – na przyk³ad
dla Afryki Po³udniowej – ma to znaczenie. Nie biedni wszak¿e s¹ w³aœcicielami
kopalñ z³ota. Dodatkowo anulowane maj¹ byæ tzw. pomocowe
kredyty na oko³o 20 miliardów.
Redukcja d³ugu musi jednak byæ jeszcze bardziej radykalna. W zasadzie
nale¿a³oby go umorzyæ prawie w ca³oœci. I tu zgadzam siê bardziej
z Bono ni¿ z Barro. To nie tylko kwestia moralna i polityczna, ale
tak¿e koniec koñców dobry interes s³u¿¹cy d³ugofalowemu rozwojowi
gospodarki œwiatowej. A¿ dziwne, ¿e dochodzenie do tej oczywistej
konkluzji zabiera mo¿nym tego œwiata tyle czasu. Trac¹c go, wszyscy
tracimy w sumie jeszcze wiêcej.
Auckland, 14 sierpnia 1999
44. Po³udniowy Pacyfik
Gospodarkê po³udniowego Pacyfiku w sposób oczywisty dominuj¹
Australia i Nowa Zelandia. Jako jedyne kraje tej czêœci œwiata zaliczaj¹
siê do pañstw najbardziej rozwiniêtych i jako takie wchodz¹ w sk³ad
OECD. Australia obecnie odnotowuje najwy¿sze obok USA tempo
wzrostu PKB poœród pañstw wysoko rozwiniêtych. Szacuje siê, ¿e w latach
1998-2000 roœnie on œrednio rocznie o 3,7 procent. Znaczenie
tych krajów jest jednak wiêksze, gdy¿ odgrywaj¹ wiod¹c¹ rolê poœród
mnóstwa pañstewek rozproszonych na archipelagach i wyspach po³udniowego
Pacyfiku – od Marianów do Polinezji.
232

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Pamiêtam, jak kilka lat temu – w 1995 roku na regionalnej imprezie
zorganizowanej w Singapurze przez Œwiatowe orum Gospodarcze
z Davos – ówczesny minister spraw zagranicznych Australii, Gareth Evans,
zapewnia³, ¿e Australia nale¿y do Azji. Znalezienie siê bowiem w takim
doborowym co do ekspansji gronie nobilitowa³o. Wtedy jeszcze pañstwa
ASEAN-u kwit³y, nie oczekiwano nadchodz¹cego kryzysu gospodarczego,
który takim piêtnem zaznaczy³ siê w nastêpnym okresie, nie omijaj¹c
swymi poœrednimi skutkami tak¿e wysp Oceanu Spokojnego.
Australia i Nowa Zelandia w sposób oczywisty ró¿ni¹ siê zarówno
od gospodarek azjatyckich, jak i od swych ma³ych s¹siadów z po³udniowego
Pacyfiku. S¹ to wysoko rozwiniête gospodarki, o bardzo zliberalizowanych
re¿imach gospodarczych. Odnosi siê to szczególnie do Nowej Zelandii,
która w latach dziewiêædziesi¹tych. posunê³a siê poœród pañstw
OECD najdalej w liberalizacji handlu. Co ciekawe, mia³o to znacz¹cy
wp³yw nie tylko na niektóre kraje regionu, ale równie¿ na Mongoliê.
W ramach swoistego rozdania ról w kwestii pomocy technicznej dla pañstw,
które wesz³y na drogê tworzenia systemu rynkowego, Nowa Zelandia zaktywizowa³a
siê w³aœnie w Mongolii, która wkrótce zaaplikowa³a sobie najbardziej
liberaln¹ regulacjê handlu wœród krajów posocjalistycznych.
Dzisiaj ju¿ ani Australia, ani Nowa Zelandia nie chc¹ chyba tak
bardzo nale¿eæ do Azji, ale ta chêæ wróci, tak jak wróci dynamiczny rozwój
na azjatyck¹ mod³ê. Jest on jakimœ punktem odniesienia tak¿e dla maleñkich
pañstewek tego regionu, choæ ich specyfika limituje mo¿liwoœci ekspansji
gospodarczej. Kraje te s¹ tak ma³e, ¿e z trudem mog¹ funkcjonowaæ
samodzielnie. Wyspiarski charakter, olbrzymie oddalenie od wiêkszych gospodarek
(z Auckland leci siê do Nandi na id¿i – wy³¹cznie nad wod¹ –
3 godziny, a z Nandi do Los Angeles ponad 11 godzin), monokultura,
brak rozwiniêtych struktur gospodarczych – to wszystko czynniki bardzo
limituj¹ce tempo rozwoju. Jednak¿e docieraj¹ tu i kapita³y, i towary, i ludzie,
tak z Azji, jak i z Australii oraz Nowej Zelandii, nie mówi¹c oczywiœcie
o dawnych kolonizatorach, w tym zw³aszcza Wielkiej Brytanii.
Abel Tasman odkry³ id¿i – „Wyspy Kanibalów” – dla Europejczyków
w roku 1643. Polinezyjczycy zaœ odkryli je dla siebie ju¿ oko³o 1500 lat
przed nasz¹ er¹. Spoœród 322 wysp archipelagu na ponad 100 zamieszkuje
prawie 800 tysiêcy ludzi. Obok rodzimej ludnoœci wyspiarskiej przekraczaj¹-
233

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
cej 51 procent populacji, znacz¹c¹ czêœæ (prawie 44 procent) stanowi
ludnoœæ pochodzenia hinduskiego. S¹ to potomkowie œci¹gniêtej tu przed
wiekiem przez Brytyjczyków taniej si³y roboczej z Biharu i Bengalu. Niestety
Anglicy – a by³a to ich kolonia w latach 1874-1970 – nie pozostawili tu
po sobie wiele, nie licz¹c jêzyka, w którym tak¿e wyk³ada siê w stolicy Suava
na University of South Pacific, otwartym dopiero w roku 1968.
Dla tutejszych studentów przedstawienie istoty transformacji posocjalistycznej
„po drugiej stronie” œwiata wydaje siê pocz¹tkowo tematem
tak egzotycznym, jak wyk³adanie w SGH o roli snorkellingu, czyli nurkowania
w rozwoju ma³ej prywatnej przedsiêbiorczoœci. A kwitnie ona tutaj
i g³ównie na niej opiera siê miejscowa gospodarka. Gdy jednak spojrzeæ
bli¿ej na te zagadnienia, to pojawiaj¹ siê i wspólne problemy i podobne
pytania, zw³aszcza odnosz¹ce siê do przedsiêbiorczoœci, roli pañstwa, zakresu
i tempa liberalizacji czy roli kapita³u zagranicznego. id¿i rozwija
siê jednak w oparciu o w³asne zasoby i kapita³.
Gospodarka tego kraju na tle s¹siednich archipelagów jest doœæ zdywersyfikowana.
Kluczow¹ rolê odgrywa turystyka, która daje oko³o jednej
trzeciej PKB. Przy powierzchni zbli¿onej do Hawajów turystów przybywa tu
20 razy mniej – 8 procent z nich przylatuje z Wielkiej Brytanii, 9 z kontynentalnej
Europy, 23 z Australii, 19 z Nowej Zelandii, 13 z Japonii. W sumie
oko³o 360 tysiêcy nieopalonych ludzi rocznie. Opaleni wyje¿d¿aj¹
wszyscy. NieŸle, jeœli zwa¿yæ, ¿e pierwszy znacz¹cy resort turystyczny otwarty
zosta³ raptem w 1967 roku. Konkuruj¹c z „s¹siednimi” Tahiti i Tonga,
id¿i œci¹ga odpowiednio dwukrotnie i 15-tokrotnie wiêcej turystów. Turystyka
daje zatrudnienie dla 40 tysiêcy ludzi i przynosi dochody przekraczaj¹ce
æwieræ miliarda dolarów USA. Seria dewaluacji dolara fid¿ijskiego,
³¹cznie z ubieg³oroczn¹ o 20 procent, potani³a turystykê, podnosz¹c relatywn¹
konkurencyjnoϾ tego sektora w regionie.
Inne dzia³y gospodarki to ma³e plantacje trzciny cukrowej uprawianej
g³ównie przez ludnoœæ pochodzenia hinduskiego. W rolnictwie liczy siê
tak¿e ry¿. Do tego dochodzi przetwórstwo drewna. Górnictwo to wydobywanie
z³ota. Zatem woleliby tu, by MW i Brytyjczycy nie wyzbywali siê teraz
jego zapasów, bo zbija to ceny. No i oczywiœcie liczy siê rybo³ówstwo, jak
zreszt¹ wszêdzie na po³udniowym Pacyfiku. Ale jest tak¿e trochê przemys³u,
g³ównie tekstylnego. Aby by³ to jednak przemys³, a nie cha³upnictwo na
234

Œwiat, polityka, pieni¹dze
zbyt ma³y rynek wewnêtrzny, rz¹d prowadzi agresywn¹ politykê proeksportow¹.
irmy eksportuj¹ce co najmniej 95 procent produkcji s¹ zwolnione
z podatku dochodowego przez 13 lat. Import surowców jest wolny od
podatków, a transfer kapita³u i zysków jest zliberalizowany.
Ocean Spokojny wbrew swej przewrotnej nazwie jest czasami niespokojny,
nie tylko wtedy, gdy siê po nim ¿egluje. Na id¿i sytuacja
stabilizuje siê po burzliwym okresie, kiedy to w latach 1987-97 kraj ten
by³ wykluczony z Commonwealth po zamachu stanu dokonanym przez
pu³kownika Sitiveni Rabuke. Od zesz³ego roku obowi¹zuje nowa konstytucja,
a kraj dŸwiga siê z kryzysu finansowego spowodowanego chybionymi,
motywowanymi politycznie (wed³ug preferencji etnicznych dla id¿ijczyków)
kredytami. Ratowanie Narodowego Banku od ciê¿aru z³ych d³ugów
tylko w 1997 roku poch³onê³o 17 procent bud¿etu, wysysaj¹c œrodki
przeznaczone na projekty rozwojowe. Wysokie bezrobocie, zw³aszcza wœród
m³odzie¿y, te¿ stwarza problemy.
Niespokojnie zaœ zrobi³o siê „obok”, dwa tysi¹ce kilometrów na
pó³nocny-wschód, gdzie na Wyspach Solomona dosz³o do rozruchów na
tle etnicznym. Na wyspie Guadalcanal, s³ynnej z walk toczonych podczas
II wojny œwiatowej, teraz dosz³o do staræ, które poci¹gnê³y za sob¹ nawet
ofiary œmiertelne. Na proœbê premiera Wysp Solomona Commonwealth
wys³a³ tam jako emisariusza w³aœnie by³ego premiera id¿i – teraz ju¿
genera³a – Rabuke. Powinien on dobrze wiedzieæ z w³asnego doœwiadczenia,
¿e najlepsz¹ drog¹ do spokoju na po³udniowych wyspach Oceanu
Spokojnego jest szybki rozwój gospodarczy. Wtedy ludzie wszêdzie s¹
mniej sk³onni do k³ótni – tak w œrodkowowschodniej Europie, jak i na
po³udniowym Pacyfiku.
Nananu-i-ra, id¿i, 21 sierpnia 1999
45. Globalna gospodarka i narodowe interesy
Podró¿uj¹c ostatnio bardzo wiele po szerokim œwiecie ponownie
mam okazjê przekonaæ siê, jak wiele obliczy ma wspó³czesny kapitalizm,
eufemistycznie nazywany gospodark¹ rynkow¹. Tylko niepoprawni fundamentaliœci
i aroganci mog¹ trwaæ w b³êdnym przekonaniu, ¿e jedna jest
235

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
tylko jego forma gwarantuj¹ca efektywnoœæ i wszelkie odstêpstwa od jej
kanonów s¹ jakoby naruszeniem zasad wiary. Taki dogmatyzm szkodzi
rozwojowi i interesom w³asnego spo³eczeñstwa.
Szczególne niebezpieczeñstwo dla skutecznej ewolucji systemu i d³ugofalowego
rozwoju spo³eczno-gospodarczego niesie z sob¹ „kapitalizm
zale¿ny”. Powstaje on w coraz liczniejszych zak¹tkach globu na obszarach
poprzedniego „Trzeciego Œwiata” i by³ych krajów socjalistycznych. Pod
has³em „wy³aniaj¹cych siê rynków” (emerging markets) patrzy siê z perspektywy
najbardziej rozwiniêtych krajów na niedojrza³e twory rynkowe
– o s³abo wykszta³conych strukturach i niedorozwiniêtych instytucjach
oraz niedostatku kapita³u – staraj¹c siê przy okazji wykorzystaæ je dla
realizacji swoich celów. Jest to naturalne we wspó³czesnej, zliberalizowanej
gospodarce œwiatowej. Co wiêcej, jest to nieuniknione, gdy¿ taka jest
w tej fazie historycznej logika rozwoju. Alternatywnie mo¿na by siê tylko
od œwiata odizolowaæ, ponosz¹c jeszcze wiêksze straty.
Jest wszak¿e wiele sposobów i mo¿liwoœci w³¹czania siê do uk³adu
globalnego. Trwa walka i to niezwykle zaciêta. Dzisiaj jej fronty tocz¹ siê
zupe³nie inaczej ni¿ dawniej, ale to jest naprawdê za¿arta walka. Trwa
nawet w obrêbie najbardziej rozwiniêtych krajów OECD. Broni¹ one
ró¿nymi dostêpnymi i akceptowanymi w praktyce miêdzynarodowej metodami
dostêpu do swego rynku. Handel jest wolny, ale w miarê – subwencje
podnosz¹ce konkurencyjnoœæ s¹ ograniczane, bo wci¹¿ siê je stosuje.
Wystarczy przyjrzeæ siê bli¿ej rozpoczynaj¹cym siê w Auckland w tych
w³aœnie dniach obradom grupy 21 pañstw APEC, doœæ luŸnego stowarzyszenia
krajów obrze¿a Pacyfiku. Przep³ywy kapita³u s¹ zliberalizowane, ale
dostêp do wielu sektorów jest regulowany. Na przyk³ad w Australii prywatyzuj¹c
telekomunikacjê stworzono specjalne preferencje dla rodzimego
kapita³u. Dobra polityka gospodarcza to taka, co dba o rozwój w³asnych
grup kapita³owych i wzmacnianie klasy œredniej, a nie troszczy siê o rozwój
gospodarki kapitalistycznej „w ogóle”. „W ogóle” to ona siê rozwinie
i bez naszej troski, a my ten rozwój musimy chcieæ i umieæ wykorzystaæ
dla siebie. Jeœli tak nie jest, to piêtrz¹ siê problemy.
Ca³y kryzys w Azji Po³udniowo-Wschodniej mo¿na by przeœledziæ
z takiego w³aœnie punktu widzenia. Dlaczego tyle uwagi przykuwa na
przyk³ad w koñcu ma³a gospodarka Malezji? Teraz, gdy premier Maha-
236

Œwiat, polityka, pieni¹dze
tir znosi wprowadzon¹ przed rokiem kontrolê przep³ywów kapita-
³owych, analitycy i politycy przygl¹daj¹ siê implikacjom tych nieortodoksyjnych
posuniêæ, gdy¿ mog¹ je w przysz³oœci zastosowaæ inni w trosce
o swoje narodowe interesy. I czasami powinni, interes bowiem w³asnej
gospodarki musi byæ nadrzêdny. Gospodarka zaiste jest ju¿ globalna,
ale interesy s¹ lokalne.
W takim kontekœcie nie mo¿e nie dziwiæ narastanie nastrojów niechêtnych
wprowadzaniu gospodarki rynkowej równie¿ w wielu krajach
naszego regionu. Tutaj bowiem pod has³em reform powstaje „kapitalizm
zale¿ny”. Trzeba dostrzec i doceniæ, ¿e spo³eczeñstwa krajów posocjalistycznych
wykazuj¹ doprawdy podziwu godn¹ cierpliwoœæ dla udrêk towarzysz¹cych
przebudowie ustrojowej, a tak¿e wielk¹ tolerancjê dla jak¿e
czêsto nieudolnej polityki ich nowych elit. Zniecierpliwienie i zawód
jednak narasta. W Polsce te¿. I nie bez racji.
Nie chodzi ju¿ o to, ¿e mia³o byæ inaczej, co niektórzy z bryluj¹cych
na scenie polityków obiecywali ju¿ dwa razy, a niektórzy próbuj¹ nawet po
raz trzeci. Rzecz w tym, ¿e mog³o – i nadal mo¿e, co jeszcze wa¿niejsze –
byæ lepiej. Polska droga do rynku nie musi prowadziæ do utworzenia
„zale¿nego” kapitalizmu, ale do spo³ecznej gospodarki rynkowej. Aby tak
jednak by³o, nie mo¿na doprowadzaæ b³êdami systemowymi i makroekonomicznymi
do koniecznoœci taniej wyprzeda¿y aktywów pañstwowych (tj.
narodowych) w obliczu niedostatku œrodków w bud¿ecie. Spokojnie mog³oby
byæ ich du¿o wiêcej, gdyby nie dogmatyzm i b³êdy w postaci œwiadomego
hamowania koniunktury, podczas gdy nale¿a³o j¹ podtrzymywaæ.
Szerokie otwarcie gospodarki narodowej na dop³yw zagranicznych
towarów i kapita³u ma g³êboki sens. By³ to przecie¿ równie¿ jeden z filarów
„Strategii dla Polski”. Traktowa³a ona jednak oszczêdnoœci (inwestycje)
zagraniczne jako uzupe³niaj¹ce Ÿród³o finansowania rozwoju, a preferowa³a
interesy rodzimych producentów. Jeœli dzieje siê odwrotnie, to
nie nale¿y siê dziwiæ, ¿e ma siê dobr¹ prasê zagranic¹, choæ marn¹ opiniê
we w³asnym kraju. Zreszt¹ zagranica te¿ coraz mniej ma ju¿ uznania dla
takich dzia³añ, bo choæ doktrynalnie niby s¹ one s³uszne, gdy¿ sprzyjaj¹
realizacji ekonomicznych i politycznych interesów bogatszych krajów i zagranicznych
partnerów, to praktycznie pole interesów siê zawê¿a, skoro
doprowadzano do stagnacji gospodarczej.
237

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Teraz zatem nie pora zrzucaæ odpowiedzialnoœæ za strategiczne
b³êdy transformacji i brak koncepcji rozwoju oraz nieumiejêtnoœæ koordynacji
ró¿nych w¹tków polityki gospodarczej na prawicê czy lewicê, na
nacjonalizmy czy spuœcizny, na szoki zewnêtrzne czy z³e uk³ady wewnêtrzne.
Decyduje wizja (albo jej brak), uk³ad interesów a zw³aszcza polityka.
A ta jest z³a, skutki czego widaæ ju¿ wszêdzie go³ym okiem. Trzeba podj¹æ
próbê zmiany takiego biegu rzeczy.
Na pocz¹tku 1997 roku, na fali szybkiego wzrostu gospodarczego
i reform instytucjonalnych dbaj¹cych o spo³eczne oblicze gospodarki rynkowej,
a¿ 80 procent naszego spo³eczeñstwa opowiada³o siê za integracj¹
z Uni¹ Europejsk¹, widz¹c w kontynuacji tamtej polityki szansê na poprawê
swojej pozycji. Tylko 8 procent by³o przeciw. Obecnie, ledwie dwa lata
póŸniej, ponad 25 procent jest przeciwko, a ju¿ tylko 55 opowiada siê za.
Trudno siê dziwiæ. To nie ksenofobia i zaœciankowoœæ. To przewidywalna
przecie¿, bo racjonalna reakcja ludzi na marn¹ skutecznoœæ polityki gospodarczej.
Trzeba zmieniæ te opinie, zmieniaj¹c politykê, inaczej bowiem
powstanie sytuacja trudna tak do akceptacji, jak i do odwrócenia.
46. Rozs¹dek, polityka i gospodarka
238
Gdañsk, 28 sierpnia 1999
Polityka i gospodarka nieustannie przenikaj¹ siê nawzajem. Nie
rz¹dz¹ siê one jednak tymi samymi prawami. O ile w polityce chodzi
o sprawowanie w³adzy, któr¹ rz¹dz¹cy próbuj¹ z wiêksz¹ czy mniejsz¹ udolnoœci¹
wykorzystywaæ tak¿e do rozwi¹zywania nieustannie piêtrz¹cych siê
problemów ekonomicznych, o tyle w gospodarce chodzi przede wszystkim
o efektywnoœæ. Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e przecie¿ w polityce idzie
o to samo – liczy siê nade wszystko skutecznoœæ – jednak¿e logika, której
polityka jest podporz¹dkowana, czêsto jest inna ni¿ w wypadku gospodarki.
Gospodarka winna kierowaæ siê zasadami racjonalnego gospodarowania,
polityka zaœ mo¿e byæ z nimi na bakier. Zw³aszcza jeœli przyœwieca jej
zasada: „cel uœwiêca œrodki”.
Do refleksji tych nie sk³ania mnie fakt, ¿e w tym semestrze wyk³adam
jako profesor nauk politycznych na University of Rochester. Dla odmia-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
ny, po wyk³adach na Yale w School of Management, warto spojrzeæ na œwiat
i ewolucjê jego ekonomicznych struktur z innej strony. Pobyt na czo³owym
w zakresie nauk politycznych uniwersytecie amerykañskim jest kszta³c¹cy
nie tylko dla studentów, a dysputy o politycznych aspektach globalizacji
i transformacji mog¹ byæ równie fascynuj¹ce jak rozprawa o kursach
walutowych czy koniunkturze na rynkach finansowych.
Kluczow¹ rolê polityki w kszta³towaniu procesów ekonomicznych
przypominam dlatego, ¿e ktoœ zapatrzony w formu³y matematyczne i teoretyczne
modele opisuj¹ce zale¿noœci finansowe mo¿e nie dostrzec,
i¿ bieg procesów gospodarczych niekiedy wyznaczony jest nie tyle zasadami
racjonalnego gospodarowania, co brakiem rozs¹dku w decyzjach
politycznych. Przypomnia³ nam o tym w swojej niedawnej wypowiedzi
Aleksander Paszyñski, zawsze zaanga¿owany w sprawy reform gospodarczych
– kiedyœ jako publicysta „Polityki”, potem jako minister w rz¹dzie
Tadeusza Mazowieckiego, póŸniej jako przedsiêbiorca i twórczy dzia-
³acz gospodarczy. Otó¿ w swoim wywiadzie dla „Rzeczypospolitej” z dnia
28-29 sierpnia, nawi¹zuj¹c do obrad „Okr¹g³ego Sto³u” z 1989 roku,
przypomnia³, jak dosz³o do przyjêcia szkodz¹cych gospodarce decyzji
o powszechnej indeksacji p³ac.
Aleksander Paszyñski podkreœla, ¿e tylko ja przeciwstawia³em siê
konsekwentnie i do koñca zamiarowi wprowadzenia powszechnej indeksacji
ex post jako metody niby chroni¹cej pracowników przed skutkami
i tak ju¿ nasilaj¹cej siê inflacji. Przypomnijmy, ¿e w pierwszej
po³owie 1989 roku wynosi³a ona „tylko” oko³o 160 procent (w przeliczeniu
rocznym). To dopiero masowa i pe³na (a w istocie nadwy¿kowa)
indeksacja – narzucona przy „Okr¹g³ym Stole” z motywów politycznych,
wbrew rozs¹dkowi ekonomicznemu – doprowadzi³a nas do
fali hiperinflacji. Okreœli³em to w jednej ze swoich wczeœniejszych
ksi¹¿ek jako „indukowana quasi -hiperinflacja”, gdy¿ nie zrodzi³a siê
w polskich warunkach jako samoistny proces ¿ywio³owy, lecz by³a skutkiem
œwiadomych decyzji politycznych.
Zbieg g³êbokiej nierównowagi na rynku z liberalizacj¹ cen ¿ywnoœci
(sierpieñ 1989), wzmo¿ony dodatkowo powszechn¹ indeksacj¹ p³ac,
musia³ prowadziæ do hiperinflacji. Czy inni ekonomiœci i politycy tego
nie rozumieli? Oczywiœcie ¿e wiêkszoœæ by³a œwiadoma tego, jakie to
239

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
niesie ryzyko. Jedni wszak¿e akceptowali zgubne rozwi¹zania, by tylko
zwieñczyæ sukcesem prowadz¹ce do prze³omu politycznego negocjacje
„Okr¹g³ego Sto³u”, inni zaœ nie zdawali sobie sprawy z tego, ¿e wkrótce
sami bêd¹ musieli paraæ siê katastrofalnymi skutkami tak nierozs¹dnie
wymuszanej indeksacji.
Gdy wówczas zapyta³em przewodnicz¹cego strony solidarnoœciowej
przy „stoliku ekonomicznym” – profesora Witolda Trzeciakowskiego –
dlaczego godzi siê na taki nonsens ekonomiczny, odpowiedzia³, ¿e nie ma
wiele do powiedzenia w tej sprawie, gdy¿ przewodnicz¹cy „Solidarnoœci”,
Lech Wa³êsa, postawi³ kwestie wprowadzenia indeksacji jako niezbywalny
warunek podpisania jakiegokolwiek porozumienia. Przewodnicz¹cy strony
rz¹dowej – profesor W³adys³aw Baka – te¿ godzi³ siê pod politycznym
przymusem, gdy¿ to on decydowa³, a nie rozs¹dek ekonomiczny. Takie
podejœcie skaza³o nas na wejœcie w fazê hiperinflacji, czego przecie¿ mo¿na
by³o jeszcze wtedy unikn¹æ. PóŸniej opanowanie tego ¿ywio³u by³o
du¿o trudniejsze, a towarzysz¹ca temu destrukcja sfery realnej – zw³aszcza
w kontekœcie przestrzelenia polityki stabilizacyjnej ju¿ w 1990 roku
– daleko id¹ca. Straciliœmy 20 procent PKB i sporo czasu.
Winni zatem wprowadzenia polskiej gospodarki na falê hiperinflacji
przed dziesiêciu laty znajduj¹ siê po obu stronach. To nie tylko
nieudolnoœæ ówczesnych rz¹dów do niej doprowadzi³a, ale sta³o siê tak
przede wszystkim dlatego, ¿e próby ratowania sytuacji by³y skutecznie
pogarszane przez polityczn¹ opozycjê. Czêsto w myœl zgubnego has³a:
„im gorzej, tym lepiej”. Dowodzi to równie¿, ¿e liderzy opozycji nie
liczyli faktycznie na to, ¿e oto nadchodzi czas przejêcia w³adzy. I odpowiedzialnoœci.
Gdyby bowiem tego siê spodziewali, nie by³oby narzucania
posuniêæ prowadz¹cych do wyniszczaj¹cej hiperinflacji, któ¿ bowiem
sobie szykowa³by taki grunt do rz¹dzenia? Reminiscencje tego
jeszcze dzisiaj odczuwamy.
Wniosków z tych obserwacji jest kilka. Przede wszystkim zdarzaæ siê
mo¿e, ¿e polityka kieruje siê nie g³osem zdrowego rozs¹dku, a potrzeb¹
polityczn¹, choæby wkrótce mia³a ona okazaæ siê w swych skutkach katastrofalna.
Tak czêsto siê ju¿ zdarza³o, tak zdarzyæ jeszcze siê mo¿e. Wspó³czeœnie
w Polsce takim destrukcyjnym procesem mog³aby byæ na przyk³ad
narzucana z motywacj¹ polityczn¹, ale bez podstaw finansowych, daleko
240

Œwiat, polityka, pieni¹dze
posuniêta reprywatyzacja. Na to gospodarki nie staæ, choæ niektórych
polityków na pewno tak.
Po drugie, czasami nawet przyt³aczaj¹ca wiêkszoœæ nie ma racji.
Co wiêcej, potrafi ona sama sobie zaszkodziæ i naraziæ na szwank w³asne
interesy ekonomiczne. W warunkach demokracji jest to zagadnienie
szczególnie wa¿ne, o ile ta wiêkszoœæ jest w stanie b³êdne decyzje przeprowadziæ.
Wtedy – zwa¿ywszy na to, ¿e demokracja z jednej strony jest
wartoœci¹ sam¹ w sobie, a z drugiej koryguje z czasem swoje wczeœniejsze
ekscesy na niwie gospodarczej – trzeba przebrn¹æ przez nastêpstwa
górowania polityki nad ekonomi¹. Trzeba wszak¿e powracaæ do oceny
tych zjawisk i dlatego tak cenne jest to, ¿e m.in. Aleksander Paszyñski
czyni to teraz w kontekœcie dyskusji o ekonomicznych skutkach ustaleñ
„Okr¹g³ego Sto³u”. To nie tylko oceny przesz³oœci, poniewa¿ ma to
istotne znaczenie dla przysz³oœci. Brak zdolnoœci w polityce do nazywania
rzeczy po imieniu i rozmywanie odpowiedzialnoœci za ewidentne
b³êdy w przesz³oœci mœci siê poprzez pope³nianie nowych b³êdów w przysz³oœci,
niekiedy przez tych samych polityków.
Po trzecie, doprawdy trzeba wiêcej profesjonalizmu tak w polityce,
jak i w gospodarce. Mo¿e nawet w tej pierwszej jeszcze bardziej.
A z pewnoœci¹ najbardziej potrzebny jest on tam, gdzie go wci¹¿ nie
starcza – w polityce gospodarczej.
Rochester, 4 wrzeœnia 1999
47. Przez ró¿ne oczy widziane
W USA trwa dobra koniunktura. Zarówno w realnej sferze gospodarki,
jak i na rynkach kapita³owych. Oczekiwany w 1999 roku wzrost PKB
mo¿e wynieœæ a¿ 4 procent, a na rok nastêpny zapowiada siê dalszy wzrost
o 2,8. Na nowojorskiej gie³dzie zaœ, te¿ ku zaskoczeniu wielu, utrzymuj¹ siê
wysokie notowania. Dow Jones jest wy¿szy o blisko 20 procent ni¿ na
pocz¹tku roku, zaœ wskaŸnik S&P wzrós³ o ponad 8 procent. I chocia¿
wiêkszoœæ ekonomistów nie ma w¹tpliwoœci, ¿e kursy akcji s¹ znacznie
przewartoœciowane, to faktem jest, i¿ jedn¹ z kluczowych przyczyn ich znacznego
wzrostu jest znakomita kondycja amerykañskiej gospodarki.
241

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Inna sprawa, jak d³ugo uda siê utrzymaæ wygórowane notowania,
nie s¹ one bowiem tylko nastêpstwem dobrej koniunktury w sferze realnej,
ale tak¿e spekulacji. Alan Greenspan – szef Systemu Rezerw ederalnych
– powiada, ¿e wo³a³by nie byæ poœród tych, którzy odpowiadaj¹, ale
zadaj¹ pytanie, czy bank centralny powinien manipulacjami stopy procentowej
przebiæ „balon” nadymany na rynku kapita³owym? Aczkolwiek
zdania w kwestii odpowiedzialnoœci banków centralnych za inflacjê na
rynku papierów wartoœciowych – zw³aszcza akcji – s¹ podzielone, to wydaje
siê jednak, i¿ uciec od odpowiedzialnoœci za za³amanie rynku im siê nie
uda. Czêsto jest tak, ¿e w okreœlonej fazie (tak jak teraz w USA) nie s¹
one w stanie temu zapobiec. A to dlatego, ¿e nie mia³y dosyæ odwagi, aby
zahamowaæ irracjonalny – bo nie wynikaj¹cy z realiów gospodarczych,
tylko z charakteru spekulacyjnych oczekiwañ – wzrost wczeœniej.
Notowania na rynkach kapita³owych dostosowuj¹ siê do tendencji
w sferze produkcji na wiele sposobów. W USA biegn¹ one w tym samym
kierunku, choæ w ró¿nym tempie. Z czasem zatem musi nast¹piæ dostosowanie
na rynku kapita³owym, co oznacza koniecznoœæ korekty w dó³
notowañ gie³dowych. Dziwnym trafem wci¹¿ jeszcze do tego nie dosz³o,
ale uciec przed tym siê nie da. Pytanie tylko, czy da to impuls do
za³amania, jaka bêdzie jego ostroœæ i d³ugotrwa³oœæ, a tak¿e jak bêdzie to
oddzia³ywaæ na sferê produkcji.
W Polsce sekwencja dostosowañ jest inna, choæ logika dzia³ania
mechanizmu podobna. Znaczenie dla procesów realnych jest relatywnie
daleko mniejsze ni¿ w wysoko rozwiniêtych gospodarkach rynkowych,
zw³aszcza poprzez du¿o mniejsze oddzia³ywanie boomu gie³dowego na
poziom wydatków konsumpcyjnych i skalê budownictwa mieszkaniowego.
U nas tak¿e rok 1999 charakteryzuje siê znacznym wzrostem notowañ
gie³dowych. WskaŸnik WIG wzrós³ w pierwszych oœmiu miesi¹cach
(licz¹c w dolarach) o ponad 17 procent. Sta³o siê tak jednak w g³ównej
mierze w wyniku poœlizgu w reakcjach rynku na zmiany nastêpuj¹ce w sferze
realnej. Wzrost notowañ na gie³dzie nie tyle antycypowa³ dobr¹ koniunkturê
gospodarcz¹, ile z pewnym opóŸnieniem dyskontowa³ silny
wzrost gospodarczy poprzedniego okresu. W istocie móg³ tu zadzia³aæ
tak¿e motyw antycypacji, gdy¿ wielu inwestorów liczy³o na znacznie wiêkszy
ni¿ w rzeczywistoœci postêp w sferze realnej.
242

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Niestety, tak siê nie dzieje. Co wiêcej, sytuacja siê relatywnie, a na
niektórych obszarach wrêcz bezwzglêdnie, pogarsza. Sprowadzenie b³êdn¹
polityk¹ tempa wzrostu w granice 2 procent w pierwszym pó³roczu
musi przenieœæ siê swymi skutkami na koniunkturê na gie³dzie. Wydaje
siê, ¿e wyczerpa³a ona ju¿ na ten rok swoje mo¿liwoœci wzrostu. W œwietle
realiów i sytuacji finansowej poziom notowañ wydaje siê nawet nadmierny.
Tego mo¿na by³o unikn¹æ, gdyby nie tak drastyczne wyhamowanie
tempa wzrostu poprzez nadmierne ograniczenia popytu zarówno konsumpcyjnego,
jak i inwestycyjnego. Logicznie, po konsumentach, teraz
konsekwencje musz¹ ponieœæ równie¿ inwestorzy – tak¿e gie³dowi.
Symptomów pogarszania siê sytuacji w sferze realnej jest wiele. Rz¹d
w zasadzie nie potrafi ju¿ na nie w³aœciwie zareagowaæ, co Ÿle wró¿y.
Rada Polityki Pieniê¿nej na razie reaguje – nie reaguj¹c. Niekorzystne
tendencje w sferze produkcji jednak siê nasilaj¹. Zapowiadanie w tym
œwietle wzrostu PKB o 3,5 procent w ca³ym roku – a przypomnijmy, ¿e
wed³ug planów rz¹du i NBP mia³o byæ wpierw 5,8, a potem 5,2 procent
– wydaje siê nadmiernie optymistyczne. Podobnie jak osi¹gniecie
wskaŸnika 5,2 procent w roku przysz³ym.
Roœnie ponad miarê deficyt bud¿etowy, w tym jego „ukryta” czêœæ
w postaci narastaj¹cych, wymagalnych zobowi¹zañ pañstwa. „Sch³adzanie”
mia³o zmniejszyæ deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych, podwaja
siê on natomiast w porównaniu z rokiem 1996 i siêgnie 6-7 procent
PKB. Trudno siê dziwiæ, skoro polityka œwiadomego spowalniania wzrostu
produkcji spowodowa³a te¿ i to, ¿e po raz pierwszy od czasu odbicia
siê od dna recesji lat 1989-91 spadaj¹ absolutne rozmiary eksportu.
Rz¹dowe Centrum Studiów Strategicznych przewiduje, ¿e wartoœæ eksportu
w tym roku spadnie ponownie poni¿ej 30 miliardów dolarów. To
jest dowodem szkodliwoœci polityki prowadzonej w ostatnim okresie. Przecie¿
intencjonalnie – wed³ug autorów – mia³a daæ ona odwrotne skutki!
To eksport mia³ rosn¹æ, a deficyt w handlu zagranicznym spadaæ...
Na tym tle dziwiæ musia³oby dalsze trwanie inwestorów w b³êdnym
przekonaniu, ¿e nadal mog¹ rosn¹æ zyski na gie³dzie. Obrotem
spekulacyjnym mo¿na „balon” nieco nadmuchaæ, ale powietrza w nim
nie da siê na d³u¿ej utrzymaæ. Pogarszanie siê tendencji w sferze realnej
musi przenieœæ siê wpierw na sferê finansow¹, a potem na ocze-
243

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
kiwania. Rezerwy walutowe ju¿ spad³y o oko³o pó³tora miliarda dolarów.
Po lekkim wzroœcie (w wyniku zastrzyku z tytu³u zagranicznych
dochodów z prywatyzacji) spadn¹ jeszcze bardziej. Kurs z³otego obni-
¿y³ siê do najni¿szego poziomu w historii. Mo¿e on siê nieco poprawiæ,
ale mo¿e spadaæ dalej.
To, jak faktycznie bêdzie, zale¿y od notowañ polskiej gospodarki.
Obserwuje j¹ wiele oczu. Polscy przedsiêbiorcy nastawieni s¹ bardzo
pesymistycznie, dostrzegaj¹c, ¿e pogarsza siê ich konkurencyjnoœæ. Wiêkszoœæ
obywateli – i tych oceniaj¹cych sytuacjê przez pryzmat stagnacji
w sferze produkcji, i tych oceniaj¹cych wzrost konsumpcji daleko
mniejszy od obiecywanego i mo¿liwego do osi¹gniêcia – patrzy te¿
z narastaj¹cym pesymizmem.
Nic dziwnego, ¿e teraz, jeœli nie nast¹pi g³êboki zwrot w nieskutecznej
polityce gospodarczej, tak¿e inwestorzy krajowi i zagraniczni
popadn¹ w jeszcze wiêkszy pesymizm. Jeœli i w ich oczach obraz naszej
gospodarki rysowa³ bêdzie siê coraz mniej korzystnie, podobnie bêdzie
z tendencjami na rynku kapita³owym. Teraz jego kolej, aby zap³aciæ
swoje za cudze b³êdy.
Bethesda, 11 wrzeœnia 1999
48. Spadaj¹ce jab³ko Newtona
Procesy gospodarcze zawsze i wszêdzie przebiegaj¹ w okreœlonym
klimacie spo³ecznym. Odzwierciedla siê on na wiele sposobów, w tym
zw³aszcza w ewoluj¹cej wraz ze zmianami w gospodarce opinii publicznej.
W istocie jest ona czêœci¹ procesów gospodarczych, gdy¿ to co ludzie
myœl¹ o stanie gospodarki ma na ni¹ wp³yw. Z jednej strony, realne
i finansowe procesy kszta³tuj¹ te opinie, z drugiej zaœ, to opinie – oceny,
pogl¹dy, nastroje – zwrotnie wp³ywaj¹ na to, co siê w gospodarce dzieje.
Dlatego te¿ nie jest dobrze, gdy dzieje siê Ÿle w gospodarce, bo psuje to
nastroje. Ale niedobrze jest tak¿e, gdy oceny s¹ bardzo negatywne, bo
wp³yw pesymistycznych oczekiwañ na faktyczny bieg procesów ekonomicznych
pogarsza jeszcze bardziej sytuacjê. Takie niekorzystne sprzê¿enia
zwrotne z coraz wiêksz¹ si³¹ daj¹ o sobie znaæ obecnie w Polsce.
244

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Powodów do zadowolenia nie ma wielu. A te co s¹, dotycz¹ z kolei
niewielu. Odczytaæ to ³atwo mo¿na z regularnie przeprowadzanych
badañ opinii publicznej. Drastyczne wyhamowanie dynamiki gospodarczej,
spadaj¹cy wolumen eksportu i narastanie deficytu na rachunku
obrotów bie¿¹cych, kryzys finansów publicznych i niebilansuj¹cy siê
bud¿et pañstwa, zahamowanie procesu obni¿ania siê inflacji (po raz
pierwszy od 10 lat inflacja na koñcu roku bêdzie wiêksza ni¿ na jego
pocz¹tku), dekoniunktura na gie³dzie i g³êboki spadek (o oko³o 20
procent od kwietnia do wrzeœnia!) wartoœci z³otego – to tylko niektóre
powody narastaj¹cego pesymizmu. Jest ich wiêcej, a w odniesieniu do
pewnych sektorów gospodarki, regionów kraju i grup spo³eczno-zawodowych
piêtrz¹ siê one szczególnie. Tak byæ nie musia³o. Ale, niestety,
jest, skoro prowadzi siê b³êdn¹ politykê. Byæ mo¿e – ale jest to du¿e
„mo¿e” – zostanie ona skorygowana pod naciskiem opinii publicznej.
Pocieszanie siê, ¿e w Rosji jest gorzej, a gdzie indziej trwa recesja
czy te¿ nierównowaga finansowa jest jeszcze wiêksza, ma³o ju¿ daje. To
coraz mniej skuteczny instrument propagandy rz¹dowej i s³u¿¹cych jej
komentatorów. akty s¹ nieub³agane i teraz trzeba, niestety, oczekiwaæ
kumulacji niezadowolenia spo³ecznego. Zmienia siê przy tym te¿ jego geografia
spo³eczna, gdy¿ narasta niezadowolenie ze sposobów sterowania transformacj¹
równie¿ wœród grup, które generalnie s¹ beneficjantami posocjalistycznych
przemian. Jeœli w ogóle mo¿na jeszcze tu mówiæ o jakimœ sterowaniu,
skoro procesy wymykaj¹ siê spod kontroli. Teraz, po „przech³odzeniu”,
niezadowolone s¹ ju¿ nie tylko pielêgniarki i rolnicy, ale tak¿e inwestorzy
i przedsiêbiorcy. W analizach podkreœla siê, ¿e w najbli¿szych kwarta³ach
nie górnicy czy s³u¿ba zdrowia, ale wygasaj¹ca koniunktura i narastaj¹ce
problemy przedsiêbiorstw sektora prywatnego bêd¹ sprawiaæ najwiêcej k³opotów.
Konfliktów zatem mo¿e byæ coraz wiêcej, o ile nadal bêd¹ zaprzepaszczane
osi¹gniêcia dotychczasowej fazy polskiej transformacji, a zw³aszcza
lat 1994-97, kiedy to PKB zwiêkszy³ siê a¿ o 28 procent.
Drzwi do lepszej przysz³oœci zamkniête s¹ na trzy zamki. Aby przez
nie przejœæ, potrzebne s¹ zatem trzy klucze. Konieczny jest nie tylko
g³êboki zwrot w polityce wobec sfery realnej i skuteczne zreformowanie
funkcjonowania finansów publicznych, ale te¿ i zmiana nastrojów na
optymistyczne. Teraz wszak¿e sytuacja ju¿ nie mo¿e szybko zmieniaæ siê
245

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
na lepsze, skoro nie wierz¹ w to zanadto nawet najbardziej wykszta³cone,
aktywne i przedsiêbiorcze grupy ludnoœci. Odebranie im tej wiary to
wiêcej ni¿ b³¹d. Ocena klimatu gospodarczego jest najgorsza od maja
1993 roku. Obecnie ponad 60 procent spo³eczeñstwa twierdzi, ¿e sytuacja
pogorszy³a siê podczas minionego roku. Jedynie co dziesi¹ty z nas
dostrzega jej poprawê. Ciekawe sk¹d bierze siê ta ostatnia grupa?
Otó¿ nieprzypadkowo wskaŸnik optymizmu konsumentów WOK
(mieœciæ siê on mo¿e w przedziale od zera do 200) zwiêkszy³ siê jedynie
wœród elektoratu UW – ze 107 do 112 punktów. Poœród zwolenników
AWS spad³ on znacznie, bo do 86, a jeszcze bardziej poœród elektoratu
SLD, gdzie wynosi ledwie 65. Jeœli przy tej okazji czytamy, ¿e: „Jest to
niew¹tpliwie wynikiem kampanii prowadzonej przez tê partiê kontestuj¹c¹
niemal wszystkie posuniêcia rz¹du”, to pisze to bezsprzecznie zwolennik
UW. Spada przecie¿ optymizm prawie wszystkich grup ludnoœci,
a wkrótce spadnie tak¿e poœród elektoratu UW. On najbardziej korzysta³
z polityki prowadzonej ostatnio – podobnie jak i na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych
– ale teraz te¿ bêdzie traci³, co najmniej wzglêdnie. Ju¿ zreszt¹
traci, pogarsza siê bowiem sytuacja studentów i profesorów, artystów i dziennikarzy,
graczy gie³dowych i przedsiêbiorców. Ich opinie zmieni¹ siê nie
w wyniku akcji opozycyjnego SLD, ale faktów tworzonych przez nierozs¹dn¹
politykê strukturaln¹ i finansow¹ realizowan¹ pod skrzyd³ami UW.
Niektórzy profesjonaliœci – na przyk³ad ostatnio Wojciech Misi¹g
– suchej nitki nie zostawiaj¹ na sposobie konstrukcji i realizacji tegorocznego
bud¿etu. A przecie¿ nie z SLD on jest, tylko spoœród niezale¿nych
fachowców! Akcentuje on – i s³usznie – nierealnoœæ czynionych przez ministra
finansów za³o¿eñ bud¿etu na rok przysz³y. Nie chcia³bym jednak, aby
teraz wszyscy popadali w ton wielce krytyczny i œcigali siê w kreœleniu szaroburych
scenariuszy. Albo czarnych nawet. Polska gospodarka ma przed
sob¹ dobr¹ przysz³oœæ, ale nie pod t¹ ekip¹ gospodarcz¹. Aby jednak do tej
dobrej przysz³oœci przejœæ, trzeba zmieniæ zasadniczo liniê polityki gospodarczej.
A przecie¿ nie s¹ w stanie zmieniæ jej ci, którzy psuj¹ gospodarkê,
nie mog¹c oderwaæ siê od swego doktrynerskiego do niej podejœcia.
Dziesiêæ procent zadowolonych z sytuacji gospodarczej i minorowa
poprawa nastrojów równie w¹skiej grupy elektoratu pokazuje, do czego
prowadzi z³a polityka. Budowanie kapitalizmu dla „swoich” dziesiêciu
246

Œwiat, polityka, pieni¹dze
procent kosztem wiêkszoœci spo³eczeñstwa musi tê wiêkszoœæ obracaæ
przeciwko takiemu biegowi procesów gospodarczych, jaki obserwujemy
ostatnio w Polsce. To co najmniej 60 procent ma byæ zadowolonych,
a najwy¿ej 10 psioczyæ na sytuacjê gospodarcz¹, a nie odwrotnie. To
trzeba i potrafiæ, i chcieæ.
Jeœli zaœ umiejêtnoœci prowadzenia polityki gospodarczej nie starcza,
a i chce siê czego innego, o zaspokajanie grupowych interesów bowiem
chodzi, to nic dziwnego, ¿e roœnie pesymizm, a w œlad za nim jeszcze
bardziej gromadz¹ siê trudnoœci w sferze realnej i finansowej. Nic dziwnego
te¿, ¿e coraz wiêcej tych procesów wymyka siê spod si³y oddzia³ywania
polityki. Dzia³aj¹ bowiem nieub³aganie prawa – spo³eczne i ekonomiczne.
Jeœli najwiêksza grupa ludnoœci, jak¹ jest elektorat SLD, widzi g³êbokie
pogorszenie siê sytuacji, to nie w wyniku jakiejœ propagandy, ale poprzez
proste porównanie osi¹gniêæ okresu, kiedy to ta formacja polityczna z du¿¹
skutecznoœci¹ kszta³towa³a nowe oblicze polskiej gospodarki. I dla pielêgniarek,
i dla przedsiêbiorców. Jeœli zaœ Citibank, komentuj¹c postêpuj¹c¹
deprecjacjê pieni¹dza, zauwa¿a, ¿e z³oty – jak jab³ko Newtona wskutek
grawitacji – spad³ pod wp³ywem pogarszaj¹cych siê relacji makroekonomicznych,
to wskazuje zarazem, ¿e sta³o siê to ju¿ nieuchronne. A przecie¿ nie
by³o to nie do unikniêcia nie tak dawno temu.
Tym bardziej teraz potrzebny jest optymizm. Jab³ko przez to z powrotem
na ga³¹Ÿ nie wróci, ale mo¿e rz¹d rêkoma ministra finansów nie
podetnie sobie do koñca tej, na której ledwie ju¿ siedzi.
49. Tego roku w Waszyngtonie
Rochester, 18 wrzeœnia 1999
Jak co roku, w koñcu wrzeœnia, odbywa siê szczyt Miêdzynarodowego
unduszu Walutowego i Banku Œwiatowego. Przemiennie œwiatowa
finansjera i szerokie gremium polityków finansowych – ministrów i prezesów
banków centralnych oraz ekspertów ze 182 krajów cz³onkowskich
– spotyka siê gdzieœ w szerokim œwiecie jednego roku, a przez dwa kolejne
w stolicy USA i œwiata zarazem. Cztery lata temu debatowaliœmy w Ma-
247

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
drycie, przed dwu laty w Hongkongu, a tego roku znowu w Waszyngtonie.
Za rok zaœ spotkanie odbêdzie siê w Pradze i jest nadzieja, ¿e bêdzie
odbywa³o siê w mniej minorowych nastrojach.
Teraz bowiem, drugi ju¿ rok z rzêdu, powodów do optymizmu nie
ma. W gospodarce œwiatowej nast¹pi³y powa¿ne zaburzenia. Ani BŒ, ani
MW wczeœniej tego nie przewidywa³y. Co wiêcej, instytucje te spodziewa-
³y siê jeszcze dwa-trzy lata temu zgo³a innego biegu spraw ni¿ ten, z którym
faktycznie mamy do czynienia. Obie organizacje w swoich dorocznych
raportach z 1996 i 1997 roku kreœli³y doœæ œwietlan¹ wizjê œwiatowej
gospodarki. Bank Œwiatowy posun¹³ siê w swoim optymizmie nawet bardzo
daleko, rysuj¹c perspektywy dalszego przyspieszenia tempa wzrostu
w koñcowych latach dekady.
Tak siê nie sta³o. Pojawi³y siê g³êbokie perturbacje na œwiatowych
rynkach finansowych i du¿e regiony, jak Azja Po³udniowo-Wschodnia,
wesz³y w fazê ostrego kryzysu, a jego finansowe fale przewalaj¹ siê po
œwiecie. Jeszcze nie jest spokojnie. S¹ regiony, gdzie stare problemy
wróci³y z now¹ si³¹, jak chocia¿by w Ameryce Po³udniowej. S¹ wreszcie
wielkie kraje, jak Rosja i Ukraina, gdzie rzeczy powinny biec w zgo³a
odmiennym kierunku. Dlaczego tak siê sta³o? I dlaczego MW i BŒ tego
nie przewidzia³y? Czy to by³ tylko b³¹d prognozy, czy te¿ b³¹d diagnozy?
Niestety, tak ubieg³oroczne, jak i tegoroczne raporty nie daj¹ na te
pytania zadowalaj¹cej odpowiedzi. Jest ona udzielana z uporem w duchu
starego konsensusu waszyngtoñskiego, który nadmiernie akcentuje znaczenie
liberalizacji dla postêpu gospodarczego. Nadmiernie tak¿e polityka oparta
o tê doktrynê podporz¹dkowana jest globalnym interesom ekonomicznym
g³ównych udzia³owców organizacji Bretton Woods, a zw³aszcza interesom
amerykañskim. Mówi siê o tym otwarcie, ale nie na szczycie waszyngtoñskim,
lecz na przes³uchaniach na temat ucieczki rosyjskiego kapita³u poprzez
amerykañskie banki, które zbiegiem okolicznoœci (i dobrze) trwaj¹
w tym samym czasie w³aœnie przed kongresow¹ komisj¹ bankowoœci. Gdzie
indziej zaœ s³ychaæ wci¹¿, ¿e MW i BŒ to organizacje 182 pañstw. A jak¿e;
jest tam i Haiti, i id¿i, Tad¿ykistan i Paragwaj, a nawet Egipt i Polska.
I ka¿dy mo¿e zabraæ g³os, tylko czy on siê liczy?
Problem przede wszystkim w tym, ¿e fundusz nie jest sk³onny odejœæ
od swojej ortodoksji. Zmienia siê trochê retoryka, ale gdy siê g³êbiej
248

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wczytaæ w prezentowane analizy i oceny, to okazuje siê, ¿e MW mia³
racjê, tylko nie by³ wys³uchiwany przez rz¹dy a to w D¿akarcie, a to w Moskwie.
Oczywiœcie, jest w tym wiele prawdy, tak samo jak prawd¹ jest, ¿e
rozwa¿na polityka reform strukturalnych i prywatyzacji, z jednej strony, oraz
rozs¹dne bud¿etowanie finansów publicznych i dobrze funkcjonuj¹cy nadzór
bankowy, z drugiej strony, wiele by pomog³y. Ale pomog³oby te¿ lepsze
uregulowanie funduszy wysokiego ryzyka i zadbanie o instytucjonalne aspekty
funkcjonowania rynku zanim liberalizacja posunie siê za daleko. Pomog³oby
te¿ sk³onienie zawczasu do zdeterminowanej walki z korupcj¹, a nie
ciche tolerowanie tej dewiacji pod has³em popierania reformatorów. Pomog³oby
warunkowanie uruchamiania kolejnych transz kredytów nie tylko
reformami strukturalnymi, ale równie¿ inwestowaniem w kapita³ ludzki,
znaczenie czego sk¹din¹d nieustannie podkreœla Bank Œwiatowy.
MW broni siê przed zarzutami o z³e podejœcie tak do problemu
reform strukturalnych w krajach gospodarczo zacofanych, jak i w transformowanych
gospodarkach posocjalistycznych. W obu wypadkach jednak
nie by³o b³êdu prognozy, tylko b³¹d polityki, która opar³a siê na
fa³szywych przes³ankach teoretycznych. Z³a diagnoza sytuacji wyjœciowej
i mechanizmów rz¹dz¹cych biegiem procesów finansowych i realnych
by³a tylko pochodn¹. Widaæ to bezpoœrednio w przypadku tak Indonezji,
jak i Rosji, i nie da siê odpowiedzialnoœci za tamtejsze rozleg³e
kryzysy zrzuciæ wy³¹cznie na miejscowe w³adze. Przecie¿ zbyt d³ugo
pomagano im w trwaniu w ich b³êdach.
Widaæ to te¿ poœrednio w najludniejszych krajach œwiata – Chinach
i Indiach, gdzie ¿yje a¿ co trzeci z nas. W³aœnie te gospodarki nie tylko
by³y w stanie obroniæ siê przed rozprzestrzeniaj¹cym siê kryzysem finansowym,
ale to one w³aœnie rozwijaj¹ siê najszybciej. Dziêki temu te¿
wskaŸniki wzrostu gospodarki œwiatowej w szacunkach MW i BŒ mog¹
byæ nieco bardziej buduj¹ce. WyobraŸmy sobie tylko, co by to by³o, gdyby
rady i wynikaj¹ce z nich polityki zastosowaæ w tych wielkich krajach? Wówczas
doprawdy kryzys by³by œwiatowy. Radz¹ sobie wszak¿e one nieŸle
i szkoda, ¿e nie do koñca rozumie siê uwarunkowania tego faktu.
Swoj¹ drog¹ b³¹d prognozy, przynajmniej w odniesieniu do posocjalistycznych
gospodarek transformowanych, jest ju¿ „specjalnoœci¹” MW.
Nie by³o w ca³ej dekadzie jednego jedynego roku, w którym coroczny
249

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
„World Economic Outlook” nie pomyli³by siê. I to nie co do szczegó³ów,
tu bowiem myl¹ siê wszyscy, choæ w ró¿ne strony, ale w tak podstawowej
materii, jak oczekiwane zmiany dochodu narodowego. Dotychczas zawsze,
pocz¹wszy od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, niedoszacowywano
skalê spadku produkcji lub te¿ przeszacowywano rz¹d jej oczekiwanego
wzrostu. Zawsze mia³o miejsce skracanie perspektywy przejœcia od recesji
do o¿ywienia czy te¿ od o¿ywienia do przyspieszenia wzrostu.
Jak bêdzie tym razem? Otó¿ tegoroczny raport szacuje wzrost
PKB w transformowanych krajach Europy Wschodniej i poradzieckich
na 0,8 procent. Jest to wypadkow¹ bardzo zró¿nicowanych zmian; od
minus 5 procent w Mo³dawii do plus 18,5 w Turkmenistanie, od minus
4 w Macedonii do plus 8 w s¹siedniej Albanii. W roku 2000 ma nast¹piæ
przyspieszenie do 2,8 procent. Decydowaæ o tym wzroœcie bêdzie
Europa Wschodnia, choæ i dla Rosji zak³ada siê wzrost PKB o 2 procent.
Byæ mo¿e tak bêdzie, ale jeœli znowu bêdzie gorzej ni¿ to widzi
MW to tak¿e dlatego, ¿e wci¹¿ patrzy on na œwiat nie tyle przez
ró¿owe, co Ÿle dopasowane okulary.
50. Jak ¿yæ z inflacj¹
250
Waszyngton, 25 wrzeœnia 1999
Na wspó³¿ycie z inflacj¹ godz¹ siê w zasadzie wszyscy, tak¿e w najbardziej
zaawansowanych i ustabilizowanych gospodarkach wspó³czesnego
œwiata. Najnowszy „World Economic Outlook” Miêdzynarodowego
unduszu Walutowego przewiduje, ¿e w 28 krajach wysoko rozwiniêtych
skala wzrostu przeciêtnego poziomu cen konsumpcyjnych zwiêkszy siê
z 1,4 procent w 1999 roku do 1,8 procent w roku 2000. O ile w 1999
roku stopa inflacji ma siê wahaæ miêdzy minus 3,4 i minus 0,4 procent
w Hongkongu i Japonii oraz 3,5 i 5,5 w Izraelu, to jej poziom oczekiwany
w kolejnym roku powinien oscylowaæ miêdzy zerem w Japonii i 0,6
procent w Singapurze, a 3,8 w Australii i 4,6 procent w Izraelu. Dla
krajów Unii Europejskiej przewiduje siê inflacjê 1,3 w tym roku i 1,5
procent w nastêpnym. Zjawisko spadku ogólnego poziomu cen w 1999
roku w Hongkongu i Japonii ma przy tym charakter incydentalny, stano-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wi swoiste echo ubieg³orocznej recesji; PKB spad³ wówczas odpowiednio
o 5,1 oraz 2,8 procent, co przejœciowo wywo³a³o tendencje wrêcz deflacyjne.
W d³u¿szym jednak horyzoncie czasowym, przeciêtnie bior¹c, inflacja
oscyluje w tych krajach w pobli¿u progu 2 procent. Sprowadzenie jej na
trwa³e do takiego poziomu nie by³o ³atwe. Nie jest te¿ ³atwe jej ustabilizowanie
na bardzo niskim poziomie, przy czym dzisiaj nikt odpowiedzialny
nie stawia ju¿ celu zerowej inflacji. To nie jest ani mo¿liwe, ani potrzebne.
Mo¿liwe nie jest, poniewa¿ ka¿dy kraj wyeksponowany jest na zewnêtrzne
szoki, szczególnie w fazie wszechogarniaj¹cej globalizacji. Rzadko
maj¹ one pozytywny wp³yw na tendencje w zakresie kszta³towania siê
cen, choæ i to siê niekiedy zdarza, jak choæby w ubieg³ym roku, kiedy to
bardzo nisko (ale i bardzo przejœciowo) spad³y ceny ropy naftowej. Najczêœciej
jednak szoki maj¹ wp³yw negatywny.
Potrzebne nie jest, gdy¿ inflacja nadaje gospodarce pewn¹ niezbêdn¹
dla utrzymywania konkurencyjnoœci i tendencji wzrostowych elastycznoœæ.
To prawda, ¿e inflacja zawsze wywo³uje nieuzasadnion¹ zmianami
w wydajnoœci pracy i produktywnoœci œrodków trwa³ych redystrybucjê, ale
ujemne tego¿ konsekwencje w postaci os³abiania bodŸców pobudzaj¹cych
poprawê efektywnoœci mog¹ byæ z nawi¹zk¹ niwelowane korzyœciami p³yn¹cymi
z relatywnie wiêkszego uelastycznienia procesów reprodukcji. Aby
tak jednak by³o, inflacja musi byæ bardzo niska, a jej stopa musi byæ pod
skuteczn¹ kontrol¹ w³adz monetarnych i fiskalnych.
Co prawda s¹ we wspó³czesnej ekonomii pogl¹dy, ¿e w pewnych
przedzia³ach dalsza walka z inflacj¹ poci¹ga za sob¹ tylko dodatkowe
koszty spo³eczne, natomiast ona sama nie szkodzi utrzymywaniu po¿¹danego
tempa wzrostu. Wybitni ekonomiœci, jak Robert Barro czy Joseph
Stiglitz, podkreœlaj¹, ¿e inflacja rzêdu 10-20 procent nie musi szkodziæ
wzrostowi, a w pewnych okolicznoœciach mo¿e mu wrêcz sprzyjaæ. Barro
nawet tego wprost dowodzi w swojej ostatniej ksi¹¿ce. Czy zatem trzeba
mêczyæ siê trudami sprowadzania inflacji o kolejne punkty w dó³, a¿
w okolice 1-2 procent, jak to siê uda³o tylko nielicznym? Otó¿ z pewnoœci¹
tak, ale z innego powodu. Istot¹ inflacji jest to, ¿e ma ona tendencje
do wymykania siê spod kontroli. Zw³aszcza wtedy, gdy utrzymuje siê na
wy¿szych poziomach. To jest zatem g³ówny powód, dla którego inflacja
musi byæ zduszona do akceptowalnej wielkoœci.
251

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Do tego wci¹¿ jednak¿e daleko w gospodarkach posocjalistycznych.
Dla 26 krajów tej grupy MW szacuje inflacjê a¿ na 39 procent
w tym roku, a wynosi³a ona ju¿ „tylko” 21 procent rok temu. Ulega ona
przyspieszeniu podczas bie¿¹cego roku a¿ w oœmiu krajach, przy czym
najbardziej w najwiêkszych – w Rosji z 28 do 88 procent i na Ukrainie
z 11 do 26 procent. Najni¿sza natomiast jest w Bu³garii, gdzie oczekiwany
jest jednoprocentowy spadek poziomu cen, oraz w Azerbejd¿anie,
gdzie ceny maj¹ spaœæ a¿ o 5 procent. Ale to znowu zjawiska o charakterze
incydentalnym, wynikaj¹ce z zadzia³ania czynników wyj¹tkowych.
Na przyzwoitym poziomie inflacja kszta³tuje siê te¿ w kilku innych krajach.
Wed³ug szacunków MW powinna ona nie przekroczyæ: w Chorwacji
i Estonii 4, w Armenii i Czechach 3, w Mo³dawii, na Litwie i £otwie
2 procent. Czy s¹ to jednak w tym ostatnim przypadku trwa³e osi¹gniêcia?
To siê dopiero oka¿e w nastêpnych latach.
Proces dysinflacji i stabilizacji daleki jest wci¹¿ od zwieñczenia.
To wymaga przejœcia przez etap, który (w swojej ostatniej ksi¹¿ce „Od
szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”) okreœlam jako
konsolidacjê stabilizacji w stabilnoœæ. Analizuj¹c ten proces, trzeba potwierdziæ,
¿e Polska radzi sobie zupe³nie nieŸle, wcale nie gorzej ni¿ a¿
czternaœcie krajów naszego regionu, które maj¹ podobn¹ lub nawet
wyraŸnie mniejsz¹ inflacjê. Sk¹d taka ocena? Otó¿ Polska jako jedyny
kraj posocjalistyczny w ka¿dym kolejnym, pocz¹wszy od 1989, roku
odnotowuje coraz to ni¿sz¹ stopê inflacji. Rok bie¿¹cy podtrzymuje tê
korzystn¹ tendencjê, choæ, patrz¹c z innej strony, jest to rok najgorszy,
gdy¿ po raz pierwszy inflacja w koñcu roku jest wy¿sza, ni¿ by³a na jego
pocz¹tku. O ile bowiem podczas pierwszego kwarta³u wynosi³a œrednio
6,2 procent, to w kwartale ostatnim ukszta³tuje siê œrednio miesiêcznie
na poziomie a¿ o jeden punkt wy¿szym.
Nie jest to jednak skutkiem b³êdów w polityce banku centralnego
czy rz¹du, tak jak g³êbszy ni¿ w ostatnich latach spadek inflacji w zesz³ym
roku nie by³ ich zas³ug¹. To w³aœnie jest nastêpstwo wspomnianych
szoków zewnêtrznych, z jednej strony, oraz œwiadomych dzia³añ
polityki gospodarczej, z drugiej. Szoki zewnêtrzne – zw³aszcza szybko
spadaj¹ce ceny ropy i taniej¹ca wskutek kryzysu rosyjskiego ¿ywnoœæ
– zbi³y znacznie inflacjê. Teraz zaœ przenosz¹ siê na ceny wewnêtrzne
252

Œwiat, polityka, pieni¹dze
skutki dro¿ej¹cej na œwiecie ropy, a ¿ywnoœæ dro¿eæ bêdzie szybciej,
równie¿ i z tej przyczyny, ¿e rz¹d tak chce, wprowadzaj¹c wy¿sze taryfy
importowe chroni¹ce rodzimych producentów rolnych. To w³aœnie jeden
z instrumentów uelastyczniaj¹cych gospodarkê, do których trzeba
siêgaæ, gdy jest to niezbêdne dla osi¹gniêcia innych celów.
A celów w polityce gospodarczej jest wiele. Wiele te¿ jest œrodków.
Nie nale¿y ani tych pierwszych myliæ z tymi drugimi, ani te¿ Ÿle ich
definiowaæ i niew³aœciwie siê nimi pos³ugiwaæ. Dlatego te¿ dobrze, ¿e cele
polityki antyinflacyjnej na przysz³y rok zakreœlone s¹ w przyjêtym przez
rz¹d projekcie bud¿etu skromnie, a zarazem realistycznie. Najwa¿niejsze
by nadal kroczyæ œcie¿k¹ stopniowego, ale sukcesywnego zbijania inflacji.
W przyjêtym przez poprzedni rz¹d jeszcze w 1996 roku „Pakiecie 2000”
wyznaczy³em na ten rok cel antyinflacyjny rzêdu 6-8, a na przysz³y 5-7
procent. I dobrze, ¿e NBP i obecny rz¹d trzymaj¹ siê tej œcie¿ki. Do tego
bowiem, aby na trwa³e mieæ inflacjê tak nisk¹ jak w najbardziej rozwiniêtych
gospodarkach OECD, mamy jeszcze d³ug¹ drogê. I trzeba iœæ ni¹
z sensem, bez ponoszenia zbytecznych kosztów, ale i bez wystawiania siê na
pokusê stabilizacji inflacji na zbyt wysokim poziomie. ¯yæ bowiem z ni¹ siê
da, ale tylko wtedy, gdy jest bardzo niska albo gdy konsekwentnie spada.
51. Nowa ekonomia instytucjonalna
Waszyngton, 2 paŸdziernika 1999
Ponoæ wszystko co nowe rodzi siê w bólach. Podobnie jest, jeœli
rozterki intelektualne i dotkliwoœci nieustannych sporów i debat mog¹
„boleæ”, z rodzeniem siê nowych myœli. Jeœli zaœ rodzi siê ich odpowiednio
wiele i zaczynaj¹ z czasem uk³adaæ siê w coœ wiêcej, tworz¹c pewien nowatorski
sposób widzenia i opisywania skomplikowanej rzeczywistoœci, to
mamy do czynienia z powstawaniem nowej szko³y teoretycznej. Tak te¿
dzieje siê w ostatnich latach w ekonomii, gdzie wy³ania siê alternatywne
podejœcie do interpretacji procesów ekonomicznych, które mo¿na okreœliæ
jako „now¹ ekonomiê instytucjonaln¹”.
W odró¿nieniu od zrodzonej i dominuj¹cej na zachodzie ekonomii
neoklasycznej nowe podejœcie toruj¹ce sobie powoli drogê nie pomija
253

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
znaczenia instytucji w funkcjonowaniu gospodarki i jej rozwoju. Ekonomia
neoklasyczna po prostu przyjmuje za oczywiste, ¿e owe instytucje
istniej¹ i s¹ gotowe, daj¹c automatycznie po¿ywkê do sprawnego dzia³ania
rynku kapita³u i produktów. St¹d te¿ góruje i tryumfuje ona w krajach
najbardziej gospodarczo rozwiniêtych, nie dostrzegaj¹c wszak¿e, i¿
s¹ one bardzo rozwiniête nie tylko z punktu widzenia efektywnoœci
i poziomu produkcji, ale tak¿e dojrza³oœci instytucji. Tak jednak¿e wci¹¿
jeszcze nie jest w przyt³aczaj¹cej wiêkszoœci wspó³czesnych gospodarek,
zarówno tych wy³aniaj¹cych siê z „Trzeciego Œwiata”, jak i ze „Œwiata
Drugiego”, czyli realnego socjalizmu.
Problem polega na tym, ¿e to Zachód w zasadzie rz¹dzi œwiatow¹
gospodark¹, ale tylko niewielu zachodnich ekonomistów rozumie i docenia
w pe³ni rolê instytucji w gospodarce. St¹d te¿ ich naturalne przegiêcie
w stronê przeakcentowywania znaczenia liberalizacji i prywatyzacji przy
równoczesnym niedostrzeganiu, a czasami nawet lekcewa¿eniu roli pañstwa
i rynkowych instytucji. Tê wadê wypomina swoim kolegom równie¿ amerykañski
noblista w dziedzinie ekonomii z 1993 roku – Douglas North. Wagê
instytucji z ca³¹ moc¹ podkreœla te¿ Joseph Stiglitz, staraj¹c siê swoj¹
pozycjê w Banku Œwiatowym, gdzie jest wiceprezesem, wykorzystaæ w celu
prawid³owego ukierunkowania reform i polityki ich wspierania w krajach
rozwijaj¹cych siê i transformowanych gospodarkach posocjalistycznych.
Obecnie z mozo³em, ale wyraŸnie, podejœcie siê zmienia. Przyczyniaj¹
siê do tego nie tyle nowe argumenty intelektualne i teoretyczne,
tych bowiem nie brakowa³o i uprzednio, ale bezlitosna wymowa faktów.
Tak przeci¹gaj¹cy siê kryzys strukturalny w Ameryce £aciñskiej, jak i dla
wielu zaskakuj¹cy przebieg i rezonans kryzysu w Azji Po³udniowo-Wschodniej,
tak trwaj¹cy letarg wiêkszoœci krajów Afryki, jak i marne osi¹gniêcia
pierwszej dekady posocjalistycznych zmian (a zw³aszcza trwaj¹cy rozk³ad
gospodarki rosyjskiej) zmuszaj¹ do rewizji wielu koncepcji teoretycznych
i politycznych. W historii najczêœciej jest tak – przynajmniej w odniesieniu
do ekonomii i teorii spo³ecznych – ¿e nowe myœlenie przebija siê
lepiej w warunkach perturbacji, zamieszania, kryzysów. To s¹ w³aœnie te
naturalne bóle porodowe towarzysz¹ce wy³anianiu siê nowego.
O ile North dosta³ Nagrodê Nobla za akcentowanie roli instytucji
w rozwoju postrzeganym z perspektywy historycznej, to teraz wydaje siê byæ
254

Œwiat, polityka, pieni¹dze
nieco bardziej sprzyjaj¹cy czas do docenienia ich znaczenia w teorii i polityce
odnoœnie kszta³towania wspó³czesnoœci i przysz³oœci. Instytucje to zasady
gry ekonomicznej, ujmuj¹ce je w okreœlone kanony prawne oraz organizacje
i kultura, wymuszaj¹ce stosowanie siê do tych zasad. To dopiero
odpowiednia kombinacja politycznych i ekonomicznych instytucji, umo¿liwiaj¹ca
stosowanie zasad racjonalnego gospodarowania oraz wiarygodne
anga¿owanie siê polityki gospodarczej, daæ mo¿e gwarancjê, ¿e efektywnie
dzia³aj¹cy rynek doprowadzi do zrównowa¿onego rozwoju.
Do pocz¹tkuj¹cych studentów najlepiej przemawia porównanie z ruchem
ulicznym, w którym uczestniczy masa pojazdów, ale ca³y ruch jest
bardzo uregulowany i opiera siê na niezbêdnej kulturze i wzajemnym
poszanowaniu praw (i bezpieczeñstwa) innych; to s¹ w³aœnie instytucje.
Ale studenci te¿ s¹ ró¿ni. Inaczej reaguj¹ ci ukszta³towani w dojrza³ej
instytucjonalnie gospodarce rynkowej, inaczej zaœ ci, u których dopiero
ona siê rodzi. Gdy opowiadam anegdotycznie, ¿e w Londynie nikt nie
zaparkuje samochodu w miejscu zakazanym, nawet jeœli jest wolne i nie
ma w pobli¿u policjanta, a w Moskwie, nawet gdy policjant jest obok,
w takiej sytuacji nie zaparkowa³by tylko naiwniak, to widzê, ¿e w zupe³nie
innym momencie œmiej¹ siê studenci na przyk³ad w Stanford, a w zupe³nie
innym na przyk³ad w Poznaniu. I nie jest to kwesti¹ odmiennego
poczucia humoru, tylko w³aœnie ró¿nej dojrza³oœci instytucjonalnej ca³ego
otoczenia. A przecie¿ gospodarka jest niepomiernie bardziej z³o¿onym
organizmem ni¿ ruch uliczny nawet w najbardziej zat³oczonym mieœcie.
To instytucje powoduj¹, ¿e choæ samochodów jest du¿o wiêcej w Nowym
Jorku ni¿ w Warszawie, to korków na pewno du¿o wiêcej jest u nas.
Nawet wobec najdalej posuniêtej liberalizacji niedostatek licznych
instytucji – na przyk³ad odpowiedniej regulacji rynków kapita³owych
czy sprawnie dzia³aj¹cego s¹downictwa gospodarczego – prowadzi
do degeneracji systemowej i zaburzeñ w procesie reprodukcji. W skrajnych
wypadkach, jak w maleñkiej Albanii czy wielkiej Rosji, pustkê
instytucjonaln¹ wype³niaj¹ instytucje nieformalne, jak korupcja, zorganizowana
przestêpczoœæ, mafia. St¹d te¿ nieodzowna jest okreœlona
harmonia pomiêdzy tempem oraz intensywnoœci¹ liberalizacji, z jednej
strony, a budow¹ instytucjonalnych podstaw rozwoju, z drugiej. Brak
tej harmonii przyczynia siê do hamowania tempa wzrostu i w koñcu
255

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
obraca siê tak¿e przeciwko integracji gospodarek otwieraj¹cych siê na
œwiat z uk³adem globalnym, co widaæ od Kuala Lumpur do Pragi, od
Caracas do Taszkientu, od Kairu do Johannesburga. Dostrzega siê to
tak¿e w Waszyngtonie, choæ zaiste w zbyt wolnym tempie.
Niedorozwój instytucjonalny wielu obszarów wspó³czesnej gospodarki
œwiatowej – a dotyczy to równie¿ krajów posocjalistycznych, liderów
transformacji nie wy³¹czaj¹c – jest miêdzy innymi rezultatem historycznej
spuœcizny, nad ka¿dym bowiem ci¹¿y jakiœ duch przesz³oœci. Jeœli nie jest to
stare prawo i z³e nawyki biurokracji, to jest to brak rozmaitych organizacji
wspieraj¹cych funkcjonowanie rynku i pañstwa, a tak¿e rynkowej kultury
i wielu, bardzo wielu regulacji, których w istocie gospodarka rynkowa wymaga.
S³aboœci instytucjonalne s¹ te¿ nastêpstwem ma³ej skutecznoœci polityki
b¹dŸ opierania siê jej na niew³aœciwych fundamentach teoretycznych.
Dyskutujemy o tym w Mariborze w S³owenii na miêdzynarodowej
konferencji naukowej. Organizatorzy, plasuj¹c mnie s³usznie w g³ównym
nurcie nowej ekonomii instytucjonalnej, który uprawiam od kilkunastu
lat, zaproponowali, abym wyg³osi³ g³ówny referat na temat lekcji wynikaj¹cych
z doœwiadczeñ lat dziewiêædziesi¹tych. Tak siê sk³ada, ¿e to akurat
mija rok, jak systematycznie dzielê siê przemyœleniami na ten temat na
³amach „Prawa i Gospodarki”. Nie bez przyczyny, bo nowa ekonomia
instytucjonalna uczy, ¿e gospodarka to prawa. Obowi¹zuj¹ce nale¿y przestrzegaæ,
hamuj¹ce przedsiêbiorczoœæ zmieniæ, nowe rozs¹dnie wdro¿yæ,
ale nade wszystko te rz¹dz¹ce rozwojem trzeba dobrze poj¹æ.
52. Lot æmy do ognia
256
Maribor, 9 paŸdziernika 1999
Wiele jest nauk, w których coraz szerzej i g³êbiej siêga siê do teorii
chaosu, aby wyjaœniæ, co i dlaczego siê zdarza wtedy, gdy siê zdarza.
Ekonomia do nich siê nie zalicza. Przywi¹zanie ekonomistów do racjonalnoœci
i logiki formalnej, z jednej strony, oraz do analiz zale¿noœci przyczynowo-skutkowych
i sprzê¿eñ zwrotnych, z drugiej, jest na tyle silne, ¿e
w zasadzie nie wykraczamy poza tak nakreœlone ramy w celu interpretowania
tego, co i dlaczego siê wokó³ nas dzieje. Jednak¿e niekiedy elemen-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
ty teorii chaosu wydaj¹ siê byæ przydatne do prób interpretowania trudnych
kwestii, zw³aszcza z pogranicza ekonomii i polityki.
By wyjaœniæ zgubne zjawisko lotu æmy do ognia w ujêciu dos³ownym,
nie jest potrzebna teoria chaosu; to da siê ³atwo wyt³umaczyæ przy u¿yciu
klasycznych kanonów wiedzy. By jednak¿e wyjaœniæ taki lot w przenoœni,
czasami ma siê wra¿enie, ¿e tradycyjne podejœcie naukowe nie starcza. Tak
te¿ jest z rosyjsk¹ transformacj¹, która w istocie jest pasmem kryzysów.
Oczywiœcie, nawet na firmamencie rosyjskich przemian mo¿na dostrzec
blaski. Jakoœ funkcjonuj¹ instytucje demokracji, daleko posuniête
s¹ swobody obywatelskie, niektóre reformy strukturalne nabra³y nieodwracalnego
charakteru, rodzi siê nowa mentalnoœæ spo³eczeñstwa. Od
strony czysto ekonomicznej pojawiaj¹ siê zwiastuny o¿ywienia w sferze
produkcji, pozytywnych dostosowañ w odniesieniu do jej struktury, postêpu
na polu stabilizacji finansowej. Od kilku miesiêcy roœnie produkcja
przemys³owa, a jej struktura zmieni³a siê w stronê wiêkszego wykorzystania
krajowych mocy wytwórczych. To jednak nie zmienia faktu, ¿e Rosja
ani sama nie zatrzyma³a siê w swoim locie æmy do ognia, ani te¿ otoczenie
zewnêtrzne jej tego nie uniemo¿liwi³o.
Nie chodzi o to, ¿e Rosja i jej miêdzynarodowi partnerzy pope³nili
jakiœ jeden monstrualny b³¹d. Tak nie by³o, by³a za to ca³a masa
chaotycznie siê uk³adaj¹cych b³êdów na wszystkich odcinkach polityki,
która w efekcie doprowadzi³a rosyjsk¹ gospodarkê do niezwykle g³êbokiego
i z³o¿onego kryzysu. Ma on swój wymiar finansowy i ekonomiczny,
spo³eczny i polityczny, kulturowy i psychologiczny, krajowy i œwiatowy,
bie¿¹cy i pokoleniowy. Ta æma jest ju¿ w ogniu i nie da siê jej
uratowaæ. Teraz trzeba od nowa tworzyæ spo³eczne zaufanie do gospodarki
rynkowej, formowaæ kapita³ krajowy finansuj¹cy zrównowa¿ony
rozwój, tworzyæ nowoczesne instytucje wspieraj¹ce twórcz¹ przedsiêbiorczoœæ.
I nie mo¿na tego czyniæ ani z prezydentem, któremu ufa 2
procent spo³eczeñstwa, a nie darzy zaufaniem a¿ 90 procent, czy te¿
z by³ym ministrem finansów i prywatyzacji budz¹cym zaufanie wœród 3
procent rodaków przy braku tego¿ ze strony 85 procent.
Do obecnej fazy kryzysu rosyjskiego dosz³o wskutek licznych, na
pozór drobnych w danej chwili, odchyleñ od g³ównej œcie¿ki po¿¹danych
przemian. Niby wszystko, co czyniono, nale¿a³o robiæ, ale zawsze trochê
257

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
inaczej, w nieco odmienny sposób, w innym czasie, w ró¿nej sekwencji,
z nie takim roz³o¿eniem akcentów, nie w tym miejscu. Przechodzenie
na takie œcie¿ki – na pozór biegn¹ce blisko tej w³aœciwej – prowadziæ
mia³o jakoby do kszta³towania siê nowoczesnej i dynamicznej gospodarki
rynkowej, doprowadzi³o natomiast chaotycznie do jej karykatury
– do nêdzy milionów i bogactwa nielicznych, do masowej ucieczki
kapita³u i wszechogarniaj¹cej niewydolnoœci instytucjonalnej, do drastycznie
spadaj¹cej produkcji i wzrostu poziomu cen. Krótko – do kompromitacji
ca³ego procesu transformacji w tym wielkim i tak wa¿nym
w uk³adzie globalnym kraju.
Ten chaos powstaj¹cy poprzez seriê niew³aœciwych wyborów zwiód³
na manowce, z których powrotu ju¿ nie ma, zbawienia zatem trzeba
szukaæ w jakiejœ ucieczce do przodu. A do tego nie jest przygotowana ani
Rosja, ani œwiat, gdy¿ nie s¹ do tego gotowi zarówno politycznie, jak
i intelektualnie. Oba te stany niegotowoœci silnie wi¹¿¹ siê ze sob¹, kryzys
rosyjski bowiem jest nieroz³¹cznym problemem tak politycznym, jak i intelektualnym,
tak wewnêtrznym, jak i miêdzynarodowym.
Najtrudniej bêdzie przezwyciê¿yæ kryzys zaufania wszystkich do
wszystkiego, w tym zw³aszcza szerokiej publicznoœci rosyjskiej do sensu
dalszego brniêcia w stronê gospodarki rynkowej. Ciekawe jak byœmy siebie
w Polsce przekonywali do kontynuacji takiego kierunku reform, gdyby
b³êdy polityki lat 1989-91 by³y kontynuowane do dzisiaj, z podobnymi
jak w Rosji skutkami. W takich sytuacjach trudno o dobre argumenty.
Mimo to trzeba ich szukaæ, choæ cierpliwoœci teraz wymagaæ to bêdzie
wiele. Wpierw jednak trzeba dobrze zrozumieæ, co i dlaczego w Rosji siê
sta³o, a w tej kwestii daleko wci¹¿ do konsensusu.
W poszukiwaniach tych znowu z pomoc¹ przychodzi chaos i przypadek,
zbiegaj¹ siê bowiem dzia³ania szwajcarskiej prokuratury z artyku³em
w amerykañskiej gazecie, ale zbiegaj¹ siê te¿ pocz¹tki kampanii
prezydenckiej w USA i Rosji. I dlatego dopiero teraz w USA podjêto
powa¿niejsz¹ debatê na temat skali korupcji i zorganizowanej przestêpczoœci
w Rosji oraz miêdzynarodowych uwarunkowañ i implikacji
tych schorzeñ po¿eraj¹cych ledwie rodz¹ce siê owoce systemowej transformacji.
Ale korupcja, ucieczka kapita³u, pranie brudnych pieniêdzy
jest jak tango – potrzeba doñ dwu stron. Tak siê z³o¿y³o, ¿e w wie-
258

Œwiat, polityka, pieni¹dze
lu wypadkach jedn¹ z nich okazuj¹ siê partnerzy zagraniczni. Czy o tym
nie wiedziano wczeœniej? Czy nie wiedziano te¿ wczeœniej o rozleg³oœci
korupcyjnej dewiacji i siêganiu jej macek do szczytów rosyjskiej w³adzy?
Wiedziano. Prawid³owe zatem pytanie to dociekanie dlaczego
wiedz¹c o tych patologiach – o tym zgubnym locie æmy do ognia – nie
podjêto wczeœniej zdecydowanych przeciwdzia³añ? Otó¿ z trzech co
najmniej powodów.
Pierwszy jest natury ideologicznej, by nie rzec religijnej, choæ niektórym
wci¹¿ miesza siê to z nauk¹. Mo¿e i gdzieœ wiara czasami czyni
cuda, ale w twardych realiach gospodarczych przynieœæ mo¿e tylko zgubê.
Naiwna wiara w niedostosowane do wyzwañ posocjalistycznej transformacji
dogmaty neoliberalnej ortodoksji monetarnej i niedorzecznoœci „szokowej
terapii” poci¹gnê³y za sob¹ stosowanie polityk, które da³y efekty
odwrotne od zamierzonych. Zamiast akumulacji kapita³u – jego ucieczkê;
zamiast poprawy mikroekonomicznej efektywnoœci alokacyjnej – jej pogorszenie
i przed³u¿aj¹c¹ siê depresjê; zamiast stabilizacji finansowej
– nawroty fali inflacji; zamiast rozwoju twórczej przedsiêbiorczoœci – aktywnoœæ
dekapitalizacyjn¹. W Rosji, w odró¿nieniu od Polski, nie zadzia-
³a³ na czas, niestety, towarzysz¹cy rynkowej przebudowie polityczny mechanizm
demokracji, co umo¿liwi³o tolerancjê dla skorumpowanej polityki
pod przykryciem reformatorskiej retoryki.
Drugi powód to ekonomiczne interesy. Na rosyjskim nieszczêœciu
wielu inwestorów i partnerów wysz³o i nadal wychodzi bardzo dobrze.
Chaos rosyjski okaza³ siê przez kilka lat znakomit¹ po¿ywk¹ do lukratywnych
interesów, czêsto z pogranicza legalnoœci, a aspekty moralne zosta³y
zawieszone, jak na tak nadzwyczajne czasy ponoæ przystaje.
Trzecia przyczyna jest natury psychologicznej i politycznej. Otó¿
nie nale¿a³o siê spodziewaæ, ¿e ponosz¹cy wspó³odpowiedzialnoœæ za rosyjsk¹
katastrofê politycy, eksperci i doradcy – tak krajowi, jak i zagraniczni
– przyznaj¹ siê do b³êdów. Wrêcz odwrotnie; id¹ oni w zaparte nadal,
twierdz¹c, ¿e mieli racjê, a przyczyny niepowodzeñ tkwi¹ poza ich myœlami
i dzia³aniami. Tak d³ugo, jak d³ugo maj¹ intelektualny i polityczny
wp³yw na to, co siê dzieje, dziaæ siê dobrze nie mo¿e. I dlatego blokowaæ
irracjonalny lot æmy do ognia nie jest ³atwo.
Rochester, 16 paŸdziernika 1999
259

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
53. Triada zrównowa¿onego rozwoju
Podstawowym kryterium oceny polityki gospodarczej musi byæ
zdolnoœæ do tworzenia warunków zrównowa¿onego rozwoju. Gdy ju¿
mog³o wydawaæ siê, ¿e taka zdolnoœæ w naszych, polskich realiach posocjalistycznych
zosta³a stworzona w wyniku skutecznej realizacji polityki
reform systemowych i wzrostu gospodarczego, niespodziewanie szybko
okazuje siê, ¿e tak jeszcze nie jest.
W latach 1994-97 œrednie roczne tempo wzrostu PKB wynosi³o
6,4 procent, dla lat zaœ 1998-2001, prognozuj¹c z umiarkowanym optymizmem,
kszta³tuje siê ono na poziomie oko³o 4,1 procent. Ta ró¿nica
w tempie wzrostu produkcji daje skumulowany efekt bezpowrotnie utraconej
pod obecnymi rz¹dami produkcji rzêdu 10 do 11 procent PKB.
Innymi s³owy, nieumiejêtnoœæ utrzymania gospodarki narodowej na
œcie¿ce szybkiego wzrostu, na której ju¿ byliœmy, przynosi nam stratê
wielkoœci oko³o jednej dziesi¹tej naszego dochodu narodowego. To
w skali makro. W skali zaœ mikroekonomicznej oznacza to, ¿e konsumenci
trac¹ jakieœ 55 miliardów z³otych (w cenach 1999 roku), zaœ
przedsiêbiorcy blisko 20 miliardów. Du¿o. Du¿o za du¿o.
Z ca³¹ moc¹ zatem powraca pytanie o strategiê zrównowa¿onego
rozwoju. Ju¿ raz trzeba by³o na nie odpowiedzieæ, choæ w odmiennych
warunkach, bo w kontekœcie przezwyciê¿ania nadmiernej recesji, spowodowanej
b³êdami polityki wczesnej fazy transformacji. Obecnie oczekiwanie
na zbawienne skutki o¿ywienia w Rosji i przyspieszenia w Niemczech
s¹ nie tyle strategi¹, co dobitnym dowodem na jej kompletny brak.
Reformy dla reform, brak koordynacji dzia³añ, mylenie œrodków z celami
daj¹ swoje skutki tak w sferze finansowej, jak i realnej.
Przysz³oœæ Polski u progu nowego wieku nie mo¿e polegaæ na
stagnacyjnych tendencjach i tworzeniu gospodarki kapitalizmu „zale¿nego”
dla w¹skich elit i zagranicy, aczkolwiek i ci beneficjanci zachodz¹cych
zmian s¹ coraz mniej zadowoleni. Ile bowiem mo¿na jeszcze
dla siebie wyci¹gn¹æ z redystrybucji i spekulacji, z prywatyzacji i obracania
aktywami, które nie rosn¹?
Potrzebna jest nowa strategia rozwojowa – „Strategia dla Polski
XXI”. Musi to byæ dalekosiê¿ny program rozwoju, któremu podporz¹d-
260

Œwiat, polityka, pieni¹dze
kowaæ nale¿y dalsze niezbêdne przeobra¿enia ustrojowe. Konieczne
jest odrzucenie panosz¹cego siê doktrynerstwa i podporz¹dkowywania
decyzji polityki gospodarczej partykularnym interesom, bo nie ma to
wiele wspólnego ze spo³eczn¹ gospodark¹ rynkow¹ i d³ugofalowym rozwojem
Polski. Wrêcz odwrotnie, i doprawdy szkoda nastêpnych lat, aby
utwierdzaæ siê w tym oczywistym przekonaniu.
„Strategia dla Polski XXI” zak³adaæ musi wzrost PKB do roku
2020 do poziomu oko³o 18 do 20 tysiêcy dolarów (w cenach 1999).
Konstrukcja odpowiedniego programu roz³o¿onego na etapy (pocz¹wszy
od roku 2001, bo nastêpny jest ju¿ tylko „na prze¿ycie”) koncentrowaæ
siê musi wokó³ trzech filarów.
Po pierwsze, szybki wzrost. Niezbêdny jest powrót na œcie¿kê
oko³o 7-procentowego wzrostu PKB rocznie przez nastêpne dwie dekady.
W innym wypadku skuteczne rozwi¹zanie piêtrz¹cych siê problemów
strukturalnych i spo³ecznych bêdzie niemo¿liwe. Polityka szybkiego
wzrostu opieraæ musi siê zasadniczo o formowanie rodzimego kapita³u,
uzupe³nianego tylko dop³ywem strumienia zagranicznego. Rozwi¹zania
systemowe i stosowane instrumenty finansowe, a tak¿e proinnowacyjna
i przyjazna inwestowaniu polityka finansowa musz¹ preferowaæ
kapita³ krajowy. Innym warunkiem przyspieszenia wzrostu jest poprawa
zarz¹dzania przedsiêbiorstwami we wszystkich sektorach, gdy¿ sama prywatyzacja,
nawet najdalej posuniêta, nie rozwi¹zuje tego problemu.
A zatem dwutorowoœæ dzia³añ – z jednej strony stymulowanie formowania
siê kapita³u, a z drugiej aktywne dzia³ania instrumentami polityki
finansowej i przemys³owej sprzyjaj¹ce poprawie efektywnoœci alokacyjnej
– to metoda na szybki wzrost.
Po drugie, sprawiedliwy podzia³. O to, co jest, a co nie jest sprawiedliwe,
ludzkoœæ spiera siê od swego zarania. I nadal bêdzie siê spieraæ.
Nie nale¿y jednak spieraæ siê o to, ¿e niesprawiedliwy jest podzia³ dochodu,
przeciwko któremu aktywnie protestuj¹c obraca siê wyraŸna wiêkszoœæ
w³asnego spo³eczeñstwa. W latach realizacji „Strategii dla Polski” uda³o
siê wzglêdnie ustabilizowaæ proporcje dochodów, a miara ich nierównoœci,
tzw. wspó³czynnik Giniego, zatrzyma³a siê, po wzroœcie na pocz¹tku
lat dziewiêædziesi¹tych, gdzieœ na poziomie oko³o 33-34 punktów. Potem
(i nadal) znów ros³a. Instrumentem sprawiedliwego podzia³u musi byæ
261

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
polityka dochodowa, która w fazie szybkiego wzrostu dawaæ bêdzie co
najmniej proporcjonalne przyrosty dochodów grup ni¿ej uposa¿onych
i mniej zamo¿nych w porównaniu do lepiej sytuowanych warstw. Drog¹
do tego musi byæ przede wszystkim aktywna polityka zmniejszania bezrobocia
i podnoszenia kwalifikacji przy zaanga¿owaniu pañstwa i grosza
publicznego. Tu zadzia³aj¹ pozytywne sprzê¿enia zwrotne, gdy¿ wy¿sze
kwalifikacje dadz¹ wiêksz¹ produkcjê, a to z kolei umo¿liwi sfinansowanie
na wy¿szym poziomie p³ac. Sprawiedliwy podzia³ wymaga te¿ innego ustawienia
polityki redystrybucji przez bud¿et, który musi ³agodziæ nieuzasadnione
dysproporcje. Sprawiedliwy podzia³ to nie tylko sprawa o znaczeniu
normatywnym. To tak¿e kwestia pragmatyczna, niesprawiedliwy
bowiem podzia³ obraca siê przeciwko wzrostowi gospodarczemu.
Po trzecie, korzystna integracja. Kontynuacja obecnej trajektorii zmian
prowadzi Polskê w stronê kapitalizmu „zale¿nego”. Na tym nie da siê budowaæ
dobrej przysz³oœci nie tylko dlatego, ¿e jest to sprzeczne z nasz¹ racj¹
stanu, ale tak¿e i dlatego, ¿e wówczas nie do zrealizowania s¹ dwa poprzednie
priorytety. Gra idzie o korzystne wmontowanie siê w uk³ad œwiatowy,
a to nam ostatnio nie wychodzi. Po wstêpnej fazie liberalizacji na pocz¹tku
dekady i dobrym wejœciu na miêdzynarodowe rynki kapita³owe w po³owie
lat dziewiêædziesi¹tych, a nade wszystko po wejœciu w 1996 roku do OECD,
ostatnio uwaga koncentruje siê g³ównie na formalnej stronie negocjacji
w sprawie przyst¹pienia do Unii Europejskiej. Tutaj jednak chodzi o wiele
wiêcej. Wa¿ne jest takie kszta³towanie struktury realnej gospodarki i wspieraj¹cej
jej rozwój obudowy instytucjonalnej, aby Polska coraz wiêcej relatywnie
korzysta³a na swoim aktywnym udziale w miêdzynarodowym podziale
pracy. To trzeba wygrywaæ, a nie dawaæ siê ogrywaæ, czego przejawem
s¹ proporcjonalnie wiêksze korzyœci œwiata zewnêtrznego z kontaktów
z integruj¹c¹ siê z nim Polsk¹ ni¿ jej samej z rosn¹cych kontaktów
z tym œwiatem. Udzia³ partnerów zagranicznych musi byæ skoordynowany
instrumentami polityki przemys³owej i handlowej z naszymi interesami
i potrzebami, a nie nadmiernie podporz¹dkowany interesom zewnêtrznym.
Integracja z gospodark¹ œwiatow¹ ma sprzyjaæ szybkiemu wzrostowi
i sprawiedliwemu podzia³owi, a nie byæ z nimi w konflikcie.
Odpowiednie u³o¿enie w konsystentn¹ wi¹zkê tej triady: szybki
wzrost – sprawiedliwy podzia³ – korzystna integracja to warunek stworze-
262

Œwiat, polityka, pieni¹dze
nia i wdro¿enia dobrej polityki rozwoju na miarê pokolenia. Na tym musi
polegaæ strategiczne myœlenie, którego zaprzeczeniem jest ³atanie bud¿etowej
dziury i wyprzeda¿ maj¹tku narodowego. Wtedy ani wzrost szybki,
ani podzia³ sprawiedliwy, ani integracja korzystna. I to trzeba zmieniæ.
Do tego jednak potrzebna jest odpowiednia si³a polityczna, a nie tylko
zdolnoϾ intelektualna.
Rochester, 23 paŸdziernika 1999
54. Si³a s³ów i faktów
Wydawa³oby siê, ¿e w racjonalnym œwiecie, w którym m¹drzy ludzie
obracaj¹ du¿ymi pieniêdzmi, reakcje te¿ powinny byæ m¹dre, spokojne
i wywa¿one. Tak jednak nie jest z wielu powodów. Co jest m¹dre, a co
nie, to przedmiot tocz¹cych siê nieustannie debat, które maj¹ przecie¿
nie tylko swoje profesjonalne i intelektualne aspekty, ale tak¿e nieod-
³¹czny kontekst polityczny. Z m¹droœci¹ jest równie¿ i tak, ¿e to co
wydaje siê m¹dre z punktu widzenia indywidualnego albo partykularnego
interesu, obojêtnie czy osoby, instytucji, partii czy jakiegoœ lobby,
mo¿e wywo³ywaæ reakcje irracjonalne z szerszego punktu widzenia. Tak
w³aœnie dzieje siê, gdy panikuje rynek, a dok³adniej spekuluj¹ce na nim
podmioty i nie radz¹cy sobie z tym politycy.
Gdy w po³owie ubieg³ego tygodnia nasz z³oty spad³ z poziomu 1,3
procent powy¿ej parytetu w dó³ do 2,3 procent poni¿ej parytetu, pojawi³y
siê dziwne co najmniej wyjaœnienia tego faktu. Otó¿ Prezes NBP oœwiadczy³a,
¿e... winien temu jest minister Jerzy Kropiwnicki, szef Rz¹dowego
Centrum Studiów Strategicznych. Zwa¿ywszy na to, kto w sensie instytucjonalnym
i w jakim trybie tak¹ ocenê sformu³owa³, zosta³a ona – za
poœrednictwem agencji Reutera – puszczona nie tylko w kraj, ale szeroko
w œwiat. Minister Kropiwnicki wszak¿e nie powiedzia³ nic nowego, gdy¿
konsekwentnie g³osi pogl¹d, ¿e z³oty powinien ulec os³abieniu po to, aby
sprzyjaæ o¿ywieniu eksportu i poprawiæ saldo handlowe. Teraz zaœ stwierdzi³,
¿e RCSS spodziewa siê ujemnego salda na rachunku obrotów bie¿¹cych
ju¿ w tym roku w wysokoœci a¿ 7,5 procent PKB.
Wiadomo wszak¿e, ¿e tak za wielkoœæ tego salda, jak i w szczególnoœci
za kurs z³otego odpowiedzialnoœci nie ponosi (bo instytucjonalnie,
263

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
merytorycznie i politycznie nie mo¿e) szef RCSS, tylko rz¹d, a zw³aszcza
minister finansów, oraz bank centralny. To przecie¿ NBP powinien
jednoznacznie zdecydowaæ siê na jakiœ konsekwentny kierunek polityki
monetarnej. Albo zale¿y mu na w miarê stabilnym kursie z³otego, albo
na kontroli zmian poda¿y pieni¹dza, albo na utrzymaniu w ryzach
inflacji, albo na równowadze zewnêtrznej. Realizacja wszystkich tych
celów jednoczeœnie nie jest mo¿liwa.
RCSS od d³ugiego ju¿ czasu domaga siê „miêkkiej” polityki wobec
z³otego, wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e spadek kursu sprzyjaæ bêdzie wzrostowi
eksportu, a tym samym ogólnemu o¿ywieniu gospodarczemu i zmniejszeniu
ponownie narastaj¹cego bezrobocia. I zasadniczo ma racjê, choæ
racjê ma zarazem NBP oraz minister finansów, którzy widz¹ w tym tak¿e
Ÿród³o zwiêkszania siê presji inflacyjnej. Najgorsze jest to, ¿e polityki
opieraj¹ce siê na tych dwu podejœciach nie s¹ z sob¹ odpowiednio skoordynowane.
Przecie¿ to racjê okazuje siê mieæ ponownie minister Kropiwnicki,
który niby osi¹gn¹³, co chcia³: podczas minionego pó³tora roku
z³oty zdeprecjonowa³ siê – wbrew za³o¿eniom i oczekiwaniom NBP – a¿
o ponad 20 procent! Jego kurs w tym czasie spad³ z 3,42 za dolara
w kwietniu 1998 roku do 4,18 w zesz³ym tygodniu. Tyle ¿e nie przynios³o
to zak³adanych efektów w eksporcie, gdy¿ ten te¿ spad³. Mo¿na szacowaæ,
i¿ zmniejsza siê on w tym roku o oko³o 2 procent.
Trzeba zatem poszukiwaæ sposobów o¿ywienia eksportu, choæ wyobraŸmy
sobie, jak dalece wiêcej spad³by on, gdyby nie deprecjacja
z³otego. Ta zaœ jest nie tyle instrumentem aktywnej polityki handlowej,
co wynikiem ca³okszta³tu marnej sytuacji gospodarczej spowodowanej
szkodliw¹ polityk¹ „sch³adzania” koniunktury oraz nastêpstwem trwaj¹cych
spekulacji wokó³ kursu z³otego. I to nie tyle wypowiedzi szefa
RCSS do takich spekulacji zachêcaj¹, ile brak logicznej strategii gospodarczej
rz¹du, destabilizacja finansów publicznych, do niczego rozs¹dnego
nie prowadz¹ce spory wokó³ podatków i wewnêtrznie sprzeczna
polityka NBP, który wysy³a na rynek sygna³y sprzyjaj¹ce spekulacji na
wahaniach kursu. Wystarczy zajrzeæ do licznych raportów wielu banków
umiejêtnie dyskontuj¹cych tê sytuacjê.
Po politycznych i medialnych reakcjach na wypowiedŸ ministra Kropiwnickiego
ktoœ z kraju z zatroskaniem zapyta³ mnie czy coœ takiego
264

Œwiat, polityka, pieni¹dze
by³oby mo¿liwe w USA? Chodzi o to, czy „amerykañski Kropiwnicki”
oœmieli³by siê podobnie wypowiedzieæ. Otó¿ z pewnoœci¹ tak, tylko ¿e
tutaj nie ma takiego kontekstu. RCSS, które powsta³o w miejsce zlikwidowanego
w 1996 roku w ramach reformy centrum gospodarczego rz¹du
CUP, jest absolutnie potrzebne. Mia³a to jednak byæ niezale¿na instytucja
funkcjonuj¹ca poza strukturami rz¹du, s³u¿¹c swymi fachowymi analizami
i prognozami nie tylko jemu, ale te¿ parlamentowi, bankowi centralnemu
i opinii publicznej. Podobnie jak w USA czyni to National Bureau of
Economic Research. U nas obecnie bowiem dzieje siê tak, ¿e jak rz¹d siê
myli, a szef RCSS ma racjê, to wychodzi na to, ¿e jest on „antyrz¹dowy”.
Absurd... Jak¿e¿ czêsto podczas minionych dwu lat racjê mia³ RCSS,
a nie M czy NBP. RCSS winno byæ niezale¿ne. Inaczej naturalne sk¹din¹d
ró¿nice zdañ rozgrywane s¹ politycznie, tak¿e w celu spychania
odpowiedzialnoœci za w³asne b³êdy na innych. RCSS – tak d³ugo jak jest
czêœci¹ rz¹du – dobrze siê do tego nadaje, choæ realna si³a jego s³ów jest
bardzo ograniczona. Decyduj¹ czyny innych.
Decyduj¹ tak¿e s³owa i oceny wypowiadane gdzie indziej. Otó¿
w tym samym czasie co RCSS ukaza³ siê raport presti¿owego waszyngtoñskiego
Institute for International inance. Swoj¹ drog¹, dlaczego z nim nie
podejmuje siê polemiki poprzez Reutera? Trudniej? II przewiduje na
przysz³y rok wzrost PKB tylko o 4,3 procent, a deficyt na rachunku
obrotów bie¿¹cych a¿ o 7,8 procent. Rzecz w tym, ¿e takie prognozy maj¹
wiêkszy wp³yw na formu³owanie siê strategii miêdzynarodowych inwestorów
i spekulantów graj¹cych na niezbornoœci naszej polityki finansowej.
Co do z³otego zatem, to spekulacje wokó³ niego bêd¹ trwa³y, co znakomicie
u³atwia polityka i rz¹du, i banku centralnego, a tak¿e ogólny klimat
na œwiatowych rynkach finansowych. Co zatem robiæ?
Na d³ugi dystans trzeba przygotowywaæ siê do przyjêcia na polskim
gruncie euro. Nie bêdzie z³otego, nie bêdzie wokó³ niego spekulacji, nie
bêdzie wokó³ tego takich k³ótni jak ostatnio. W zasadzie idziemy w tym
kierunku, aczkolwiek z trudem. Dobrze by³oby zwi¹zaæ siê – nawet jednostronn¹
deklaracj¹ – na sztywno z euro ju¿ kilka lat przed wejœciem do
Unii Europejskiej. To, oczywiœcie, wymaga równowagi zewnêtrznej i ustabilizowanych
finansów publicznych. Warunki na to mog¹ byæ stworzone
gdzieœ od 2002 lub 2003 roku.
265

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Na krótk¹ metê natomiast trzeba jasno zdecydowaæ, jaki jest cel
polityki monetarnej i – w œlad za tym – dzia³aæ. Rada Polityki Pieniê¿nej,
jeœli jej trosk¹ jest kontrola nadmiernie rosn¹cego deficytu na
rachunku obrotów bie¿¹cych, ma wiele przes³anek, aby podnieœæ za trzy
tygodnie stopy procentowe co najmniej o jeden punkt. I jeœli tak zrobi,
to nie dlatego, ¿e ja tak mówiê, tylko z tej przyczyny, ¿e zmusi j¹ do tego
rynek. Tak samo jak nieco g³êbszy spadek kursu z³otego nie zosta³
wywo³any s³owami ministra Kropiwnickiego, tylko tym, ¿e rynek tak
chcia³. A powodów do tego dostarcza mu polityka. Dobrze zatem by³oby,
gdyby nie by³a ona wewnêtrznie sprzeczna, a nie jest do koñca jasne
czy w tej fazie chodzi w niej o przyspieszenie niepotrzebnie wyhamowanego
tempa wzrostu, czy te¿ o realizacjê celów monetarnych. M¹droœæ
polityki gospodarczej polega na tym, ¿e uprzedza ona koniecznoœci
rynkowe, a nie biernie za nimi pod¹¿a.
Raport II s³usznie podkreœla, ¿e „... w obliczu braku g³êbszej restrukturyzacji
i wiêkszego dop³ywu zorientowanych na eksport inwestycji
zagranicznych, w œrednim okresie silniejszy wzrost produkcji i eksportu
wydaje siê niemo¿liwy, chyba ¿e z³oty zasadniczo os³abnie”. Dok³adnie
tak, jak to od lat mówi szef RCSS. Spór jednak idzie nie o s³owa, ale jest
powa¿niejszej natury. S³owa w polityce licz¹ siê bardzo i dlatego te¿ trzeba
pos³ugiwaæ siê nimi z umiarem i rozwag¹. Ale jeszcze bardziej licz¹ siê
fakty. Te zaœ trzeba umieæ z jednej strony tworzyæ, a z drugiej w³aœciwie
interpretowaæ. To te¿ polityka.
Rochester, 29 paŸdziernika 1999
55. Po obu stronach muru
Choæ muru ju¿ nie ma, s¹ jednak jego œlady po obu stronach.
Okazuje siê, nie pierwszy i nie ostatni raz w historii, ¿e du¿o ³atwiej
usuwa siê formalne znaki i symbole podzia³ów ni¿ rzeczywiste ró¿nice. Te
bowiem wymagaj¹ usuniêcia ich Ÿróde³, a to jest du¿o trudniejsze i wymaga
tak pieniêdzy, jak zw³aszcza czasu.
Dziesiêæ lat, które w³aœnie mija nie tyle od zburzenia, ile od otwarcia
Muru Berliñskiego, to du¿o w ¿yciu cz³owieka. Na uniwersytecie
w Berlinie s¹ ju¿ studenci, którzy prawie nie pamiêtaj¹, jak ten mur
266

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wygl¹da³, a ju¿ na pewno, jak on szkodzi³. Dzisiaj jednak¿e ich zmartwieniem
jest przede wszystkim przysz³oœæ. Ta z kolei jest bardzo uwik³ana
w teraŸniejszoœæ, na której mocno ci¹¿y niedawna przecie¿ przesz³oœæ. Dziesiêæ
lat bowiem z punktu widzenia dziejowego to bardzo ma³o. Dotyczy to
tak¿e ekonomicznej transformacji zachodz¹cej w naszej czêœci œwiata.
Symbolika obalenia Muru Berliñskiego w listopadzie 1989 roku
jest taka, ¿e to pewnie temu wydarzeniu historia przypisze prze³omowe
znaczenie w przejœciu z realnego socjalizmu do fazy transformacji prowadz¹cej
do demokracji i stworzenia gospodarki rynkowej. My, Polacy,
mamy jednak pe³ne prawo uwa¿aæ, ¿e takim prze³omem by³y nasze,
zwieñczone sukcesem, obrady „Okr¹g³ego Sto³u”. One same z siebie
nie zadecydowa³y o nastêpuj¹cym w siedem miesiêcy po ich zakoñczeniu
otwarciu Muru Berliñskiego, ale z pewnoœci¹ by³y tego historycznego
wydarzenia znacz¹cym katalizatorem.
Mur i tak by siê nie osta³, gdy¿ decydowa³y o tym zmiany zachodz¹ce
w tamtym czasie w Rosji w zwi¹zku z „pierestrojk¹” i „glasnosti¹”. Chocia¿
wówczas celem Michai³a Gorbaczowa nie by³o odejœcie od realnego
socjalizmu, ale jeszcze jedna próba ratowania tej formacji poprzez jej
g³êbokie zreformowanie, to w istocie tamte procesy – wraz z tym, co
dzia³o siê w Polsce oraz przede wszystkim w samych Niemczech – doprowadzi³y
nie tylko do usuniêcia muru, ale i realnego socjalizmu nazywanego
przez wielu komunizmem. Kapitalne znaczenie mia³a równie¿ decyzja
ówczesnych w³adz wêgierskich o otwarciu granicy z Austri¹, poprzez któr¹
mur mo¿na by³o obejœæ, co wielu czyni³o.
Gorbaczow jest bardzo pozytywnie postrzegany w zjednoczonych
Niemczech. I nic dziwnego; tutaj panuje œwiadomoœæ, ¿e choæ upadek
wschodnioniemieckiego systemu by³ przes¹dzony, to jednak móg³ przyjœæ
póŸniej. Nie by³o obiektywnej nieuchronnoœci tego, ¿e nast¹pi³o to akurat
przed dziesiêciu laty. Mog³o to siê jeszcze ci¹gn¹æ przez czas jakiœ
i nadal w tych dniach we wschodniej czêœci miasta obchodzilibyœmy rocznicê
Rewolucji PaŸdziernikowej (ju¿ 82.), a nie obalenia Muru Berliñskiego
– ju¿ (dopiero?) dziesi¹t¹.
Gdy po latach minionych od tych wydarzeñ rozmawiam z Michai³em
Gorbaczowem, to nie ukrywa on ani tego, ¿e jest zadowolony z faktu, i¿ tak
w³aœnie siê sta³o, ani te¿ i tego, i¿ zdecydowanie rozczarowany jest tym, co
267

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
miniona dekada przynios³a tak œwiatu, jak i naszemu regionowi. Oczywiœcie,
mniejszym zmartwieniem s¹ ekonomiczne bol¹czki piêciu wschodnich landów
zjednoczonych Niemiec (by³ej NRD), a wielkim zmartwieniem przed-
³u¿aj¹cy siê na nastêpne wiele lat kryzys ekonomiczny w Rosji.
Jednak¿e i tu – we wschodnich Niemczech – dobrze nie jest. Doskwiera
zw³aszcza wysokie bezrobocie i ogólne zapóŸnienie rozwojowe na
tle landów zachodnich. To z kolei jest po¿ywk¹ dla nastrojów politycznych,
wœród których tak lewicowy, jak i prawicowy nurt populistyczny s¹
bardzo silne. Mo¿na to, niestety, odczytaæ tak¿e z niedawnych wyborów
do szeregu parlamentów krajowych. Sam Berlin korzysta ze swego unikatowego
po³o¿enia i faktu, ¿e znowu jest stolic¹ Niemiec, ale do prawdziwej
metropolii jeszcze mu daleko.
Michai³ Gorbaczow przy okazji celebracji dekady bez muru zwraca
te¿ uwagê na zjawisko narastaj¹cych nastrojów antyzachodnich wœród
Rosjan. Podkreœla przy tym, ¿e nie s¹ to nastroje antyniemieckie – a ku
temu przecie¿ powodów historycznych by³oby wiele wiêcej – lecz antyamerykañskie.
Tego zaœ przyczyny tkwi¹ bardziej we wspó³czesnoœci ni¿
historii. Mo¿na powiedzieæ, ¿e to Niemcy obalali dziel¹cy ich mur, ale to
Amerykanie mieli i maj¹ zdecydowanie wiêkszy wp³yw na to, co w odniesieniu
do transformacji dzieje siê w naszej czêœci œwiata – oczywiœcie poza
by³¹ NRD. A dzieje siê gorzej ni¿ tego spo³eczeñstwa wschodniej Europy
i by³ego Zwi¹zku Radzieckiego s³usznie oczekiwa³y.
S³usznie, gdy¿ transformacja gospodarcza wszêdzie, od krajów
wzglêdnego sukcesu, jak Polska czy Wêgry, po kraje bezwzglêdnego
niepowodzenia, jak Rosja czy Ukraina, mog³a daæ lepsze rezultaty przy
mniejszych kosztach. O ile winy za potkniêcia i niepowodzenia, a tak¿e
uznania za osi¹gniêcia i sukcesy, nie nale¿y przypisywaæ zagranicy, o tyle
ze wzglêdu na miêdzynarodowy wymiar transformacji czêœæ tej zagranicy
odgrywa w niej niebagateln¹ role.
Tak siê z³o¿y³o, ¿e Niemcy zaj¹æ musia³y siê przede wszystkim sprz¹taniem
gruzów po obalonym murze; do dziœ zreszt¹ maj¹ jeszcze z tym
trochê roboty. Japonia uzna³a, ¿e geopolityka nakazuje jej zaj¹æ siê przede
wszystkim regionem Pacyfiku i Azji, a ponadto akurat dekada lat dziewiêædziesi¹tych.
jest jedn¹ ze s³abszych w rozwoju tej gospodarki. Tylko
USA akurat maj¹ okres znakomitej koniunktury ekonomicznej i politycz-
268

Œwiat, polityka, pieni¹dze
nej, a zarazem wyraŸne interesy geopolityczne w naszej czêœci œwiata. Od
strony czysto gospodarczej posocjalistyczna transformacja musi byæ postrzegana
jako element globalizacji, która króluje w³aœnie wtedy, gdy mur
znika. Z punktu widzenia globalnych i strategicznych interesów USA nie
mog³o byæ lepszej koincydencji czasowej.
Na takim te¿ tle strona amerykañska zaanga¿owa³a siê bardzo mocno
w przemiany w naszej czêœci œwiata. Interesy i wyznawane wartoœci spowodowa³y,
¿e okaza³a siê ona byæ bardzo blisko Waszyngtonu i Nowego Jorku,
wcale nie dalej ni¿ Berlin czy rankfurt. Jeœli zaanga¿owanie to daje dobre
rezultaty, to jest doceniane, jeœli zaœ narobi³o wiêcej szkód ni¿ po¿ytku
– a tak wielu znawców problemu ocenia sytuacjê zw³aszcza wobec Rosji – to
nie mo¿na siê dziwiæ, ¿e towarzyszy temu rozczarowanie, zawód i pretensje.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e przez te dziesiêæ lat bez muru wiele zmieni-
³o siê na lepsze na wschód od £aby, choæ niekoniecznie w ka¿dym po
drodze miejscu, a¿ do zachodniego Pacyfiku. Swój wk³ad do tych zmian
– i na lepsze, i na gorsze – maj¹ tak¿e ci z zachodniej strony muru. Tak
zjednoczenie Niemiec, jak i ca³a posocjalistyczna transformacja to nie tylko
historyczne wyzwanie dla wszystkich uwik³anych w to pokoleniowe przedsiêwziêcie,
ale tak¿e niez³y interes dla partnerów z Zachodu. To by³o widaæ
i wtedy, gdy mur jeszcze sta³, widaæ to i teraz, gdy go ju¿ nie ma. Ale tak
naprawdê to on wci¹¿ tam jeszcze jest. Dziesiêæ lat to za ma³o.
56. EBOiR przyznaje racjê
Berlin, 6 listopada 1999
Czas robi swoje. Ale te¿ jego niew³aœciwe wykorzystywanie wiele
kosztuje. Trudno te dodatkowe koszty alternatywne niwelowaæ zwiêkszonymi
nak³adami kapita³owymi, zw³aszcza ¿e mo¿liwoœci wystêpuj¹ce w tym
zakresie zawsze s¹ ograniczone, a w szczególnoœci we wci¹¿ ubogich gospodarkach
transformowanych. Tak wiêc czas to pieni¹dz i tym bardziej
nie nale¿y tego pierwszego traciæ, gdy tego drugiego nie starcza. Taka
konkluzja wyraŸnie bije ze stron w³aœnie wydanej w Londynie przez Europejski
Bank Odbudowy i Rozwoju dorocznej analizy i oceny krajów posocjalistycznych
Europy Wschodniej i by³ego Zwi¹zku Radzieckiego.
269

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Opracowania EBOiR-u, w tym publikowane jesieni¹ ka¿dego roku
„Transition report” i wydawane na wiosnê przy okazji spotkania udzia-
³owców banku „Transition report update”, s¹ bardzo rzetelnie przygotowywane.
Stanowi¹ one z jednej strony wynik pog³êbionych studiów i analiz
prowadzonych z perspektywy porównawczej w pionie g³ównego ekonomisty
EBOiR, którym jest Nicholas Stern, a z drugiej strony Ÿród³o
danych, do którego z chêci¹ siêgaj¹ tak ludzie nauki, jak i interesów.
Szczególnie wartoœciowa jest mo¿liwoœæ dokonywania porównañ pomiêdzy
krajami i ich grupami, gdy¿ analizy statystyczne i prognozy oparte
s¹ o tak¹ sam¹ metodologiê.
„Transition report 1999” jednoznacznie przyznaje racjê tym, którzy
od dawna twierdzili, ¿e dla powodzenia ca³ego przedsiêwziêcia fundamentalne
znaczenie maj¹ dwa czynniki. Po pierwsze, wczeœniejsze zaanga-
¿owanie w rynkowo zorientowane reformy i choæby ograniczon¹ nawet,
ale jednak demokratyzacjê. I po drugie, instytucjonalna obudowa rynkowej
regulacji procesów gospodarczych. O ile ten pierwszy czynnik z perspektywy
minionych dziesiêciu lat musi byæ rozwa¿any jako ex post, by³ on
bowiem wtedy ju¿ dany przez historiê, o tyle ten drugi by³ i jest aktualny,
poniewa¿ jest dany przez politykê. A ta, jak wiemy, w ró¿nych krajach
czêsto zawodzi³a i zawodzi. Te z nich, w których by³y podejmowane wysi³ki
reformatorskie wczeœniej – zw³aszcza Polska i Wêgry oraz nieuwik³ana
w przed³u¿aj¹ce siê konflikty lokalne S³owenia, a tak¿e eksperymentuj¹ca
jeszcze w czasach radzieckich z nieœmia³ymi prorynkowymi rozwi¹zaniami
Estonia – radz¹ sobie o wiele lepiej ni¿ kraje, które nie odwa¿y³y siê
podj¹æ swego czasu g³êbszych reform gospodarki socjalistycznej.
Generalnie Europa Œrodkowowschodnia, licz¹c w tym trzy republiki
nadba³tyckie, radzi sobie du¿o lepiej ni¿ kraje WNP. Dla bie¿¹cego
okresu „Transition report” szacuje, ¿e PKB w tym pierwszym regionie
w latach 1999 i 2000 zwiêkszy siê odpowiednio o 1,6 i 3,0 procent,
natomiast w tym drugim spadnie o 0,1 procent, a rok póŸniej wzroœnie
tylko o 1,1 procent. W rezultacie takiej dynamiki oraz wczeœniejszych
procesów – przede wszystkim zró¿nicowanej d³ugotrwa³oœci i g³êbokoœci
transformacyjnej depresji – w Europie Œrodkowowschodniej PKB (patrz¹c
od strony czysto iloœciowej) w tym roku wraca w pobli¿e poziomu
roku 1989. Jest to wszak¿e przeciêtna, na któr¹ mocno wp³ywa, ze wzglê-
270

Œwiat, polityka, pieni¹dze
du na sw¹ relatywn¹ wielkoœæ, Polska, gdzie PKB siêga 121 procent
poziomu sprzed dziesiêciu lat. Ponadto tylko S³owenia, S³owacja i Wêgry
osi¹gnê³y lub przekroczy³y tamten rz¹d produkcji.
Natomiast dla WNP tak liczona œrednia wa¿ona wynosi ledwie 55
procent. Tyle te¿ ten wskaŸnik wynosi dla Rosji, podczas gdy dla innych
krajów tego ugrupowania kszta³tuje siê miêdzy katastrofalnym 30 procent
w wypadku Mo³dawii i „a¿” 90 procent w odniesieniu do Uzbekistanu.
Tak wiêc ogólnie marny statystyczny obraz skutków pierwszych dziesiêciu
lat transformacji mocno podretuszowuje Polska, a to dziêki znakomitemu
wzrostowi gospodarczemu w latach 1994-97. Gdyby nie ten okres,
podczas którego PKB zwiêkszy³ siê a¿ o 28 procent, to nasz dochód
narodowy wynosi³by w 1999 roku ledwie 94 procent poziomu sprzed
dziesiêciu lat – podobnie jak w Czechach.
Teraz jednak wyraŸnie ju¿ dostrzega siê Ÿród³a i mechanizmy,
które doprowadzi³y do takiego niejednolitego obrazu. Pomijaj¹c odmienne
uwarunkowania na pocz¹tku transformacji, potem decydowa-
³a ju¿ polityka. Patrz¹c wstecz na minion¹ dekadê, EBOiR podkreœla,
¿e – w przeciwieñstwie do pogl¹dów dominuj¹cych w 1989 roku
– liberalizacja i prywatyzacja nie s¹ bynajmniej wystarczaj¹ce ani dla
zmiany ustroju gospodarczego, ani dla nadania gospodarce posocjalistycznej
impetu i wprowadzenia jej na œcie¿kê szybkiego i zrównowa¿onego
wzrostu. Prezes banku Horst Kohler akcentuje, ¿e g³ówny problem
bierze siê z faktu, i¿ „liberalizacja i prywatyzacja by³y wdra¿ane
bez odpowiedniej troski o rozwój konkurencyjnoœci i zarz¹dzania firmami”,
co z kolei prowadzi³o do „grabie¿y œrodków publicznych, unikania
podatków, ucieczki kapita³u i lekcewa¿enia roli prawa oraz znaczenia
w³aœciwej polityki rz¹du”.
Tak wiêc mo¿na by powiedzieæ: moje s³owa! Dobrze, ¿e „Transition
report 1999” eksponuje jako g³ówn¹ tezê s³uszny pogl¹d, i¿: „Zasadnicza
lekcja p³yn¹ca z transformacji jest taka, ¿e rynki nie mog¹ dobrze funkcjonowaæ
bez wspieraj¹cych je instytucji, bez pañstwa, które musi dŸwigaæ
swoje podstawowe zadania, oraz bez zdrowego spo³eczeñstwa obywatelskiego”.
A tego brakowa³o i wci¹¿ jeszcze wystêpuj¹ na tym polu powa¿ne
zapóŸnienia. W tych krajach, gdzie s¹ one mniejsze, rezultaty transformacji
s¹ wiêksze – i odwrotnie.
271

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Oczywiœcie, satysfakcja by³aby wiêksza, gdyby takie credo przebija-
³o ze stron dokumentów tej i innych instytucji, a nade wszystko rz¹dów
poszczególnych pañstw, których to rz¹dów by³o w tym czasie w krajach
posocjalistycznych ju¿ ponad sto. Tak siê jednak¿e nie dzia³o. Przyczyny
takiego zapóŸnienia i zareagowywania mocno po czasie bior¹ siê
z jednej strony z intelektualnych b³êdów i niedostatków teoretycznych
podstaw ekonomii transformacji, a z drugiej zaœ z ekonomicznych i politycznych
kalkulacji zapl¹tanych w g¹szcz sprzecznych interesów, tak-
¿e w skali miêdzynarodowej. Zanim jednak powstanie jakiœ oficjalny
raport którejœ ze znacz¹cych organizacji miêdzynarodowych, ods³aniaj¹cy
scenê i od tej strony, up³yn¹æ musi jeszcze wiele dekad. Wtedy
wszak¿e bêdziemy mieli ju¿ do czynienia z opracowaniem historycznym,
a nie ekonomicznym.
Z czasem tak¿e s³usznoœæ wielu innych tez, które niektórzy z nas
g³osili przez lata – a ja równie¿ mia³em okazjê owocnie realizowaæ opart¹
o ich logikê politykê – te¿ zostanie potwierdzona. Rzecz jednak w tym, ¿e
chodzi o owocn¹ politykê na czas, a nie o przyznawanie racji poniewczasie.
Przecie¿ teraz ju¿ chyba wszyscy twierdz¹, ¿e rynkow¹ gospodarkê
buduje siê z sukcesem tylko wtedy, gdy bazuje ona na silnych osnowach
instytucjonalnych, a rozwijaæ siê mo¿e tylko wówczas, gdy pañstwo wycofuje
siê z niej z sensem, a nie z poœpiechem.
Sam EBOiR pomaga transformacji i od tej strony, to znaczy wspieraj¹c
ewolucjê instytucjonaln¹. S¹dzê, ¿e jego ekspertyzy, opinie i pomoc
techniczn¹ nale¿y ceniæ nawet bardziej ni¿ bezpoœrednie zaanga-
¿owanie finansowe, a zw³aszcza dobór kierunków udzielania kredytów.
Przez te minione dziesiêæ lat bank po¿yczy³ i zainwestowa³ w regionie
tylko nieco ponad 10 miliardów dolarów, ale przeciera³o to drogê dla
du¿o wiêkszego strumienia prywatnych inwestycji kapita³u zagranicznego.
Wszystkie te pieni¹dze razem jednak nie s¹ w stanie skompensowaæ
strat, jakie ponios³y kraje transformacji w wyniku b³êdów polityki gospodarczej,
o których tak wyraŸnie pisze siê wreszcie w tegorocznym
„Transition report”. Szkoda, ¿e tak wielu nie rozumia³o tak wiele przez
tak wiele lat. A niektórzy – nadal.
272
Rochester, 13 listopada 1999

57. Strach przed w³asnym cieniem
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Dobre decyzje to takie, które s¹ nie tylko s³uszne, ale tak¿e zapadaj¹
we w³aœciwym czasie. Gdy jednak s¹ podejmowane za wczeœnie lub za
póŸno – to s¹ b³êdne. Tak jest równie¿ w wypadku polityki pieniê¿nej
ka¿dego banku centralnego, w tym tak¿e NBP, który jest jednym z najbardziej
niezale¿nych banków centralnych œwiata. Istotne przeto s¹ nie
tylko konkretne rozstrzygniêcia co do poziomu stóp procentowych czy
rezerw obowi¹zkowych, ale tak¿e moment podejmowania kolejnych decyzji
oraz ich sekwencja. Kilka tygodni temu, wyjaœniaj¹c dzia³anie mechanizmu
oczekiwañ inflacyjnych i ich wp³yw na zmiany kursu walutowego,
stwierdzi³em, ¿e NBP bêdzie zmuszony podnieœæ stopy procentowe nie
dlatego, ¿e tak ktoœ mówi, ale poniewa¿ wymusi to rynek. I wymusi³. Nie
po raz pierwszy i nie po raz ostatni zreszt¹. Natur¹ stóp procentowych
bowiem jest to, ¿e okresowo zmieniaj¹ siê a to w jednym, a to w drugim
kierunku. Problem zatem nie w tym, ¿e bank centralny w Polsce podniós³
znowu stopy procentowe, bo mia³ ku temu solidne przes³anki, lecz
w tym, kiedy i w jaki sposób to uczyni³.
Otó¿ ponownie uczyni³ to w niew³aœciwym czasie i w niew³aœciwy
sposób, choæ, jak komentuj¹ to analitycy niektórych zagranicznych banków,
byæ mo¿e, nieco ratuj¹c w ten sposób w³asn¹ wiarygodnoœæ. Rzecz
jednak nie tyle we wiarygodnoœci banku centralnego, ale przede wszystkim
we wp³ywie jego decyzji na kondycjê polskiej gospodarki, a ta wyraŸnie
siê pogarsza. Aby jednak dostrzec skalê problemu, trzeba widzieæ
podjête decyzje z w³aœciwej perspektywy. Jest ni¹ d³u¿szy okres czasu,
a nie tylko ostatnie tygodnie i miesi¹ce.
Panikowaæ to mo¿e rynek i graj¹cy na nim inwestorzy portfelowi,
ale nie bank centralny! W³adze monetarne nie mog¹ „odgrywaæ siê” na
rynku za to, ¿e coœ ju¿ siê sta³o nie po jego myœli. Jeœli rynek zada³
polityce monetarnej silny cios – co wyra¿a siê w wiêkszej ni¿ zak³adano
inflacji i daleko s³abszym kursie z³otego, a tak¿e w wy¿szym poziomie
deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych i wyraŸnie ni¿szej dynamice
produkcji – to póŸniej bank centralny nie powinien odgrywaæ siê na
rynku, na pozór „oddaj¹c” mu otrzymane razy. A takie to robi wra¿enie,
gdy analizowaæ spokojnie sposób, w jaki podwy¿szono stopy procentowe.
273

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Spójrzmy na to z tej d³u¿szej perspektywy, gdy¿ wówczas dopiero w pe³ni
widaæ skalê pope³nionych b³êdów. Otó¿ przed rokiem, w tym samym
mniej wiêcej okresie, kiedy to liœci by³o coraz mniej, a œniegu coraz
wiêcej, podobnie jak coraz mniej by³o powodów dla utrzymywania wygórowanych
stóp procentowych, a coraz wiêcej uzasadnienia dla ich
wywa¿onej redukcji, NBP uparcie nie obni¿a³ stóp procentowych. A nale¿a³o
to uczyniæ, gdy¿ – z jednej strony – w wyniku szoków zewnêtrznych
(rekordowe niskie ceny ropy naftowej i taniej¹ca wskutek kryzysu
rosyjskiego ¿ywnoœæ) wyraŸnie (choæ przejœciowo) s³ab³a presja inflacyjna,
ale te¿, z drugiej strony, jeszcze wyraŸniej (i mniej przejœciowo)
wygasa³a ekspansja gospodarcza.
Dopiero gdy w styczniu tego roku potwierdzi³y siê wczeœniejsze
oceny o drastycznym za³amaniu tempa wzrostu gospodarczego, Rada
Polityki Pieniê¿nej – bêd¹c œwiadoma negatywnego wp³ywu nadmiernie
restrykcyjnej polityki na koniunkturê gospodarcz¹ – przestraszy³a siê w³asnego
cienia i szybko obni¿y³a stopy procentowe. Ale to nie by³o szybko,
tylko za póŸno, straty bowiem ju¿ zosta³y poniesione. Nale¿a³o zareagowywaæ
wczeœniej, obni¿aj¹c stopy procentowe na mniejsz¹ skalê, ale za to
z wiêksz¹ czêstotliwoœci¹. Wówczas te¿ skala wyhamowania tempa wzrostu,
co by³o sk¹din¹d g³ównie spowodowane wieloma czynnikami po stronie
z³ej polityki rz¹du, by³aby odpowiednio mniejsza.
Podobnie tej jesieni. Nale¿a³o podnosiæ stopê procentow¹ wczeœniej,
na mniejsz¹ skalê i z wiêksz¹ czêstotliwoœci¹. Jej spóŸnione dŸwigniêcie
w górê o 250 punktów bazowych w odniesieniu do stopy interwencyjnej
i a¿ o 350 punktów bazowych w wypadku stopy lombardowej
i dyskontowej nie zniweluje szkód i nie powetuje strat, które ju¿ zosta³y
poniesione; to jest nieodwracalne. Efektywnoœæ produkcji mog³a byæ
wy¿sza, a inflacja ni¿sza. Zyski przedsiêbiorstw mog³y byæ wiêksze, a realne
dochody ludnoœci bardziej satysfakcjonuj¹ce. Tak siê jednak nie sta³o.
Nie mo¿na zatem opóŸnion¹ nadgorliwoœci¹ jesieni¹ 1999 roku
odkrêcaæ nastêpstw b³êdów pope³nionych wskutek nadmiernej wstrzemiêŸliwoœci
jesieni¹ 1998 roku. Nie mo¿na te¿ zaniechania umiarkowanej
podwy¿ki stóp procentowych w paŸdzierniku odrabiaæ jej zbyt radykalnym
œrubowaniem w górê w listopadzie. Tych stóp ani siê tak nie
sumuje, ani siê ich tak nie uœrednia; to nie GUS, to NBP. Teraz znowu
274

Œwiat, polityka, pieni¹dze
górê wzi¹³ strach przed w³asnym cieniem, gdy¿ ewidentne jest ju¿ dla
wszystkich œwiat³ych ekonomistów, ¿e dotychczasowa polityka nie daje
zamierzonych skutków.
Czy teraz mo¿na siê spodziewaæ, ¿e zostan¹ one osi¹gniête? Niestety,
nie. Tak du¿e, w sposób oczywisty nadmierne i dokonane poniewczasie,
podniesienie stóp procentowych w obecnej fazie z³ej koniunktury i przyspieszania
inflacji oraz pog³êbiania siê deficytu handlowego nie odwróci
tych niekorzystnych tendencji. Bank centralny ma na tym polu zreszt¹
ograniczone mo¿liwoœci, co podkreœlaj¹ s³usznie niektórzy cz³onkowie RPP,
i jego polityka musi byæ w³aœciwie skorelowana z polityk¹ fiskaln¹. A ta, jak
wiadomo, coraz bardziej wymyka siê spod kontroli i jeszcze dodatkowo
wzmaga negatywne tendencje – tak w sferze finansowej, jak i realnej.
Inflacja uleg³a w Polsce w ostatnim czasie przyspieszeniu nie tylko
ze wzglêdu na niedoci¹gniêcia polityki finansowej i zaniechania na polu
reform strukturalnych, ale tak¿e w wyniku prawie ¿e symetrycznego odwrócenia
siê charakteru ubieg³orocznych szoków zewnêtrznych. Œrubowaniem
stóp procentowych nie niweluje siê ani inflacyjnych implikacji
szybciej znów dro¿ej¹cej ¿ywnoœci, ani odwrócenia siê tendencji w œwiatowych
cenach ropy naftowej.
W wyniku braku skutecznej polityki przemys³owej, poprawiaj¹cej
konkurencyjnoœæ polskiej gospodarki, przy negatywnym oddzia³ywaniu
zmian terms of trade, ostatni skok stóp procentowych przyniesie nie tylko
skutki antyinflacyjne, na co tak siê liczy. Kosztowne odsetki znacznie
obci¹¿¹ koszty produkcji, nasilaj¹c jeszcze bardziej dzia³anie mechanizmu
inflacji kosztowej, bo ten w³aœnie ma obecnie zasadnicze znaczenie. Próby
atakowania inflacyjnej hydry od strony czynników popytowych w tej sytuacji
daæ mog¹ jedynie umiarkowane rezultaty. Rosn¹æ natomiast mog¹
koszty produkcji (ich finansowy wymiar), rosn¹æ te¿ bêd¹ koszty obs³ugi
wewnêtrznego d³ugu publicznego.
Przy tak wysokich realnych stopach procentowych – a nale¿y siê
spodziewaæ, ¿e konserwatyzm NBP ponownie bêdzie popycha³ w stronê
niepotrzebnego przed³u¿ania okresu utrzymywania ich nadmiernego poziomu
– szansa na znaczniejsze o¿ywienie gospodarcze w 2000 roku jest
znowu mniejsza. Dobrze zatem by³oby, gdyby polityka monetarna by³a
bardziej elastyczna i adekwatniej reagowa³a na to, co dzieje siê na rynku.
275

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
W takim te¿ kontekœcie ponownie z ca³¹ ostroœci¹ trzeba zaakcentowaæ
nierealnoœæ uzyskania planowanego przez rz¹d na rok przysz³y wzrostu
PKB, a tym samym i dochodów bud¿etowych. Koszty funkcjonowania
gospodarki bêd¹ wy¿sze, dochody systemu finansów publicznych ni¿sze,
a jego sztywne wydatki wiêksze. Dzisiaj zatem w³adze fiskalne powinny
szybko przygotowaæ realistyczny projekt bud¿etu, a w³adze monetarne
wyci¹gn¹æ wnioski z b³êdów ostatnich jesieni. Wtedy mo¿e wiosna mog³aby
byæ „nasza”. Ale, niestety, nie bêdzie. I to jest dramat.
276
Rochester, 20 listopada 1999
58. Syndrom niedostatecznego tempa wzrostu
Nie mo¿e byæ i w ostatecznym rachunku nie bêdzie innego kryterium
sensownoœci posocjalistycznej transformacji ustrojowej jak wysokie
tempo wzrostu utrzymywane na d³ug¹ metê. Po to na olbrzymim obszarze
œwiata przeprowadza siê fundamentalne zmiany sposobu funkcjonowania
gospodarki, aby w rezultacie przejœæ na trwa³¹ na œcie¿kê zrównowa¿onego
i szybkiego wzrostu. W innym bowiem wypadku transformacja
oka¿e siê dzie³em chybionym, bo zaadresowanym jedynie do w¹skich
elit, których sytuacja materialna poprawia siê nawet wówczas, gdy
ze wzrostem gospodarczym praktycznie nie mamy do czynienia. Doœwiadczaj¹
tego podczas pierwszej dekady transformacji liczne kraje.
Polska na tym tle prezentuje siê i tak najlepiej. Z jednej strony,
id¹ce dalej ni¿ w innych krajach reformy realizowane w okresie poprzedzaj¹cym
transformacjê spowodowa³y, ¿e towarzysz¹ca jej recesja trwa³a
stosunkowo krótko, bo tylko oko³o trzech lat – od po³owy 1989 do
po³owy 1992 roku. Z pewnoœci¹ by³aby ona bardziej dotkliwa i d³ugotrwa³a,
gdyby nie wczeœniejsze uelastycznienie gospodarki i stopniowe
przygotowywanie jej do dzia³ania w warunkach rynkowych. Widaæ to szczególnie
wyraŸnie na tle sytuacji pañstw s¹siednich, gdzie w skrajnych wypadkach,
jak na Ukrainie, spadek produkcji trwa ju¿ dziesiêæ lat.
Z drugiej strony, po odbiciu siê od recesyjnego dna o¿ywienie by³o
wiêksze i uda³o siê nadaæ wzrostowi odpowiedni¹ dynamikê. Obecnie
wszyscy dostrzegaj¹ to ju¿ z ca³¹ ostroœci¹. Widaæ to te¿ na tle wszystkich

Œwiat, polityka, pieni¹dze
pozosta³ych krajów regionu – nigdzie bowiem ani przedtem, ani potem
nie uda³o siê utrzymaæ tak wysokiego, 6,5-procentowego tempa wzrostu.
Niestety, okres ten trwa³ tylko cztery lata. Czy móg³by zatem i – co
wa¿niejsze – czy mo¿e trwaæ d³u¿ej?
Myœlê, ¿e wielu ekonomistów i polityków podziela pogl¹d, ¿e tak
w³aœnie mog³o byæ w niedawnej przesz³oœci, a jeszcze wiêcej wierzy, i¿ tak
bêdzie w przysz³oœci. Dziesiêæ lat temu te¿ w to wierzyli, rzecz zatem nie
w subiektywnych przekonaniach, ale w zdolnoœci prowadzenia odpowiedniej
polityki, zorientowanej na szybki wzrost, i podporz¹dkowaniu jej
transformacji ustrojowej, a nie myleniu celów ze œrodkami i poœwiêcaniu
zdolnoœci do szybkiego rozwoju na o³tarzu ma³o produktywnych, jak siê
okazuje, „reform strukturalnych”. Specjalnie tym razem uj¹³em to okreœlenie
w cudzys³ów, jest ono bowiem w polityce i ekonomii wyraŸnie nadu¿ywane
i w zasadzie powinno byæ zastrze¿one jedynie dla takich zmian
systemowych, które nie tylko przekszta³caj¹ strukturê funkcjonowania
gospodarki, ale nade wszystko poprawiaj¹ jej efektywnoœæ. To zaœ wyra¿aæ
siê musi w³aœnie w szybkim i d³ugotrwa³ym wzroœcie gospodarczym.
Niezale¿nie od kilku wymagaj¹cych odrêbnego potraktowania specyficznych
wyzwañ rozwojowych w krajach posocjalistycznych jest wiele
oczywistych przyczyn, dla których strategia gospodarcza powinna byæ
podporz¹dkowana imperatywowi szybkiego tempa wzrostu gospodarczego
i jest tylko jeden powód, dla którego tempo to mo¿na – i to tylko
przejœciowo – poœwiêciæ dla realizacji innego celu. Takim powodem mo¿e
w pewnych okolicznoœciach okazaæ siê niebezpieczeñstwo naruszenia równowagi
gospodarczej w takim stopniu, ¿e w koñcu zagroziæ mog³oby to
tak¿e dynamice rozwojowej w d³u¿szej perspektywie czasowej. Jeœli jednak
tendencja, która intencjonalnie mia³aby mieæ charakter tylko przejœciowy,
wyd³u¿a siê na okres wieloletni, to stajemy w obliczu syndromu niedostatecznego
tempa wzrostu. Jego spowolnienie wówczas okaza³oby siê nie
tyle zabiegiem instrumentalnym z punktu widzenia wymogów d³ugofalowego,
szybkiego i zrównowa¿onego wzrostu, ile wzglêdnie trwa³ym ustawieniem
gospodarki na trajektorii zbyt niskiego tempa wzrostu.
Z takiej miêdzy innymi perspektywy mo¿na, niestety, mieæ powa¿ne
obawy co do tempa wzrostu w przysz³oœci. Z pewnoœci¹ pod wp³ywem
jego wyraŸnego zwolnienia w ostatnich latach, miêdzy innymi w Cze-
277

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
chach i Polsce, a tak¿e przygnêbiaj¹cej, przed³u¿aj¹cej siê depresji w Rosji,
ostatnio formu³owane prognozy s¹ ostro¿ne, a nawet pesymistyczne.
Dotyczy to tak organizacji miêdzynarodowych – poczynaj¹c od Banku
Œwiatowego, który jeszcze dwa lata temu tryska³ optymizmem – jak
i ró¿nych oœrodków badawczych. Wiele z nich zweryfikowa³o wyraŸnie
w dó³ swoje wczeœniejsze przewidywania, trochê tak¿e pod wp³ywem
ogólnie minorowych nastrojów, jakie panuj¹ w dniach nieoficjalnych
obchodów 10-lecia posocjalistycznej transformacji. Jest wszak¿e w tym
defetyzmie coœ niepokoj¹cego.
Now¹ seriê prognoz og³asza po kolei wiele instytucji. Najczêœciej
s¹ to przewidywania krótkookresowe, jak w przypadku MW czy
EBOiR, a tak¿e wielu banków inwestycyjnych penetruj¹cych posocjalistyczne
„wy³aniaj¹ce siê rynki”. Krótkookresowe spojrzenie, wybiegaj¹ce
tylko na najbli¿sze kilka lat do przodu, mo¿e byæ obarczone ryzykiem
jeszcze wiêkszego b³êdu ni¿ próby wyd³u¿enia horyzontu prognozy na
dalsze lata przy jednoczesnym uœrednianiu zak³adanej dla ca³ego okresu
stopy wzrostu. Przyk³adowo, niedawno „The Economist Inteligence
Unit” przedstawi³ wizjê wzrostu krajów transformowanych na kolejn¹
dekadê. Poœród ca³ej palety gospodarek posocjalistycznych najwy¿sze
tempo wzrostu prognozuje dla Polski. Wiele rodzimych tytu³ów prasowych
uzna³o to za na tyle radosn¹ wieœæ, aby podkreœliæ, ¿e tak¿e przez
nastêpne dziesiêæ lat bêdziemy liderem przemian i najszybciej rozwijaj¹c¹
siê gospodark¹ regionu. Jeœli nawet mia³oby tak byæ, to bynajmniej
nie jest to jeszcze powód do zadowolenia.
„The Economist Inteligence Unit” – a trzeba podkreœliæ, ¿e jest to
oœrodek doœæ opiniotwórczy i z jego szacunkami liczy siê wielu inwestorów
i analityków – przewiduje dla Polski na lata 2000-09 œrednie roczne
tempo wzrostu w wysokoœci tylko 4,1 procent; mia³aby to sk¹din¹d byæ
najwy¿sza stopa wzrostu dla krajów Europy Œrodkowowschodniej.
To ma³o, a nawet bardzo ma³o. Mo¿na przyj¹æ, ¿e tyle w³aœnie wyniesie,
przeciêtnie licz¹c, stopa wzrostu w latach 1998-2001, gdy¿ w takiej mniej
wiêcej wysokoœci kszta³tuje siê dynamika dochodu narodowego przy obecnej
polityce gospodarczej – powszechnie krytykowanej nie tylko w kraju,
ale tak¿e i coraz bardziej budz¹cej sceptycyzm w szerokim œwiecie. Byæ
mo¿e, „The Economist” i inne oœrodki zak³adaj¹, ¿e zbli¿ona w zakresie
278

Œwiat, polityka, pieni¹dze
swej, niestety, niskiej skutecznoœci polityka bêdzie równie¿ prowadzona
przez ca³e nastêpne dziesiêæ lat. St¹d te¿ tak nader umiarkowane oczekiwania
co do tempa wzrostu produkcji.
Nie mo¿na siê z nimi ani zgodziæ, ani tym bardziej do nich dopasowaæ.
Kraje posocjalistyczne staæ na to, aby by³y jednym z najszybciej
rozwijaj¹cych siê regionów œwiata, a Polskê na to, aby podwoiæ PKB nie
przez kolejne 17 lat – a tyle trzeba by³oby siê namêczyæ przy obecnym
tempie wzrostu – ale przez nie wiêcej jak 11 lat. Do tego z kolei wystarczy
wróciæ tam, gdzie ju¿ byliœmy, a wiêc na œcie¿kê 6,5-procentowego tempa
wzrostu. Tylko wówczas zreszt¹ rozwi¹zaæ bêdzie mo¿na z powodzeniem
szereg innych problemów, przed jakimi stoimy u progu nowej epoki.
59. Jak obni¿y³em podatki
Waszyngton, 27 listopada 1999
Lawina pytañ, którymi ostatnio zasypuj¹ mnie dziennikarze, dotyczy
przede wszystkim podatków, a dok³adniej zmian, jakie powinny siê
na tym polu dokonaæ. akt, ¿e pytañ tych jest tak wiele, sam z siebie nie
zaskakuje. Warty jednak refleksji jest ich interesuj¹cy kontekst. Otó¿
niektórzy posuwaj¹ siê nawet do supozycji, ¿e to chyba ja doradzam
ministrowi finansów, a to dlatego, i¿ jego argumentacja na rzecz obni-
¿ania podatków jakoby na wskroœ przypomina moj¹, z czasów kiedy
prowadzi³em swoj¹ batali¹ o ich zmniejszenie. Czy tak jest zaiste? Bynajmniej
nie, a to z kilku wzglêdów.
D¹¿¹c konsekwentnie do zmniejszenia stawek podatkowych podczas
pracy w rz¹dzie argumentowa³em, ¿e ograniczenie skali redystrybucji
bud¿etowej dobrze przys³u¿yæ mo¿e siê sprawie rozwoju naszej gospodarki.
Sprawa zreszt¹ ma szerszy wymiar, o obni¿aniu czy podwy¿szaniu
podatków debatuje siê bowiem w wielu krajach i wielu uniwersytetach,
gdy¿ kwestia ta jest tak zagadnieniem praktycznym, jak i teoretycznym.
I nie nale¿y oczekiwaæ jej jednoznacznego rozstrzygniêcia, poniewa¿ mamy
nie tylko do czynienia z dyskusj¹ naukow¹, ile z powa¿nym konfliktem
interesów ró¿nych grup dochodowych.
279

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Czêsto te¿ podkreœlam znaczenie, jakie prawid³owo skonstruowana
polityka fiskalna odgrywa wobec formowania rodzimego kapita³u, bez
czego nie ma mowy o zdrowym finansowaniu d³ugofalowego rozwoju.
Temu zagadnieniu poœwiêcone jest te¿ opracowanie, które niedawno
przygotowa³em dla Miêdzynarodowego unduszu Walutowego. Analizuj¹c
wszak¿e zwi¹zki wystêpuj¹ce miêdzy wysokoœci¹ obci¹¿eñ podatkowych
a sk³onnoœci¹ do oszczêdzania i inwestowania, trzeba pamiêtaæ, ¿e nie s¹
one ani automatyczne, ani trwa³e. Otó¿, aby obni¿enie podatków, zw³aszcza
od dochodów osobistych, przerodzi³o siê we wzrost kapita³u, musz¹
zajϾ dodatkowo co najmniej dwa procesy.
Pierwszy to rzeczywisty wzrost dochodów realnych po zmniejszeniu
stawek podatkowych. A tu, o dziwo, wystêpuje wielka iluzja wynikaj¹ca
z bardzo statycznego spojrzenia na sprawê. Trzeba mieæ œwiadomoœæ,
¿e w œlad za obni¿aniem stawek podatkowych id¹ dostosowania
dochodów nominalnych (p³ace, prowizje, premie, œwiadczenia, dywidendy
etc.). W szczególnoœci pracodawcy szybko uwzglêdniaj¹ w swoich
kalkulacjach fakt, ¿e wystarczy wynagradzaæ pracowników na odpowiednio
ni¿szym (realnie) poziomie brutto, skoro netto i tak oni nie
strac¹, gdy¿ mniejsz¹ czêœæ przychodów przejmie fiskus. Taki zabieg
dostosowawczy jest szczególnie ³atwy w otoczeniu inflacyjnym, gdy systematycznie
roœnie strumieñ dochodów nominalnych, za którym to
ruchem mo¿na ukryæ faktycznie dokonuj¹c¹ siê redystrybucjê. Ostatecznie
o realnym dochodzie netto decyduj¹ zatem cztery nak³adaj¹ce
siê na siebie – i dlatego te¿ trudne do rozró¿nienia – parametry:
inflacja i jej stopa, indeksacja i jej zakres, podwy¿ki nominalne i ich
wysokoϾ oraz podatki i ich zmiany.
Wystarczy dok³adnie przyjrzeæ siê, jak zmieni³y siê finalne dochody
realne netto w wyniku obni¿enia podatków od dochodów osobistych po
decyzjach, które przeforsowa³em w roku 1996. Otó¿, pomijaj¹c przyrost
dochodów spowodowany wzrostem wydajnoœci pracy, wzros³y one w mniejszym
stopniu, ni¿ wynika³oby to z prostej kalkulacji bazuj¹cej na skali
redukcji stawek podatkowych – w tym wypadku odpowiednio z 45, 33
i 21 procent do 40, 30 i 19 procent. Innymi s³owy, czêœæ korzyœci p³yn¹cych
z obni¿ania podatków od dochodów osobistych szybko dyskontuj¹
nie ci, którzy je otrzymuj¹, ale ci, którzy te dochody wyp³acaj¹, czyli
280

Œwiat, polityka, pieni¹dze
pracodawcy. St¹d te¿ ostatecznie niekoniecznie przy ni¿szych podatkach
wy¿sze s¹ oszczêdnoœci, gdy¿ niekoniecznie wy¿sze te¿ s¹ koniec koñców
z tego tytu³u dochody realne netto.
Drugi proces to przekszta³canie faktycznego wzrostu dochodu
realnego w kapita³. To, oczywiœcie, wymaga rosn¹cych oszczêdnoœci i ich
zamiany na inwestycje poprzez instytucje poœrednictwa finansowego lub
bezpoœrednie decyzje inwestycyjne podmiotów dysponuj¹cych rosn¹cym
strumieniem pieniêdzy, w tym tak¿e pracodawców przechwytuj¹cych
krótkotrwa³e korzyœci pracobiorców. Otó¿ i tu nie ma ¿adnego
automatyzmu. Dodatkowo, zw³aszcza w warunkach du¿ego „g³odu konsumpcyjnego”,
przyrost dochodu realnego w zasadniczej mierze lub
nawet w ca³oœci zasila fundusz konsumpcji. Jeœli to sprzyja zwiêkszeniu
stopnia wykorzystania mocy wytwórczych, to mamy do czynienia z dodatkowym
impulsem stymuluj¹cym koniunkturê gospodarcz¹ i wzrost.
Jeœli zaœ przenosi siê to przede wszystkim na dodatkowy import konsumpcyjny,
to narasta deficyt handlowy, w konsekwencji tak¿e na rachunku
obrotów bie¿¹cych.
W tym kontekœcie zdumiewaj¹ce co najmniej jest to, ¿e przed
podjêciem kolejnej próby obni¿enia podatków rz¹d nie dokona³ ¿adnej
g³êbszej analizy skutków dokonanego wczeœniej obni¿enia podatków.
Niektórzy z indaguj¹cych mnie dziennikarzy sugeruj¹, ¿e z pewnoœci¹
dlatego, i¿ ta ostatnia próba zmniejszania podatków mia³a niejako
zatrzeæ korzystne wra¿enie, jakie zostawi³a po sobie ta poprzednia,
dokonana z sukcesem przez poprzedni rz¹d. Miejmy nadziejê, ¿e
jednak nie taka by³a tutaj przes³anka, a pope³nione przy okazji b³êdy
wynikaj¹ z braku w³aœciwego rozpoznania materii, a nie z doœæ mia³kiej
motywacji politycznej.
Pytaj¹ te¿ niektórzy – i to jest zaiste ciekawe pytanie – dlaczego
zatem tak drastycznie spad³o tempo wzrostu produkcji w latach 1998-99?
Po wzroœcie PKB w latach 1996 i 1997 o 6,0 i 6,8 procent, w latach
1998 i 1999 zwiêksza siê on ledwie o 4,8 i 3,2 procent. Przecie¿ te
ostatnie lata to ju¿ okres funkcjonowania obni¿onych znacznie podatków.
W ramach konsekwentnie zrealizowanego „Pakietu 2000” nie tylko odczuwalnie
zmniejszone zosta³y podatki od dochodów osobistych, ale tak¿e
opodatkowanie przedsiêbiorstw. Pocz¹wszy od 1997 do roku 2000 w³¹cz-
281

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nie podatek spada co roku o dwa punkty i za kilka tygodni schodzi on
zgodnie z tym schematem do 32 procent. Teraz przyjêta ustawa zwiêksza
tê redukcjê dodatkowo o dwa punkty – do 30 procent.
Zgodnie z tak agresywnie ostatnio lansowan¹ lini¹ argumentacji
powinno to poci¹gn¹æ za sob¹ przyspieszenie, a nie zwolnienie tempa
wzrostu. Takie w³aœnie za³o¿enia le¿a³y u podstaw moich dzia³añ. Szkoda
zatem, ¿e zamiast wykorzystaæ szansê, jakie da³o obni¿enie podatków
przez poprzedni rz¹d, rz¹d obecny sw¹ nieumiejêtn¹ polityk¹ tê szansê
zaprzepaszcza. A mo¿na by³o przecie¿ utrzymaæ wysok¹ dynamikê rozwojow¹,
gdyby nie liczne b³êdy, które mszcz¹ siê coraz bardziej. Tak¿e na
podatnikach. Na takim tle widaæ wyraŸnie, ¿e moja argumentacja jest
niby powtarzana, ale tak naprawdê to nie jest to do koñca ta sama logika,
gdy¿ nie towarzyszy jej ani podobna sytuacja, ani te¿ – co wa¿niejsze –
podobna polityka, która jest niew³aœciwa z kilku przyczyn.
Po pierwsze, podatki nale¿y obni¿aæ w fazie szybkiego wzrostu gospodarczego.
Tylko wtedy taki zabieg mo¿e zyskaæ niezbêdne wsparcie
polityczne, poniewa¿ nie poci¹ga za sob¹ zmniejszenia absolutnych rozmiarów
wydatków bud¿etowych, a to grozi miêdzy innymi erozj¹ inwestycji
w kapita³ ludzki i pogorszeniem warunków ¿ycia znacz¹cych grup ludnoœci.
Wówczas, miast przyspieszenia wzrostu, musi dojœæ do jego zwolnienia.
Tym razem zaœ próbê obni¿ania podatków podjêto w okresie nastêpuj¹cym
po celowym wyhamowaniu wzrostu.
Po drugie, obni¿enie podatków mo¿e prowadziæ do szybszego
wzrostu, ale jedynie wtedy, gdy towarzyszy temu sensowna polityka reform
strukturalnych oraz w³aœciwie skomponowana polityka przemys³owa
i handlowa, nie mówi¹c ju¿ o monetarnej. A wszystkiego tego brakuje,
st¹d te¿, mimo dokonanego uprzednio obni¿enia podatków, dynamika
gospodarcza spad³a.
Po trzecie, ciêcia po stronie podatków wymagaj¹ osi¹gniêcia niezbêdnego
konsensusu politycznego. O to nie jest ³atwo, ale nie jest to te¿
niemo¿liwe. Jeœli zatem sprawa dalszego obni¿ania podatków ma powróciæ
na wokandê – a powinna – to doprawdy trzeba to przygotowaæ nale¿ycie,
tak od strony merytorycznej, jak i politycznej.
282
Ithaca, 4 grudnia 1999

60. Papers.ssrn.com pod choinkê
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Królowa Jadwiga uchodzi³a za osobê oczytan¹ i nawet mia³a w³asn¹
bibliotekê, co w tamtych czasach wœród w³adców nie by³o zjawiskiem
zupe³nie powszechnym. Skromny by³ to ksiêgozbiór, gdy¿ liczy³, jak siê
s¹dzi, ledwie kilkanaœcie tomów, które wtedy dos³ownie czyta³o siê od
deski do deski. Ponoæ kilka z nich nale¿a³o do biblioteki uniwersyteckiej,
gdy¿ król Kazimierz Wielki zd¹¿y³ pokolenie wczeœniej za³o¿yæ uniwersytet
w Krakowie. Dzisiaj s³ynna Jagiellonka – biblioteka Uniwersytetu Jagielloñskiego
– gromadzi oko³o trzech i pó³ miliona woluminów. Niewiele
mniej znajduje siê w zbiorach Uniwersytetu Warszawskiego, a jakieœ
dwa razy tyle, oko³o siedem milionów tomów, w Bibliotece Narodowej.
W czasach, kiedy prawie wszyscy licz¹ g³ównie pieni¹dze, warto te¿
wiedzieæ, ile mamy ksi¹¿ek, gdy¿ nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e im wiêcej, tym
lepiej. Tak bowiem zasoby naszych domowych zbiorów, jak i zw³aszcza
bibliotek publicznych – od tych uniwersyteckich, najwiêkszych i najbardziej
presti¿owych, po te ma³e, gminne i osiedlowe – w du¿ym stopniu
wspó³decyduj¹ o jakoœci kapita³u ludzkiego. A jest on nie tylko wartoœci¹
sam¹ w sobie, ale tak¿e niezbywalnym czynnikiem rozwoju.
Wydawaæ by siê mog³o, ¿e ju¿ doprawdy nie ma koniecznoœci przypominania
o tej oczywistej zale¿noœci, ale tak nie jest. Tocz¹ siê bowiem
dyskusje, w jaki sposób maj¹ byæ finansowane inwestycje w kapita³ ludzki.
Obecnie – wci¹¿ jeszcze w 600 lat po œmierci królowej Jadwigi – ksi¹¿ka
i jej powszechna dostêpnoœæ maj¹ kluczowe znaczenia dla procesu kszta³cenia.
Powinien byæ on permanentny, a prawdziwa demokracja wyra¿aæ
musi siê i w tym, ¿e edukacja jest powszechnie dostêpna. Nie mo¿e wiêc
w krajach z aspiracjami brakowaæ na to pieniêdzy, a spora ich porcja
pochodziæ musi ze Ÿróde³ publicznych.
O ile nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e znakomita czêœæ konsumpcji finansowana
w poprzednim ustroju ze spo³ecznych funduszy spo¿ycia w nowych
warunkach wy³aniaj¹cej siê gospodarki rynkowej winna byæ finansowana
z dochodów osobistych i funduszy prywatnych, o tyle te¿ oczywiste
musi byæ, i¿ w daj¹cej siê przewidzieæ przysz³oœci wiele potrzeb, których
zaspokajanie decyduje o jakoœci kapita³u ludzkiego, ogólnym poziomie
283

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
wiedzy i kultury musi byæ finansowane tak¿e z kasy publicznej. Warto
o tym przypomnieæ szczególnie teraz, gdy tak zaawansowane s¹ prace nad
bud¿etami od gminnych do centralnego.
Co wiêcej, na pewne wydatki ponoszone w systemie finansów publicznych
nie nale¿y patrzeæ jako na konsumpcjê, ale w³aœnie jako na inwestycjê.
To siê po prostu wszystkim op³aci, w d³ugim czasie bowiem wydatki ponoszone
przez bud¿ety ró¿nych szczebli na oœwiatê, naukê i kulturê poprawiaj¹
konkurencyjnoœæ gospodarki i zwiêkszaj¹ ogólny poziom dochodów, tak-
¿e bud¿etowych. Chêæ intensyfikacji tego rodzaju zwi¹zków le¿a³a u podstaw
sformu³owania programu inwestowania w kapita³ ludzki realizowanego
w ramach „Strategii dla Polski” i z korzyœci¹ dla wszystkich by³oby, gdyby
w jak najszerszej mierze by³ on nadal kontynuowany.
Zbudowaliœmy now¹ siedzibê Biblioteki Narodowej, wybudowaliœmy
Bibliotekê Œl¹sk¹, przeprowadza siê ju¿ biblioteka Uniwersytetu
Warszawskiego, zaawansowane i dobrze prowadzone s¹ prace nad remontem
i rozbudow¹ Biblioteki UJ. To ostatnie, uruchomione przed
kilkoma laty przedsiêwziêcie, kosztuje bud¿et w sumie oko³o 140 milionów
z³otych, ale œrodki te s¹ dobrze wykorzystywane. Nie nale¿y zatem
ich sk¹piæ, bo zaiste im szybciej i to przedsiêwziêcie zostanie zwieñczone,
tym mniej w sumie to bêdzie podatników kosztowa³o. A nade wszystko
wiêcej bêdzie ksi¹¿ek, czytelników, wiedzy.
Czy zaiste, móg³by ktoœ zapytaæ? Przecie¿ dzisiaj wypatrujemy sobie
oczy przy komputerach i nie trzeba ³o¿yæ a¿ tyle na ksi¹¿ki. Biblioteka
by³a osnow¹ kultury dwa tysi¹ce lat temu w Aleksandrii. Tysi¹c lat temu
w cywilizacyjnym centrum œwiata – w Kordobie – by³o ponad siedemdziesi¹t
bibliotek publicznych. A teraz, na prze³omie mileniów (choæ do
koñca wieku jeszcze ca³y rok), nadchodzi epoka elektronicznego papieru
i wirtualnej biblioteki. Nie papier zatem i tradycyjne biblioteki z pó³kami
decydowaæ bêd¹ o czytelnictwie (i m¹droœci), ale Internet.
Otó¿ niekoniecznie. Myœlê, ¿e rozwój nowych technik przekazu
wielce poprawia dostêp do ró¿norakiej literatury, ale bynajmniej nie
ogranicza potrzeby i zakresu korzystania ze starych form publikacji.
Wybitny polski historyk, a zarazem dyrektor sprawnie rozbudowywuj¹cej
siê Jagiellonki, profesor Krzysztof Zamorski podkreœla, ¿e do wzrostu
iloœci czytelników, a wiêc i zapotrzebowania na ksi¹¿ki oraz us³ugi
284

Œwiat, polityka, pieni¹dze
publicznych bibliotek, przyczynia siê wiele czynników, w tym obok oczywistego
wspó³czeœnie pêdu do wiedzy tak¿e znaczny wzrost liczby studentów
oraz szybko rosn¹ce ceny ksi¹¿ek.
Niestety, proces wzrostu cen ksi¹¿ek i czasopism obecnie wystêpuje
na szersz¹ skalê. Jest to tak¿e dotkliwie odczuwane na University of
Rochester, gdzie w³aœnie, na koniec swego tutaj pobytu, wystawi³em studentom
semestralne oceny. Dobre, bo na to zas³u¿yli, doprawdy siedz¹c
du¿o w bibliotece, co widaæ nawet po pó³nocy. Choæ uniwersytet ma³y,
to ma bibliotekê zawieraj¹c¹ tyle woluminów, co nasze najwiêksze uczelnie
– ponad trzy i pó³ miliona. Ale i tu siê oszczêdza i tnie wydatki, gdy
jest taka koniecznoœæ. Na przysz³y rok nak³ady na bibliotekê spadaj¹
o æwieræ miliona dolarów. Niby du¿o, ale to tylko dwa procent ogólnych
nak³adów. To zreszt¹ pokazuje relatywne ró¿nice; jednoroczne
wydatki na tutejsz¹ bibliotekê równaj¹ siê ponad jednej trzeciej ca³kowitych
kosztów rozbudowy Jagiellonki.
Jednak¿e wszêdzie spadek nak³adów nominalnych oznacza g³êbokie
ciêcia realne. Szacuje siê, ¿e aczkolwiek inflacja prognozowana dla
USA na rok 2000 wynieœæ ma tylko oko³o 2,5 procent, to koszty
prenumeraty czasopism naukowych (licz¹c w dolarach oczywiœcie) maj¹
skoczyæ w górê a¿ o 11,4 procent. My te¿ za pisma zagraniczne p³acimy
w dolarach, a do skali wzrostu kosztów prenumeraty w z³otych dochodz¹
jeszcze dodatkowo skutki postêpuj¹cej deprecjacji krajowej waluty.
Tak wiêc zaprenumerowaæ bêdzie mo¿na mniej, a st¹d i mniej da siê
przeczytaæ. Tym bardziej zatem konieczna jest œwiat³a troska o dobre
finansowanie bibliotek groszem publicznym, ale tak¿e – jak zawsze
zreszt¹ – rozwa¿ne nim gospodarowanie.
Oczywiœcie, mo¿na jeszcze zajrzeæ do Internetu, co te¿ coraz wiêcej
z nas gorliwie czyni. Czasami mo¿na tam znaleŸæ to, do czego z licznych
powodów akurat dostêp w tradycyjnej bibliotece z pó³kami jest ograniczony,
choæby ze wzglêdu na rosn¹ce koszty. Wirtulanych bibliotek jest coraz
wiêcej i iloœæ goszcz¹cych tam czytelników te¿ wartko roœnie. W³aœnie otrzyma³em
list z gratulacjami informuj¹cy, ¿e spoœród siedmiu moich opracowañ,
umieszczonych ostatnio w Social Science Electronic Library, a¿ trzy znalaz³y
siê na liœcie „Top Ten”. Jeden z tych „bestsellerów” – opracowanie
przygotowane niedawno dla Banku Œwiatowego – podczas minionych dwu
285

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
miesiêcy czytany by³ 73 razy. Profesor Zamorski mówi mi, ¿e to „a¿”. Przekaza-
³em wszak¿e te i inne prace równie¿ do Jagiellonki; niech i tam bêd¹. Gdyby
nawet mniej czytelników mia³o siê tam¿e tymi publikacjami zainteresowaæ
podczas kolejnych dwu miesiêcy, to warto im tak¹ mo¿liwoœæ stworzyæ.
Nawet jeœli teraz wystarczy ju¿ tylko „pójœæ” pod adres:
http://papers.ssrn.com
i otworzyæ zbiór publikacji, szukaj¹c po nazwisku autora czy te¿ wed³ug
przedmiotu zainteresowañ. To taki wirtualny prezent pod choinkê. Na te
Œwiêta i – myœlê – ju¿ na zawsze. I w dodatku na ca³y œwiat.
61. Prognozy i polityka a rozwój
286
Rochester, 11 grudnia 1999
Z ekonomicznego punktu widzenia zasadnicz¹ przes³ank¹ transformacji
jest przekonanie, ¿e przejœcie do gospodarki rynkowej gwarantuje
poprawê efektywnoœci. Ró¿ne s¹ jej miary, ale w ostatecznoœci decyduje
tempo wzrostu gospodarczego. Na tym tle dekadê lat 1990-99
wspominaæ bêdziemy jako okres szczególnie marny, s¹ to bowiem lata
dotkliwego spadku produkcji i konsumpcji. Wielka depresja transformacyjna
jest najwiêkszym w nowo¿ytnych czasach za³amaniem gospodarczym
w warunkach pokojowych.
Pomijaj¹c Jugos³awiê oraz Boœniê i Hercegowinê, kraje Europy
Wschodniej dopiero w roku 2001 przekrocz¹ poziom produkcji z roku
1989. W republikach poradzieckich (poza krajami nadba³tyckimi ujmowanymi
w analizach wœród pañstw wschodnioeuropejskich) droga
do tego stanu wci¹¿ jeszcze daleka, gdy¿ w tym roku ich produkcja oscyluje
wokó³ 54 procent poziomu sprzed 10 lat. W sumie dla ca³ego regionu
(25 pañstw) dochód narodowy roku 1999 wynosi ledwie dwie trzecie tego,
co w roku 1989. Najlepiej plasuje siê Polska ze wskaŸnikiem PKB oko³o
120 procent, ci¹gn¹c œredni¹ ca³ego regionu mocno w górê, najgorzej zaœ
Mo³dawia z dramatycznym za³amaniem produkcji o 70 procent.
Jeœli takie s¹ fakty, to warto wróciæ do pytania, czy to by³o do
przewidzenia i czy ktoœ faktycznie zak³ada³ taki bieg rzeczy 10 lat temu?
Otó¿ tak pesymistycznych prognoz nie formu³owa³ nikt. Jedni wierzyli

Œwiat, polityka, pieni¹dze
w skutecznoœæ realizowanych polityk i tkwili w przekonaniu, ¿e lansowane
strategie s¹ s³uszne, a oczekiwane o¿ywienie i wejœcie w póŸniejsz¹ fazê
rozkwitu jest tylko kwesti¹ czasu; szybki wzrost nadejœæ musi, choæ mo¿e
jeszcze nie teraz, ale na pewno ju¿ w latach nastêpnych. Mimo ¿e te
„nastêpne” lata jakoœ nie nadchodzi³y i rzeczywistoœæ okazywa³a siê daleko
gorsza od oczekiwanej, taki konserwatywny sposób myœlenia jednak trwa³.
Inni, bêd¹c przekonani o wadliwoœci polityki, w najczarniejszych
nawet scenariuszach nie zak³adali, ¿e mo¿e ona byæ kontynuowana tak
d³ugo bez istotniejszych korekt. Aczkolwiek nie brakowa³o ostrze¿eñ
o nieuchronnoœci olbrzymiego za³amania, jeœli ogólnej liberalizacji nie
bêdzie towarzyszy³o odpowiednie wsparcie reformami instytucjonalnymi
i przeformu³owanie roli pañstwa w gospodarce, to jednak trudno
by³o logicznie przyjmowaæ, ¿e z³a polityka mo¿e byæ kontynuowana
przez ca³e 10, a mo¿e i wiêcej lat.
Wyczekiwa³y wzrostu tak rz¹dy, jak i organizacje miêdzynarodowe,
które z jednej strony same podpiera³y siê prognozami rz¹dów, z drugiej
natomiast na ich iluzorycznoœæ wp³ywa³y swoim nieustannym, nadmiernym
optymizmem, przy którym onegdajszy urzêdowy optymizm centralnego
planowania wydaje siê skromny. Nie wynika on przy tym z niedoskona³oœci
prognoz ekonomicznych, ale z niezrozumienia do koñca i w pe³ni
istoty procesów transformacji ekonomicznej oraz – na tym tle – sugerowania
i realizowania wadliwych koncepcji polityki gospodarczej.
W prognozach mo¿na siê myliæ na nastêpny rok, ale nie na ka¿dy
kolejny podczas ca³ej dekady. Mo¿na nie trafiæ dok³adnie co do miejsca
po przecinku, ale nie mo¿na siê myliæ co do znaku i przewidywaæ
wzrostu tam, gdzie sz³o ku recesji. Mo¿na nie mieæ racji co do szczegó-
³owych wskaŸników, ale nie co do tendencji i zak³adaæ przyspieszenie,
kiedy idzie ku zwolnieniu. W prognozach w ogóle wolno myliæ siê du¿o
wiêcej ni¿ w polityce. Problem w tym, ¿e wiele b³êdów prognozy jest
pochodnych wobec wczeœniejszych b³êdów polityki i le¿¹cej u jej podstaw
doktryny ekonomicznej.
Gdyby dawaæ wiarê kolejnym prognozom wielu rz¹dów oraz najwa¿niejszych
organizacji miêdzynarodowych, to ju¿ od kilku lat mielibyœmy
w Europie Wschodniej i gospodarkach WNP poziom produkcji du¿o
wiêkszy ni¿ przed transformacj¹, a obecne tempo wzrostu by³oby znacz-
287

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nie wy¿sze. Tak zreszt¹ logicznie powinno byæ, jeœli podzieliæ za³o¿enie, ¿e
daleko posuniêta liberalizacja i prywatyzacja daj¹ same z siebie wy¿sz¹
efektywnoœæ. Otó¿ tak wci¹¿ jeszcze nie jest. W roku 1998 PKB dla 25
krajów posocjalistycznych spad³ o 1,2 procent, a w tym roku roœnie ledwie
o 0,8 procent. Lepiej jest w Europie Wschodniej, gdzie wskaŸniki te
wynosz¹ 2,4 i 1,6 procent, ani¿eli w krajach WNP, gdzie kszta³tuj¹ siê
one odpowiednio na poziomie minus 3,5 oraz zero.
Warto mieæ tak¿e œwiadomoœæ, ¿e obecnie wzrost gospodarczy w Europie
Zachodniej jest szybszy ni¿ we Wschodniej. W 1999 roku PKB
roœnie w grupie Euro-11 o jakieœ 2, a w roku przysz³ym o 3 procent,
podczas gdy dla gospodarek posocjalistycznych oczekuje siê w roku 2000
tylko 2,5 procent wzrostu dochodu narodowego.
G³ówny problem jednak w tym, co dalej? Pomijaj¹c na chwilê
kwestiê, czy podczas minionych 10 lat musia³o byæ a¿ tak Ÿle, trzeba
zadaæ fundamentalne pytanie, jak bêdzie w przysz³oœci? Jak kszta³towaæ
bêdzie siê tempo rozwoju podczas dziesiêciolecia 2000-09? Tym
razem prognozy Banku Œwiatowego s¹ nader umiarkowane. O ile
jeszcze kilka lat temu zak³ada³ on, ¿e przez dwie nastêpne dekady PKB
bêdzie rós³ w tempie a¿ 7 procent – co, oczywiœcie, by³o i jest nierealistyczne
dla wszystkich gospodarek posocjalistycznych, staæ bowiem na
to mo¿e byæ tylko niektóre z pañstw w sprzyjaj¹cych okolicznoœciach
i przy dobrej polityce – o tyle ostatnio prognozy te stopniowo s¹ redukowane
w dó³. Przed rokiem przewidywano œrednie roczne tempo wzrostu
na kolejn¹ dekadê na poziomie 5 procent, a obecnie – w najnowszym
„Global Economic Prospects 2000” – ju¿ tylko na 3,8 procent.
G³ównie ze wzglêdu na rachityczn¹ gospodarkê Rosji, ale nie tylko. Jest
to tak zastanawiaj¹ce, jak i niepokoj¹ce.
Bank Œwiatowy obecnie zak³ada, ¿e najszybciej rozwijaj¹c¹ siê czêœci¹
œwiata bêdzie Azja Wschodnia, gdzie w latach 2000-09 PKB powinien
wzrastaæ o 6,1 procent rocznie. Jeszcze niedawno przewidywa³, ¿e
bêdzie to nasz region, a to w³aœnie wskutek przejœcia do rynku i uruchomienia
drzemi¹cego tam potencja³u zasobów i kapita³u ludzkiego. Teraz
pojawiaj¹ siê nie tylko olbrzymie ró¿nice miêdzy prognozami, ale wynikaj¹
z tego tak¿e odmienne wizje procesów rozwoju, gdy¿ w d³ugim horyzoncie
liczy siê ka¿da frakcja procenta. Przy stopie wzrostu 7 procent po
288

Œwiat, polityka, pieni¹dze
10 latach PKB zwiêkszy³by siê a¿ o 97 procent, zaœ przy stopie 3,8 tylko
o 45 procent. Id¹c takim tempem wszystkie kraje posocjalistyczne osi¹gnê³yby
poziom produkcji sprzed transformacji dopiero w 2010 roku,
a przecie¿ dopiero stamt¹d ruszy prawdziwa pogoñ za wci¹¿ uciekaj¹cym
œwiatem, do którego wiêkszoœci nawet dalej ni¿ kiedyœ.
Pomiêdzy ró¿nymi czêœciami tego œwiata s¹ wszak¿e istotne ró¿nice.
Otó¿ w latach 2000-09 kraje posocjalistyczne cechowaæ bêdzie ujemny
przyrost naturalny rzêdu 0,3 procent. Zatem dochód na g³owê bêdzie
rós³ nieco szybciej ni¿ ogólnie – o oko³o 4 procent rocznie. W innych
regionach œwiata tak nie bêdzie. Na przyk³ad w Ameryce £aciñskiej i na
Karaibach tempo wzrostu ogó³em wyniesie 4,2 procent, ale na mieszkañca
ju¿ tylko 2,4 procent. Nie na tym jednak polegaæ ma pogoñ, a zw³aszcza
poprawa naszej konkurencyjnoœci i przewagi.
Zreszt¹ nie o przewagê tu chodzi, ale o poszukiwanie takiej strategii
rozwojowej, która zdynamizuje ca³y region na d³ugie lata. Tylko wtedy
bowiem odnaleziony zostanie prawdziwy sens posocjalistycznej transformacji
i dynamika rzêdu 4 procent bynajmniej tu nie starczy. Zmiany
ustrojowe musz¹ prowadziæ do jakoœciowej poprawy efektywnoœci i du¿o
wy¿szego tempa wzrostu. A ¿e jest to mo¿liwe, niedawno pokazaliœmy ju¿
w Polsce i – miejmy nadziejê – poka¿emy tak¿e w przysz³oœci.
Londyn, 17 grudnia 1999
62. Dwie globalizacje i mi³e oblicze rynku
Zastanawiam siê, w ilu ju¿ by³em krajach i ile widzia³em gospodarek
rynkowych. Niby ³atwo policzyæ – krajów wychodzi 85 – ale nawet
takie rachunki komplikuje polityka, bo mo¿e ju¿ tylko w 83? Jeszcze
niedawno temu na pewno krajami, choæ specyficznymi, by³y Hongkong
i Makao. Dzisiaj ju¿ nie. L¹duj¹c kilka lat temu w Hongkongu, przybywa-
³o siê do odrêbnego pañstwa i stawa³o w obliczu wyj¹tkowo sprawnie
funkcjonuj¹cej w jego ramach gospodarki narodowej. Przep³ywaj¹c w dwie
godziny szybkim katamaranem przez ujœcie rzeki Czu-ciang, dociera³o siê
do Makao, gdzie gospodarka te¿ siê rozwija³a, ale ju¿ nie tak imponuj¹co
jak u s¹siadów. Ilekroæ potem odwiedzi³em te dwa kraje – które by³y,
289

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
a których w pewnym sensie ju¿ nie ma – zastanawia³em siê nad przyczynami
tak znacz¹cych miêdzy nimi ró¿nic.
Obie enklawy powsta³y w wyniku kolonialnej ekspansji europejskich
mocarstw. Gdy w nastêpstwie wojen opiumowych Hongkong w po³owie
XIX wieku sta³ siê koloni¹ brytyjsk¹, Portugalczycy ju¿ od 300 lat panowali
w najdawniejszej europejskiej posiad³oœci w Azji – w Makao w³aœnie.
Polityka jednak robi swoje, a czas szybko biegnie. Prêdko te¿ minê³o 99
lat uzgodnionej z Chinami dzier¿awy i w 1997 roku Hongkong powróci³
do Chin, a teraz tak¿e Makao. Zachowuj¹c na co najmniej 50 nastêpnych
lat specjalne regulacje prawne w sferze polityki i zw³aszcza gospodarki,
oba tereny bêd¹ integrowaæ siê z olbrzymi¹, choæ daleko mniej
rozwiniêt¹ „macierz¹”. I choæ poœród oko³o 7-milionowej ludnoœci Hongkongu
a¿ 98 procent stanowi¹ Chiñczycy, a w 430-tysiêcznym Makao
licz¹ oni te¿ ponad 90 procent, to na wspó³czesne ekonomiczne oblicze
obu organizmów silny wp³yw wywar³o to, kto i jak tam rz¹dzi³.
Tak Hongkong, jak i Makao s¹ gospodarkami rynkowymi i zarazem
produktem ekspansji innych rynkowych gospodarek. Ten pierwszy jest
w du¿ym stopniu wynikiem dzia³añ brytyjskiego kolonializmu i angielskich
wp³ywów kulturowych. Ten drugi to efekt oddzia³ywania wp³ywów
kolonializmu Portugalii i iberyjskich wzorców kulturowych. Oba modele
przez lata ewoluuj¹cych gospodarek by³y zatem kszta³towane przez metropolie,
ale w d³u¿szym czasie to oddzia³ywanie przynios³o istotnie odmienne
organizmy. Hongkong rozwija³ siê na mod³ê brytyjsk¹, a Makao na
portugalsk¹. I tak, jak wraz z biegiem lat i wieków, coraz bardziej ró¿ni³y
siê co do poziomu rozwoju Wielka Brytania i Portugalia, tak te¿ coraz
bardziej ró¿ni³y siê Hongkong i Makao.
To ani lokalizacja, gdy¿ oba terytoria le¿¹ przy ujœciu tej samej
rzeki, ani nie warunki naturalne i zasoby, bo s¹ takie same, nie sprawi³y,
¿e tak znaczne s¹ pomiêdzy nimi ró¿nice. Wyros³y one z prowadzonej
przez dekady i wieki ró¿nej polityki – wpierw metropolii, a potem tak¿e
podlegaj¹cych stopniowej autonomizacji w³adz lokalnych. Dziœ Hongkong
zaliczany jest ju¿ do wysoko rozwiniêtych gospodarek, a kurs jego
dolara (aktualnie 7,71 za jednego USD) ma istotne implikacje miêdzynarodowe.
Ka¿dy prawie inwestor w Europie i Ameryce, zanim zacznie
podejmowaæ decyzje, rzuca przynajmniej okiem na to, jak – gdy on
290

Œwiat, polityka, pieni¹dze
jeszcze spa³ – zachowa³ siê indeks Hang Seng. A zachowywa³ siê dobrze,
bo w tym roku poszed³ w górê o oko³o 62 procent przy w pe³ni stabilnym
kursie walutowym. W Makao zaœ g³ówn¹ trosk¹ finansow¹ wydaje siê byæ
nie to, czy za USD p³aci siê 8,03 czy 8,01 pataka, ale czy dobrze idzie
hazard. Bardziej ¿yje siê nie tym, czy ktoœ dobrze zainwestowa³, ale czy
szczêœliwie obstawi³. A na szczêœciu to siê dobrej gospodarki zbudowaæ
nie da. Ani przez rok, ani przez parê wieków.
Teraz wkroczyliœmy w zupe³nie inne epoki i w Europie Zachodniej,
i w Azji Po³udniowej. W tej pierwszej – w wyniku postêpuj¹cej, kompleksowej
integracji w obrêbie Unii Europejskiej – trwa proces niwelacji
ró¿nic nawarstwionych przez wieki wskutek nierównej ewolucji kapitalizmu.
Za lat 50 mog¹ one byæ doprawdy niewielkie. W tej drugiej parze
– w wyniku interakcji ze stopniowo urynkowiaj¹c¹ siê gospodark¹ Chin,
które po przejêciu kontroli nad onegdajszymi koloniami same bêd¹ przeobra¿aæ
siê szybciej – ró¿nice bêd¹ te¿ topnieæ. Oddzia³ywanie p³yn¹ce
g³ównie z jednego kierunku bêdzie robi³o swoje.
Jak bardzo ta pierwsza „globalizacja” – globalizacja minionej epoki
kolonializmu gospodarczego i towarzysz¹cej mu ekspansji – wp³ynê³a na
wspó³czesne oblicze wielu gospodarek rynkowych, widaæ nie tylko w wypadku
niedawnych enklaw kolonialnych na po³udniowym wybrze¿u Chin,
ale tak¿e w najpotê¿niejszych gospodarkach Ameryki. Stany Zjednoczone
wyros³y na potêgê z postkolonialnej spuœcizny brytyjskiej – jak ma³y Hongkong.
Brazylia zrodzi³a siê z portugalskiej spuœcizny postkolonialnej – jak
maleñkie Makao. Przy wszystkich ró¿nicach co do warunków naturalnych,
o tak zasadniczo odmiennej obecnie pozycji najwiêkszych gospodarek
pó³nocnej i po³udniowej Ameryki znowu zadecydowa³a polityka i uwarunkowania
kulturowe, wpierw te realizowane i rozprzestrzeniane przez
metropolie, a potem – ju¿ po uzyskaniu niepodleg³oœci – przez suwerenne
w³adze. I dlatego te¿ dziœ niektóre banki na Koulun nie ró¿ni¹ siê
bardzo od tych na Manhattanie, a wiele ulic Makao przypomina zau³ki
w Santa Teresa na przedmieœciach Rio de Janeiro.
Druga wielka globalizacja, której jesteœmy wspó³czeœnie œwiadkami,
jest te¿ walk¹ o miejsce w przysz³oœci, choæ innymi ni¿ onegdaj toczy siê
metodami. Bêdzie ono tym lepsze, im bardziej bêdzie siê nie tylko tej
globalizacji œwiadkiem, ale aktywnym i m¹drym uczestnikiem. Inaczej do
291

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
tego podchodz¹ i lepsze rezultaty maj¹ Chiny, inaczej i mniej pomyœlne
efekty osi¹ga Brazylia. Hongkong i Makao te¿ sobie poradz¹, ale my
musimy naprawdê od czasu do czasu pomyœleæ o tym, jaki¿ to model
rynku i kapitalizmu nam szykuje historia i jej transformacyjny epizod.
Wiêkszoœæ pañstw Europy Wschodniej – w tym tak¿e Bu³garia, Litwa,
£otwa, S³owacja i Rumunia po ostatnich decyzjach szczytu UE w Helsinkach
– swoj¹ nadchodz¹c¹ przez nastêpne pokolenie przysz³oœæ mo¿e
widzieæ przez pryzmat zmian zachodz¹cych podczas poprzedniego pokolenia
w Portugalii, no bo nie w Wielkiej Brytanii. Tyle, ¿e nie mo¿emy
sobie ju¿ „zafundowaæ” nawet Makao. Mo¿emy sobie wszak¿e spróbowaæ
stworzyæ taki model rynku, aby wygraæ na tej drugiej globalizacji jak
najwiêcej i wy³oniæ siê ze swojej przesz³oœci jako dojrza³e ju¿ gospodarki
rynkowe. Ró¿ne jednak by³y i bêd¹ jej oblicza. Najlepiej mieæ mi³e.
Do siego Roku!
Warszawa – Waszyngton, 24 grudnia 1999
63. in de millénaire
W 1000 roku nie nast¹pi³ koniec œwiata, choæ to zapowiadano.
Zreszt¹, spoœród 310 milionów mieszkañców Ziemi tylko niewielu wówczas
w ogóle wiedzia³o, który to rok. Co ciekawe, o milenium wczeœniej, w roku
1-ym (zerowego nie by³o), ludnoœci na ca³ym globie by³o tyle samo – oko³o
300 milionów. Przez drugie milenium, które skoñczy siê za rok, liczba
ludnoœci wzros³a dwudziestokrotnie. Teraz, gdy jest nas nieco ponad 6
miliardów, koñca œwiata te¿ nie bêdzie. Prze¿yjemy i rok 2000. A za nastêpne
milenium? W roku 3000? Có¿, po¿yjemy – zobaczymy. Pewnie bêdziemy,
pewnie bêdzie nas wiêcej, pewnie koniec œwiata znowu nie nast¹pi.
Ilu bêdzie ludzi za tysi¹c lat? Najdalej id¹ce prognozy siêgaj¹ ledwie
roku 2050. ONZ szacuje, ¿e za pó³ wieku bêdzie nas 8,91 miliardów,
a przecie¿ raptem 50 lat temu ludzkoœæ liczy³a tylko 2,52 miliardy, a na
pocz¹tku wieku – w roku 1900 – jedynie 1,65 miliardów. Podczas minionych
dwu stuleci liczba mieszkañców globu zwiêkszy³a siê a¿ szeœciokrotnie.
Takie tempo wzrostu jest nie do utrzymania w przysz³oœci, choæ
Ziemia mo¿e pomieœciæ nawet kilkadziesi¹t miliardów ludzi. Ale wtedy
292

Œwiat, polityka, pieni¹dze
by³oby naprawdê strasznie ciasno, wiêc pewnie ustabilizujemy siê za kilka
stuleci na poziomie kilkunastu miliardów.
Podczas najbli¿szych 50 lat najszybciej ros³a bêdzie ludnoœæ Azji,
potem Afryki i Ameryki. Europejczyków bêdzie mniej. O ile obecnie
mieszkañców naszego kontynentu jest mniej wiêcej tyle samo, co Afrykanów
oraz ludnoœci obu Ameryk, a Azjatów jakieœ piêæ razy wiêcej, to za
pó³ wieku Amerykanów bêdzie dwukrotnie wiêcej ni¿ Europejczyków,
Afrykanów po trzykroæ wiêcej, a Azjatów siedem-osiem razy tyle. Oczywiœcie,
o ile demografowie siê nie myl¹, a i ich prognozy czêsto zawodz¹,
choæ przes³anki co do tendencji rozwojowych w zakresie przyrostu naturalnego
s¹ bardziej klarowne ni¿ na innych polach.
To ciekawe, jak ma³o wiemy o przysz³oœci, jak trudno – jeœli w ogóle
– mo¿na j¹ przewidzieæ. Wydawa³oby siê, ¿e ogromny postêp nauki powinien
to u³atwiæ, ale jest w³aœnie odwrotnie; to niebywa³y postêp nauki
i technologii czyni przewidzenie przysz³oœci niemo¿liwym. Najwiêksze
umys³y drugiego milenium nie przewidywa³y, gdzie ono nas w swym koñcu
zawiedzie. Chocia¿ loty ku gwiazdom zawsze by³y oczekiwane, to jednak
bardziej jako marzenie ni¿ realna mo¿liwoœæ. Teraz natomiast wiemy, ¿e
prawdopodobnie ju¿ przed rokiem 2020 wyprawimy siê na Marsa, a eskapada
taka potrwa dwa i pó³ roku. Ale co bêdzie dalej? Kiedy wreszcie
dojdzie do kontaktu z cywilizacjami pozaziemskimi i jak to wp³ynie na
nasze ¿ycie, na gospodarkê i kulturê? Przecie¿ to tylko kwestia czasu.
Tygodnik „Time” og³osi³ w³aœnie, ¿e osob¹ koñcz¹cego siê wieku
jest Albert Einstein. Co do milenium to rankingu takiego nie by³o, ale
chyba zosta³by nim Leonardo da Vinci. Wybór Einsteina jest w pe³ni
s³uszny. Poœród ca³ych dziejów ludzkoœci najwiêksze zmiany zasz³y w tym
jednym wieku XX. Ale to nie dziêki geniuszowi polityków czy prze³omom
ekonomicznym, lecz dziêki nauce w³aœnie. Oblicze Ziemi nigdy tak siê
nie zmieni³o jak przez minione sto lat, a sta³o siê to wskutek niebywa³ego
postêpu technicznego. Czy bêdzie on w podobnym tempie trwa³? Czy
mo¿liwa jest tak imponuj¹ca kontynuacja, a jeœli tak, to dok¹d ona nas
zawiedzie za lat 100 i 1000? I znowu nie wiemy.
Rozwój podczas minionych tysi¹cleci zaiste nie by³ imponuj¹cy.
12 tysiêcy lat temu, w epoce paleolitu, pierwsza „rewolucja technologiczna”
– przejœcie od zbieractwa i myœlistwa do rolnictwa – rozprzestrzenia³a
293

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
siê w tempie 5 kilometrów na rok. Potem przez wiele mileniów dalej siê
tak wlok³o. Przyspieszenie w istocie nast¹pi³o dopiero dwa wieki temu,
i raz jeszcze dopiero teraz wraz z nastaniem Internetu. To zdumiewaj¹ce,
ale w wiod¹cej co do potêgi gospodarczej czêœci œwiata – na tzw. Zachodzie,
który wpierw obejmowa³ tylko zachodni¹ Europê, a potem tak¿e
Amerykê Pó³nocn¹ – podczas pierwszego milenium i oœmiu wieków drugiego
PKB na mieszkañca nawet siê nie potroi³. Ró¿nica wszak¿e miêdzy
pierwsz¹ a drug¹ czêœci¹ tego okresu polega³a na tym, ¿e podczas pierwszego
1000-lecia ani nie ros³a liczba ludnoœci, ani te¿ nie potrafi³a ona wiêcej
wytworzyæ. Potem zaœ – przez nastêpne 800 lat – nie tylko liczba ludnoœci
zwiêkszy³a siê trzy razy, ale te¿ i wydajnoœæ wzros³a dwuipó³krotnie.
Prawdziwy postêp to jednak dopiero ostatnie dwa i pó³ wieku. To
w³aœnie technologia robi swoje, a jej wp³ywu na wydajnoœæ i produkcjê
ekonomiœci nie potrafili przewidzieæ. Myli³ siê Malthus, pomyli³ siê Marks,
b³êdnie snu³ wizjê przysz³oœci Raport Rzymski. O ile pomiêdzy rokiem
1-ym i 1800 PKB na mieszkañca zachodniej Europy (ceny 1990 roku)
zwiêkszy³ siê z oko³o 400 do 1200 dolarów, to przez kolejne 200 lat
skacze on oko³o 16 razy, siêgaj¹c w koñcu milenium 20 tysiêcy dolarów.
Czy mo¿e tak imponuj¹co rosn¹æ dalej?
Jak najbardziej. Wystarczy tak marne tempo wzrostu jak 1,5 procent
rocznie, a dochód podwaja siê co dwa pokolenia. Wówczas za 200
lat by³by on znowu prawie 20 razy wiêkszy. Dziœ trudno to sobie wyobraziæ;
PKB na mieszkañca rzêdu 400 tysiêcy dolarów? Tak, to jest mo¿liwe,
choæ nie oznacza, ¿e ka¿dy bêdzie jeŸdzi³ ferrari, ale za to bêdzie zdrowy,
niezwykle wykszta³cony i nadzwyczaj wiele podró¿uj¹cy – poza Ziemiê
tak¿e. I dlatego zreszt¹ bêd¹ ludzie a¿ tyle wytwarzaæ.
Co wiêcej, jeszcze wiêkszej skali postêpu mo¿na spodziewaæ siê
w innych regionach, relatywnie zapóŸnionych w stosunku do Zachodu.
Szybszy bêdzie postêp Europy Wschodniej wobec Zachodniej i podczas
nastêpnego stulecia – nie trzeba na to bowiem ca³ego milenium – zaniknie
ca³kowicie dystans naros³y podczas koñcz¹cego siê wieku. Szybciej ni¿
Ameryka Pó³nocna rozwijaæ bêdzie siê Ameryka Po³udniowa. Najwiêksze
zmiany jednak przyniesie Azja. Chiny za 500 lat bêd¹ na równi z Zachodem,
podobnie jak ju¿ by³y 500 lat temu. Afryka wci¹¿ pozostawaæ bêdzie
z ty³u, choæ i tam w wymiarze historycznym postêp bêdzie ogromny.
294

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Aby tak by³o, potrzebne s¹ tylko trzy czynniki. Pierwszy to pokój,
choæ w mijaj¹cym milenium ogrom postêpu technologicznego dokona³
siê dziêki wojnom. Trzecie milenium bêdzie inne pod tym wzglêdem,
aczkolwiek zbrojenia – obok ochrony œrodowiska naturalnego, które bêdzie
musia³o „wytrzymaæ” miliardy wiêcej ludzi i nat³ok s³u¿¹cych im dóbr
materialnych – nadal bêd¹ jednym z kó³ zamachowych wzrostu gospodarczego.
Globalizacja jeszcze sporo wykona zakrêtów, ale we wspólnej wiosce
mo¿na siê sprzeczaæ, lecz nie warto wojowaæ. To siê ju¿ nie op³aci,
a sposoby dominacji bêd¹ zupe³nie inne. Decydowaæ bêd¹ kapita³y i zarz¹dzanie,
a nie broñ i przewaga militarna. To mamy ju¿ za sob¹.
Drugi czynnik to technologie. Z tego punktu widzenia przysz³oœæ
nale¿y do nauki, a postêp bêdzie niebywa³y. A¿ ¿al, ¿e tylko tak ma³¹
jego cz¹stkê uda siê zobaczyæ na w³asne oczy. Nawet wyj¹tkowo udany
wiek XX na tym tle imponowaæ ju¿ tak nie bêdzie, aczkolwiek nawet
w wieku XXX bêdzie wspominany z wielkim uznaniem. Uda³o siê nam
¿yæ w niez³ym czasie.
Trzeci wreszcie czynnik to czas. A ten biegnie szybko. Przecie¿ ani
siê spostrzegliœmy, jak w³aœnie koñczy siê drugie milenium. Trzecie te¿
szybko przeminie.
Lake Placid, 1 stycznia 2000
64. Boom koñca wieku
Inaczej koñczy³ siê wiek XIX. Wówczas kapitalizm by³ „klasyczny”.
Mo¿e ju¿ nie tak niemi³osiernym wyzyskiem podbudowany jak w czasach,
gdy Engels w 1844 roku pisa³ „O po³o¿eniu klasy robotniczej w Anglii”,
ale nadal nie by³o wiele lepiej, a amerykañskim robotnikom nawet nie
marzy³ siê weekend, a co najwy¿ej 60-godzinny tydzieñ pracy. W USA
akcje znajdowa³y siê wówczas w rêkach ludzi szczególnie bogatych i by³y
skoncentrowane w niewielu bankach. Jeszcze w przeddzieñ Wielkiego
Kryzysu w 1929 roku ledwie pó³tora miliona Amerykanów – 1,2 procent
ludnoœci – posiada³o jakiekolwiek akcje.
Inaczej koñczy siê wiek XX. Obecnie 63 miliony Amerykanów
obecnych jest na rynku kapita³owym, najczêœciej za poœrednictwem roz-
295

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
maitych funduszy inwestycyjnych, którym powierzy³o swoje oszczêdnoœci.
W 1986 roku by³o oko³o 1 800 takich funduszy kontroluj¹cych 700
miliardów dolarów. Wielki boom fin de siècle zwiêkszy³ ich iloœæ ponad
czterokrotnie. Teraz jest ich prawie 7 700 i kontroluj¹ ju¿ 6,2 bilionów
dolarów. To mniej wiêcej tyle, co 40-krotny PKB Polski.
Z pewnoœci¹ rynek jest obecnie bardziej demokratyczny ni¿ kiedykolwiek
wczeœniej. Z jednej strony wchodzi nañ ze swymi oszczêdnoœciami
coraz wiêcej przedstawicieli klasy œredniej, z drugiej strony narastaj¹
nierównoœci maj¹tkowe i spo³eczne. Skrajny, najbogatszy jeden procent
spo³eczeñstwa amerykañskiego posiada ponad 40 procent wartoœci
wszystkich akcji. Ubo¿sze 40 procent spo³eczeñstwa z kolei ma w sumie
wiêcej d³ugów ni¿ aktywów ulokowanych na rynku kapita³owym.
Nic dziwnego, skoro trwa na nim niebywa³y boom, ale zarazem wiêkszoœæ
robotników wci¹¿ zarabia realnie mniej ni¿ 20 lat temu. Rynek
wszak¿e kwitnie. Przyczynia siê do tego wiele czynników, które zmieni³y
oblicze amerykañskiego kapitalizmu w koñcowej fazie XX wieku.
W innych krajach zachodz¹ podobne procesy, choæ ani na tak¹ skalê,
ani w takim tempie.
W USA aktualnie po³owa gospodarstw domowych posiada oszczêdnoœci
na rynku kapita³owym. W 1980 roku tylko 6 procent rodzin mia³o
lokaty w funduszach inwestycyjnych. W roku 1990 by³o to ju¿ 25 procent,
a w 1999 a¿ 47 procent. O ile jeszcze w 1985 roku ponad po³owa
aktywów finansowych gospodarstw domowych ulokowana by³a w depozytach
bankowych, to obecnie 77 procent znajduje siê w papierach wartoœciowych,
a tylko 23 procent w bankach. Kapita³ zebrany na rynku tylko
w 1998 roku przekroczy³ 2,5 biliona dolarów, to jest piêciokrotnie wiêcej
ni¿ 10 lat wczeœniej. Rok miniony by³ z tego punktu widzenia jeszcze
bardziej znacz¹cy, a to dlatego, ¿e wszystkie podstawowe wskaŸniki gie³dowe
ponownie posz³y mocno w górê.
Tego przed rokiem siê nie spodziewa³em, zak³adaj¹c raczej (nie ja
jeden) g³êbok¹ korektê Dow Jones w dó³. A wzrós³ on o kolejne 25
procent. S&P 500 jest wy¿szy o blisko 20 procent, a NASDAQ a¿ o 86
procent. S¹ analitycy, którzy zak³adaj¹, ¿e Dow Jones wzroœnie w 2000
roku do jakichœ 13 tysiêcy punktów i mo¿e zwiêkszaæ siê nieustannie
przez nastêpne 6-8 lat, siêgaj¹c nawet 20-25 tysiêcy.
296

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Osobiœcie nie jestem takim niepoprawnym optymist¹. Nadal uwa-
¿am, ¿e notowania gie³dowe s¹ mocno przeszacowane i powinny spaœæ.
Zreszt¹ wartoœæ wielu akcji ju¿ spada. Na koniec roku akcji, których
wartoœæ zmniejszy³a siê o ponad 30 procent poni¿ej ich szczytowych
notowañ z lat 1998-99, by³o a¿ 65 procent poœród firm uwzglêdnionych
w indeksie NASDAQ, 57 procent poœród firm notowanych na gie³dzie
nowojorskiej i 49 procent wœród firm ujêtych w S&P 500. Wiêkszoœæ
akcji zatem spad³a, a indeksy id¹ w górê dziêki niewielu firmom robi¹cym
na rynku furorê. S¹ to g³ównie przedsiêbiorstwa nowoczesnych technologii.
Zaliczaj¹ siê tutaj tak¿e rozmaite firmy internetowe, czêsto w ogóle
nie osi¹gaj¹ce zysków ze swej dzia³alnoœci. Dowodzi to czysto spekulacyjnego
charakteru ich wyœrubowanych notowañ.
W olbrzymiej mierze jednak¿e rozkwit ostatnich trzech lat zwi¹zany
jest z obecn¹ faz¹ rewolucji naukowo-technicznej. Dopiero teraz tak naprawdê
rozpêdza siê machina czwartej rewolucji przemys³owej. Z jednej
strony obfitoœæ kapita³u mo¿e finansowaæ eksplozjê zwi¹zan¹ z rozpowszechnianiem
siê Internetu, podobnie jak w XIX wieku bez dop³ywu
kapita³u z Europy, w oparciu tylko o amerykañskie zasoby finansowe, nie
by³by mo¿liwy rozwój linii kolejowych, a w œlad za tym i nowoczesnego
kapitalizmu. Z drugiej strony na œwiecie jest ju¿ ponad 11 milionów
internetowych kont brokerskich, przez które przechodzi a¿ 17 procent
globalnego handlu akcjami. Operuj¹cy na tej œwiatowej, powszechnie
dostêpnej gie³dzie inwestorzy zdecydowanie preferuj¹ tzw. firmy technologiczne,
co znakomicie ci¹gnie ich notowania w górê. Nic dziwnego
przeto, ¿e wiêkszoœæ zmian, jakie zasz³y w tym wieku na nowojorskiej
gie³dzie, to efekt ostatnich trzech lat.
Decyduj¹ zatem hurra-optymistyczne oczekiwania coraz bardziej
masowego inwestora – nakrêcane sk¹din¹d przez profesjonalnych brokerów
i menad¿erów licznych funduszy inwestycyjnych – oraz dynamicznie
rozwijaj¹ce siê firmy technologiczne, w tym przede wszystkim
internetowe. Taki boom mo¿e jeszcze przez jakiœ czas potrwaæ, ale nie
liczy³bym ani na zbyt wiele, ani na zbyt d³ugo. Jednoczeœnie ciê¿ar
gatunkowy rynku bêdzie przesuwa³ siê nadal z NYSE do NASDAQ.
Dwa lata temu kapitalizacja NASDAQ – oko³o 2,6 bilionów dolarów –
stanowi³a czwart¹ czeœæ kapitalizacji gie³dy nowojorskiej. W zesz³ym roku
297

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
z kapitalizacj¹ 4,8 bilionów by³o to 30 procent. W tym roku udzia³ ten
przekroczy ju¿ jedn¹ trzeci¹.
Czy s¹ jednak racjonalne podstawy, aby wyd³u¿aæ horyzont takiego
optymizmu a¿ na 6-8 lat, jak czyni¹ to niektórzy? A co potem?
Drastyczny spadek w dó³, czy te¿ d³ugotrwa³a stagnacja? Mieliœmy ju¿
niez³y okres w latach piêædziesi¹tych, kiedy to Dow Jones miêdzy 1949
a 1961 rokiem skoczy³ w górê o 500 procent. Potem przez du¿o d³u¿ej
by³o du¿o spokojniej. Historie zatem siê zdarzaj¹, ale czy siê powtarzaj¹?
W¹tpiê, choæ inwestorów nieustannie przybywa. W naszej czêœci
œwiata te¿. O ile rozkwit sprzed pó³wiecza zwi¹zany by³ z powojennym
przyspieszeniem i dlatego te¿ nie móg³ trwaæ zbyt d³ugo, o tyle obecny
boom wynika miedzy innymi z przyspieszenia zwi¹zanego z koñcem
zimnej wojny. Impulsy st¹d p³yn¹ce te¿ siê wyczerpuj¹.
Nie wyczerpuje siê jednak – jak siê okazuje po raz nie pierwszy i nie
ostatni – ludzki optymizm i wiara w przysz³oœæ. Ponad 90 procent tych,
co wtedy – w latach 1949-61 – rodzi³o siê i co najwy¿ej oszczêdza³o
w œwince albo SKO, teraz pozostawia swoje zyski kapita³owe na gie³dzie.
Ponad jedna trzecia inwestorów uwa¿a, ¿e „byczy” rynek trwa³ bêdzie
przez nastêpny rok lub dwa, a kolejna jedna trzecie, i¿ utrzyma siê on
nawet d³u¿ej. No to mo¿e i siê utrzyma. Wiara czyni cuda.
65. Ucieczka do dolara
298
Bethesda, 7 stycznia 2000
Skoro w ró¿nych regionach œwiata trwaj¹ kryzysowe procesy, trwaj¹
te¿ eksperymenty co do sposobów ich przezwyciê¿ania. Gdy niespe³na
rok temu Brazylia zdewaluowa³a swoj¹ walutê i nastêpnie up³ynni³a jej
kurs, inne kraje latynoamerykañskie borykaj¹ce siê z powa¿nymi problemami
strukturalnymi musia³y na to zareagowaæ. Odmiennie post¹pi³a
36-milionowa Argentyna, odmiennie 12-milionowy Ekwador. Miêdzynarodowe
implikacje ich reakcji s¹ tak¿e odmienne, gdy¿ ró¿na jest skala
zwi¹zków tych krajów z gospodark¹ œwiatow¹, w tym ró¿na jest wielkoœæ
ich zad³u¿enia. Ponadto dochód narodowy Argentyny jest a¿ szesnasto-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
krotnie wiêkszy ni¿ w Ekwadorze. Jest on tak¿e – co warto wiedzieæ –
ponad dwukrotnie wiêkszy ni¿ w Polsce.
Przed niespe³na rokiem Argentyna stoj¹c w obliczu zagro¿enia kryzysem
walutowym og³osi³a zamiar dolaryzacji, a wiêc wprowadzenia do
obiegu pieni¹dza, którego poda¿¹ nie da siê sterowaæ poprzez jego drukowanie
na w³asnym podwórku. Dzia³a³oby to jako swoisty kaftan bezpieczeñstwa
broni¹cy gospodarkê przed ekscesami polityki, których w innym
wypadku, ze wzglêdu na piêtrz¹ce siê s³aboœci strukturalne i instytucjonalne,
nie udaje siê unikn¹æ. Deklaracja zamiaru ucieczki do dolara by³a
zatem swoist¹ prób¹ „zaczarowania” rynku, który wtedy raczej oczekiwa³
za³amania siê obowi¹zuj¹cego tam od 1991 roku systemu currency board.
Sztywne zwi¹zanie kursu peso z dolarem w relacji 1:1 wytrzyma³o tê próbê
i taki kurs utrzymuje siê do tej pory. Daje to po¿¹dany efekt stabilizacji
cen, ale – niestety – niewiele wiêcej. W 1999 roku ceny nawet nieco
siê obni¿y³y, spadaj¹c o 1,8 procent. Nie udaje siê jednak w ten sposób
wyeliminowaæ deficytu bud¿etowego, który wyniós³ prawie 7 miliardów
dolarów (albo peso, jak kto woli), czyli 2,5 procent PKB.
Narastaj¹ce problemy z finansowaniem du¿ego i coraz trudniejszego
do kontrolowania d³ugu publicznego, pog³êbione dodatkowo trwaj¹c¹
od zesz³ego roku recesj¹, sk³oni³y w³aœnie nowego prezydenta – ernando
de la Rua – do zwrócenia siê do parlamentu z wnioskiem o wprowadzenie
stanu wyj¹tkowego w gospodarce i przyznanie mu specjalnych
uprawnieñ, miêdzy innymi w postaci prawa do redukcji zatrudnienia
w sektorze pañstwowym oraz restrukturyzacji d³ugu publicznego. Przedtem
uda³o siê mu przeprowadziæ bud¿et zmniejszaj¹cy deficyt w tym
roku do 4,5 miliardów dolarów, a to g³ównie poprzez podniesienie
podatków. Do dolaryzacji jednak¿e jakby nawet dalej ni¿ rok temu, gdy
zadeklarowa³ j¹ by³y prezydent – Carlos Menem.
Jakby niepomny tych doœwiadczeñ nowy z kolei prezydent Ekwadoru
Jamil Mahuad te¿ w minionych dniach zaskoczy³ œwiat, deklaruj¹c
ju¿ nie tylko zamiar dolaryzacji, ale wrêcz inicjuj¹c jej wprowadzenie.
Tyle ¿e Ekwador jest w znacznie trudniejszej sytuacji. Po pierwsze, nie
wystêpuje tam currency board, od którego – teoretycznie bior¹c – ³atwiej
przejœæ do dolaryzacji. Po drugie, deficyt bud¿etowy siêga 7 procent
PKB, nic wiêc dziwnego, ¿e nie powiod³y siê próby utrzymania w ry-
299

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
zach inflacji i wahañ kursu walutowego. Po trzecie, destabilizacja finansowa
jest ju¿ daleko posuniêta. Po dewaluacji i up³ynnieniu reala
w s¹siedniej Brazylii wkrótce potem podobnie post¹pi³ Ekwador, co
poci¹gnê³o za sob¹ inflacjê w wysokoœci 61 procent oraz deprecjacjê
pieni¹dza a¿ o 67 procent (w Brazylii inflacja w 1999 roku wynios³a
tylko 8,1 procent, a real zdeprecjonowa³ siê o 50 procent). Po czwarte,
gospodarka Ekwadoru dotkniêta jest g³êbok¹ recesj¹ i w minionym
roku PKB zmniejszy³ siê a¿ o 7,3 procent. Po pi¹te, kraj ten bez ma-
³a zbankrutowa³, og³aszaj¹c niewyp³acalnoœæ w odniesieniu do obs³ugi
d³ugu zagranicznego – pó³ miliarda dolarów w euroobligacjach oraz 6
miliardów w obligacjach typu Brady’ego, czyli restrukturyzuj¹cych ju¿
wczeœniej niesp³acalne zobowi¹zania. Po szóste wreszcie, o ile Argentynie
udaje siê utrzymaæ rezerwy walutowe na relatywnie wysokim poziomie
przekraczaj¹cym nieco 22 miliardy dolarów, to w Ekwadorze wynosz¹
one jedynie 1,25 miliardów.
Krótka przeto historia ekwadorskiego kryzysu jest taka, ¿e i tym
razem usi³owano rozwi¹zaæ problemy stabilizacji i wzrostu w oparciu
o niesprawdzaj¹c¹ siê wci¹¿ neoliberaln¹ ortodoksjê monetarn¹. W myœl
jej za³o¿eñ do wzrostu gospodarczego – a tym samym odzyskania zdolnoœci
do sp³aty d³ugu zagranicznego – mia³oby dojœæ g³ównie poprzez
stabilizacjê monetarn¹. W tym celu próbowano pokonaæ inflacjê przy
pomocy wysokich stóp procentowych maj¹cych ustabilizowaæ kurs walutowy.
Zarazem ciêcia wydatków bud¿etowych (wobec braku zdolnoœci
zwiêkszania dochodów) mia³y zrównowa¿yæ finanse publiczne. Jeszcze
na pocz¹tku ubieg³ego roku prezydent Mahaud g³osi³ z przekonaniem
zamiar redukcji ubóstwa – a jest ono w Ekwadorze ogromne – poprzez
szybk¹ liberalizacjê gospodarki i zduszenie inflacji. Dzisiaj to ona zwiêksza
zakres biedy i dusi jego politykê. St¹d póŸniejsze og³oszenie niewyp³acalnoœci,
co by³o tym razem dyskretnie uzgodnione z MW. Notabene,
MW sugerowa³ podobny postêpek tak¿e Rumunii i Pakistanowi,
chc¹c w ten sposób wci¹gn¹æ w wiêkszym stopniu sektor prywatny w ponoszenie
kosztów przewalaj¹cych siê po œwiecie kolejnych fal kryzysu
finansowego, ale kraje te na to nie posz³y.
Problem przeto jest szerszy. Otó¿ nie wykluczaj¹c, ¿e z czasem
kolejne kraje – zw³aszcza w Ameryce Œrodkowej i regionie Karaibów –
300

Œwiat, polityka, pieni¹dze
bêd¹ sukcesywnie wprowadzaæ na swoim terytorium dolary amerykañskie
jako lokaln¹ walutê, dochodzenie do tego wymaga innej sekwencji dzia-
³añ. W pierwszej kolejnoœci trudno liczyæ na to, ¿e w chorej gospodarce
dobrze zadomowiæ siê uda zdrowy pieni¹dz. Ani trwaj¹cy ju¿ prawie ca³¹
dekadê argentyñski eksperyment z „currency board” – a wiêc w pewnym
sensie z czêœciow¹ dolaryzacj¹ – ani te¿ ostatnie desperackie posuniêcia
w³adz Ekwadoru nie eliminuj¹ koniecznoœci rozwi¹zania wielu problemów
strukturalnych, przede wszystkim zaœ zrównowa¿enia finansów publicznych
na œcie¿ce trwa³ego wzrostu gospodarczego. Nic dziwnego zatem,
¿e w³adze USA odnosz¹ siê powœci¹gliwie wobec zamiarów dolaryzacji,
o których s¹ informowane prawie w tym samym czasie co opinia
publiczna. Nie odcinaj¹ siê jednak od takich planów, gdy¿ to mog³oby
pogr¹¿yæ zainteresowane kraje w jeszcze wiêkszych trudnoœciach.
Teraz mamy dyskretne przyzwolenie na nastêpny eksperyment, bo
stare recepty ju¿ nie maj¹ zastosowania, skoro w¹tpi¹ w nie nawet ich
niedawni zwolennicy. Ten eksperyment to dolaryzacja. Kluczowe w tym
kontekœcie s¹ dwa pytania. Pierwsze dotyczy poziomu rezerw walutowych.
Na tym tle perspektywy Ekwadoru, a zw³aszcza dolaryzacji jego systemu
monetarnego, rysuj¹ siê marnie. Minister finansów Alfredo Arizaga zapowiedzia³,
¿e 80 procent ze znajduj¹cych siê w obiegu 423 miliardów
sucre zostanie wymienionych po kursie 25 tysiêcy za dolara. W obiegu
zatem pozostaæ mia³oby oko³o 85 miliardów sucre obok wprowadzonych
t¹ drog¹ do cyrkulacji 300 milionów dolarów. Oznacza³oby to faktycznie
dwuwalutowoœæ gospodarki, z dominuj¹c¹ jedynie pozycj¹ dolara, nie
wspominaj¹c ju¿ nadal szerokiego zakresu gospodarki naturalnej wystêpuj¹cej
poœród Indian amazoñskiej d¿ungli i Keczua z wysokich Andów.
Równoczeœnie maj¹ byæ skonwertowane depozyty oszczêdnoœciowe w bankach
opiewaj¹ce na równowartoœæ 700 milionów dolarów.
Drugie kluczowe pytanie dotyczy kondycji sektora bankowego. A ta
jest bardzo s³aba, zwa¿ywszy na gruboœæ portfela z³ych d³ugów i nisk¹
kapitalizacjê oraz ograniczon¹ kryzysem p³ynnoœæ finansow¹. Nale¿y zatem
przyj¹æ, ¿e depozyty bankowe trudno by³oby utrzymaæ – nie mówi¹c
ju¿ o ich zwiêkszeniu, co by³oby nader po¿¹dane – po ich automatycznym
przeksiêgowaniu na dolary. To mo¿e okazaæ siê newralgiczne w ca³ym
planie i w tym miejscu eksperyment mo¿e siê nie udaæ, gdy¿ ludzie – tak
301

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
przedsiêbiorcy, jak i konsumenci – ufaæ musz¹ nie tylko prezydentom
figuruj¹cym na amerykañskich banknotach, ale przede wszystkim tym,
którzy rz¹dz¹ w ich w³asnych krajach. Nowy Jork, 15 stycznia 2000
66. Trudno przewidzieæ wczoraj
Prawie zewsz¹d s³ychaæ, ¿e ostateczne ukszta³towanie siê stopy inflacji
w 1999 roku w Polsce nie by³o zaskoczeniem. Otó¿ jak najbardziej
by³o i to bez ma³a dla wszystkich. Te dziwne deklaracje i oœwiadczenia
kojarz¹ siê z pewnym siebie komunikowaniem dzisiaj, ¿e przewidzia³o siê
w³aœciwie pogodê na wczoraj. To tak jakby zapomniano na chwilê o tym,
¿e prognozy – nie tylko finansowe – formu³uje siê na przysz³oœæ, a nie na
przesz³oœæ, choæ i tê, jak wiadomo, trudno przewidzieæ.
Wszystkie prognozy inflacji, tak formu³owane przez rz¹d oraz
NBP, jak i poprzez rodzime instytucje badawcze oraz analityków zagranicznych
banków inwestycyjnych, okaza³y siê nietrafne. Liczy siê bowiem
to, co przewidywano na pocz¹tku, a nie w zaawansowanym trakcie
procesu, a zw³aszcza ju¿ po zakoñczeniu roku. Tak rz¹d, jak i NBP nie
tyle b³êdnie przewidywa³ stopê inflacji, ile nie potrafi³ sprostaæ postawionym
przed samym sob¹ zadaniom. Dla tych instytucji inflacja to nie
wielkoϾ prognozowana, ale przede wszystkim klarowny cel aktywnej
polityki ekonomicznej, do realizacji której maj¹ w swych rêkach wszystkie
podstawowe instrumenty.
Bank centralny przewidywa³ inflacjê w koñcu 1999 roku rzêdu
6,6 do 7,8 procent, a tymczasem wspó³tworzy³ z rz¹dem politykê, która
skaza³a nas na wzrost poziomu cen konsumpcyjnych o 9,8 procent.
A to, gdy porównaæ realia do dolnego przedzia³u za³o¿onego celu,
oznacza przestrzelenie celu a¿ o po³owê. Jeœli zatem w grudniu i styczniu
s³yszymy, ¿e ubieg³oroczna stopa inflacji nie by³a zaskoczeniem,
to jest to zdumiewaj¹ce.
Co spowodowa³o takie odchylenie? Tylko po czêœci czynniki obiektywne,
zw³aszcza silna zwy¿ka cen ropy naftowej i pogorszenie siê terms of
trade. Kluczowe jednak znaczenie ma, z jednej strony, nieskuteczna kon-
302

Œwiat, polityka, pieni¹dze
trola poda¿y pieni¹dza (wzrost listopad do listopada a¿ o 23,1 procent)
oraz sposób przeprowadzania niektórych reform strukturalnych, z drugiej
strony. Zbyt g³êbokie obni¿enie stóp procentowych na pocz¹tku roku
i ich zbyt póŸne podniesienie w jego koñcowej fazie zrobi³y swoje, podobnie
jak pchniêcie cen w górê przez rosn¹ce koszty importu w œlad za
spadaj¹cym gwa³townie kursem walutowym, którego kszta³towanie na czas
jakiœ wymknê³o siê spod kontroli w³adz monetarnych.
S³aba z kolei koordynacja polityki konkurencji oraz prywatyzacji i liberalizacji
powoduje, ¿e g³ównym czynnikiem nasilaj¹cym inflacjê staj¹ siê
ponadprzeciêtnie rosn¹ce ceny us³ug. Skoczy³y one a¿ o 12,4 procent,
podczas gdy ¿ywnoœæ podro¿a³a ju¿ tylko o 6 procent. Wzrost czynszów
o 22,7, cen gazu o 14,4 i elektrycznoœci o 12,9 procent musia³ podnieœæ
znacznie ogólny poziom cen. Do tego, tak¿e w tym roku, istotnie dok³adaj¹
siê podwy¿ki cen us³ug finansowych (g³ównie bankowych) oraz telekomunikacyjnych.
W tym ostatnim wypadku id¹ one szybko w górê w œlad za prywatyzacj¹
nie poprzedzon¹ dostateczn¹ demonopolizacj¹ tego sektora.
Ktoœ mo¿e powiedzieæ, ¿e taka ju¿ jest natura inflacji w warunkach
transformacji, ¿e w ka¿dym roku minionej dekady by³a ona wy¿sza ni¿
zak³adano. To prawda, ale jest tu kilka wa¿¹cych ró¿nic. Po pierwsze, rok
1999 jest jedynym w minionej dekadzie, kiedy stopa inflacji wzros³a. Po
drugie, skala odchylenia stopnia realizacji celu od jego zak³adanej wielkoœci
jest rekordowa. Po trzecie, rozbie¿noœæ miêdzy planem a rzeczywistoœci¹
jest zasadniczo skutkiem b³êdnej polityki, a nie wadliwoœci prognozy.
I to jest przyczyna, dla której dzisiaj usi³uje siê mówiæ, ¿e niby
prawid³owo przewidziano wczoraj.
Obecnie podobn¹ sytuacjê jak w wypadku inflacji mamy w odniesieniu
do dochodu narodowego. Ubieg³oroczne zmiany wielkoœci PKB s¹ ju¿
przes¹dzone – tak jak wczorajsza pogoda – tyle, ¿e w odró¿nieniu od
tej aury nie wiemy jeszcze dok³adnie, jak siê one u³o¿y³y. A w tym wypadku
prognozy podczas minionego roku zachowywa³y siê jak wahad³o
– odwrotnie ni¿ w odniesieniu do inflacji, gdzie ka¿dy kolejny miesi¹c
przynosi³ gorsze, ale ca³y czas zani¿one szacunki. Pocz¹tkowo panowa³
nieuzasadniony optymizm, nie oparty o rzeteln¹ analizê polityki makroekonomicznej,
która prowadzi³a do innych ni¿ zamierzone efektów. St¹d te¿,
kiedy by³o oczywiste, ¿e nast¹pi³o g³êbokie za³amanie dynamiki gospodar-
303

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
czej, sfery rz¹dz¹ce utrzymywa³y, i¿ tempo wzrostu gospodarczego nie obni-
¿a siê a¿ tak bardzo, jak to siê faktycznie ju¿ dzia³o. Jedynego ministra, który
o tym otwarcie mówi³, sk³aniano, aby nie mówi³ albo te¿ mówi³ co innego,
choæ niekoniecznie prawdziwego. Nieco póŸniej – w obliczu kumuluj¹cych
siê negatywnych faktów w sferze produkcji – górê zacz¹³ braæ pesymizm,
choæ dobrze, ¿e nie w pe³ni uleg³y mu krêgi rz¹dowe.
Obecnie – po og³oszeniu, ¿e PKB w trzecim kwartale zwiêkszy³ siê
o 4,9 procent, a g³ównie na tle informacji o wysokim wzroœcie produkcji
przemys³owej w grudniu – pojawia siê powtórnie nadmiar optymizmu. Niektórzy
wyprowadzaj¹ z niego ju¿ nawet prognozy 6- do 7-procentowego
przyrostu PKB w tym roku. Otó¿ pomijaj¹c ju¿ fakt, ¿e by³oby to w ujêciu
d³ugofalowym nie przyspieszenie, a jedynie powrót na œcie¿kê szybkiego tempa
wzrostu, któr¹ ju¿ z powodzeniem kroczyliœmy, jest to ma³o realne. Taka
zmiana nie jest bowiem funkcj¹ odwrócenia siê jakoby jedynie niekorzystnej
koniunktury i wygaœniêcia dzia³ania szoków zewnêtrznych, tak jak zejœcie
z niej nie by³o nastêpstwem takich dopustów. Jedno i drugie jest zasadniczo
funkcj¹ polityki gospodarczej i to jej b³êdy s¹ grzechem pierworodnym.
B³êdy prognozy najczêœciej maj¹ ju¿ charakter wtórny.
Problem jest wszak¿e szerszy, gdy¿ myl¹ siê nie tylko rz¹dz¹cy politycy
i zaplecze popieraj¹cych ich ekonomistów, którzy zapowiadali wiêksze
tempo wzrostu produkcji, a mniejsze cen, podczas gdy dzieje siê niestety
odwrotnie. Myl¹ siê te¿ liczni niezale¿ni eksperci i to jest du¿o ciekawsze.
Dlaczego tak siê dzieje? Otó¿ prognozy to te¿ towar i obraca siê nim
szeroko na globalnym rynku. Nie jest tak, ¿e s¹ one w ka¿dym wypadku
formu³owane autonomicznie. Tak organizacje miêdzynarodowe, jak i prywatne
instytucje opieraj¹ siê na oficjalnych prognozach i zak³adanych
przez w³adze celach polityki gospodarczej.
Bior¹ je za punkt wyjœcia (i niekiedy tak¿e za dobr¹ monetê),
a potem tylko weryfikuj¹ w zale¿noœci od tego, jakie sami czyni¹ za³o¿enia
co do funkcjonuj¹cych mechanizmów oraz uwarunkowañ wewnêtrznych
i zewnêtrznych. St¹d te¿ ich prognozy wobec krajów o jako tako ju¿
ustabilizowanej gospodarce – a tak jest przecie¿ w wypadku Polski – niewiele
ró¿ni¹ siê od rz¹dowych, przy czym w mniejszym stopniu odchylaj¹
siê od nich prognozy organizacji miêdzynarodowych ni¿ prywatnych banków
i niezale¿nych instytutów. I tak na rok 1999 MW oczekiwa³ wzrostu
304

Œwiat, polityka, pieni¹dze
PKB o 4,7 procent, a niektóre banki inwestycyjne nawet poni¿ej 2 procent.
akt, by³y i takie jak Deutsche Bank, który zak³ada³ nadmiernie
optymistycznie wzrost a¿ o 4,5 procent, nikt jednak¿e nie by³ w swych
prognozach tak nierealistyczny jak nasz rz¹d.
Natomiast stopa inflacji (grudzieñ do grudnia) przewidywana przez
16 najwiêkszych, operuj¹cych na naszym rynku zagranicznych banków
inwestycyjnych waha³a siê od 5,8 procent (w wypadku Morgan Stanley
Dean Witter) do 7,9 procent (w wypadku Chase Manhattan). Pomijaj¹c
te skrajnoœci, oscylowa³a ona w w¹skim pasie od 6 do 7,5 procent, a œrednia
wynosi³a 6,8 procent. Traktowaæ to nale¿y jako jeszcze jeden poœredni
dowód na to, ¿e inflacja mog³a z pewnoœci¹ byæ przynajmniej o dwa
punkty procentowe ni¿sza, nawet jeœli uwzglêdniæ nieprzewidywany wczeœniej
skok cen ropy naftowej i implikacje tego dla naszych cen wewnêtrznych.
Banki inwestycyjne uwierzy³y, ¿e mo¿na by³o to osi¹gn¹æ skuteczn¹
polityk¹ finansow¹. To nie tyle te banki pomyli³y siê w swoich prognozach,
ile rz¹d w swojej polityce. Ale one mog¹ siê nawet siê myliæ, gdy¿
niekoniecznie czyni¹ to na nasz koszt.
67. Drzemi¹cy kontynent
Waszyngton, 22 stycznia 2000
Czy nadchodzi czas ekonomicznego przebudzenia siê Afryki? Kontynent,
który g³ównie w latach szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych emancypowa³
siê politycznie przechodz¹c gwa³townie przez proces dekolonizacji,
dotychczas nie by³ w stanie w³¹czyæ siê, w korzystny dla siebie sposób,
w œwiatowy obieg gospodarczy. Afryka jest wci¹¿ na uboczu i nadal – choæ
ju¿ od pokolenia albo dwóch niepodleg³a – stanowi z jednej strony Ÿród³o
pozyskiwania wielu surowców dla bogatszej czêœci œwiata, a z drugiej
strony rozwijaj¹cy siê rynek zbytu na produkty stamt¹d importowane.
Zró¿nicowanie gospodarcze Afryki jest ogromne, ale jeszcze wiêksze
kontrasty, jeœli pomin¹æ Afrykê Po³udniow¹, mo¿na znaleŸæ w Ameryce
£aciñskiej, a zw³aszcza w Azji. Bieda jednak najwiêksza jest w³aœnie
w Afryce. Tam znajduje siê najwiêcej pañstw z dochodem narodowym
poni¿ej tysi¹ca dolarów na mieszkañca. O ile takich pañstw jest a¿ 23,
305

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
o tyle tylko jedno, Mauritius (ma³a wyspa po³o¿ona na Oceanie Indyjskim,
z ledwie nieco ponad milionem mieszkañców) ma dochód przekraczaj¹cy
10 000 tysiêcy dolarów na mieszkañca. Oczywiœcie, nie dziêki
cukrowi, ale turystyce. Na kontynencie natomiast najlepiej maj¹ siê
Libijczycy z PKB na mieszkañca rzêdu 6 700 dolarów i Afryka Po³udniowa
z dochodem 6 200 dolarów. Jedynie jej bia³a ludnoœæ, podobnie
jak w s¹siedniej, przepiêknej Namibii, ¿yje wed³ug standardu dawnych,
europejskich kolonizatorów.
Z biedy niezwykle trudno siê wyrwaæ. Brakuje kapita³u finansowego,
jak i ludzkiego. W wielu pañstwach, przeciêtnie, ¿ycie trwa poni¿ej
50 lat. W Etiopii g³oduje a¿ osiem milionów ludzi, a wielu z g³odu umiera.
W najbiedniejszym – i ludnym, bo ponad 50-milionym – kraju kontynentu,
w Kongo, ¿yje siê za 400 dolarów rocznie. ¯yje siê zatem krótko,
bo œrednio tylko 49 lat. Jeœli do tego dochodzi jeszcze 23-procentowy
analfabetyzm, to trudno optymistycznie patrzeæ w przysz³oœæ. Zw³aszcza,
¿e tak ten kraj, jak i w sumie a¿ jedna trzecia Afryki bezpoœrednio lub
poœrednio uwik³anych jest w kosztowny i destrukcyjny konflikt zbrojny.
Jak zatem liczyæ na wyrwanie siê do przodu, gdy s¹ kraje – jak
Burkina aso – gdzie mniej ni¿ pi¹ta czêœæ ludnoœci potrafi czytaæ? Jak
liczyæ na wzrost gospodarczy, gdy ciê¿ar olbrzymiego d³ugu zagranicznego
przygniata i tak nader marne bud¿ety? Jak uruchomiæ wzrost
w obliczu chronicznego niedostatku kapita³u? S¹ to dramatyczne pytania,
na które szuka siê odpowiedzi nie od dziœ. Teraz jednak wydaje siê,
¿e Afryka ma szansê tak¿e wejœæ w fazê emancypacji ekonomicznej
i zacz¹æ rozwijaæ siê w przyspieszonym tempie. Aby tak siê jednak sta³o,
wiele musi byæ spe³nionych warunków.
Nie tylko konflikty militarne trapi¹ ten region, ale tak¿e plaga
AIDS i malarii. Jest to tak¿e siedlisko najwiêkszego skorumpowania
rz¹dów i ich administracji. W tych dniach w³aœnie w Szwajcarii zamro-
¿ono 645 milionów dolarów na kontach by³ego dyktatora Nigerii
– genera³a Abacha – i jego sitwy. ortunê wywiezion¹ za granicê przez
by³ego dyktatora Konga – genera³a Mobutu – po jego œmierci szacowano
na jakieœ siedem-osiem miliardów dolarów. Nie mo¿na by³o wytransferowaæ
tyle kapita³u nie tylko bez wiedzy, ale i udzia³u partnerów
z krajów rozwiniêtych.
306

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Z takiej perspektywy widaæ, co nale¿y zrobiæ, aby wyrwaæ siê do
przodu. Oczywiste jest, ¿e warunkiem niezbywalnym trwa³ego postêpu
jest pokój, ale jak¿e wiele pozostaje tu do zrobienia. Ka¿da inicjatywa,
zw³aszcza ludzi tej klasy, co Nelson Mandela, jest bardzo cenna. Konieczne
jest te¿ okie³znanie panosz¹cej siê korupcji i nepotyzmu, gdy¿ w innym
wypadku zarówno œrodki pochodz¹ce z prywatyzacji, jak i kapita³
oraz pomoc finansowa p³yn¹ca z zagranicy nie przek³adaj¹ siê na produktywne
inwestycje prorozwojowe. Dopiero w takim kontekœcie sensu nabraæ
mog¹ kolejno pojawiaj¹ce siê inicjatywy, zw³aszcza usi³uj¹ce wprzêgn¹æ
spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹ i kapita³ prywatny do kieratu wyci¹gaj¹cego
Afrykê z wiekowego zacofania.
Na wybrze¿u Atlantyku, w stolicy Gabonu – Libreville – w³aœnie
zakoñczy³ siê szczyt przywódców ponad 20 pañstw Afryki. W spotkaniu
tym uczestniczy³o tak¿e kierownictwo MW, którego rola w Afryce w obecnej
fazie roœnie. Bierze siê to m.in. st¹d, ¿e a¿ po³owa tzw. HIPC, a wiêc
najbiedniejszych i zarazem zad³u¿onych ponad miarê krajów, to gospodarki
Czarnego L¹du. Polityczny prze³om zatem, jaki uda³o siê osi¹gn¹æ
w zesz³ym roku w sprawie zasadniczej redukcji tego i tak niesp³acalnego
zad³u¿enia, daje teraz szansê, ¿e wiele bardzo biednych pañstw pozyska
trochê œrodków na finansowanie swego rozwoju. Notabene, Polska tak¿e
w skromnym stopniu w tym s³usznym przedsiêwziêciu uczestniczy, inwestuj¹c
w projekt oko³o 12 milionów dolarów. rancja w³aœnie skreœli³a
100 procent rz¹dowego zad³u¿enia HIPC na kwotê siedmiu miliardów
franków. Daleko te¿ posunê³a siê ju¿ wczeœniej Wielka Brytania i Niemcy.
Pod naciskiem miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych przesta³y
oci¹gaæ siê USA. Jedynie Japonia, wobec której HIPC (tak¿e afrykañskie)
maj¹ najwiêksze zobowi¹zania, pozostaje z ty³u. Ale tylko do czasu.
Miast d³awiæ siê zatem sp³acaniem rat i odsetek od po¿yczek, które
niestety czêsto by³y Ÿle wykorzystywane, teraz bêdzie mo¿na zainwestowaæ
w poprawê fatalnej infrastruktury i w kapita³ ludzki, zw³aszcza w oœwiatê.
To z kolei mo¿e w œredniookresowej perspektywie przyci¹gn¹æ wiêcej zagranicznego
kapita³u prywatnego, przede wszystkim inwestycji bezpoœrednich,
bez których przyspieszenia nie uda siê sfinansowaæ wzrostu.
Takie przyspieszenie zreszt¹ w niektórych gospodarkach ju¿ ma
miejsce. Gdyby nie tak niski poziom startu i gdyby nie du¿y przyrost
307

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
naturalny, to œrednia roczna stopa wzrostu PKB 3,2 procent w latach
1997-99 i oczekiwane na ten rok przyspieszenie a¿ do 5,0 procent
oceniane by³oby pozytywnie. Abstrahuj¹c od faktu, ¿e najszybciej obecnie
rozwija siê Mozambik – jedno z najbiedniejszych pañstw œwiata –
nieŸle tak¿e radz¹ sobie Tunezja i Sudan, a od d³u¿szego ju¿ czasu
Ghana i Uganda. To w³aœnie prezydent Ugandy Museveni przekonywa³
mnie, ¿e Afryka siê budzi. Nie tyle ze snu, co z letargu, a w jego
obrazowym opisie przeobra¿a siê z brzydkiej poczwarki w piêknego motyla.
Oby. A MW chce tê mutacjê wspieraæ.
W tym celu, na szczycie w Gabonie, Michel Camdessus mówi³
z kolei – mo¿e nie a¿ tak poetycko jak afrykañski lider – o g³êbokich
zmianach i historycznej deklaracji tam¿e przyjêtej. Nazwa³ j¹ nawet
„Bibli¹ MW i Banku Œwiatowego”, przesadzaj¹c sporo, ale ma ku
temu prawo, skoro i tak odchodzi z firmy. aktem natomiast jest, ¿e
przed³o¿y³ pewn¹ now¹ inicjatywê w zakresie kredytowania projektów
przez MW pod nazw¹ „Ograniczanie ubóstwa i wspieranie wzrostu”.
Chodzi w niej o to, ¿e kraje korzystaj¹ce z takiej linii finansowania
bêd¹ mia³y du¿o wiêcej do powiedzenia w sferze zaprogramowania
przedsiêwziêcia. Trzeba mieæ nadziejê, ¿e nic z tego nie pójdzie na
wydatki militarne, a i Szwajcarzy te¿ wpierw mniej zobacz¹, a póŸniej
mniej szukaæ bêd¹ musieli na kontach. W Afryce te¿ s¹ banki.
68. Dane dobre, z³a polityka
308
Waszyngton, 28 stycznia 2000
Trzeba zachowaæ spokój. To jest dobra rada zawsze w trudnej
sytuacji, a do takiej doprowadzono polsk¹ gospodarkê. Spokój jest tym
bardziej konieczny, jeœli z tej trudnej sytuacji mo¿na znaleŸæ w miarê
rozs¹dne wyjœcie. A tak jest, jeœli tylko nie weŸmie góry panika. Wtedy
bowiem pope³nia siê jeszcze wiêksze b³êdy. A narobiono ich w ostatnich
latach ju¿ dostatecznie wiele.
Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e tak do koñca to nie wiadomo, w jakiej
sytuacji naprawdê znajduje siê nasza gospodarka. Opinii jest przecie¿
wiele, tak¿e poœród fachowców. Niektóre s¹ wrêcz krotochwilne, oto

Œwiat, polityka, pieni¹dze
bowiem jedna z gazet donosi, ¿e „... co tak naprawdê sta³o siê w ostatnich
miesi¹cach 1999 roku, ekonomiœci nie s¹ w stanie wyt³umaczyæ”. A to
dlatego, ¿e z pytaniem zwrócono siê do takich ekonomistów, którzy albo
nie potrafi¹, albo nie chc¹ tego wyjaœniæ, gdy¿ musieliby przy okazji
wyjaœniæ tak¿e, dlaczego sami tak bardzo siê pomylili. Ekonomistów jest
wielu i teraz akurat najlepsza ku temu pora, aby zwróciæ siê do tych,
którzy wczeœniej prawid³owo diagnozowali i prognozowali, a tak¿e postulowali
alternatywne dzia³ania w sferze polityki gospodarczej.
Dzia³o siê jednak tak, ¿e gdy na przyk³ad minister Kropiwnicki
wielokrotnie przestrzega³ (bo dobrze przewidywa³, co siê staæ musi przy
kontynuowaniu b³êdnej linii polityki finansowej), to bez ma³a straci³
posadê. W rz¹dzie, no bo jako ekonomista pracê zawsze znajdzie,
zw³aszcza ¿e potrafi³ wyjaœniæ to, co innym przychodzi z trudem. Przestrzega³
tak¿e przez ca³y czas profesor Sadowski, znaj¹cy nie tylko teoriê
ekonomii, ale i praktykê gospodarcz¹ jak ma³o kto. Ostrzegali niektórzy
cz³onkowie Rady Polityki Pieniê¿nej. Robi³o to wielu innych
ekonomistów zarówno w kraju, jak i zagranic¹. Nie zwalajmy wiêc na
ekonomistów, gdy¿ nader bogate (w pogl¹dy) jest nasze grono. Jedni
potrafi¹ wyjaœniæ, inni czasami nie.
A co siê sta³o? Otó¿ w koñcu nadszed³ czas, kiedy po kolei og³oszono
wszystkie podstawowe wskaŸniki makroekonomiczne opisuj¹ce miniony rok.
I wszystkie one po kolei okazuj¹ siê nie tylko gorsze ni¿ we wczeœniejszym
okresie, ale tak¿e gorsze ni¿ oficjalne przewidywania, jak¿e czêsto podpierane
przez tych ekonomistów, którzy teraz „nie potrafi¹ wyjaœniæ”.
Inflacja – 9,8 procent – nie tylko wynios³a du¿o wiêcej ni¿ zak³ada³
bud¿et, ale po raz pierwszy od dziesiêciu lat wzros³a. Deficyt finansów
publicznych, jak przyznaje szczerze sam wiceminister tego resortu, podniós³
siê do oko³o 3,5 procent PKB. Bezrobocie siêgnê³o 13 procent, wzrastaj¹c
zasadniczo, bo wynosi³o ju¿ „tylko” 9,5. PKB wzrós³ ledwie o oko³o 4
procent, nie tylko du¿o mniej ni¿ w latach poprzednich rz¹dów, ale tak¿e
mniej ni¿ w roku 1998. I wreszcie przysz³a ostatnia z oczekiwanych informacji:
deficyt obrotów bie¿¹cych bilansu p³atniczego siêgn¹³ a¿ 7,6 procent.
To nawet wiêcej ni¿ przewidywa³ minister Kropiwnicki.
Sytuacja zatem nadal znacznie siê pogarsza i to na wszystkich kluczowych
odcinkach. Przy okazji minister finansów jednak¿e stwierdza,
309

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
¿e na szczycie gospodarczym w Davos o polskiej gospodarce mówi³o siê
dobrze. Otó¿ nie do koñca, gdy¿ jedni mówi¹ dobrze, inni Ÿle. To zale¿y.
Od czego? Otó¿ warto sobie wyraŸnie odpowiedzieæ na takie pytanie, ma
to bowiem daleko id¹ce implikacje.
Pomijaj¹c opinie tych, którym brakuje ostroœci spojrzenia wypaczonego
przez fakt, ¿e w innych krajach regionu dzieje siê du¿o gorzej ni¿
w Polsce, poœród tak analityków, jak i inwestorów, tak ekspertów, jak i uczonych
narasta sceptycyzm i negatywne oceny polskiej gospodarki. To widaæ
wyraŸnie i w Davos, i w Waszyngtonie. Czy nie ma wobec tego chwalebnych
opinii o tym, co siê u nas dzieje i co polityka robi, aby tak dziaæ
siê mog³o? Oczywiœcie ¿e s¹. I prawem ka¿dego ministra czy ekonomisty
s³yszeæ to, co mi³e w³asnemu uchu, ale ich obowi¹zkiem jest rzetelnoœæ
diagnostyczna i skutecznoœæ polityczna pod k¹tem realizacji interesów
w³asnej gospodarki – tak przedsiêbiorstw, jak i gospodarstw domowych,
tak inwestorów, jak i konsumentów. Dane ilustruj¹ce ubieg³y rok potwierdzaj¹,
¿e na tym polu jest niedobrze.
Dlaczego zatem ktoœ jeszcze nas chwali, zw³aszcza zagranica? Z oczywistych
przyczyn. Otó¿ to, co jest dla nas problemem i wyzwaniem, dla
kogoœ innego mo¿e byæ powodem do zadowolenia i miar¹ jego sukcesu.
Wiêc jak tu nie chwaliæ? Przecie¿ deficyt handlu zagranicznego – najwiêkszy
w naszej ponad 1000-letniej historii – siêgaj¹cy w 1999 roku a¿ 14,5
miliardów dolarów oznacza, ¿e inne kraje sprzeda³y o tyle w³aœnie wiêcej
dóbr u nas, ni¿ w Polsce zakupi³y. To daje ich firmom zyski, ludziom tam¿e
zatrudnienie, rz¹dom tamtych pañstw dochody. Nie chwaliæ?
Przecie¿ g³êboki deficyt finansów publicznych finansowany jest tak-
¿e przyspieszon¹ wyprzeda¿¹ aktywów pañstwowych, a jest oczywiste, ¿e
taka prywatyzacja, zbijaj¹c ceny poni¿ej wartoœci, jest korzystna dla zagranicznych
inwestorów. Nie chwaliæ?
Przecie¿ wymykaj¹cy siê powoli spod kontroli deficyt na rachunku
bie¿¹cym jest w rosn¹cej mierze finansowany krótkoterminowym kapita-
³em spekulacyjnym, który przynosi wysokie zyski. Jak siê szacuje, ju¿ tylko
oko³o 56 procent tego deficytu (by³o a¿ 93 w roku 1996, kiedy wynosi³
jedynie oko³o 1 procent PKB) finansowane jest przez bezpoœrednie
inwestycje zagraniczne. Wysokie realne stopy procentowe i korzystne lokaty
w akcjach s¹ Ÿród³em intratnych dochodów zagranicznych inwesto-
310

Œwiat, polityka, pieni¹dze
rów. Jest to g³ównie rezultat redystrybucji, a nie poprawy efektywnoœci, bo
ta siê nie zwiêksza. Przy niskiej dynamice dochodu narodowego i równoczeœnie
spadaj¹cej rentownoœci rodzimych przedsiêbiorstw zyski z operacji
na warszawskiej gie³dzie (w dolarach licz¹c) wynios³y pomiêdzy Davos’98
a Davos’99 oko³o 28 procent. Nie chwaliæ?
Chwaliæ. Wiêc ci, co maj¹ ku temu powody, chwal¹. Coraz mniej
wszak¿e, bo to te¿ ekonomiœci, a w dodatku najczêœciej potrafi¹cy wyjaœniæ,
co siê dzieje. Otó¿ dzieje siê niedobrze i to ju¿ niepokoi tak¿e
tych, co jeszcze chwal¹, gdy¿ zaczynaj¹ siê obawiaæ, ¿e i oni mog¹ ku
temu wkrótce straciæ powody. Mo¿e teraz zatem do koñca przebije siê
racja, ¿e koncepcja tzw. „sch³adzania” gospodarki by³a du¿ym b³êdem.
Przecie¿ by³a podbudowana argumentacj¹, ¿e ma przynieœæ poprawê
salda handlu i obrotów bie¿¹cych! A wzrós³ on z 3 w roku 1997 do 4,3
rok póŸniej i teraz a¿ do 7,6 procent. Mia³ tak¿e spaœæ deficyt finansów
publicznych, a jego wzrost sk³ania rz¹d do uciekania siê do nieudolnych
prób jego ukrywania. Inflacji, która mia³a spaœæ, a wzros³a, nawet
nie próbuje siê schowaæ, bo nie ma gdzie i jak.
Nie da siê wyregulowaæ zasobów i strumieni wy³¹cznie poprzez dzia-
³ania po stronie stóp procentowych i nieskuteczne sk¹din¹d próby ograniczania
deficytu bud¿etowego. Nie uda siê te¿ z³ych tendencji w bilansie
p³atniczym odwróciæ, licz¹c na o¿ywcze skutki deprecjacji z³otego, notabene
procesu, który te¿ wymkn¹³ siê spod kontroli. Trzeba zatem siêgn¹æ do
innych metod ograniczania dynamiki importu, a nade wszystko stymulowania
eksportu, w tym zw³aszcza do instrumentów polityki przemys³owej.
Szansa w tym, ¿e rz¹d ma stalowe nerwy i zachowuje spokój. Czasami
nawet za d³ugo, bo teraz okazuje siê, ¿e ma sensowny program o¿ywiania
eksportu zaktualizowany latem zesz³ego roku. Nie ma tylko zdolnoœci
do jego realizacji. I to ju¿ jest dramat. Trzeba zatem rz¹dowi pomóc, aby
sytuacja nie wymknê³a siê spod kontroli. Tak jak dane.
Problem zatem nie w tym, ¿e to dane – jak krzycz¹ niektóre tytu³y
prasowe – s¹ z³e. Dane s¹ dobre, nawet bardzo, bo coraz wyraziœciej
pokazuj¹, do czego prowadzi z³a polityka. To widaæ ju¿ go³ym okiem.
Chocia¿ ich interpretacja zale¿y od tego, kto i sk¹d patrzy.
Bloomington, 4 lutego 2000
311

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
69. Po¿egnanie z Camdessus
Zaraz potem jak Polska przyst¹pi³a do Miêdzynarodowego unduszu
Walutowego, w czerwcu 1986 roku, na jego czele stan¹³ Michel
Camdessus. Do MW weszliœmy ponownie, gdy¿ byliœmy wœród wspó³za-
³o¿ycieli tej instytucji zaraz po II wojnie œwiatowej. Po kilku jednak
latach opuœciliœmy j¹ na d³ugi okres centralnego planowania. Teraz
opuœci³ j¹ Camdessus – jej wieloletni dyrektor zarz¹dzaj¹cy. Z tej okazji
w nowej czêœci biurowca firmy, w samym centrum Waszyngtonu, odby³o
siê po¿egnalne, t³umne przyjêcie. Przemawiano i wznoszono toasty przek¹szaj¹c
je ostrygami.
Gdy z Camdessusem spotka³em siê po raz pierwszy, w tym miejscu
sta³ ma³y koœció³. Wtedy fundusz siê rozbudowywa³, tak¿e w sensie dos³ownym,
bo na gwa³t przybywa³o problemów. By³ pomys³, aby koœció³
pozostawiæ i zbudowaæ nad nim ca³¹ strukturê, ale górê wziê³y argumenty,
¿e to nie przystoi, aby œwi¹tynia pieni¹dza wznosi³a siê nad œwi¹tyni¹
bosk¹. Na koszt firmy zatem kamieñ po kamieniu przeniesiono koœció³
na specjalnie wykupion¹ dzia³kê i gdy teraz wieczorami st¹d wychodzê,
nie s³ychaæ ju¿ chóralnego œpiewu metodystów.
MW rozbudowywa³ siê wówczas, gdy¿ nagle stanê³o przed nim
wiele dodatkowych zadañ. Globalizacja nabiera³a impetu, kryzys zad³u¿eniowy
nastrêcza³ kolejnych trudnoœci, a towarzysz¹ca tym procesom liberalizacja
rynków finansowych wymaga³a specjalnego zaanga¿owania siê organizacji.
Najwiêkszym wyzwaniem jednak by³a posocjalistyczna transformacja.
Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych do MW – podobnie jak do Banku
Œwiatowego, który tak¿e piêknie siê rozbudowa³ – przyst¹pi³y wszystkie
kraje posocjalistyczne, w tym piêtnaœcie republik poradzieckich. To stworzy³o
now¹ sytuacjê w gospodarce œwiatowej, a tym samym dla MW.
Michel Camdessus by³ jego szefem przez trzynaœcie lat. Dla jednych
by³y to lata pechowe, dla innych szczêœliwe, a on sam uwa¿a, ¿e dla niego
udane wyj¹tkowo. To w³aœnie kompleks zadañ zwi¹zanych z transformacj¹
systemow¹ w naszej czêœci œwiata by³ spraw¹ zasadnicz¹ jego kadencji. Gdy
teraz rozmawiamy, to widzê wyraŸnie, jak ewoluuj¹ jego – i instytucji –
pogl¹dy na temat transformacji. Sam mo¿e tego sobie do koñca nie
312

Œwiat, polityka, pieni¹dze
uœwiadamia, tak jak wielu z nas nie jest œwiadomych zmiany w³asnego
wygl¹du, choæ czas biegnie. W koñcu, gdy patrzeæ w lustro wygl¹da siê
codziennie tak samo. Podobnie jak fundusz, który odbija siê w oknach
Banku Œwiatowego po drugiej stronie ulicy, a taki sam ju¿ nie jest.
Gdy dziœ by³y ju¿ szef potê¿nego MW przyznaje, ¿e nikt nie
przewidywa³ ogromu wyzwañ, jakie przynosi tworzenie gospodarki rynkowej,
zw³aszcza w Rosji, to nie jest to do koñca prawd¹. Chodzi o to, ¿e
tych, którzy przewidywali, nie s³uchano dostatecznie uwa¿nie. Bêd¹c zaproszonym
tutaj dwukrotnie na pocz¹tku dekady – wpierw w 1991 i potem
w 1992 roku – czêsto mia³em okazjê spieraæ siê na tematy zwi¹zane z drogami
i bezdro¿ami transformacji. Wtedy i nadal uwa¿am, ¿e zbyt wiele by³o
tu ortodoksji i cieszyæ siê teraz mo¿na, ¿e pogl¹dy ulegaj¹ zmianom we
w³aœciw¹ stronê. Obecnie o instytucjonalnych aspektach funkcjonowania
wy³aniaj¹cych siê rynków, o koniecznoœci dba³oœci o zrównowa¿ony spo³ecznie
podzia³ dochodów, o nowej, aktywnej roli pañstwa w sterowaniu gospodark¹
mówi¹ tu ju¿ wszyscy, a sam Camdessus jakby najwiêcej.
Przyznaje on, ¿e jedynym istotnym b³êdem tych trzynastu jak¿e
trudnych lat by³a niedostateczna troska o kszta³towanie w³aœciwego wizerunku
MW w oczach œwiatowej opinii publicznej. akt, instytucji tej
przypisuje siê wiêcej grzechów niepope³nionych ni¿ autentycznych. Ale
tych drugich przecie¿ te¿ nie brakuje. Camdessus ¿egna siê wszak¿e
z firm¹ w przekonaniu, ¿e w istniej¹cych warunkach zrobiono wszystko,
co by³o mo¿liwe. Sadzê jednak, ¿e mo¿na i trzeba by³o zrobiæ jeszcze
wiêcej i lepiej. W jednym wszak¿e zgadzam siê z nim w pe³ni, choæ trochê
inaczej ujmujemy to zagadnienie.
Otó¿ by³y dyrektor zarz¹dzaj¹cy – swoisty „minister finansów œwiata”
– twierdzi, ¿e MW zosta³ pozostawiony sam sobie w obliczu historycznego
wyzwania, jaki przynios³a posocjalistyczna transformacja, a zw³aszcza
wspó³dzia³anie w tworzeniu zupe³nie od podstaw gospodarki rynkowej na
terenie by³ego Zwi¹zku Radzieckiego. Ja natomiast zawsze podkreœlam,
¿e to mo¿ni tego œwiata (zw³aszcza grupa G-7) w zbyt du¿ej mierze
pos³uguj¹ siê funduszem. W konsekwencji za wiele zale¿y od MW. Tak
by³o kiedyœ w naszym wypadku, tak jest obecnie w wypadku Rosji. Tak
by³o w odniesieniu do niedawnego kryzysu w Azji Po³udniowo-Wschodniej,
który okaza³ siê dla organizacji chyba jeszcze wiêkszym zaskoczeniem
313

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
ni¿ upadek Zwi¹zku Radzieckiego, tak jest w wypadku problemu niesp³acalnego
zad³u¿enia najubo¿szych pañstw œwiata.
Polska dziêki determinacji i m¹drej polityce sobie poradzi³a, choæ
trudne mieliœmy chwile. By³o te¿ i tak, ¿e wejœcie na prywatne rynki
kapita³owe by³o uzale¿nione od uprzednich uzgodnieñ i realizacji porozumieñ
z MW, bardziej nawet ni¿ od rzeczywistego stanu naszej
gospodarki. Rosja wskutek braku tej¿e determinacji i z³ej polityki rady
sobie nie daje. I jeœli ktoœ zrzuca przynajmniej czêœæ winy za te niepowodzenia
na fundusz to nie bez przyczyny. MW za wiele na siebie
bierze, zgadzaj¹c siê te¿ na podejmowanie narzuconych, choæ niewykonalnych
ze wzglêdu na profil organizacji zadañ. Jest to zreszt¹ szerszy
problem oddzia³ywania na tê organizacjê z zewn¹trz, zw³aszcza przez
czo³owych udzia³owców z grupy G-7.
Moje osobiste, tak oficjalne, jak i prywatne kontakty z Michelem
Camdessusem przez wszystkie te lata by³y dobre i owocne. Z pewnoœci¹
by³ on sojusznikiem linii „Strategii dla Polski” i popiera³ nasze zmagania
o przebudowê gospodarki i korzystn¹ integracjê ze œwiatem. Nadal to
czyni. Tak¿e i z tego powodu, ¿e zarówno MW, jak i jemu bardzo zale¿y
na naszym sukcesie, gdy¿ przyznaj¹ siê do jego wspó³autorstwa. W jakiejœ
mierze na pewno s³usznie. undusz pomóg³ nam wiele. To trzeba doceniæ.
Ale nawet przy uroczystych okazjach o b³êdach te¿ trzeba pamiêtaæ,
choæ nie wznosi siê za nie toastów.
Podczas naszej ubieg³otygodniowej, d³ugiej rozmowy przyzna³, ¿e
prowadzenie tej firmy to jak jazda za kierownic¹ ferrari. Ciekawe, ¿e kiedyœ
ucieka³em siê do takiego samego porównania, gdy prowadzi³em polsk¹
gospodarkê. Camdessus doda³ przy tym, ¿e prezesura banku centralnego
– a przyszed³ tutaj w 1987 wprost ze stanowiska szefa Banku rancji – to
nudne, ³atwe i ma³o wyzywaj¹ce zajêcie, podobnie jak kierowanie du¿¹,
ciê¿ko za³adowan¹ ciê¿arówk¹. Có¿, problem w tym, ¿e ferrari inaczej jeŸdzi
siê we rancji, inaczej w Polsce, a jeszcze inaczej w Rosji i w USA. Za to
na pewno jeŸdzi siê szybko, a kierowcê wci¹¿ ponosi, ¿e nie mo¿e w pe³ni
wykorzystaæ mocy maszyny. Rzecz jednak w tym, ¿e z innych powodów
w ró¿nych czêœciach tego œwiata. A zmieni³ siê on przez te minione trzynaœcie
lat du¿o bardziej ni¿ pogodny wci¹¿ Michel Camdessus.
Waszyngton, 12 lutego 2000
314

70. Przedwioœnie ludów?
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Ten rok jest szczególny nie tylko dlatego, ¿e zmieniaj¹ siê wieki
i milenia, ale przede wszystkim dlatego, i¿ jakoœciowo zmienia siê sytuacja.
Najbli¿sze lata przynios¹ wielkie przekszta³cenia w gospodarce œwiatowej
i bêd¹ to zmiany zaiste rewolucyjne. Z jednej strony dopiero teraz
impetu nabiera czwarta wielka rewolucja przemys³owa, wskutek której
oblicze przemys³u i sposób produkcji zmieni siê podczas najbli¿szych
dziesiêciu lat bardziej ni¿ sta³o siê to w trakcie minionych lat piêædziesiêciu.
Z drugiej strony powoli, ale wyraŸnie narasta stan przedrewolucyjny
w odniesieniu do sytuacji spo³eczno-politycznej. Inaczej jednak siê ona
j¹trzy pod powierzchni¹ naszego œwiatowego ¿ycia, inaczej ni¿ onegdaj
kumuluj¹ siê podskórne napiêcia, inne s¹ mechanizmy ich powolnego,
ale nieuniknionego przebijania siê do powszechnej œwiadomoœci. Wszystko
to dlatego, ¿e nieodwracalnie wkroczyliœmy w erê globalizacji. A wraz
z ni¹ – równie¿ zupe³nie nowych wyzwañ i problemów.
Nie nale¿y ich lekcewa¿yæ, a niestety tak siê dzieje. Kwestionowanie
legitymacji rosn¹cych w si³ê miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych
domagaj¹cych siê nowego porz¹dku ekonomicznego poprzez
pos³ugiwanie siê naiwn¹ argumentacj¹, ¿e nie pochodz¹ one
z demokratycznych wyborów, jest wielkim politycznym b³êdem. Czêsto
to w³aœnie rz¹dy pochodz¹ce z takich wyborów, a tak¿e ich niektóre
organizacje miêdzynarodowe, posiadaj¹ce tak¿e swoje samodzielne interesy,
uciekaj¹ siê do swoistej „demokratury” narzucaj¹cej wiêkszoœci
œwiatowej spo³ecznoœci ³ad, którego ona nie chce.
Seria nabieraj¹cych rumieñców demonstracji organizowanych od
Ameryki poprzez Europê do Azji to nie przypadek, ani te¿ nie ekscesy
niezrównowa¿onych ludzi, ale wyraz nierozwi¹zanych, bo i nierozwi¹zywalnych
w ramach istniej¹cych uk³adów i polityk sprzecznoœci. Gdy œledzi
siê doniesienia i komentarze na temat zajœæ towarzysz¹cych nieudanemu
szczytowi WTO w Seattle, potem Œwiatowemu orum Gospodarczemu
w Davos, ostatnio 10. zgromadzeniu ministerialnemu ONZ-towskiej
Konferencji ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) w Bangkoku (a wkrótce
podobnie bêdzie podczas nadchodz¹cej w kwietniu wiosennej sesji MW
315

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
i Banku Œwiatowego w Waszyngtonie), to – zw³aszcza bêd¹c Polakiem –
ma siê swoiste déjà vu. To ju¿ gdzieœ kiedyœ by³o. Ju¿ gdzieœ kiedyœ
s³uchaliœmy o chuliganach i warcho³ach, o niezrozumieniu niczego z m¹drej
i dobroczynnej polityki rz¹dz¹cych, o naruszaniu porz¹dku spo-
³ecznego oraz szkodzeniu instytucjom oficjalnym, które nie tylko dobrze
chc¹, ale jeszcze lepiej, oczywiœcie, czyni¹. Niestety, jest to du¿o
bardziej z³o¿ony problem, tyle ¿e tym razem ju¿ na skalê œwiatow¹.
Mo¿e Bangkok to jeszcze nie œwiatowy Gdañsk, ale Seattle to ju¿ na
pewno globalny Radom…
Globalizacja bezsprzecznie jest wyrazem ekonomicznego postêpu.
Wiêcej, jest ona tak¿e logiczn¹ konsekwencj¹ postêpu technologicznego,
ekonomicznego i spo³ecznego. W d³ugim okresie si³y wyzwolone
przez dyskredytacjê realnego socjalizmu, postêp technologii i dynamikê
liberalizowanego handlu s¹ nie do powstrzymania. I jeœli w Bangkoku
rzecznik miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych – Alejandro
Bendana – zarzuca by³emu szefowi MW, ¿e jest on jakoby „…winien
zbrodniom przeciwko ludzkoœci”, to jest to taki globalny leperyzm. Ale
jeœli ten drugi twierdzi, ¿e g³ówn¹ lini¹ przewodni¹ dzia³añ MW jest
walka z bied¹, to brzmi to jak prowokacja.
Racjê ma natomiast Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan, oskar-
¿aj¹cy kraje najbogatsze o z³e przygotowanie i nieumiejêtne poprowadzenie
szczytu WTO, a zw³aszcza o niedostateczne wspomaganie, a niekiedy
wrêcz hamowanie rozwoju krajów zacofanych. Racjê ma te¿ dyrektor
generalny Miêdzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), Juan Somavia,
akcentuj¹c, ¿e globalizacja obok swych licznych dobrodziejstw w sposób
oczywisty niszczy w wielu regionach œwiata tradycyjne miejsca pracy (np.
u nas w górnictwie czy rolnictwie, gdzie indziej w przemyœle w³ókienniczym),
nie absorbuj¹c wyzwolonych przy tym nadwy¿ek si³y roboczej
w przemys³ach najwy¿szych technik, te bowiem rozwijaj¹ siê gdzie indziej.
Nie da siê roz³adowaæ kumuluj¹cego siê w ten sposób potencja³u
rewolucyjnego bez prze³omu w dostêpie krajów biedniejszych do tego
wspania³ego, nowego œwiata, czyli do globalnego rynku. To wymaga drastycznego
ograniczenia lub wrêcz zniesienia barier celnych i pozataryfowych,
co uruchomi ko³o zamachowe wzrostu stymulowanego przez eksport.
Droga zatem prowadzi nie poprzez ograniczanie liberalnego han-
316

Œwiat, polityka, pieni¹dze
dlu i rozwój protekcjonizmu, jak chcieliby niektórzy protestuj¹cy przeciwko
posuwaj¹cej siê szybko do przodu globalizacji, ale przez asymetryczn¹
liberalizacjê dostêpu do rynków z wiêkszymi, komparatywnymi korzyœciami
dla krajów d¹¿¹cych do emancypacji.
Nie uda siê zneutralizowaæ narastaj¹cych pretensji i wyeliminowaæ
towarzysz¹cej im z³oœci bez korzystnego dostêpu do kapita³u, bez czego
nie mo¿na wyrwaæ siê do przodu i ograniczaæ narastaj¹cej wci¹¿ nierównoœci.
Œlimacz¹cy siê proces odd³u¿enia, HIPC musi byæ fundamentalnie
przyspieszony, o czym mówi nawet prezes Banku Œwiatowego James Wolfensohn,
choæ on mówi, a biurokracja i partykularne opory w ³onie grupy
G-7 oraz sprzeczne interesy ró¿nych lobby robi¹ swoje. Ten d³ug musi
byæ po prostu pilnie umorzony, co jest warunkiem pozyskania nowego
kapita³u, zw³aszcza prywatnego. Globalizacja nie mo¿e polegaæ na d³awieniu
siê jednych pod ciê¿arem niesp³acalnego d³ugu udzielanego im przez
mo¿nych tego œwiata, czêsto na cele nieprodukcyjne, w tym zbrojenia,
podczas gdy oni sami ekscytuj¹ siê gospodark¹ kasyna, przerzucaj¹c z szybkoœci¹
œwiat³a olbrzymie kapita³y przynosz¹ce krociowe zyski – tak¿e z krajów,
które nie rozwijaj¹ siê dostatecznie szybko ze wzglêdu na g³ód kapita-
³owy powodowany nadmiernymi transferami.
¯enuj¹ce jest, ¿e pomimo czerpania tak znakomitych profitów
z dotychczasowej fazy globalizacji kraje najbogatsze w istocie ograniczaj¹
swoje wsparcie dla rozwoju ubo¿szych gospodarek i ich korzystnej
integracji z uk³adem œwiatowym. To dowodzi skali narastaj¹cej i niesprawiedliwej
redystrybucji. W latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych
oficjalna pomoc pañstw OECD dla rozwoju w œwiecie systematycznie
spada³a i teraz siêga ledwie oko³o 0,25 procent ich rosn¹cego
znacznie – tak¿e dziêki globalizacji – dochodu narodowego. Jedynie
kraje skandynawskie i Holandia ³o¿¹ na wspieranie rozwoju krajów biednych
ponad 0,7 procent swego PKB (najwiêcej Dania, bo prawie 1
procent), czyli zgodnie z oficjalnie deklarowanymi celami.
Ale to jest ma³o, bo ma³e to kraje. USA daje marne 0,22 procent,
z czego wiêkszoœæ to g³ównie militarna pomoc dla Egiptu i Izraela, co
z rozwojem niewiele ma wspólnego. Podobnie Wielka Brytania przeznacza
na ten cel tylko 0,27 procent. Ca³a pomoc w skali œwiata siêga jedynie
53 miliardów dolarów rocznie, a gdyby utrzymaæ j¹ na wzglêdnym pozio-
317

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
mie z poprzednich dekad, to ju¿ by³oby o jakieœ 20 miliardów wiêcej.
Gdyby zaœ USA transferowa³y relatywnie tyle co Dania, to globalny efekt
by³by a¿ o 60 miliardów dolarów wiêkszy.
To nie ulica (choæ w ni¹ zawsze i wszêdzie trzeba roztropnie siê
ws³uchiwaæ), lecz g³ówny ekonomista UNCTAD, Yilmaz Akyuz, mówi, ¿e
MW i BŒ – najbardziej wa¿¹ce organizacje œwiatowe, bo posiadaj¹ce
pieni¹dze, a wiêc mog¹ce szybciej pomagaæ, ale i narzucaæ okreœlon¹
politykê – s¹ zdominowane przez narody bogate, zw³aszcza USA. Przy
okazji dalekich wci¹¿ do konstruktywnego zwieñczenia dyskusji na temat
nowego porz¹dku instytucjonalnego gospodarki œwiatowej, chroni¹ one
ich interesy i dlatego s¹ oporne w braniu pod uwagê interesów krajów
rozwijaj¹cych siê. Nie nale¿y mieæ z³udzeñ – dotyczy to równie¿ krajów
posocjalistycznej transformacji.
W historii to w³aœnie chciwoœæ i g³upota prowokowa³y do rewolucji.
Co ciekawe, katalizowa³y je reformy, które co œwiatlejsi próbowali przeprowadziæ,
aby by³o lepiej, ale zarazem po to, by do stanu rewolucyjnego
nie dosz³o. Jeœli chciwoœæ i g³upota trwa³y, a reform nie starcza³o, to
w koñcu jednak wybucha³y rewolucje. Teraz te¿ narasta stan przedrewolucyjny
i jeœli nie dokona siê daleko posuniêtego przewartoœciowania priorytetów,
jeœli nie zajd¹ g³êbokie zmiany w funkcjonowaniu instytucji obs³uguj¹cych
globaln¹ gospodarkê, to k³opoty bêd¹ doprawdy na wielk¹,
bo œwiatow¹ skalê. Ten rok to tylko takie nowe przedwioœnie ludów.
71. Nie têdy wiedzie droga
318
Waszyngton, 19 lutego 2000
To jeszcze nie œlepy zau³ek, ale ju¿ krêta uliczka, która prowadzi nie
wiadomo dok¹d. Seria b³êdów polityki finansowej na tle braku klarownej
strategii rozwoju polskiej gospodarki daje siê we znaki coraz wyraŸniej.
Odczuwaj¹ to nie tylko producenci i konsumenci, ale tak¿e decydenci.
Minister finansów krytykuje bank centralny, a ten odpowiada zarzutami
kierowanymi na druga stronê ulicy. Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e znamy to
ju¿ z niedawnych lat, kiedy to nasza gospodarka mia³a siê znakomicie
lepiej, ale jest pomiêdzy tamtymi dyskusjami a obecnymi sporami zasadni-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
cza ró¿nica. Wtedy nie tylko produkcja ros³a, a inflacja spada³a, ale nade
wszystko, co siê szybko okaza³o, racjê mia³ minister finansów, a nie NBP.
Teraz zaœ obie strony siê myl¹ i st¹d te¿ nie za bardzo wiedz¹, co czyniæ.
Obecna polityka fiskalna oparta jest w istocie na takich samych
przes³ankach jak polityka pieniê¿na, tzn. na przekonaniu, ¿e drogi pieni¹dz
bezwarunkowo prowadziæ musi do ograniczenia inflacji, a to z kolei
do poprawy sytuacji na wszystkich innych polach. I to jest oczywista
nieprawda. Problem w tym, ¿e mimo nieustannie dostarczanych przez
rzeczywiste procesy rynkowe dowodów na to, ¿e obie strony wyznaj¹ce
tê doktrynê siê myl¹, ¿adna nie jest w stanie dokonaæ jej gruntownej
rewizji. Nic dziwnego, ¿e tym bardziej nie potrafi¹ skoordynowaæ instrumentów
polityki fiskalnej i monetarnej tak, aby s³u¿y³o to stabilizacji
i szybkiemu wzrostowi produkcji. Rzeczy zaczynaj¹ wymykaæ siê spod
kontroli po obu stronach Œwiêtokrzyskiej.
Podrêcznikowe formu³ki faktycznie g³osz¹, ¿e wy¿sze stopy procentowe
zmniejszaj¹ popyt na pieni¹dz oraz moderuj¹ presjê inflacyjn¹. Zachêcaj¹
one te¿, generalnie bior¹c, do oszczêdzania, a zniechêcaj¹ do zaci¹gania
kredytów. Bardzo ciekawe jednak, dlaczego tak siê nie dzieje u nas, skoro
NBP ponownie podnosi stopy, tym razem zaskakuj¹c nawet tych, dla których
jest to dobra wieœæ. Podwy¿ka oprocentowania w listopadzie mia³a
zaowocowaæ obni¿eniem inflacji oraz popraw¹ niebezpiecznie ju¿ wysokiego
deficytu rachunku obrotów bie¿¹cych. Dzieje siê zaœ odwrotnie: inflacja
przyspiesza, a deficyt nadal narasta i w styczniu znowu by³ wiêkszy ni¿ tego
oczekiwa³y w³adze monetarne i fiskalne.
Móg³by ktoœ powiedzieæ, ¿e w³aœnie dlatego, i¿ za ma³o podniesiono
stopy procentowe i nale¿a³o je wyœrubowaæ jeszcze wiêcej. Taki pogl¹d te¿ nie
jest bez sensu, gdyby tylko przyj¹æ, ¿e sens mia³aby polityka, której jedynym
celem by³oby zduszenie inflacji i zmniejszenie deficytu obrotów bie¿¹cych,
bez wzglêdu na negatywne implikacje dla produkcji, zatrudnienia, inwestycji,
konsumpcji. Tak¹ receptê, choæ w innych okolicznoœciach, usi³owano z powszechnie
znanymi z³ymi skutkami zaaplikowaæ na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych.
Dziœ jednak na podobne szkodliwe eksperymenty nie by³oby ju¿
przyzwolenia politycznego. Szokowe podniesienie stóp procentowych nie
wchodzi w rachubê – i s³usznie – a miarkowane na procent czy dwa jest
nieskuteczne, gdy¿ podmioty gospodarcze na takie zmiany s¹ ma³o wra¿liwe.
319

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Takie zmiany podnosz¹ ogólne koszty funkcjonowania gospodarki
(przez to zmniejszaj¹c konkurencyjnoœæ rodzimych firm) oraz koszty funkcjonowania
ca³ego pañstwa. Pieni¹dz staje siê dro¿szy, dro¿sze zatem staj¹
siê produkty wytwarzane poprzez obracanie nim i w górê id¹ koszty obs³ugi
d³ugu publicznego, co jest szczególnie niedogodne dla rz¹du i ministra
finansów. Jednak¿e skoro jest on doktrynalnym zwolennikiem polityki
uprawianej przez bank centralny, to w niezwykle niezrêcznej staje sytuacji,
gdy musi j¹ krytykowaæ, sam obiektywnie odczuwaj¹c jej dotkliwoœæ.
Dylemat jest wszak¿e bardzo powa¿ny i na tym etapie trudny ju¿
do bezkonfliktowego rozstrzygniêcia. Powsta³ on trochê „na ¿yczenie”,
gdy¿ jeszcze dwa lata temu nie byliœmy skazani ani na ponowne przyspieszenie
inflacji, ani te¿ na wymykaj¹c¹ siê spod kontroli zewnêtrzn¹
nierównowagê finansow¹. W latach 1994-97 ju¿ sz³o dobrze, a dopiero
póŸniejsza polityka „sch³adzania” narobi³a szkód, które teraz siê piêtrz¹.
W pewnym sensie NBP te¿ jest ofiar¹ tej polityki, gdy¿ – zw³aszcza
w krótkim okresie, a przecie¿ w takim operuje – stoi wy³¹cznie wobec
alternatywy: zmieniæ czy nie aktualne stopy procentowe? A argumentów,
aby zmieniæ (tych podrêcznikowych tak¿e) ma mnóstwo. Roœnie inflacja,
wiêc niech rosn¹ te¿ i stopy procentowe.
Ale inflacja roœnie przede wszystkim dlatego, ¿e jest inspirowana
polityk¹ rz¹du, a nie tylko wzglêdnym nadmiarem pieni¹dza kreowanym
przez rzekomo zbyt miêkk¹ politykê pieniê¿n¹. Ponadto to nie
ceny ¿ywnoœci, które wzros³y w poprzednim miesi¹cu „tylko” o 7,6 procent
(w porównaniu ze styczniem 1999), ale g³ównie zwy¿ka cen us³ug
a¿ o 11,7 procent – prowokowana m.in. decyzjami finansowymi rz¹du
oraz prywatyzacj¹ w warunkach monopolistycznych – pcha wskaŸnik
inflacji. W styczniu ceny posz³y w górê o 10 procent nie dlatego, ¿e
przyœpieszy³a poda¿ pieni¹dza, gdy¿ ten wskaŸnik akurat spad³. I to
istotnie, bo z 19,7 procent w grudniu do 15,6 w styczniu (w ujêciu
punktowym rok do roku). Nie wykluczone, ¿e by³ to w jakiejœ mierze
skutek listopadowej zwy¿ki stop procentowych, która sk¹din¹d powinna
zapaœæ wczeœniej i inaczej byæ roz³o¿ona w czasie. Wiedzieæ trzeba, ¿e
inflacji p³yn¹cej z dro¿yzny us³ug nie zwalcza siê manipuluj¹c stopami
procentowymi. Monopoliœci z pewnoœci¹ z narzutem wlicz¹ sobie rosn¹ce
koszty finansowe w ceny.
320

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Dylemat jest inny. Rzecz nie w tym, ¿e podnosz¹c stopy procentowe
sk³oni siê ludzi, aby mniej konsumowali, a wiêcej oszczêdzali i wtedy
popyt nie bêdzie ci¹gn¹³ cen w górê. Tak by by³o, gdyby inflacja ju¿ by³a
bardzo niska. Tak by by³o, gdyby nie spada³o zaufanie do rz¹du. Tak by
by³o, gdyby silnie nie dzia³a³y kosztowe mechanizmy inflacji. Tak by by³o,
gdyby szybko nie dro¿a³y importowane noœniki energii. Tak by by³o – i to
jest nader wa¿ne – gdyby podwy¿ki stóp procentowych nie poci¹ga³y za
sob¹ aprecjacji z³otego i, konsekwentnie, dro¿szego importu.
G³ówny dylemat polityki polega na tym, ¿e od rz¹du nie ma co
oczekiwaæ znacz¹cego zmniejszenia de facto 3,5-procentowego deficytu
bud¿etowego i w ten sposób zredukowania zagregowanego popytu. Od
NBP natomiast nie nale¿y oczekiwaæ, ¿e chaotycznymi podwy¿kami oprocentowania
zmniejszy popyt i w rezultacie ograniczy inflacjê oraz poprzez
zmniejszenie importu tak¿e deficyt rachunku bie¿¹cego. Niestety, podwy¿szone
stopy i wzmocniony czasowo z³oty zniechêcaj¹ do ekspansji
eksportu, a têdy przecie¿ prowadzi w³aœciwa droga. S³abn¹cy eksport z kolei
zwiêksza, a nie zmniejsza deficyt obrotów bie¿¹cych i dlatego pod
polityk¹ ostatnich ponad dwu lat skoczy³ on a¿ do blisko 8 procent PKB.
S¹ wszak¿e i beneficjanci takiej polityki. Pomimo ¿e inflacja nad
Dunajem jest dok³adnie taka sama jak nad Wis³¹ (w styczniu odpowiednio
10,0 i 10,1 procent), to krótkoterminowe stopy procentowe jeszcze
przed ich ostatnimi zmianami by³y u nas a¿ o prawie 600 punktów
bazowych wy¿sze ni¿ na Wêgrzech (odpowiednio 17,67 i 11,86). Ciekawe,
¿e mimo to Wêgry tydzieñ wczeœniej obni¿y³y o pó³ punktu procentowego
wszystkie trzy stopy procentowe. Gubernator banku centralnego,
sprzyja w ten sposób podatnikom, bo redukuje koszty obs³ugi ich przecie¿
d³ugu publicznego, poniewa¿ ni¿sze s¹ wówczas równie¿ dochody
kapita³u spekulacyjnego, który wygrywa znakomicie na swoj¹ korzyœæ zró¿nicowanie
stóp procentowych w naszej czêœci Europy.
O ile polityka polskich w³adz finansowych daje krótkoterminowym
inwestorom zagranicznym a¿ oko³o 800 punktów bazowych wiêcej ni¿
uzyskuj¹ oni na przyk³ad na obligacjach niemieckich, to Wêgrzy sprowadzili
tê ró¿nicê poni¿ej 400 punktów, a Czesi ju¿ tylko do oko³o 240. U nas
przecie¿ te¿ by³o ju¿ du¿o mniej ni¿ teraz. Obecne 430 punktów bazowych
ró¿nicy miedzy Polsk¹ a Wêgrami oraz a¿ 560 miêdzy Polsk¹ a Czechami
321

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
powoduje dodatkowy nap³yw kapita³u krótkoterminowego, a to oddzia³uje
przecie¿ pro- a nie antyinflacyjnie! Inwestorzy jednak s¹ zadowoleni i chwal¹,
bo z punktu widzenia ich interesów jest ku temu dobra przyczyna. Rzecz
w tym, ¿e ich dochody s¹ wydatkami naszych podatników.
Ko³o siê zamyka. Nie jest to bynajmniej zaklêty kr¹g, jeœli tylko
potrafi siê wyrwaæ z doktrynerstwa, a nade wszystko jeœli ma siê w³aœciw¹
strategiê harmonijnego i szybkiego rozwoju. Czas by³by wracaæ do tej,
która kilka lat temu zaczê³a nam ju¿ dawaæ zupe³nie dobre efekty.
72. Eksperymenty i ekonomia
322
Bethesda, 26 lutego 2000
Przez wieki ca³e ludzie pili zsiad³e mleko, bo potrafili je robiæ, choæ
nie mieli pojêcia, dlaczego kwaœnieje. To nauka wyjaœni³a dopiero po
latach. PóŸniejsze przewroty, a nawet rewolucje naukowe polega³y na
tym, ¿e wpierw coœ zosta³o rozpoznane od strony teoretycznej, a dopiero
potem wdro¿one w praktyce. Teraz nie jest ju¿ tak, jak kiedyœ, gdy to
nawet przypadek móg³ zrz¹dziæ o wielkim odkryciu. Na tym tle ekonomia
zawsze by³a nauk¹ szczególn¹, gdy¿ w zasadzie nigdy nie by³a nauk¹
eksperymentaln¹. My ekonomiœci – w odró¿nieniu od fizyków i chemików,
inaczej ni¿ botanicy czy medycy – nie mieliœmy swoich laboratoriów.
No, mo¿e nie zupe³nie do koñca, gdy¿ niekiedy polityka gospodarcza
dostarcza³a teoretykom znakomitego pola obserwacji, ale jednak¿e
nie mogli oni dowolnie sobie pofolgowaæ i aplikowaæ kolejnych
formu³ek oraz testowaæ ich na ¿ywym organizmie gospodarki i spo³eczeñstwa.
Ograniczenia tutaj s¹ oczywiste.
Refleksja ta nasuwa siê ponownie, gdy wspominam onegdajsze
spotkanie z Robertem A. Mundellem, laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie
ekonomii z 1999 roku. Po raz pierwszy spotkaliœmy siê podczas
konferencji naukowej na temat polityki kursu walutowego, zorganizowanej
dok³adnie 10 lat temu w Berlinie. Mur jeszcze sta³, ale przechodziæ
ju¿ mo¿na by³o swobodnie, bo rozpoczyna³y siê wielkie ustrojowe
przemiany i dlatego te¿ niejako z marszu dopisano do tytu³u konferencji
gospodarki transformowane.

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Otó¿ wtedy, po wyst¹pieniu autora referuj¹cego doœwiadczenia Argentyny
w latach osiemdziesi¹tych w u¿ywaniu kursu walutowego do walki
z inflacj¹, Mundell zabra³ g³os i bardzo podziêkowa³ Argentynie za
wielki wk³ad do studiów nad teori¹ kursów i umo¿liwienie nam – badaczom
i uczonym – przetestowanie tak wielu ciekawych koncepcji teoretycznych.
Wymyœlano i próbowano, a jak nie dzia³a³o, to weryfikowano
i sprawdzano raz jeszcze. Istny poligon doœwiadczalny, nie tylko zreszt¹
w tym piêknym kraju, bo inne gospodarki latynoskie te¿ s³u¿y³y za próbówki,
choæ wcale nie zdawa³y sobie z tego sprawy. Tak jak króliki.
Powiedzia³em wówczas, w maju 1990 roku, ¿e jest moj¹ nadziej¹, i¿
po kolejnych 10 latach nikt nie bêdzie mia³ powodów, aby powiedzieæ coœ
podobnego o naszych rozpêdzaj¹cych siê zmaganiach transformacyjnych
i dziêkowaæ Polsce za wielki wk³ad do eksperymentowania dla potrzeb
rozwoju teorii naukowych w odniesieniu do polityki stabilizacyjnej w warunkach
transformacji systemowej. Jak¿e¿ siê myli³em.
Naeksperymentowano siê co niemiara, poczynaj¹c od zastosowania
tzw. kotwicy nominalnej, poprzez klasyczne dewaluacje, póŸniej
systematyczne punktowe a¿ do krocz¹cej – o zak³adanej apriorycznie
skali wobec koszyka walut w ramach kilkakrotnie poszerzanego pasma
wahañ, a koñcz¹c na uwalnianiu kursu, w przeddzieñ czego w³aœnie siê
znajdujemy. Inne kraje posocjalistyczne wnios³y te¿ swój wk³ad do tych
eksperymentów. Trwaj¹ one nadal: od kursu p³ynnego po currency board,
od kursu sztywnego do stosowania kursów równoleg³ych. Jest wiêc co
badaæ, o czym pisaæ, co uogólniaæ. Nie tylko odnoœnie kursu, bo laboratoriów
stworzyliœmy kilka, a najwiêkszy wk³ad wnieœliœmy do tworzenia
w oparciu o ca³e serie eksperymentów teorii prywatyzacji. To daje nam
bezsprzecznie prym na œwiecie.
Profesor Mundell zosta³ uznany za godnego laurów Nobla, jednak
zanim sobie z kursami walutowymi poeksperymentowaliœmy, tworz¹c jeszcze
w latach szeœædziesi¹tych nowoczesn¹ makroekonomiê w warunkach
otwarcia na zewn¹trz. Jego s³ynne ujêcie, nazwane póŸniej modelem
Mundella – leminga, gdy¿ ten drugi autor tak¿e formu³owa³ niezale¿nie
podobne wnioski, ³¹czy miêdzynarodowe przep³ywy kapita³owe z wewnêtrznymi
mechanizmami kszta³towania relacji popytu i poda¿y. PóŸniej powsta³a
praca o optymalnych obszarach walutowych i wystarczy³o jeszcze
323

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
tylko 30 lat, choæ inni ca³y czas eksperymentowali, zamiast wyci¹gaæ
wnioski z ju¿ stworzonej teorii, aby uznaæ, ¿e s¹ to odkrycia zas³uguj¹ce
na najwiêksze wyró¿nienie naukowe.
Móg³by ktoœ wszak¿e powiedzieæ: przecie¿ eksperymenty trwaj¹ nadal.
Powsta³ nowy obszar walutowy euro, za którego niejako ojca chrzestnego
uwa¿a siê w³aœnie obecnego noblistê, dzia³a znaczny obszar walutowy
w Afryce opieraj¹cy siê o sztywne powi¹zanie z frankiem francuskim, randy
po³udniowoafrykañskie obs³uguj¹ Namibiê i s¹ równoleg³¹ walut¹ w kilku
innych krajach najbli¿szych okolic, mówi siê o „dolaryzacji”, a wiêc wprowadzaniu
do obiegu pieni¹dza amerykañskiego poza granicami USA, pojawiaj¹
siê te¿ inne plany i tylko patrzeæ, jak odrodzi siê w nowych warunkach
koncepcja wspólnego rubla w niektórych krajach WNP. Ró¿nica wszak¿e
polega na tym, ¿e Mundell wpierw udowodni³ teoretycznie, ¿e wspólne
obszary walutowe – oczywiœcie, przy spe³nieniu okreœlonych warunków – s¹
korzystne dla podnoszenia konkurencyjnoœci regionów, a wiêc dla ich stabilizacji
finansowej i relatywnie szybszego tempa wzrostu.
Nas te¿ to dotyczy, bo nasze miejsce z czasem to w³aœnie optymalny,
miejmy nadziejê, obszar walutowy euro. Twórca jego teoretycznych podstaw,
z którym w³aœnie lecimy do Warszawy, jest zdecydowanym zwolennikiem
do³¹czenia Polski i innych krajów integruj¹cych siê z Uni¹ Europejsk¹
do systemu wspólnej waluty. Dok³adnie tak, jak nakreœli³em to z gór¹
trzy lata temu w rz¹dowym programie „Euro-2006”. Warto do niego
ponownie siêgn¹æ przy okazji wizyty noblisty, gdy¿ zachowuje w pe³ni
swoj¹ aktualnoœæ. Polska mo¿e byæ w euro, a euro w Polsce ju¿ od roku
2006, choæ wiele trzeba jeszcze zrobiæ, niekoniecznie ryzykuj¹c zbytecznymi
ju¿ eksperymentami, bo swoje wiemy. Teoria nam daje ju¿ dobre
wskazówki, a oparte o ni¹ programy s¹ do wykonania pod warunkiem
dobrej koordynacji polityki fiskalnej i monetarnej.
Mam to szczêœcie, ¿e po dziesiêciu latach wychodzi kolejna wa¿na
ksi¹¿ka, do której te¿ napisa³em rozdzia³, tyle ¿e tym razem ju¿ obok
laureata Nobla. Bob Mundell bowiem od wielu lat uczestniczy w znakomitych
konferencjach organizowanych przez Narodowy Bank Chorwacji
oraz Miêdzynarodowy undusz Walutowy w Dubrowniku. Tam mury s¹
tak solidne, ¿e chocia¿ ju¿ od wieków niepotrzebne, to jednak stoj¹. Bo s¹
piêkne. A co do konferencji i ksi¹¿ki (pt. „Transition. The irst Decade”,
324

Œwiat, polityka, pieni¹dze
która w jej wyniku uka¿e siê nak³adem Kluwer Academic Publishers), to sam
Mundell konkluduje w swoim rozdziale, ¿e „... uwaga musi byæ zwrócona
na pozytywne funkcjonowanie rz¹du. Niezbywaln¹ rol¹ rz¹du jest utrzymywanie
spo³ecznego porz¹dku oraz dostarczanie dóbr publicznych.
Wzrost kapita³u ludzkiego jest to¿samy z rozwojem. Oœwiata – jak mosty
– zwiêksza produkcjê”. A przecie¿ tego nie za³atwia siê kursem i na
tych polach lepiej, aby rz¹dy nie eksperymentowa³y, nawet jeœli da³y by
uczonym wiele materia³ów, na kolejn¹ jeszcze jeszcze konferencjê.
Profesor Mundell nigdy wczeœniej nie by³ w Polsce, wiêc z radoœci¹
skorzysta³ z zaproszenia rektora Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Przedsiêbiorczoœci
– profesora Andrzeja K. KoŸmiñskiego. Jego wyk³ady
w WSPiZ i krakowskiej AE oraz spotkania ze studentami, ekonomistami
i politykami, w tym z prezydentem Aleksandrem Kwaœniewskim, na
pewno bêd¹ ciekawe. Transformacja bowiem, nawet w kraju tak zaawansowanym
jak Polska, to wci¹¿ bardzo ciekawe laboratorium. Mo¿e ju¿
lepiej bez niepotrzebnych eksperymentów, ale poobserwowaæ co siê
dzieje zawsze warto.
Waszyngton – Warszawa, 4 marca 2000
73. Architekci i dekoratorzy
Tocz¹ca siê od d³u¿szego czasu dyskusja wokó³ œwiatowego ³adu
finansowego jakby siê o¿ywi³a. S³ychaæ, ¿e konieczna jest tzw. nowa architektura
miêdzynarodowych stosunków finansowych, a to dlatego, ¿e ta
ukszta³towana przed laty w ramach systemu Bretton Woods jest ju¿ nieadekwatna.
Potrzebne s¹ g³êbokie zmiany i inny sposób zorganizowania tych
stosunków. I tu w zasadzie koñczy siê zgodnoœæ pogl¹dów uczestników
debat, gdy¿ ró¿ne ich grupy zgo³a odmiennie podchodz¹ do zagadnienia.
W dyskusjê uwik³anych jest wiele œrodowisk i partnerów, ale naj¿ywiej
toczy siê ona w USA. Bierze siê to nie tyle z niezadowolenia ze
sposobu funkcjonowania miêdzynarodowego systemu finansowego, bo
akurat w USA dominuje zadowolenie, ile z fali krytyki organizacji Bretton
Woods, a zw³aszcza Miêdzynarodowego unduszu Walutowego. Chocia¿
nie jest prawd¹, ¿e jedyne co tutaj ostatnio zreformowano, to sto³ówka
325

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
(przy okazji sta³a siê gorsza i dro¿sza), to faktem jest, i¿ sam fundusz daje
ku tej krytyce wiele powodów. P³ynie ona z innych krajów, ze œrodowisk
naukowych, a ostatnio z wiêksz¹ moc¹ ze strony amerykañskiego kongresu
oraz republikañskiej opozycji wobec administracji prezydenta Clintona.
Ten wewn¹trzamerykañski nurt jest nie tylko skutkiem tocz¹cej siê
kampanii wyborczej, ale przede wszystkim konsekwencj¹ faktu, ¿e tak
MW, jak i Bank Œwiatowy w zbyt du¿ej mierze podporz¹dkowane s¹
wp³ywom amerykañskim.
Najmniej krytycznych uwag dociera z sektora prywatnego. Jest to
zrozumia³e, gdy¿ w sytuacjach kryzysowych to w³aœnie ten sektor interwencje
MW najbardziej chroni¹ przed ponoszeniem konsekwencji. Teraz
podejmowane s¹ próby innego rozdania ról, ale wci¹¿ nie ma jasnej linii
przewodniej, a sam sektor finansowy bynajmniej nie usi³uje wysuwaæ siê
przed orkiestrê. Ale liczne raporty, m.in. og³aszane przez s¹siaduj¹cy z MW
Instytut inansów Miêdzynarodowych (II), formu³uj¹ tak¿e coraz wiêcej
krytycznych uwag. Pomimo ¿e ich trosk¹ jest co innego ni¿ w wypadku krajów
znajduj¹cych siê w tarapatach finansowych, to narzekañ nie brakuje. Na co
innego jednak¿e narzekaj¹ ministrowie finansów, na co innego bankierzy; na
co innego biedni, a na co innego bogaci; na co innego zad³u¿eni klienci
w Afryce, na co innego fundusze hedgingowe na Wall Street.
O co zatem chodzi, gdy mowa o „nowej architekturze œwiatowego
systemu finansowego”? A to zale¿y od tego, kto mówi. Jedni, jak chocia¿by
profesor Robert A. Mundell, uwa¿aj¹, ¿e chodziæ tu powinno o radykaln¹
zmianê ca³ego systemu walutowego i oparcie go o sztywne powi¹zanie
trzech g³ównych walut œwiata – dolara, euro i jena. Zgadzam siê
z tym. Wówczas w takim obszarze walutowym, obejmuj¹cym kilkadziesi¹t
krajów na ca³ym œwiecie, wytwarza³oby siê 70-80 procent œwiatowej produkcji,
eliminuj¹c przy okazji du¿e i kosztowne wahania kursów, które
w co najwy¿ej dziesi¹tej czêœci wynikaj¹ ze zmian fundamentów makroekonomicznych,
a w dziewiêciu dziesi¹tych s¹ nastêpstwem spekulacji na
rynkach walutowych i pieniê¿nych. To nie sprzyja d³ugofalowemu rozwojowi
gospodarki œwiatowej, ale z pewnoœci¹ s³u¿y instytucjom poœrednictwa
finansowego. Dlaczego zatem one mia³yby chcieæ zmiany systemu?
Inni z kolei mówi¹c o „nowej architekturze”, w istocie nie zabiegaj¹
o nic wiêcej jak o zmianê dekoracji. akt, nowe klomby przed MW i BŒ
326

Œwiat, polityka, pieni¹dze
te¿ s¹. Przy takim podejœciu dyskusje sprowadzaj¹ siê wy³¹cznie do
poszukiwania innego ustawienia roli miêdzynarodowych organizacji finansowych
oraz przestrojenia instrumentów, którymi one graj¹. Do
tego ogranicza³y siê wszelkie dotychczasowe reformy MW i BŒ inspirowane
od wewn¹trz, do tego te¿, niestety, ogranicza siê g³oœny w ostatnich
dniach raport specjalnej komisji amerykañskiego kongresu kierowanej
przez profesora Allana H. Meltzera. Tu zreszt¹ widaæ, ¿e Amerykanie,
zw³aszcza kongres, uwa¿aj¹ instytucje Bretton Woods poniek¹d za
swoje, gdy¿ nawet nie pomyœlano o tym, aby od razu powo³aæ kompetentny
zespó³ miêdzynarodowy. Wtedy rekomendacje opar³yby siê na
bogatszym pod³o¿u, uwzglêdniaj¹cym interesy innych grup krajów i typów
gospodarek oraz mia³yby wiêksz¹ noœnoœæ polityczn¹.
Zanim zd¹¿y³y odezwaæ siê kraje biedne i pañstwa borykaj¹ce siê
z problemami dostosowañ strukturalnych, dyskusje ju¿ posz³y w niew³aœciwym
kierunku. Na p³aszczyŸnie politycznej wyraŸnie widaæ partyjne
podzia³y dominuj¹ce na amerykañskiej scenie. Na p³aszczyŸnie technokratycznej
zaœ na zarzuty i postulaty kongresowej komisji MW odpowiedzia³
natychmiast w sposób klasyczny: co nowego, to nies³uszne, a co
s³uszne, to nie nowe. I w du¿ej mierze ma racjê, choæ w niczym nas to
nie posuwa do przodu, a tylko potwierdza, ¿e nie chodzi tu o nic wiêcej
jak o trwanie w starym systemie, ale ze zmienion¹ dekoracj¹. To tapetê
siê zmienia, a nie architekturê.
Odpowiadaj¹c na raport MW eksponuje cztery g³ówne w¹tki,
a potem rozprawia siê z reszt¹ zarzutów, kwestionuj¹c równie¿ ocenê, ¿e
jest g³ównie instrumentem grupy G-7 i ulega jej naciskom politycznym.
Po pierwsze, co do postulatu, aby by³ po¿yczkodawc¹ ostatniej
instancji, podkreœla, ¿e nie jest to nic nowego, gdy¿ ju¿ pe³ni tê funkcjê,
natomiast nie mo¿e siê do niej ograniczyæ. Przy okazji nadal dystansuje
siê od potrzeby kontroli przep³ywów kapita³u, choæ nie ma tu racji.
Po drugie, zdecydowanie odrzuca postulat zaniechania kredytowania
krajów biednych w ramach programów ograniczania ubóstwa i wspierania
wzrostu (PRG). Instrument ten ma znaczenie dla stabilizacji
makroekonomicznej, a bez tego nie ma przes³anek do szybkiego wzrostu,
a to jest jedyne panaceum na biedê.
327

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Po trzecie, w pe³ni siê zgadza, ¿e powinien gromadziæ i udostêpniaæ
dane na temat sytuacji finansowej swoich cz³onków. akt, ¿e w ostatnich
latach pod naciskami œwiatowej opinii publicznej sporo siê tutaj
zmieni³o na lepsze.
Po czwarte, ca³kowicie siê nie zgadza, aby pañstwa wysoko rozwiniête
z OECD pozosta³y poza polem jego aktywnoœci argumentuj¹c, ¿e z jednej
strony uniemo¿liwi³oby to obserwacjê procesów, które maj¹ istotny wp³yw na
ca³¹ gospodarkê œwiatow¹, a z drugiej pozbawi³oby dobrych rad kraje, które
– choæ rozwiniête – wci¹¿ ich potrzebuj¹, np. ostatnio Szwecja i Kanada.
Zarówno fundusz, jak i bank zdecydowanie odrzucaj¹ postulat zaniechania
kredytowania krajów najbiedniejszych, co mia³oby byæ zast¹pione
dotacjami na konkretne programy rozwojowe oraz pañstw o œrednich
dochodach, s³usznie podkreœlaj¹c, ¿e wypchnê³oby to ze sfery ich dzia³ania
m.in. gospodarki transformowane. A niejedna z nich jeszcze bêdzie
musia³a skorzystaæ tak z pomocy technicznej, jak i z zaanga¿owania finansowego
tych organizacji. Dobrze, ¿e wszyscy zgadzaj¹ siê – przynajmniej
werbalnie – i¿ nale¿y ca³kowicie umorzyæ d³ugi krajom najbiedniejszym.
Choæ wa¿na to dyskusja, to nie nale¿y siê po niej zbyt wiele spodziewaæ,
poniewa¿ odwraca ona uwagê od trzeszcz¹cych fundamentów, a koncentruje
na fasadzie. Nowa architektura systemu finansowego to zdecydowanie
wiêcej ni¿ nag³oœnione w raporcie kwestie. To zmiana systemu walutowego,
inne potraktowanie interesów krajów ubo¿szych, faktyczne wci¹gniecie
sektora prywatnego do pe³niejszej odpowiedzialnoœci za napiêcia
finansowe, a tak¿e „odamerykanizowanie” organizacji Bretton Woods i odbiurokratyzowanie
wszystkich miêdzynarodowych instytucji finansowych.
Do tego daleka jeszcze droga i wejœcie na ni¹ wymusz¹ dopiero
powa¿niejsze ni¿ ostatnimi laty perturbacje w miêdzynarodowym systemie
finansowym b¹dŸ te¿ kryzys gospodarki amerykañskiej. Wci¹¿ nie ma
dostatecznie silnego nacisku z zewn¹trz na gruntown¹ przebudowê systemu.
Przecie¿ on jeszcze dzia³a. Przecie¿ on jest nadal dla najsilniejszych
korzystny. Przecie¿ œwiatowa gospodarka siê rozwija. Dlatego te¿ s³yszeæ
bêdziemy o nowej architekturze, ale tak naprawdê to zobaczymy tylko
nowe dekoracje. A w dodatku i tak nie jest jasne, kto, co, gdzie i komu
ma powiesiæ. A przede wszystkim – za ile.
Waszyngton, 11 marca 2000
328

74. Czekolada a sprawa polska
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Nawet przy okazji procesów o wielkim znaczeniu i daleko id¹cych
implikacjach dla rozwoju gospodarczego mamy niekiedy do czynienia z wydarzeniami,
które wci¹¿ nas zdumiewaj¹, jednych przy tym bawi¹c, a innych
irytuj¹c. Oto bowiem w przeddzieñ wa¿nego spotkania na szczycie w Lizbonie
Unia Europejska, do której ambitnie i my zmierzamy, dokona³a czegoœ
znacz¹cego – zdefiniowa³a co to jest czekolada. Niby ka¿de dziecko to wie,
ale politykom, biurokracji i ekspertom UE wypracowanie tej definicji zajê³o
ponad 20 lat. Mimo to warto jednak do Unii dojϾ, bo nie od czekolady jej
przysz³oœæ zale¿y, choæ ten krotochwilny przypadek pokazuje, jak wiele
banalnych wydawa³oby siê kwestii wymaga prawid³owego uregulowania prawnego
i wypracowania politycznego kompromisu pomiêdzy sprzecznymi
interesami, w które integracja jest uwik³ana.
Na deser po koñcowym obiedzie w Lizbonie podawaæ bêdê zatem
czekoladki „Made in Europe”, ale przedtem szczyt zajmie siê bardzo
powa¿nymi zagadnieniami. Nie bêdzie to jednak s³abn¹ca pozycja euro
wobec dolara. To jest domen¹ niezale¿nego Europejskiego Banku Centralnego.
Nie jest to te¿ przedmiotem wiêkszej troski rz¹dów Eurolandu
i Brukseli, gdy¿ niski kurs podnosi konkurencyjnoœæ eksportu. Wiosenny
szczyt UE koncentrowaæ sw¹ uwagê bêdzie tym razem na kwestiach mikroekonomicznych.
Nas musi interesowaæ to szczególnie, powinniœmy
bowiem dzia³aæ z wyobraŸni¹ oraz wybiegaæ w wielu rozwi¹zaniach instytucjonalnych
i polityce gospodarczej w przód, gdy¿ bêdziemy wstêpowaæ
do innej Unii Europejskiej.
Kiedy bêdziemy wstêpowaæ? To wa¿ne pytanie bêdzie pojawia³o
siê coraz czêœciej a¿ do chwili, gdy bêdzie znana na nie jednoznaczna
odpowiedŸ. Kiedyœ mówiliœmy o roku 2000, ale ten jakoœ nadzwyczaj
szybko ju¿ nasta³. Nie tylko my, ale równie¿ goszcz¹cy onegdaj z oficjaln¹
wizyt¹ w Polsce prezydent rancji Jaques Chirac, kokietuj¹c nas przy
tym mi³ym dla ucha okreœleniem „wschodnioeuropejska siostra”. Mówi³
tak te¿ by³y kanclerz Niemiec Helmut Kohl. Tym bardziej tak mówiæ
musieli do czasu i polscy politycy. Gdy podczas Œwiatowego orum
Gospodarczego w Davos w 1997 roku stwierdzi³em, ¿e najwczeœniej-
329

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
szym terminem – a i to ambitnym – jest rok 2002, niektórzy polemiœci
mieli pretensjê, ¿e... opóŸniam termin integracji z Uni¹. Wtedy jednak
uwa¿a³em, a i dzisiaj te¿ tak s¹dzê, ¿e choæ by³ to cel bardzo ambitny, to
zarazem realistyczny. O tym, ¿e odsun¹³ siê w czasie, zdecydowa³a polityka,
a dok³adniej jej u³omnoœci.
Rok wejœcia do Unii Europejskiej nie ma jednak¿e wiêkszego znaczenia.
Wa¿ne natomiast jest to, w jaki sposób tam dotrzemy. Chodzi
o to, aby tak sam proces dochodzenia do cz³onkostwa – a wiêc przeprowadzanie
niezbêdnych reform strukturalnych i zmian instytucjonalnych,
z jednej strony, oraz przebudowa realnej sfery gospodarki, z drugiej – jak
i pocz¹tkowy okres funkcjonowania w ramach wspólnoty charakteryzowa-
³y siê mo¿liwie jak najwiêkszymi dla nas korzyœciami, przy mo¿liwie jak
najmniejszych kosztach. Ta prosta zasada prakseologii musi mieæ zastosowanie
i w tym wypadku. Jeœli zatem maksymalizacja korzyœci przy minimalizacji
kosztów wymaga przyspieszania dzia³añ dostosowawczych, to nale¿y
to robiæ. Jeœli jednak racjonalniejsze z punktu widzenia takiego swoistego
rachunku ekonomicznego jest kroczenie w wolniejszym tempie, to tak
nale¿y czyniæ. To nie wyœcigi, gdzie decyduje tempo, tylko proces i gra
ekonomiczna, gdzie licz¹ siê interesy.
Jeœli w sumie, w ujêciu d³ugofalowym da to lepsze efekty, to nie
dramatyzowa³bym, gdy Polska zostanie cz³onkiem Unii Europejskiej na
przyk³ad dopiero w roku 2005, tak jak i nie nale¿y rozpaczaæ z tego
powodu, ¿e jeszcze tam nie jesteœmy. Przynajmniej o definicjê czekolady
nie musieliœmy siê sprzeczaæ. Natomiast twardo trzeba negocjowaæ
warunki naszego udzia³u pod k¹tem troski o saldo korzyœci integracji
i kosztów dostosowawczych. Problem ten jest jednak¿e du¿o bardziej
z³o¿ony. Niezale¿nie bowiem od negocjacji szybciej postêpowaæ powinny
po¿¹dane zmiany strukturalne, a to przecie¿ zale¿y od naszej polityki
gospodarczej. Nie mo¿na przeto mieæ pretensji do Romano Prodiego
– przewodnicz¹cego Unii Europejskiej – gdy s³usznie zwraca nam
uwagê, ¿e do³¹czenie do procesu wci¹¿ pog³êbiaj¹cej siê integracji europejskiej
to nie jakiœ kontrakt handlowy, który da siê wynegocjowaæ pod
presj¹ polityczn¹, ale trwa³y i w istocie nieodwracalny zwi¹zek. Partnerzy
musz¹ nie tylko wzajemnie siê rozumieæ i szanowaæ, ale i do siebie
pasowaæ, bo inaczej s¹ k³opoty.
330

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Prodi ma zatem racjê, gdy podkreœla, ¿e musimy wykonaæ po naszej
stronie to wszystko, co uczyni nasz¹ gospodarkê dostatecznie kompatybiln¹
z Uni¹. My zaœ ze swej strony te¿ domagamy siê okreœlonych zmian
instytucjonalnych i politycznych niezbêdnych pod k¹tem potrzeb poszerzania
UE na wschód. Przede wszystkim jednak poprawiaæ musimy kondycjê
naszej gospodarki – jej systemu, jej instytucji, jej sfery realnej.
Z tak¹ w³aœnie intencj¹, reformuj¹c swego czasu strukturê organizacyjn¹
rz¹du, stworzyliœmy Komitet Integracji Europejskiej. Mia³ on koordynowaæ
narodow¹ politykê integracyjn¹, bo to nie jest zadanie dla któregokolwiek
z ministerstw, a ju¿ na pewno nie dla MSZ-tu, gdy¿ nie o zabiegi
dyplomatyczne tu chodzi, ale o ca³okszta³t strategii rozwojowej.
Nie mówi nam siê tego wprost, bo nie jest to formalne kryterium
przyjêcia, ale nieco wiêksza obecnie powœci¹gliwoœæ UE i jej przywódców
wobec Polski bierze siê tak¿e ze znacznego zwolnienia tempa wzrostu.
atalna koncepcja „sch³adzania” i tutaj daje swoje zgni³e owoce, gdy¿
nasza gospodarka z PKB na mieszkañca w wysokoœci oko³o czterech
tysiêcy dolarów musi rozwijaæ siê w tempie wyraŸnie szybszym ni¿ kraje
Unii. W innym wypadku doprawdy bylibyœmy dla niej obci¹¿eniem,
a nie szans¹, a tak w³aœnie trzeba to strategicznie postrzegaæ. Sch³adzaj¹c,
sprowadzano tempo wzrostu z siedmiu do czterech procent, podczas
gdy UE zwiêksza je do ponad trzech.
Odbywaj¹cy siê w tym tygodniu portugalski szczyt szerzej zajmie
siê g³ównie rynkiem pracy. Reforma systemu emerytalnego, aktywne
formy ograniczania bezrobocia, wspieranie przez pañstwo przekwalifikowania
si³y roboczej pod k¹tem potrzeb tzw. nowej gospodarki tworzonej
na bazie czwartej rewolucji przemys³owej, ograniczanie szerokoœci
marginesu spo³ecznego i stopnia nieuczestnictwa w zorganizowanym
procesie spo³eczno-gospodarczym. To s¹ podstawowe wyzwania, które
podejmuje w tej fazie ewolucji Unia Europejska.
U nas zaœ polityka gospodarcza doprowadzi³a do ponownego, skokowego
wzrostu bezrobocia a¿ o ponad cztery punkty procentowe. Tak
wiêc w pewnym sensie jesteœmy obecnie dalej od cz³onkostwa w Unii
Europejskiej, ni¿ ju¿ byliœmy kilka lat temu. Straconego czasu odrobiæ siê
nie uda, tym bardziej wiêc trzeba jak najlepiej wykorzystaæ ten, który
wci¹¿ przed nami. Aby korzystnie wejœæ do Unii Europejskiej najlepiej
331

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
mieæ szybko rozwijaj¹c¹ siê gospodarkê. Kroczenie œcie¿k¹ wzrostu 6-7
procent rocznie to kwestia polskiej racji stanu. Wtedy mniej wa¿na wydaje
siê definicja czekolady, a i powodów do krytycznych uwag pod naszym
adresem bêdzie du¿o mniej.
Szczecin, 17 marca 2000
75. Powrót na polskie drogi
Krête s¹ drogi, po których tocz¹ siê losy polskiej transformacji.
W szerokim œwiecie wci¹¿ uznawani jesteœmy za lidera ustrojowych przemian
i kraj sukcesu w tym trudnym procesie. Tu zaœ, w naszym piêknym
kraju, ju¿ tylko rz¹dowi ekonomiœci i ich propagandowe zaplecze
usi³uje podtrzymywaæ pogl¹d, ¿e sprawy maj¹ siê dobrze. Argumentów
wszak¿e przekonuj¹cych do s³usznoœci tej tezy jest jednak coraz
mniej. Coœ siê zmieni³o.
Zagranic¹ faktycznie Polska ma nadal dobre notowania, choæ ju¿
nie tak znakomite jak kilka lat temu. Oceny te formu³owane s¹ przy tym
wed³ug ró¿nych kryteriów. W naszej czêœci œwiata, tj. w innych krajach
przechodz¹cych transformacjê, pozytywne opinie wynikaj¹ z bardzo prostego
faktu: tam jest jeszcze gorzej. Gorzej w odniesieniu do salda kosztów
i korzyœci, jakie przynios³y dotychczasowe zmiany, prawd¹ bowiem
jest, ¿e w Polsce postêp w sferze realnej jest relatywnie najwiêkszy,
a w sferze instytucjonalnej nie mniejszy ni¿ poœród innych pañstw najbardziej
zaawansowanych w budowie gospodarki rynkowej.
W krajach wysoko rozwiniêtych – a w œlad za tym tak¿e w innych
regionach œwiata, które swe opinie opieraj¹ o to, co tam siê twierdzi, bez
g³êbszych w³asnych przemyœleñ – przedmiotem ocen jest inne pole obserwacji
ni¿ to, które wywo³uje narastaj¹c¹ krytykê u nas. Prawd¹ jest, ¿e
wysoko rozwiniête pañstwa traktuj¹ nas przedmiotowo, jak zreszt¹ i wiêkszoœæ
tzw. wy³aniaj¹cych siê rynków. Ich punkt widzenia jest œciœle zwi¹zany
z panuj¹c¹ tam hierarchi¹ wartoœci, a nade wszystko z ich interesami.
Z jednej strony zatem my „wy³aniamy siê” przede wszystkim po to, aby
one mog³y robiæ na tym dobre interesy. Z drugiej strony mamy do
czynienia z niezwykle siln¹ tendencj¹ do upraszczania i pos³ugiwania
332

Œwiat, polityka, pieni¹dze
siê stereotypami, które sugeruj¹ jakoby imponuj¹cy postêp u nas w wyniku
liberalizacji i prywatyzacji, bez ogl¹dania siê na mizern¹ wci¹¿
poprawê efektywnoœci i konkurencyjnoœci, i lekcewa¿eniem wrêcz rozlicznych,
negatywnych implikacji natury spo³ecznej.
Polacy natomiast, jeœli wierzyæ wynikom badania opinii publicznej,
w zdecydowanej wiêkszoœci twierdz¹, ¿e sprawy kraju id¹ w z³¹ stronê. Tak
uwa¿a ponad 70 procent spo³eczeñstwa, co wydaje siê szokuj¹ce, gdy
skonfrontowaæ ten pesymizm z optymizmem zagranicznych obserwatorów.
W istocie jednak taka rozbie¿noœæ opinii nie powinna zaskakiwaæ,
poniewa¿ oceny formu³owane tu i tam nie s¹ odpowiedziami na te same
pytania, chocia¿by mog³y one nawet brzmieæ tak samo. Sprawa jest powa¿na,
gdy¿ na tym tle widaæ, ¿e z ca³¹ moc¹ powróci³o pytanie o sens
transformacji, roz³o¿enie jej kosztów i korzyœci, a nade wszystko dalsze
losy przemian. Wynika to z kilku przes³anek.
Po pierwsze, coraz wyraŸniej daj¹ o sobie znaæ fatalne skutki „sch³odzenia”
gospodarki. Ta koncepcja polityki gospodarczej skompromitowa-
³a siê zupe³nie, gdy¿ zak³adane koszty w postaci spowolnienia tempa
wzrostu i powiêkszenia bezrobocia zosta³y znacznie przekroczone, natomiast
zapowiadane rezultaty nie tylko nie zosta³y osi¹gniête, ale na ka¿dym
newralgicznym odcinku nast¹pi³o istotne pogorszenie sytuacji: inflacja
uleg³a nasileniu, deficyt systemu finansów publicznych siê pog³êbi³,
deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych wzrós³ skokowo i przy okazji
pogorszy³a siê zdecydowanie struktura jego finansowania.
Po drugie, zaniedbania wobec wspierania przez pañstwo formowania
siê rodzimego kapita³u, przy równoczesnym de facto u³atwianiu przez
politykê finansow¹ penetracji naszej gospodarki przez inwestorów zagranicznych,
w tym na coraz wiêksz¹ skalê przez krótkoterminowy kapita³
spekulacyjny, prowokuj¹ narastanie frustracji w krêgach rodzimych przedsiêbiorców.
Czuj¹ siê oni zagro¿eni i niepewni przysz³oœci, czêsto nie
widz¹c dostatecznych szans na stawianie czo³a nawa³nicy obcej konkurencji,
m.in. w wyniku wzrostu finansowych kosztów swej dzia³alnoœci.
Po trzecie, rzeczywiste powody komplikowania siê sytuacji, czyli
u³omnoœci polityki gospodarczej popychaj¹ rz¹d do prób obarczania
odpowiedzialnoœci¹ za pogarszaj¹cy siê stan rzeczy procesu integracji
z Uni¹ Europejsk¹. Nagminne wrêcz w ostatnim czasie zabiegi usi³uj¹-
333

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
ce wyjaœniaæ piêtrz¹ce siê trudnoœci i dotkliwoœci kroczeniem do UE
wywo³uj¹ narastaj¹c¹ w spo³eczeñstwie niechêæ do tego procesu. W istocie
zaœ postêpuj¹ca integracja ju¿ daje nam daleko wiêcej korzyœci, ni¿
poci¹ga za sob¹ kosztów.
Po czwarte, narastaj¹ fobie przeciwko globalizacji. Niew³aœciwe interpretowanie
tego procesu, bêd¹cego przecie¿ wyrazem wielkiego postêpu
cywilizacyjnego, zagra¿a naszym interesom. Globalizacja przynosi wiêcej
szans ni¿ zagro¿eñ, w wiêkszym stopniu zwiêksza mo¿liwoœci naszej
ekspansji, ani¿eli tworzy ryzyko na œcie¿ce wzrostu. Jednak¿e brak koherentnej
strategii rozwoju spo³eczno-gospodarczego, a tak¿e zadziwiaj¹ca
niekiedy troska o interesy zagranicznych inwestorów strategicznych oraz
preferowanie interesów obcych grup kapita³owych przy prywatyzacji sektora
bankowego prowadzi do postaw antyglobalizacyjnych. To te¿ psuje
wpierw nastroje i oceny, a potem perspektywy.
I tak oto, bêd¹c w oczach œwiatowej opinii publicznej liderem posocjalistycznych
przemian, w oczach w³asnej publicznoœci proces transformacji
oceniany jest coraz bardziej krytycznie. A¿ ponad po³owa spo³eczeñstwa
oczekuje, ¿e podczas najbli¿szych trzech lat ich sytuacja ¿yciowa
pogorszy siê. Przypuszczam, ¿e pojmuj¹ j¹ oni jako coœ wiêcej ni¿ tylko
poziom konsumpcji czy p³ac realnych. I s³usznie, o warunkach ¿ycia
bowiem decyduje równie¿ stan bezpieczeñstwa publicznego, standard
œrodowiska, dostêp od dóbr kultury i oœwiaty, poziom us³ug s³u¿by zdrowia.
I to zawinione przez Ÿle przeprowadzane reformy i ciêcia bud¿etowe
pogarszanie siê sytuacji na tych odcinkach, a nie dochody realne (bo te
choæ wolniej, to jednak rosn¹), powoduj¹ tak negatywne oceny.
Co gorsza, narasta te¿ pesymizm przedsiêbiorców. Mo¿e to mieæ
bardzo ujemne nastêpstwa dla rozwoju, gdy¿ wojnê mo¿na jeszcze czasami
wygraæ, gdy ¿o³nierze nie tryskaj¹ optymizmem, ale nie sposób,
gdy w sens walki w¹tpi¹ oficerowie. Ten deprymuj¹cy brak wiary w mo¿liwoœci
ekspansji poœród znacz¹cej czêœci przedsiêbiorców utrudniaæ
teraz bêdzie nakrêcenie koniunktury, gdy¿ to oni padli w pierwszej
kolejnoœci ofiar¹ jej szkodliwego sch³adzania.
Mimo to jestem optymist¹. Nie podzielam tych wiêkszoœciowych
opinii. Jestem przekonany, ¿e dla zdecydowanej wiêkszoœci spo³eczeñstwa
najbli¿sze lata mog¹ przynieœæ odczuwaln¹ poprawê warunków
334

Œwiat, polityka, pieni¹dze
¿ycia. Uwa¿am, ¿e sprawy kraju idê generalnie (no bo nie w tych
latach) w dobr¹ stronê, co ³atwo dostrzec, jeœli tylko wyd³u¿y siê spojrzenie
tak wstecz, jak zw³aszcza do przodu. Oczywiœcie, poprawa sytuacji
nie jest realna przy obecnej polityce gospodarczej, ale ona przecie¿
ulegnie zmianie. Tego ju¿ domagaj¹ siê wszystkie – tak, wszystkie grupy
spo³eczne: i przedsiêbiorcy, i emeryci; i studenci, i rolnicy; i sfera bud¿etowa,
i pracownicy przedsiêbiorstw.
Do wniosków tych sk³aniaj¹ mnie równie¿ liczne rozmowy i obserwacje
poczynione w ca³ym kraju. Kr¹¿¹c po polskich drogach z seri¹
trzydziestu wyk³adów i seminariów podczas minionych 10 dni, dostrzec
i dowiedzieæ siê mog³em wiele: w Toruniu, Bydgoszczy, Szczecinie, Tczewie,
Gdañsku, Krakowie, Lublinie, Tyczynie, Rzeszowie, Tychach, Katowicach.
Mo¿e nawet wiêcej ni¿ w Warszawie? Utwierdza mnie to
w przekonaniu, ¿e nasz potencja³ – w tym zw³aszcza tkwi¹cy w kapitale
ludzkim – naprawdê jest niema³y.
Globalizacja zwiêksza nasze mo¿liwoœci i nie nale¿y jej siê baæ. Ludzie,
politycy te¿, boj¹ siê czegoœ, czego nie rozumiej¹, trzeba wiêc poj¹æ
jej istotê i zobaczyæ, ¿e przynosi nam ona du¿o wiêcej szans ni¿ zagro¿eñ.
To samo mo¿na powiedzieæ o integracji europejskiej. Po³o¿enie geopolityczne
na te czasy mamy bez ma³a idealne. A gdzie lepiej znajdowaæ siê
na tym zakrêcie historii jak nie tutaj? Problem, który nastrêcza nam
najwiêcej k³opotów przy kroczeniu po tych polskich drogach transformacji
to polityka. To ona, a nie Polska idzie w z³¹ stronê.
76. undusz z ludzk¹ twarz¹
Tychy – Katowice, 24 marca 2000
Po kolejnym pobycie i przygotowaniu kilku opracowañ opuszczam
MW. Niektórzy pytaj¹, czy w tej fazie ewolucji gospodarki œwiatowej ma
on bardziej ludzkie oblicze ni¿ na pocz¹tku dekady, kiedy by³em tutaj po
raz pierwszy. Lata dziewiêædziesi¹te wiele zmieni³y w miêdzynarodowych
stosunkach finansowych i w ca³ym uk³adzie globalnym, ale czy na tyle, aby
mo¿na mówiæ teraz o „MW z ludzk¹ twarz¹”? Zabiega³ o to poprzedni
dyrektor zarz¹dzaj¹cy, zabiegaæ o to bêdzie nowy, w tych dniach w³aœnie
335

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
obejmuj¹cy to wa¿ne stanowisko. Pomimo to œwiatowa opinia publiczna
daleka jest od tego, aby przyznaæ, ¿e fundusz troszczy siê o sprawiedliwy
rozwój, bêd¹c wci¹¿ przekonana, ¿e to on w³aœnie jest jednym z g³ównych
sprawców faktu, i¿ rozwój bynajmniej nie ma takiego charakteru.
W istocie niewiele zmieni³o siê w dzia³aniach MW podczas minionej
dekady. WyraŸniejsz¹ ewolucjê widaæ jedynie w s³owach i opracowaniach,
ale wci¹¿ jeszcze nie w czynach i polityce. Gdy by³em tutaj dwukrotnie
na pocz¹tku dekady, wpierw w departamencie badañ w 1991 roku,
a potem w departamencie polityki fiskalnej w 1992 roku, dominowa³a ta
sama co obecnie ortodoksja, okreœlana czêsto jako monetaryzm, choæ w istocie
jest to wspó³czesna wersja ekonomii neoklasycznej. W wielu krajach
okreœlenie „monetaryzm” nabiera zabarwienia pejoratywnego, ale z pewnoœci¹
nie tu, w USA, gdzie pod pojêciem tym kryje siê raczej akcent na
dyscyplinê finansow¹ i docenianie roli pieni¹dza oraz przep³ywów finansowych
w sterowaniu procesami reprodukcji makroekonomicznej.
W koñcu dekady, kiedy to powtórnie zosta³em zaproszony przez te
dwa departamenty, nadal panuje ta sama doktryna, ale pytania s¹ ju¿
formu³owane inaczej. Bierze siê to przede wszystkim z faktu, ¿e minione
lata przynios³y wiele nowych wyzwañ i problemów, z którymi fundusz nie
mo¿e sobie poradziæ. Zaliczyæ tu trzeba m.in. przed³u¿aj¹cy siê kryzys
strukturalny w najbiedniejszych krajach œwiata oraz niezadowalaj¹cy przebieg
transformacji posocjalistycznej. MW nie jest przy tym jednak ani
na tyle samokrytyczny, ani te¿ zdolny do g³êbszego przewartoœciowania
swojej linii politycznej, aby podejœæ do stoj¹cych pytañ w nowatorski sposób.
Dlatego te¿ nie nale¿y spodziewaæ siê jakiegoœ wiêkszego prze³omu
i zmiany dotychczasowej linii. MW zachowa swoje dotychczasowe oblicze,
ale zdecydowanie wiêcej bêdzie dba³ o makija¿ i od czasu do czasu
zrobi jakiœ stosowny „face lifting”.
undusz nie jest dostatecznie samokrytyczny, gdy¿ podczas ostatnich
kilku lat skonsolidowa³ siê wyraŸnie na obronie swojej pozycji przed
atakami i krytyk¹ p³yn¹c¹ z zewn¹trz. Paradoksalnie, im wiêcej jest tej
krytyki – od amerykañskiego kongresu poprzez niezale¿ne œrodowiska
naukowe po miêdzynarodowe organizacje pozarz¹dowe – tym mniej w samej
firmie jest otwartoœci na rewizjê panuj¹cych doktryn ekonomicznych
i weryfikacjê zalecanych polityk. O wielu sprawach mówi siê w kuluarach,
336

Œwiat, polityka, pieni¹dze
ale wci¹¿ brak zdolnoœci do sformu³owaniach w³aœciwych wniosków. Najlepszym
dowodem na to by³a natychmiastowa riposta – ktoœ powie, ¿e dobra,
bo zawczasu przygotowana, ktoœ inny zaœ stwierdzi, ¿e nierozwa¿na, bo
udzielona od razu, bez niezbêdnej refleksji – na raport Meltzera.
undusz tak¿e nie zmienia linii politycznej, gdy¿ nawet bêd¹c
w ogniu skoncentrowanej krytyki ze strony kongresu USA, nadal jest
zasadniczo organizacj¹ pañstw grupy G-7 podporz¹dkowan¹ ich interesom
i wizji œwiata. Dopiero zmiana miêdzynarodowego ³adu instytucjonalnego,
która inaczej uplasuje MW (a kiedyœ mo¿e to, co siê z niego
wy³oni, gdy¿ nie jest to organizacja wieczna), doprowadzi do tego, ¿e
rozdanie ról w miêdzynarodowych stosunkach finansowych bêdzie bardziej
zrównowa¿one. Daleka do tego droga, ale ju¿ na ni¹ weszliœmy.
Gdy na zorganizowanej przed dwoma laty przez MW konferencji
na temat problemów sprawiedliwoœci podzia³u powiedzia³em, ¿e nigdy
podczas mej pracy w rz¹dzie nie zdarzy³o siê, aby misja MW interesowa³a
siê skutkami spo³ecznymi zalecanej polityki finansowej, amerykañska
dyrektor w tej organizacji okaza³a wielkie zdziwienie, co z kolei
zadziwi³o innych uczestników. Konferencja zaowocowa³a znakomitym
zbiorem opracowañ (Economic Policy & Equity, IM 1999), ale w istocie
by³ to tylko gest i w podejœciu oraz zalecanych politykach niewiele siê
zmieni³o. Bynajmniej siê temu nie dziwiê, gdy¿ zmiany tego rodzaju
wymagaj¹ wielu lat, a nade wszystko g³êbszej wymiany kadr. Te zaœ
rotuj¹ siê wyj¹tkowo powoli, gdy¿ bynajmniej nie maj¹ w tej rotacji
¿adnego interesu. Tak wiêc o sprawiedliwym podziale dochodów jako
warunku zrównowa¿onego wzrostu sporo ju¿ siê mówi, ale trudno zauwa-
¿yæ, aby polityki aplikowane krajom ubiegaj¹cym siê o finansowanie z funduszu
bra³y ten imperatyw dostatecznie serio pod uwagê.
Znaj¹c dobrze tê organizacjê z ró¿nych stron – i jako teoretyk,
i jako polityk, i jako ekspert – nie oczekujê bynajmniej (i innym te¿ radzê
tego nie czyniæ), ¿e MW wyraŸnie zmieni swoje oblicze i skoncentruje
uwagê na zagadnieniach spo³ecznych. To by³oby nieporozumienie i gdyby
tak siê sta³o, to trzeba by³oby tworzyæ coœ nowego, wype³niaj¹cego
powsta³¹ lukê. Potrzebna bowiem jest silna i wp³ywowa organizacja, która
bêdzie w stanie wp³ywaæ na miêdzynarodowy ³ad finansowy. Postrzegaæ go
trzeba jednak instrumentalnie, gdy¿ musi byæ œrodkiem umo¿liwiaj¹cym
337

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
trwa³y wzrost gospodarki œwiatowej. Nie oczekuj¹c od tego rodzaju
instytucji realizacji zadañ, które do niej nie nale¿¹, trzeba domagaæ siê,
aby obok czysto iloœciowych kryteriów finansowych, zalecenia MW
by³y tak¿e oceniane pod k¹tem spo³ecznych implikacji ich wdra¿ania.
Temu tak¿e poœwiêci³em swój czas tutaj spêdzony. W innym bowiem
wypadku troska o spo³eczny wymiar tocz¹cych siê procesów i dostosowañ
strukturalnych pozostanie z³udna.
Tak wiec fundusz nie bêdzie mia³ wyraŸniejszego ludzkiego oblicza,
a jeœli nawet, to nie z tych najsympatyczniejszych. Podobnie jak
dentysta, który jest przecie¿ bardzo potrzebny, ale nie zawsze lubiany.
Przecie¿ nikt nigdzie nie wybiera na przyk³ad „dentysty roku”, a jak¿e
przykro by by³o, gdyby ich nie starcza³o. Podobnie bêdzie z MW. Musi
on jednak mieæ we wspó³czesnym œwiecie coraz to mniej, a nie wiêcej do
powiedzenia. By tak siê sta³o, nie nale¿y upiêkszaæ na si³ê jego oblicza, ale
równowa¿yæ rolê tej wa¿nej organizacji, wzmacniaj¹c inne ogniwa œwiatowej
sceny miêdzynarodowych stosunków ekonomicznych, przesuwaj¹c nieco
akcent z ich wymiaru finansowego na spo³eczny. S¹dzê, ¿e coœ na tym
polu uda³o siê nam ju¿ uczyniæ.
Waszyngton, 31 marca 2000
77. Uniwersytecki tryptyk
Nie podatki ani wydatki, nie zbrojenia ani podbój kosmosu, nie
regulacje imigracyjne ani polityka ludnoœciowa, ale edukacja staje siê
g³ównym polem, na którym rozgrywa siê tegoroczna kampania prezydencka
w USA. Coraz wyraŸniej rysuj¹ swoje zamiary w tym zakresie obaj
kandydaci i, byæ mo¿e, w³aœnie od tego, jak ich koncepcje zostan¹ ocenione
przez amerykañski elektorat, zale¿eæ bêdzie, kto wprowadzi ten najpotê¿niejszy
kraj œwiata w XXI wiek. Al Gore obiecuje zwiêkszyæ nak³ady na
oœwiatê a¿ o 115 miliardów dolarów podczas kolejnych 10 lat. George
W. Bush mniej mówi o nak³adach, a wiêcej o koniecznoœci corocznych
sprawdzianów przy promocji uczniów do nastêpnych klas, pieni¹dze zaœ
chcia³by, aby trafia³y do rodziców dzieci, które sobie nie radz¹ po to, aby
mogli sami wybieraæ dla nich szko³y i za to p³aciæ.
338

Œwiat, polityka, pieni¹dze
G³ówny problem z amerykañsk¹ oœwiat¹ polega na tym, ¿e na szczeblu
podstawowym wytrzymuje ona jeszcze porównania z innymi krajami,
a potem jest coraz gorzej, zw³aszcza w odniesieniu do szkolnictwa œredniego.
O ile w wieku 10 lat, w czwartej klasie, dzieci amerykañskie osi¹gaj¹
wci¹¿ lepsze wyniki w czytaniu, pisaniu i matematyce ni¿ ich rówieœnicy
z innych krajów OECD, to w klasie dwunastej, koñcz¹cej szko³ê œredni¹,
a¿ 95 procent m³odzie¿y z tamtych krajów dysponuje wiêksz¹ wiedz¹.
Konkurencyjnoœæ szkolnictwa œredniego zatem jest marna, a relatywna
sytuacja poprawia siê dopiero potem, na szczeblu zaawansowanego szkolnictwa
wy¿szego. Trwa przeto narodowa debata, czy podzieliæ szko³y œrednie
na mniejsze i zatrudniæ w nich dodatkowo sto tysiêcy nauczycieli, co
proponuj¹ demokraci, czy te¿ pójœæ w kierunku wiêkszej komercjalizacji
ca³ego systemu szkolnictwa i wprowadziæ na szerok¹ skalê finansowanie
zindywidualizowane poprzez system voucherów, za czym opowiadaj¹ siê
republikanie. Zasadniczo jednak poziom oœwiaty uzale¿niony jest od dzia-
³añ w³adz lokalnych i to tam trzeba poszukiwaæ remedium na pogarszaj¹cy
siê od lat siedemdziesi¹tych standard kszta³cenia.
Poprawia siê on dopiero na uczelniach wy¿szych. USA w tej
materii jest jeszcze wiêksz¹ potêg¹ ni¿ pod wzglêdem ekonomicznym
czy militarnym. unkcjonuje tutaj ponad 1500 uniwersytetów i collegów,
choæ na œwiatowym poziomie jest ich mniej ni¿ sto. Tak naprawdê
to liczy siê pierwsza trzydziestka. Cech¹ szczególn¹ amerykañskiego
szkolnictwa wy¿szego jest to, ¿e swoj¹ wyraŸn¹ przewagê nad innymi
krajami pokazuje dopiero na poziomie studiów dyplomowych i podyplomowych.
Studia podstawowe s¹, oczywiœcie, tak¿e na bardzo przyzwoitym
poziomie, podobnie jak i u nas, zw³aszcza na najlepszych uczelniach.
Pod tym wzglêdem czo³owe europejskie – w tym i polskie –
uczelnie nie pozostaj¹ w tyle.
W zakresie studiów dyplomowych i doktoranckich USA s¹ bezsprzecznie
œwiatowym liderem. Ze szkolnictwa wy¿szego uczyniono wielki
przemys³ i to ono w³aœnie – jeszcze przed eksplozj¹ technik internetowych
i ga³êzi telekomunikacyjnych – stanowi³o zaczyn tego, co teraz
powszechnie okreœla siê mianem „nowa gospodarka”. Uniwersytety daj¹
zatrudnienie wielkiej masie najwy¿ej kwalifikowanych kadr, któr¹ z kolei
obs³uguje inna masa fachowców. Setki tysiêcy studentów nie tylko
339

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
siê uczy, ale i p³aci za swoje studia. Z regu³y s¹ one oko³o dwukrotnie
tañsze na uczelniach stanowych ni¿ prywatnych, ale w ka¿dym wypadku
kosztuj¹ niema³o.
Dochody z op³at stanowi¹ wci¹¿ tylko niewielk¹ czêœæ ca³ego uniwersyteckiego
bud¿etu i uczelnie nie mog³yby funkcjonowaæ sprawnie,
gdyby nie wartki strumieñ zasilania p³yn¹cy z prywatnych Ÿróde³. Aby to
jednak by³o mo¿liwe – a na wielu stanowych uniwersytetach dotacja bud¿etowa
wynosi ledwie oko³o czwartej czêœci kosztów, co starcza jedynie
na p³ace – kraj musi byæ bogaty. Tylko wówczas mo¿liwy jest rozwiniêty
system stypendiów i wsparcia finansowego, bez czego nie by³oby mo¿liwoœci
prowadzenia badañ naukowych na najwy¿szym œwiatowym poziomie.
System ten nie rozwin¹³by siê a¿ na tak¹ skalê, gdyby nie przyjazna
polityka fiskalna, stymuluj¹ca wsparcie dla nauki ze Ÿróde³ prywatnych.
Mam okazjê przyjrzeæ siê bli¿ej funkcjonowaniu uniwersytetów i finansowaniu
prowadzonych na nich badañ przy okazji swoich wizyt. U³o-
¿y³y siê one w swoisty uniwersytecki tryptyk: trzy znane uniwersytety, trzy
ró¿ne wydzia³y, trzy ró¿ne spojrzenia na œwiat. Choæ obie uczelnie s¹
prywatne, to inaczej funkcjonuje zaliczany do ekskluzywnej „ligi bluszczowej”,
a wiêc grupy kilku najdostojniejszych uczelni, Yale, inaczej ma³y, ale
te¿ znakomity University of Rochester. Studia na nich kosztuj¹ znacznie
wiêcej ni¿ na jednym z najlepszych publicznych uniwersytetów – UCLA.
Pomimo wysokich kosztów, a przecie¿ nawet najlepiej rozwiniêty system
stypendialny nie eliminuje problemu finansowania studiów, w USA studiuje
kilka milionów m³odzie¿y i to dos³ownie z ca³ego œwiata. Pod tym wzglêdem
sytuacja zmieni³a siê wyraŸnie w ostatnich latach i transfer œrodków na
finansowanie studiów na amerykañskich uczelniach ma ju¿ istotne znaczenie
w bilansie p³atniczym tego kraju. Studia uniwersyteckie w USA sta³y siê
bardzo intratnym interesem dla samych uczelni, ale zarazem jest to niez³a
inwestycja w kapita³ ludzki ze strony tych, którzy na nie ³o¿¹.
Nam daleko do takiego standardu, ale zwa¿ywszy na znakomit¹
kadrê dydaktyczn¹ w niektórych rodzimych uczelniach i relatywnie bardzo
niskie koszty kszta³cenia warto te¿ dzia³aæ w podobnym kierunku.
Polska mo¿e byæ coraz bardziej atrakcyjnym miejscem studiów, zw³aszcza
dla chêtnych z krajów naszego regionu. Warto nieco wiêcej œrodków
publicznych i zapobiegliwoœci organizacyjnej zainwestowaæ w tê sferê, bo
340

Œwiat, polityka, pieni¹dze
to siê sowicie op³aci na d³u¿sza metê. S¹dzê te¿, ¿e niektóre z licznych
prywatnych wy¿szych szkó³, kszta³c¹cych g³ównie w zakresie zarz¹dzania
i marketingu, maj¹ szansê przetrwaæ i rozwin¹æ siê, jeœli potrafi¹ wykorzystaæ
tego rodzaju mo¿liwoœæ.
Na Yale wyk³ada³em w School of Management. W Rochester na wydziale
nauk politycznych. Teraz na University of Kalifornia w Los Angeles
wracam „do Ÿróde³” i prowadzê zajêcia na wydziale ekonomii, choæ na
jeden z wyk³adów poœród rekordowej liczby ponad 150 osób, które zapisa³y
siê na kurs z ekonomii rozwoju, mam te¿ wielu studentów z innych
specjalnoœci. A nade wszystko z ca³ego œwiata, w sumie z prawie 30 krajów.
Jest kolorowo. I ciekawie. I nie³atwo, bo oczekiwania s¹ ogromne.
Ale tak by³o i na Yale, i na UofR. Tak jest na wiêkszoœci uniwersytetów,
bo tak byæ powinno. Tu bowiem inwestuje siê w przysz³oœæ.
Kolorowo jest pod wieloma wzglêdami. Nie tylko dlatego, ¿e na
campusie kalifornijska wiosna, a wszêdzie wokó³ t³um studentów z ró¿nych
zak¹tków œwiata i czasami ma siê wra¿enie, ¿e to uniwersytet w Szanghaju
albo w Bombaju, a mo¿e w Mexico City czy te¿ w Kairze. Kolorowo jest
tak¿e ze wzglêdu na wielorakoœæ tematów okolicznoœciowych wyk³adów,
których jest tu mnóstwo. I podczas gdy sam na przyk³ad mówiê o szansach,
jakie stwarza globalizacja, ktoœ inny organizuje nieopodal spotkanie pod
has³em „Defend China Against Imperialism and Capitalist Counterrevolution!”
Studenci i profesorowie maj¹ zatem w czym wybieraæ.
Mnie zaœ ucieszy³o to, ¿e w kafeterii pytaj¹, czy jestem... studentem.
Ano jestem. I to wiecznym, bo uczyæ zawsze siê warto. A pytaj¹, gdy¿
studenci nie p³ac¹ podatku poœredniego wliczanego tu w cenê posi³ków.
I tak niechc¹cy zaoszczêdzi³em 20 centów. Nastêpnym razem oddam.
78. Globalizacja i nierównoœæ
Los Angeles, 8 kwietnia 2000
Sytuacje, kiedy obok siebie równoczeœnie biegn¹ dwa procesy, niekiedy
sk³aniaj¹ do formu³owania pogl¹dów o zwi¹zkach przyczynowoskutkowych
wystêpuj¹cych pomiêdzy nimi. Tak jest równie¿ w kontekœcie
trwaj¹cej globalizacji stosunków ekonomicznych, z jednej strony, oraz
341

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
narastaj¹cej nierównoœci w podziale dochodów, z drugiej. Oczywiœcie,
w œlad za zró¿nicowaniem dochodów z biegiem czasu narastaj¹ te¿ nierównoœci
maj¹tkowe. Tworzy to, ze zrozumia³ych wzglêdów, napiêcia
spo³eczne i polityczne, ale tak¿e ogranicza mo¿liwoœci dalszego rozwoju.
Wspó³czesna ekonomia uznaje, ¿e zbyt daleko posuniête nierównoœci
w odniesieniu do dochodów nie tylko s¹ niesprawiedliwe, ale nade
wszystko obracaj¹ siê przeciwko efektywnoœci alokacyjnej i os³abiaj¹ sk³onnoœæ
do oszczêdzania, a tym samym do formowania kapita³u, bez czego
wzrost na d³u¿sz¹ metê jest niemo¿liwy.
Wy³ania siê na tym tle wiele pytañ, na które warto odpowiedzieæ,
zw³aszcza ¿e dorocznemu wiosennemu szczytowi Miêdzynarodowego unduszu
Walutowego i Banku Œwiatowego, który w³aœnie odbywa siê w Waszyngtonie,
towarzysz¹ liczne protesty. Adresowane s¹ one przeciwko tym
organizacjom, postrzeganym jako si³a napêdowa globalizacji, któr¹ z kolei
wini siê za nierównoœci, a te dla wielu mieszkañców globu s¹ to¿same z niesprawiedliwoœci¹
i dlatego nie zyskuj¹ akceptacji. Czy zatem narasta nierównoœæ,
w jakiej skali i co j¹ powoduje? Nasuwa siê tu kilka spostrze¿eñ.
Po pierwsze, narastanie nierównoœci w stosunkach podzia³u jest
faktem nie do zakwestionowania. Siêgaj¹c daleko wstecz, mo¿na by powiedzieæ,
¿e choæ przez wieki ludzkoœæ walczy³a z niesprawiedliwoœci¹
i wiêkszoœæ rewolucji rozpoczyna³a siê od zamiaru jej ograniczania, to
wiekowy postêp ekonomiczny prowadzi³ do pog³êbiania siê dysproporcji.
O ile w roku 1870 przeciêtny dochód w krajach najbogatszych w porównaniu
z przeciêtnym dochodem krajów najbiedniejszych by³ 11 razy wiêkszy,
to trzy pokolenia póŸniej (a ile¿ rewolucji i wojen by³o po drodze!)
by³ ju¿ wiêkszy 39 razy. Jeszcze jedno pokolenie póŸniej – w roku 1985 –
wielokrotnoœæ ta wynosi³a a¿ 52 i, jak mo¿na szacowaæ, obecnie – w roku
2000 – zbli¿a siê do 60. Jednoczeœnie trwa³ wzrost gospodarczy, ale rzecz
w tym, ¿e w ró¿nym tempie i st¹d teraz takie drastyczne dysproporcje.
Po drugie, szczególnie uderzaj¹ce jest narastanie nierównoœci podczas
ostatnich dekad, a zw³aszcza w latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych,
kiedy to wspó³czesna faza globalizacji, zwi¹zana z daleko posuniêt¹
liberalizacj¹ handlu i przep³ywów kapita³owych oraz czwarta rewolucja technologiczna,
nabra³y tak wielkiego impetu. Czy faktycznie wystêpuje tu silny
zwi¹zek przyczynowo-skutkowy? Oczywiœcie, nadmierne nierównoœci s¹ funk-
342

Œwiat, polityka, pieni¹dze
cj¹ wielu zmiennych, a w licznych krajach ich podstawow¹ przyczyn¹ bez
w¹tpienia s¹ wady polityki dochodowej i panosz¹ca siê korupcja i to tam
polityka winna koncentrowaæ swoj¹ uwagê. Nie zmienia to jednak faktu, ¿e
rozprzestrzenianie siê kapitalistycznych stosunków produkcji na skalê
globaln¹ poci¹ga za sob¹ rosn¹ce zró¿nicowanie dochodów. Globalizacja,
w tym zw³aszcza liberalizacja handlu i miêdzynarodowych transferów aktywów,
zwiêksza obszar przedsiêbiorczoœci, a to z kolei poci¹ga za sob¹
szybszy wzrost dochodów bardziej aktywnych grup ludnoœci.
Po trzecie, z samego faktu narastania dysproporcji wskutek postêpów
procesu globalizacji nie wynika, ¿e sytuacja siê pogarsza. Wrêcz
odwrotnie; w wielu wypadkach ulega ona poprawie, gdy¿ zró¿nicowanie
zwiêksza siê, ale dzieje siê to na œcie¿ce wzrostu dochodów wszystkich
podstawowych grup spo³ecznych, tyle ¿e rosn¹ one w szybszym tempie
w odniesieniu do warstw o dochodach ju¿ uprzednio wy¿szych. Dostrzec
to mo¿na w Indiach i w USA, w Meksyku i w Czechach, w Chinach
i po³udniowej Afryce. Badania Banku Œwiatowego sugeruj¹, ¿e
wiêksza otwartoœæ w sferze handlu – a to jest przecie¿ jedna z istotnych
cech ostatnich dwu dekad i my, w transformowanych gospodarkach, te¿
mamy w tym swój udzia³ – jest negatywnie skorelowana ze wzrostem
dochodów 40 procent ubo¿szej ludnoœci, ale za to pozytywnie ze wzrostem
dochodów pozosta³ych 60 procent. Stwarza to trudny problem na
przysz³oœæ, kiedy to, logicznie bior¹c, trzeba oczekiwaæ dalszego zwiêkszania
siê zró¿nicowania dochodów i maj¹tków.
Po czwarte, ró¿ne s¹ miary nierównoœci. S¹ biedni i bogaci ludzie, s¹
biedne i bogate grupy spo³eczne, s¹ biedne i bogate kraje. O jak¹ zatem
narastaj¹c¹ nierównoœæ chodzi w globalnej gospodarce i przeciwko czemu
siê protestuje? Otó¿ s¹ jej trzy wymiary. Pierwszy to nierównoœæ dochodowa
wewn¹trz kraju. Naros³a ona znacz¹co w wielu krajach o ró¿nych regulacjach
gospodarczych, ale prawie wszêdzie tak¿e w zwi¹zku z postêpuj¹cym
otwieraniem siê na zewn¹trz. Sk³ania to niektórych obserwatorów do obwiniania
za to g³ównie globalizacji, choæ przyczyny w wiêkszym stopniu s¹
krajowej natury. Widaæ to zarówno w Brazylii, jak i w Indonezji, tak w Rosji,
jak i w Pakistanie. W Polsce w ostatnich latach coraz wyraŸniej te¿.
Drugi wymiar to nierównoœæ miêdzy przeciêtnymi dochodami poszczególnych
krajów. Jeœli PKB gdzieœ roœnie przez lata szybciej, na przy-
343

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
k³ad w USA, ni¿ gdzie indziej, na przyk³ad w wielu krajach subsaharyjskiej
Afryki, to i tym razem pojawia siê sk³onnoœæ do obarczania odpowiedzialnoœci¹
globalizacji. I znowu jest to prawda, ale prawd¹ jest te¿
to, ¿e w tych drugich krajach w jakimœ stopniu wzrost mo¿e byæ pozytywnie
skorelowany (przynajmniej dla wspomnianych oko³o 40 procent
spo³eczeñstwa) ze wzrostem pomna¿aj¹cym jeszcze bardziej zasobnoœæ
najbogatszych w tym pierwszym kraju.
Trzeci wymiar uwzglêdnia oba poprzednie ujêcia; jest to wymiar
globalny. Chodzi tu o zró¿nicowanie pomiêdzy dochodami wszystkich
mieszkañców Ziemi. Jest ono przeogromne i bêdzie jeszcze wiêksze. S¹
miliony ludzi z dochodami na g³owê ponad 100 tysiêcy dolarów rocznie
i jeszcze liczniejsze rzesze tych, którzy ¿yj¹ w nêdzy za mniej ni¿ 100
dolarów. Jeœli obliczyæ interpretowany globalnie wskaŸnik Giniego, który
obrazuje dysproporcje dochodów, to – jak szacuje Branko Milanovic
z Banku Œwiatowego – wzrós³ on z 63 do 66 punktów pomiêdzy rokiem
1988 a 1993. W roku 2000 jest z pewnoœci¹ jeszcze wy¿szy, tak¿e wskutek
transformacji posocjalistycznej, nierównoœæ w naszym regionie œwiata
bowiem zwiêkszy³a siê bardzo.
Wnioski s¹ oczywiste, ale ten najwa¿niejszy to stwierdzenie, ¿e
pojawiaj¹ce siê w coraz wiêkszej obfitoœci efekty globalizacji s¹ dzielone
niesprawiedliwie. To musi wywo³ywaæ napiêcia, ale przede wszystkim
powinno sk³aniaæ do dzia³añ. Z tego punktu widzenia ¿yjemy w œwiecie
dalekim od doskona³oœci. Tak¿e instytucjonalnej. Nie ma bowiem organizacji
i instrumentów, które mog³yby skutecznie redystrybuowaæ dochody
pomiêdzy grupami spo³ecznymi w skali globalnej. Redukcja d³ugów
najbiedniejszym krajom œwiata jest tylko jednym z wielu niezbêdnych
kroczków w kierunku bardziej zrównowa¿onego spo³ecznie, tym
razem ju¿ w skali globalnej, podzia³u dochodów. Trzeba jednak czyniæ
w tym kierunku zdecydowanie wiêcej.
Rzecz w tym, aby wpierw w³aœciwie rozpoznaæ skalê nierównoœci
i dobrze zrozumieæ istotê globalizacji. To nie z ni¹ nale¿y walczyæ tylko
z korupcj¹ i niedoskona³oœciami polityki. Polityka te¿ musi byæ globalna,
a do tego daleka wci¹¿ droga. Nie chodzi tu bynajmniej o jakiœ utopijny
„œwiatowy rz¹d”, ale o stworzenie mechanizmów redystrybucji czêœci dochodów
do krajów biedniejszych i umo¿liwienie im zatrzymywania rela-
344

Œwiat, polityka, pieni¹dze
tywnie wiêkszej ni¿ dotychczas porcji dochodów wytwarzanych wskutek
otwierania siê na kontakty zewnêtrzne. I o to idzie gra.
W ramach zaœ poszczególnych krajów najwiêcej, jak prawie zawsze,
zale¿y od jakoœci polityki gospodarczej i jej rzeczywistych celów.
Nam w Polsce przez pewien czas udawa³o siê nie tylko przyœpieszyæ
tempo wzrostu poprzez g³êbsz¹ i szybko postêpuj¹c¹ integracjê z gospodark¹
œwiatow¹, ale dokonaliœmy tego hamuj¹c, w tym samym czasie,
narastanie dysproporcji dochodowych. Choæ trudne, jest to zatem mo¿liwe.
Trzeba tylko bardzo tego chcieæ.
79. Spekulacje i inwestycje
Waszyngton, 15 kwietnia 2000
Inwestorzy nie panikuj¹ – panikuj¹ spekulanci. We wspó³czesnej ekonomii
ci drudzy s¹ jednak¿e doœæ powszechnie uto¿samiani z tymi pierwszymi,
co ma tylko czêœciowe uzasadnienie. Sam ten fakt trzeba uznaæ za du¿e
osi¹gniêcie spekulantów, gdy¿ to ich nobilituje, odwracaj¹c przy okazji
uwagê od istoty dzia³añ kapita³u spekulacyjnego. W odró¿nieniu od tradycyjnych
inwestycji zwiêkszaj¹cych potencja³ rozwojowy, jest on ukierunkowany
przede wszystkim na redystrybucjê wytworzonych wartoœci i przechwytywanie
cudzych dochodów, a nie na ich tworzenie. Taka ju¿ natura tego
kapita³u i nie mo¿na mieæ o to do niego pretensji, a jeœli realizuje sprawnie
swoje funkcje celu kosztem innych, to wina le¿y g³ównie po stronie tych,
którzy to umo¿liwiaj¹, a niekiedy wrêcz u³atwiaj¹, chocia¿ dbaæ powinni
przede wszystkim o rodzime interesy i w³asny d³ugofalowy rozwój.
Ostatnie lata doprowadzi³y do tak wielkiej euforii wokó³ przep³ywów
kapita³owych, ¿e poœród wielu obserwatorów ewolucji miêdzynarodowych
stosunków finansowych zatar³a siê zdolnoœæ do ostrego postrzegania,
o co w istocie idzie gra. Otó¿ tylko w pewnych sytuacjach o to samo,
o co w wypadku inwestowania bezpoœredniego, czyli o trwa³e powiêkszanie
zdolnoœci rozwojowych gospodarek, do których ten kapita³ dop³ywa.
G³ównie zaœ chodzi o transfery, których dokonywanie staje siê mo¿liwe poprzez
przejœciowe anga¿owanie swoich œrodków u zagranicznych partnerów,
którzy na d³u¿sz¹ metê musz¹ p³aciæ krocie za to rzekome dobrodziejstwo.
345

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Na tym tle jedyna strategia, która ma sens z punktu widzenia dba³oœci
o zdolnoœci rozwojowe w³asnego kraju, polegaæ musi na formowaniu
rodzimego kapita³u, a w odniesieniu do zagranicy na preferowaniu
dop³ywu kapita³u d³ugoterminowego, w tym zw³aszcza inwestycji bezpoœrednich,
przy wyraŸnym ograniczaniu mo¿liwoœci penetracji poprzez
kapita³ spekulacyjny. W pierwszej kolejnoœci nie nale¿y tworzyæ warunków
sprzyjaj¹cych jego dop³ywowi, gdy¿ ewentualne, póŸniejsze zamykanie
siê na swobodny przep³yw strumieni finansowych mo¿e niekiedy
spowodowaæ wiêcej szkód ni¿ po¿ytku. Gdy zaœ ju¿ do tych transferów
dochodzi – a w wypadku krajów s³abszych ekonomicznie (z luboœci¹
okreœlanych jako „wy³aniaj¹ce siê rynki”) jest to ruch odnosz¹cy siê g³ównie
do cudzych pieniêdzy, gdy¿ w³asnych oszczêdnoœci nie ma dostatecznie
wiele nawet na sfinansowanie krajowych inwestycji – wówczas m¹dra
polityka polegaæ musi na stabilizacji dop³ywu strumieni finansowych i przeistaczaniu
kapita³u krótkoterminowego na d³ugoterminowy.
Najlepsz¹ metod¹ na tym polu jest sk³anianie zagranicznych partnerów
do realokacji osi¹ganych zysków w formie inwestycji bezpoœrednich.
W obecnej sytuacji w Polsce, kiedy to ryzyko kryzysu finansowego
jest najwiêksze od pocz¹tku transformacji, têdy w³aœnie prowadzi droga
do ustabilizowania oczekiwañ i w miarê spokojnego, jeœli jest to jeszcze
mo¿liwe, przejœcia przez kolejny ostry zakrêt. Mo¿na by³o tak prowadziæ
politykê finansow¹, aby tego zagro¿enia unikn¹æ, ale teraz pojawiaj¹ siê
ju¿ inne pytania. Bierze siê to st¹d, ¿e w ostatnich dwu latach nie tylko
znacz¹co zwiêkszy³ siê deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych, ale nade
wszystko jakoœciowo pogorszy³a siê jego struktura. O ile jeszcze w 1996
roku udzia³ inwestycji bezpoœrednich w finansowaniu stosunkowo niskiego
deficytu przekracza³ 90 procent, to aktualnie jego bardzo wysoki stan
w ponad 50 procentach finansowany jest drogim dla naszego bud¿etu
i podatnika kapita³em krótkoterminowym.
Do ryzykownych rozmiarów wzros³o te¿ zad³u¿enie sektora przedsiêbiorstw,
które wynosi oko³o 22 miliardów dolarów. Zrodzi³o siê ono
na bazie spekulacji co do wzglêdnej stabilizacji realnego kursu walutowego,
ale to za³o¿enie siê nie spe³nia. Ewentualne za³amanie kursu
z³otego (a w obliczu spadku eksportu i narastania deficytu na rachunku
obrotów bie¿¹cych sprzyja temu m.in. jego formalne uwolnienie,
346

Œwiat, polityka, pieni¹dze
które w du¿ej mierze jest prób¹ uwolnienia siê polityki finansowej od
odpowiedzialnoœci za doprowadzenie do tak niekorzystnych tendencji)
wywo³aæ mo¿e kryzys w postaci niewyp³acalnoœci zad³u¿onych firm
– z wszystkimi tego konsekwencjami dla spadku realnego poziomu dochodów
bud¿etowych, pogorszenia siê portfela kredytów bankowych
oraz dalszego narastania bezrobocia.
Czy mo¿na tego unikn¹æ? Tak, o ile uda siê utrzymaæ pozytywne
oczekiwania co do d³ugofalowej przysz³oœci polskiej gospodarki i opieraj¹ce
siê na tym zaufanie inwestorów zagranicznych, a nade wszystko rodzimych
przedsiêbiorców i inwestorów. Tak, o ile radykalnej zmianie ulegnie
polityka gospodarcza i zamiast hamowaæ koniunkturê, bêdzie siê j¹ pobudzaæ,
zw³aszcza w stosunku do eksportu, bez przyspieszenia którego nie
uda siê uciec od za³amania, a co najwy¿ej mo¿na je nieco przesuwaæ
w czasie. Tak, o ile polityka fiskalna i monetarna bêd¹ ze sob¹ skoordynowane
tak, aby sprzyjaæ pozostawaniu kapita³u zagranicznego w kraju, ale
przy jednoczesnej zmianie jego charakteru z krótko- na d³ugoterminowy
oraz przechodzeniu od spekulacji portfelowych do prorozwojowych inwestycji
bezpoœrednich. Niestety, ani polityka podatkowa, ani pieniê¿na
– tak wobec kursu walutowego, jak i w stosunku do stóp procentowych –
nie sprzyja temu dostatecznie.
Mimo to zaufanie inwestorów zagranicznych jest relatywnie wysokie.
W jakimœ stopniu inwestorzy i ich analitycy oraz doradcy sami sobie
podtrzymuj¹ dobre samopoczucie, bo przecie¿ jak najbardziej s¹ zainteresowani
w utrzymywaniu korzystnej koniunktury polskiej gospodarki,
a przede wszystkim bardzo op³acalnej (dla nich) i kosztownej (dla nas)
dyferencjacji realnych stóp procentowych. Mog³em przekonaæ siê o tym,
kolejny raz, podczas ciekawej konferencji zorganizowanej przez regionaln¹
Amerykañsko-Polsk¹ Izbê Handlow¹ w Atlancie. Sam zreszt¹ te¿ w krêgach
inwestorów zagranicznych nieustannie akcentujê dobre perspektywy
naszej gospodarki – na d³ug¹ metê. Na krótk¹ dobre ju¿ byæ nie
mog¹, ale to siê przecie¿ zmieni, b³êdy polityki gospodarczej s¹ bowiem
z czasem korygowane. S³u¿y temu tak¿e instytucja demokracji politycznej
i w tym znaczeniu sprzyja ona d³ugofalowemu rozwojowi.
Ostatnio jednak wœród zagranicznych inwestorów narasta zaniepokojenie
i to bynajmniej nie miêdzy tymi, którzy obracaj¹ kapita³ami spe-
347

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
kulacyjnymi, nastawionymi na szybki zysk, nawet jeœli dokonuje siê to
czasami kosztem za³amania gospodarczego na jakimœ kolejnym „wy³aniaj¹cym
siê” rynku. S¹ przecie¿ inne, które mo¿na traktowaæ równie
instrumentalnie. Coraz bardziej niepokoj¹ siê inwestorzy bezpoœredni.
Co ciekawe, w USA niektórzy z nich (g³ównie polskiego pochodzenia)
podkreœlaj¹ zbyt du¿e uzale¿nienie naszej gospodarki od kapita³u niemieckiego.
Niektórzy nawet zwracaj¹ uwagê na nadmierny udzia³ obcych
inwestorów w sektorze finansowym, choæ – jak s¹dzê – nie z tej
strony grozi nam niebezpieczeñstwo. Du¿o wiêksze zagro¿enie niesie
narastaj¹ca korupcja, a tak¿e inklinacje populistyczne, prawicowa ksenofobia
i antyglobalizm. Dostrzega siê ponadto rosn¹ce ryzyko kursowe
i jego negatywne implikacje dla stabilizacji finansowej.
Pomimo to optymizmu nie brakuje. Wydawaæ by siê mog³o, ¿e jest
go a¿ nadmiar, jeœli zwa¿yæ na rzeczywist¹ kondycjê polskiej gospodarki.
Na takim jednak¿e optymizmie inwestorów bezpoœrednich mo¿na próbowaæ
coœ budowaæ i dyskontowaæ go na swoj¹ korzyœæ, natomiast na przemijaj¹cej,
czasami niezwykle szybko, euforii spekulantów mo¿na budowaæ
co najwy¿ej zamki z piasku. Przyjdzie fala i je zmyje... Wtedy jednak
pretensje trzeba mieæ do polityków, nie do fali. Ta bowiem zawsze pulsuje
swoim niepowstrzymanym rytmem. I w Ameryce, i w Polsce, i wszêdzie.
80. Jak w Polsce rosn¹ podatki
348
Atlanta, 19 kwietnia 2000
W Polsce rosn¹ podatki. Tak ju¿ bywa w polityce, ¿e czasami co
innego siê zamierza, a do czegoœ innego doprowadza, coœ innego siê zapowiada,
a coœ odmiennego w rzeczywistoœci wychodzi. Tak te¿ jest z podatkami.
Maj¹ one bowiem ró¿ne oblicza i trzeba je postrzegaæ w szerokim
kontekœcie dokonuj¹cej siê redystrybucji dochodów. Podatki to nie tylko
i wy³¹cznie literalnie rozumiane zobowi¹zania regulowane wobec w³asnego
pañstwa w formie p³atnoœci podatkowych, ale tak¿e inne obci¹¿enia, które
przy okazji s¹ szczególnie dotkliwe dla przedsiêbiorczoœci. Ograniczaj¹ one
jej ekspansjê, hamuj¹c mo¿liwoœci inwestycji i finansowania rozwoju. W ten
sposób dotkliwe nastêpstwa zwiêkszonej skali redystrybucji psuj¹ funkcjono-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
wanie mechanizmu reprodukcji i zak³ócaj¹ ca³oœæ procesów wzrostu, obracaj¹c
siê przeciwko interesom ekonomicznym daleko szerszych rzesz spo³eczeñstwa
ni¿ tylko sami przedsiêbiorcy, od których przecie¿ tak wiele zale¿y.
Na pocz¹tku kadencji obecny rz¹d zapowiada³ miêdzy innymi dalsze
odbiurokratyzowanie gospodarki, ograniczenie zakresu korupcji, zmniejszenie
inflacji oraz redukcjê podatków bezpoœrednich. Po niespe³na trzech
latach dalekiej od doskona³oœci polityki finansowej i z³ym realizowaniu
niektórych reform strukturalnych w powszechnych ocenach skala panoszenia
siê biurokracji jest wiêksza ni¿ w 1997 roku. Nikt te¿ ju¿ nie kwestionuje,
¿e po okresie wyraŸnego spadku ponownie narasta korupcja. Od d³u¿szego
czasu zwracaj¹ na to tak¿e uwagê raporty niezale¿nych organizacji
miêdzynarodowych, miêdzy innymi Transparency International, która to
organizacja przytacza wyniki badañ sugeruj¹ce, ¿e a¿ oko³o dwu trzecich
przedsiêbiorców p³aci ³apówki „zawsze” albo „zazwyczaj”. S¹ to informacje
zatrwa¿aj¹ce, które powinny sk³oniæ parlament i rz¹d do dzia³añ radykalnych,
ale nie starcza ku temu politycznej determinacji. Co gorsza, Ÿle
realizowana reforma administracji i finansów publicznych spowodowa³a, ¿e
nadmiar biurokracji i korupcja – miast zostaæ dalej ograniczone – uleg³y
decentralizacji. Nie na tym przecie¿ ma polegaæ deregulacja i liberalizacja.
Z punktu widzenia ludzi szczególnie aktywnych – przedsiêbiorców,
inwestorów, twórców – korupcja dzia³a podobnie jak podatki, ogranicza
bowiem ich dochody dyspozycyjne netto. Jest ona bardzo szkodliwa, gdy¿
nie podlega ani kontroli publicznej, ani regulacji prawnej. Nie przyczynia
siê te¿ do poprawy efektywnoœci alokacyjnej ani do lepszego zaspokajania
nabrzmia³ych potrzeb spo³ecznych. W odró¿nieniu od klasycznych podatków,
których te¿ mo¿na nie lubiæ, ale które nak³ada siê drog¹ demokratyczn¹
w celu finansowania potrzeb zbiorowych pañstwa i spo³eczeñstwa,
podatki korupcyjne wymuszane s¹ przez zdeprawowanych polityków
i biurokracjê ró¿nych szczebli. A jest to mo¿liwe ze wzglêdu na s³aboœæ
instytucjonaln¹ rodz¹cej siê gospodarki rynkowej. Os³abienie pañstwa
w wyniku realizacji b³êdnych doktryn ekonomicznych daje dzisiaj zgni³e
owoce w formie zwiêkszaj¹cych siê obci¹¿eñ podatkiem korupcyjnym, co
bezsprzecznie utrudnia akumulacjê kapita³u i przeszkadza wzrostowi gospodarczemu,
ograniczaj¹c przy tym miêdzynarodow¹ konkurencyjnoœæ
rodzimego przemys³u oraz potencja³ rozwojowy polskiej gospodarki.
349

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Nie uda³o siê tak¿e zmniejszyæ inflacji. Gorzej, ponownie narasta
i ju¿ przez z gór¹ pó³ roku mamy do czynienia z jej wy¿szym ni¿ poprzednio
poziomem. Z³o inflacji wszak¿e polega nie tyle na samym
procesie wzrostu ogólnego poziomu cen. Gdyby wszystkie, absolutnie
wszystkie ceny – ³¹cznie z cen¹ si³y roboczej, czyli p³acami, oraz cen¹
pieni¹dza zagranicznego, czyli kursem walutowym – ros³y w identycznym
tempie, to nie by³oby inflacji. Polega ona bowiem na wywo³ywanej
przez ruch cen w górê redystrybucji dochodów. Innymi s³owy, nie ma
inflacji bez redystrybucji dochodów.
Dlatego te¿ w teorii ekonomii mówi siê o tzw. podatku inflacyjnym,
który jest w³aœnie instrumentem redystrybucji; jednym siê zabiera, aby
by³o z czego – niekiedy iluzorycznie, bo inflacja przy sposobnoœci sama
po¿era ten pozorny efekt – innym daæ. Polityka fiskalna nak³ada na nas
taki dodatkowy podatek. Niekiedy wprost, poprzez zwiêkszanie udzia³u
podatków poœrednich (jak VAT czy akcyza) w cenach, które dodatkowo
jeszcze rosn¹ w³aœnie z powodu nak³adania i zwiêkszania tych obci¹¿eñ
fiskalnych. Niekiedy w postaci bardziej zawoalowanej, poprzez inflacyjne
finansowanie czêœci dochodów niezrównowa¿onego bud¿etu.
Udzia³ podatku inflacyjnego w Polsce w latach 1998-2000 roœnie
odczuwalnie tak¿e dlatego, ¿e nierozwa¿na polityka celowo wyhamowa³a
koniunkturê gospodarcz¹, poci¹gaj¹c za sob¹ ostro odczuwane
przez fiskusa ograniczenie bazy podatkowej. Trzeba to kompensowaæ
nak³adaniem dodatkowych podatków inflacyjnych. Jest to, niestety, bardzo
krótkowzroczna polityka, a jej efekty podlegaj¹ szybkiej erozji, gdy¿
nie opiera siê ona o poprawê efektywnoœci, a tylko o inflacyjn¹ redystrybucjê
w³aœnie. Od tego przecie¿ dochód nie roœnie, a jedynie przelewany
jest z miejsca w miejsce.
Niezrealizowane zosta³y tak¿e zamierzenia co do obni¿enia podatków
bezpoœrednich, gdy¿ by³y i Ÿle przygotowane, i niew³aœciwie przedstawione
na forum publicznym i politycznym. Po pierwsze, podatki zmniejsza
siê wtedy, gdy poprawia siê koniunktura i przyspiesza tempo wzrostu,
a nie wtedy, gdy zosta³o ono celowo spowolnione. Dlatego te¿ by³o to
mo¿liwe w ramach „Pakietu 2000” przeprowadzonego jeszcze w 1996
roku, gdy PKB zwiêksza³ siê w tempie siedmiu procent, a nie powiod³o
siê to póŸniej, gdy tempo wzrostu wyraŸnie os³ab³o.
350

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Po drugie, podatki s¹ instrumentem redystrybucji i dlatego wychodzenie
z propozycjami ich zmian ma sens tylko wówczas, gdy potrafi
siê w demokratycznych procedurach i publicznych debatach uzyskaæ
na to przyzwolenie wiêkszoœci. Jeœli tak nie jest, powoduje to wiêcej
szkód ni¿ po¿ytku, poniewa¿ destabilizuje siê oczekiwania podmiotów
gospodarczych i wprowadza dodatkow¹ dozê niepewnoœci do indywidualnych
strategii dzia³añ.
Po trzecie, szczególnie w warunkach posocjalistycznej transformacji,
gdzie ze wzglêdu na uwarunkowania historyczne uwra¿liwienie ludnoœci
na dysproporcje w podziale dochodów jest szczególnie du¿e, nie
mo¿na proponowaæ reform podatkowych, których realizacja prowadzi-
³aby do dalszego, nieakceptowanego spo³ecznie rozwarstwienia. A to
w³aœnie zaproponowano.
aktem jest, ¿e uda³o siê przynajmniej zmniejszyæ a¿ o jedn¹ czwart¹
– z 40 do 30 procent – podatek dochodowy p³acony przez przedsiêbiorstwa.
Pamiêtajmy wszak¿e, ¿e zasadniczo jest to skutek wczeœniejszych
decyzji, przeforsowanych jeszcze w ramach „Pakietu 2000”, a tylko w pi¹tej
czêœci nastêpstwo decyzji podjêtych pod obecnymi rz¹dami. Rozstrzygniêcia
bowiem o sukcesywnym (po dwa punkty rocznie) zejœciu do 32
procent w roku 2000 zapad³y ju¿ w roku 1996, a w ubieg³ym do³o¿ono
do tego schematu tylko dwa dodatkowego punkty.
Obawiam siê jednak, ¿e z nawi¹zk¹ s¹ one teraz odbierane przedsiêbiorcom
i inwestorom, a tak¿e ludziom wolnych zawodów i twórcom,
którzy chcieli siê ju¿ cieszyæ wy¿szym poziomem swoich dochodów netto
i st¹d te¿ lepszymi perspektywami na przysz³oœæ. To co im da³o obni¿enie
podatku bezpoœredniego (tak¿e w odniesieniu do podatków od dochodów
osobistych), z nawi¹zk¹ czêsto zosta³o odebrane, przy bardzo zreszt¹ nierównomiernym
i nieprzejrzystym mechanizmie towarzysz¹cej temu redystrybucji,
przez dodatkowe podatki poœrednie, co chocia¿by codziennie
zauwa¿a ka¿dy przekrêcaj¹c kluczyk w swoim samochodzie, poprzez nasilaj¹c¹
siê skalê podatku inflacyjnego drenuj¹cego kieszeñ tak zamo¿niejszych,
jak i zw³aszcza ubo¿szych warstw spo³eczeñstwa, poprzez rozprzestrzeniaj¹cy
siê coraz szerzej podatek korupcyjny hamuj¹cy nasze zdolnoœci rozwojowe.
Dyskutuj¹c zatem o obci¹¿eniach fiskalnych, trzeba to wszystko
dostrzegaæ. W polityce kolejnoœæ dzia³añ musi byæ taka, ¿e wpierw elimi-
351

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nuje siê podatek korupcyjny i ogranicza drastycznie podatek inflacyjny,
a potem dopiero zmniejsza siê podatki sensu stricte. W takim w³aœnie
kontekœcie trzeba zmierzaæ do ograniczania skali redystrybucji, gdy¿ tylko
wtedy bêdzie ona sprzyjaæ rozwojowi przedsiêbiorczoœci i poprawie konkurencyjnoœci.
Natomiast polityka ostatnich lat, w tym tolerancja dla
narastaj¹cych patologii w stosunkach podzia³u, powoduje, ¿e p³aci siê
u nas coraz wiêksze, a nie mniejsze podatki. Szkoda.
82. Wszystko na sprzeda¿?
352
Belair, 29 kwietnia 2000
S¹ rynki szczególne. Jednym z nich, zw³aszcza w ostatniej dekadzie,
sta³ siê rynek banków oraz niektórych innych instytucji poœrednictwa
finansowego. Nigdy w historii tak wielu banków nie sprzedano, a tym
samym i nie kupiono. Gdy jedni sprzedaj¹, inni kupuj¹, a procesy prowadz¹ce
do spotykania siê poda¿y z popytem na tym jedynym w swoim
rodzaju targu s¹ nader zawi³e i maj¹ wiele implikacji. Co ciekawe, pewne
w¹tpliwoœci i rozterki co do transakcji na „rynku banków” maj¹ tak sprzedaj¹cy,
jak i kupuj¹cy. Myœlê jednak, ¿e w lepszej sytuacji s¹ ci drudzy.
Banki maj¹ ró¿ne znaczenie w ró¿nych gospodarkach w zale¿noœci
od ukszta³towanego modelu akumulacji i alokacji kapita³u. Wspó³czeœnie
rola banków relatywnie maleje, zwiêksza siê bowiem znaczenie innych
instytucji poœrednictwa finansowego. W USA, czo³owej gospodarce œwiata,
gdzie wytwarzane jest a¿ 25 procent œwiatowej produkcji, banki kontroluj¹
jedynie oko³o 20 procent aktywów ca³ego sektora finansowego,
podczas gdy pozosta³e 80 stanowi domenê ubezpieczeñ oraz funduszy
emerytalnych i wspólnego inwestowania.
Wzmacnianie rynkowej pozycji niebankowych instytucji finansowych
obserwujemy tak¿e w krajach o gospodarkach mniej zaawansowanych, w tym
tak¿e krajach posocjalistycznych. Jednak¿e w wypadku gospodarek transformowanych
wci¹¿ kluczow¹ rolê odgrywaj¹ banki, co ma swoje uwarunkowanie
w spuœciŸnie po poprzednim systemie. St¹d te¿ kondycja banków oraz
jej instytucjonalne i kapita³owe uwarunkowania odgrywaj¹ bardzo du¿¹ rolê
w przebiegu procesów reprodukcji i ich efektywnoœci. Ma to te¿ implikacje

Œwiat, polityka, pieni¹dze
polityczne, co daje o sobie od czasu do czasu znaæ w gor¹cych dyskusjach.
Przez nie pierwsz¹ i nie ostatni¹ jej falê przeszliœmy niedawno i w Polsce,
przede wszystkim w kontekœcie œcierania siê opinii na temat blasków i cieni
udzia³u kapita³u zagranicznego w bankowoœci.
Problem roli i wp³ywów inwestorów strategicznych zosta³ ponownie
podjêty na du¿ej konferencji zorganizowanej nieopodal Waszyngtonu
przez Bank Œwiatowy. orum inansowe, pod dalekosiê¿nym tytu³em
„inanse w nowym milenium”, œci¹gnê³o liczne rzesze fachowców z wielu
organizacji finansowych, w tym przede wszystkim przedstawicieli banków
komercyjnych i inwestycyjnych oraz organizacji miêdzynarodowych i firm
konsultingowych. Na forum dyskutuje siê spektrum problemów zwi¹zanych
ze wspó³czesnymi finansami – od problemów natury czysto technicznej,
jak bankowoœæ ery elektronicznej czy rewolucyjne wrêcz zmiany w technikach
rozliczeniowych, poprzez wci¹¿ aktualne kwestie finansów publicznych,
jak sposoby sterowania d³ugiem publicznym czy ubezpieczenia od
wielkich klêsk ¿ywio³owych, po problemy mikroekonomiczne, jak finansowanie
drobnej przedsiêbiorczoœci czy rolnictwa, a¿ do zagadnieñ o implikacjach
tak¿e politycznych, a nie tylko ekonomicznych, jak prywatyzacja
banków czy te¿ architektura miêdzynarodowego systemu finansowego.
Jak zatem widzi siê rolê inwestorów strategicznych w sektorze
finansowym i konsekwencje penetracji przez nich gospodarek liberalizuj¹cych
siê i zaawansowanych w kompleksowe programy prywatyzacji
aktywów finansowych? Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e poœród finansistów,
w tym tak¿e z organizacji miêdzynarodowych, dominuj¹ zdecydowani
zwolennicy tego typu inwestycji, co bierze siê z przekonania, ¿e to
w³aœnie jest najlepszy sposób na szybkie podniesienie efektywnoœci sektora
finansowego na drodze jego dekapitalizowania i poprawy zarz¹dzania.
I w wielu wypadkach jest to prawda.
Problem w tym, ¿e w odniesieniu do szeregu krajów, a dok³adniej
ich banków, trudno jest znaleŸæ takich inwestorów. Jak podkreœli³ prowadz¹cy
panel Lajos Bokros – onegdaj przez krótki okres minister finansów
Wêgier, a obecnie ekspert Banku Œwiatowego – jego i mój, a tak¿e naszych
poprzedników i nastêpców problem polega³ nie tyle na znalezieniu
tych inwestorów, ile na jak najkorzystniejszym z punktu widzenia potrzeb
restrukturyzacji i rozwoju sterowaniu tym procesem. W wielu innych na-
353

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
tomiast krajach problem polega na tym, ¿e chêtnych do podjêcia siê roli
inwestora strategicznego nie ma. Kapita³ nie szuka dzisiaj banków na
sprzeda¿ na Ukrainie czy w Rumunii, w Kazachstanie czy Macedonii,
a nawet w S³owacji czy Chorwacji. To te kraje szukaj¹ nabywców na swoje
banki na sprzeda¿ i te z tego punktu widzenia s¹ w trudniejszej sytuacji
ni¿ my byliœmy kilka lat temu.
W swoim wyk³adzie wprowadzaj¹cym do panelowej dyskusji podkreœla³em
instrumentalne znaczenie prywatyzacji banków, a tym samym takie
podejœcie do inwestorów strategicznych, bo tak to widzia³em i widzê. Tak
w³aœnie trzeba podchodziæ do sprawy z punktu widzenia w³asnego kraju,
jego interesów i perspektyw rozwojowych. Prywatyzacja banków jest jedynie
œrodkiem, a nie celem. Nie ulega przy tym w¹tpliwoœci, ¿e w dotychczasowej
fazie prywatyzacji z udzia³em inwestorów strategicznych, którymi
ze wzglêdu na niedostatki rodzimego kapita³u s¹ z regu³y inwestorzy
zagraniczni, kapita³ zagraniczny wychodzi na tym dobrze we wszystkich
zak¹tkach œwiata, w tym w naszym regionie. I nie ukrywa tego. Co do
samych pañstw zainteresowanych dop³ywem tego typu inwestycji bezpoœrednich
to obraz nie jest tu jeszcze dostatecznie wyraŸny. To trzeba
obserwowaæ i badaæ, gdy¿ pojawiaj¹ siê zupe³nie nowe doœwiadczenia.
Inwestowanie strategiczne w sektor finansowy poci¹ga za sob¹ wiele nastêpstw,
tak pozytywnych, jak i negatywnych.
Po stronie korzyœci bezwzglêdnie trzeba zapisaæ poprawê zarz¹dzania
(choæ nie zawsze i wszêdzie, niektóre bowiem spoœród najlepszych
banków, jak chocia¿by nasz Bank Handlowy czy PeKaO S.A., by³y
równie dobrze zarz¹dzane przed przejêciem przez zagranicznych inwestorów),
stopniowe zwiêkszanie mo¿liwoœci kredytowych oraz instytucjonalne
wzmocnienie ca³ego sektora bankowego. Do tego dochodzi zwiêkszenie
dostêpnoœci do miêdzynarodowych rynków kapita³owych. Ale to
ju¿ mo¿e w okreœlonych warunkach okazaæ siê nie tyle dobrodziejstwem,
co zagro¿eniem, czasami prowadz¹cym wrêcz do kryzysu, czego doœwiadczy³o
wiele tzw. wy³aniaj¹cych siê rynków.
Ostatnio w obliczu takiego kryzysu stoi tak¿e Polska. Na tle wadliwej
bowiem polityki finansowej, popychaj¹cej przedsiêbiorstwa do zad³u-
¿ania siê zagranic¹ w obliczu zawy¿onych stóp procentowych i równoczesnego
sztucznego podtrzymywania przez zbyt d³ugi okres zawy¿onego
354

Œwiat, polityka, pieni¹dze
kursu rodzimej waluty, firmy posz³y w kierunku szerokiego korzystania
z zagranicznego finansowania, a banki z udzia³em pochodz¹cych stamt¹d
inwestorów zachêcaj¹ je do tego. Wrêcz to stymuluj¹, koncentruj¹c siê, co
zrozumia³e, na implikacjach mikroekonomicznych i maksymalizacji swojej
funkcji celu, czyli w³asnego zysku i dochodów akcjonariuszy, co niekoniecznie
jest zbie¿ne z wymogami zbilansowania gospodarki w ujêciu makroekonomicznym
i interesami publicznymi. Za to ju¿ odpowiedzialnoœæ
ponosi polityka finansowa, a to nie banki j¹ uprawiaj¹, tylko w³adze.
Po stronie ryzyka widzieæ trzeba dodatkowe trudnoœci z regulacj¹
aktywnoœci sektora finansowego. Szerokie otwarcie na kontakty zewnêtrzne
w obliczu rosn¹cych mo¿liwoœci transferowania zysków i kosztowych
manipulacji niesie z sob¹ zawsze ryzyko. Ograniczanie jego skali wymaga
sprawnego nadzoru i m¹drej regulacji, a w wypadku kapita³u zagranicznego
ju¿ o to trudniej, tak¿e ze wzglêdu na koniecznoœæ bardzo niekiedy
wyrafinowanej koordynacji dzia³añ na skalê miêdzynarodow¹.
Banki zdominowane przez inwestorów strategicznych chêtniej finansuj¹
dzia³alnoœæ korporacji miêdzynarodowych, z którymi zwi¹zane s¹
od lat na ca³ym œwiecie. To w sposób naturalny ogranicza ich relatywne
zainteresowanie rodzim¹ przedsiêbiorczoœci¹, zw³aszcza prowadzan¹ na
ma³¹ skalê. Ciekawe, ¿e s¹ jednak banki zagraniczne – na przyk³ad
skandynawskie penetruj¹ce poradzieckie republiki nadba³tyckie – które
akurat sprzyjaj¹ rozwojowi ma³ych i œrednich firm.
Zagraniczne inwestycje strategiczne w bankowoœci i ubezpieczeniach
przynosz¹ te¿ dodatkowe wyzwanie dla polityki rozwoju konkurencji,
a w wielu wypadkach, tak¿e sprzyjaj¹ powstawaniu regionalnych monopoli.
Chocia¿ pierwotn¹ intencj¹ prywatyzacji mog³o byæ w³aœnie rozwiniêcie
konkurencji na rynku us³ug finansowych, to okazaæ siê mo¿e, ¿e w pewnych
sektorach czy regionach z czasem zwiêksza siê skala jego monopolizacji.
A to rzadko s³u¿y tworzeniu przes³anek do d³ugofalowego rozwoju.
S¹ ju¿ kraje posocjalistyczne gdzie proces prywatyzacji banków
jest w zasadzie zakoñczony. W Estonii wszystkie banki przesz³y do sektora
prywatnego, przy czym a¿ 95 procent z nich znajduje siê w rêkach
kapita³u zagranicznego. Du¿o wiêcej ni¿ na Litwie, a tak¿e na Wêgrzech
i w Polsce, gdzie wskaŸniki te oscyluje miedzy 60 a 70 procent, a to
te¿ niema³o. Czy za du¿o? W³aœciwe pytanie trzeba sformu³owaæ w nastê-
355

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
puj¹cy sposób: czy banki bez udzia³u strategicznych inwestorów zagranicznych
alokowa³yby kapita³ lepiej?
W Rosji na pewno nie i brak tego typu inwestorów jest jedn¹
z przyczyn niewydolnoœci ca³ego systemu finansowego. W Estonii dominuj¹
banki skandynawskie – szwedzkie Swepbank i SEB oraz fiñski SAM-
PO – i sprzyjaj¹ one poprawie efektywnoœci alokacyjnej. W innych krajach
jest ró¿nie, a zale¿y to bardziej od prowadzonej tam polityki finansowej,
która mo¿e przecie¿ wygraæ du¿y udzia³ inwestycji strategicznych na
korzyœæ rozwoju w³asnego kraju. Najlepiej, oczywiœcie, mieæ w³asny kapita³.
Jeœli jednak go nie starcza, to trzeba umieæ siê pos³u¿yæ cudzym, a nie
jemu siê wys³ugiwaæ. Dlatego te¿ nie wszystko jest na sprzeda¿.
83. Bardzo d³ugie cykle
356
Chantilly, Wirginia, 12 maja 2000
Czasy ³atwe nie s¹, ale mo¿e nadchodz¹ lepsze? Niekoniecznie dlatego,
¿e prowadzi do tego polityka gospodarcza, ale ze wzglêdu na pewne
tendencje które – byæ mo¿e – rz¹dz¹ procesami rozwojowymi w bardzo
d³ugich okresach, niezale¿nie od doraŸnych potkniêæ. W bardzo d³ugim
horyzoncie czasowym w wiêkszym stopniu bowiem decyduje charakter postêpu
technicznego i historia ni¿ polityka ekonomiczna. Jednak¿e w ostatecznoœci,
gdy bli¿ej przyjrzeæ siê istocie rzeczy, najwiêcej w odniesieniu do
wzrostu produkcji zale¿y od realizowanej strategii. Musi ona nie tylko
pewne procesy kreowaæ, ale tak¿e umiejêtnie dostosowywaæ siê do obiektywnie
wystêpuj¹cych tendencji i dyskontowaæ je na swoj¹ korzyœæ.
Wnioski takie nasuwaj¹ siê ponownie na tle analizy koncepcji tzw.
d³ugich cykli Kondratieffa. Sformu³owa³ on swoj¹ teoriê jeszcze w latach
dwudziestych w oparciu o obserwacje mniej wiêcej pó³torawiecznego
okresu rozwoju gospodarki œwiatowej (zw³aszcza na pó³kuli pó³nocnej),
ale wiele jej w¹tków zyskuje potwierdzenie w kilkadziesi¹t lat póŸniej.
W myœl tej teorii wzrost gospodarczy dokonuje siê na drodze
przemiennego wystêpowania trwaj¹cych œrednio oko³o 25 lat – a to czas
jednego pokolenia – faz o szybszym i wolniejszym tempie wzrostu. Chocia¿
Kondratieff okreœla³ pierwsz¹ fazê wzrostem, a drug¹ recesj¹, to

Œwiat, polityka, pieni¹dze
w istocie nieustannie mieliœmy do czynienia z rozszerzon¹ reprodukcj¹,
tyle, ¿e raz wolniej, raz szybciej.
Notabene, sam Kondratieff popad³ w nie³askê i by³ przez Stalina
deportowany, gdy¿ – pomimo, ¿e mówi³ o okresach nieuchronnej
„recesji” w kapitalizmie – mówi³ tak¿e o nieuchronnych okresach
wzrostu, a to ju¿ by³o polityczne wykroczenie jak na tamte czasy i tamto
miejsce. Dzisiaj pewnie by³by s³uchany, zw³aszcza ¿e gdyby mia³ racjê,
to zawsze rz¹dz¹cy mogliby skutki przypisaæ sobie. A tym razem idzie
ku przyspieszeniu.
Sam fakt wzglêdnej regularnoœci przeplataj¹cych siê okresów wzrostu
o ró¿nej dynamice bynajmniej nie jest wystarczaj¹c¹ przes³ank¹ do
formu³owania pogl¹du o cyklicznoœci takiego procesu. Cyklicznoœæ implikuje
regularnoœæ wynikaj¹ca z dzia³ania endogenicznego mechanizmu,
który w fazie przyspieszonego rozwoju przes¹dza ju¿ jego zwolnienie,
a póŸniej – gdy do zwolnienia dochodzi – prowadzi automatycznie do
przyspieszenia. Kondratieff twierdzi³, ¿e tak w³aœnie dzieje siê w odniesieniu
do kolejnych fali wzrostu a to szybszego, a to wolniejszego i wiek XX
w jakiejœ mierze wydaje siê to potwierdzaæ.
Podkreœla³ on te¿ swoist¹ korelacjê miêdzy ekonomicznymi i politycznymi
cyklami. Zauwa¿y³, ¿e wojny zdarza³y siê podczas okresów wzrostu,
a pokój panowa³ w czasach „recesji”. Rewolucje natomiast wybucha³y
najczêœciej podczas przejœcia z fazy stagnacji do przyspieszonego wzrostu.
Z regu³y, gdy¿ odstêpstw od takich zasad jest sporo.
I tak pocz¹wszy od pierwszej rewolucji przemys³owej wyst¹pi³y cztery
takie cykle. Pierwszy obejmowa³ lata 1787-1849, przy czym faza wzrostu
trwa³a od roku 1787 do 1814 (koniec wojen napoleoñskich), a „recesji”
od 1815 (Kongres Wiedeñski) do 1849. Ciekawe, ¿e w trakcie tej
„recesji”, choæ gospodarka nie rozwija³a siê szybko, kultura kwit³a wspaniale.
Zw³aszcza muzyka. Pewnie i dlatego, ¿e nie by³o wojen.
Cykl drugi trwa³ od oko³o 1850 do 1897 roku, przy czym faza
wzrostu, która trwa³a do roku 1873, rozpoczê³a siê po roku 1849, kiedy
to w Europie wchodzimy w cykl polityczny zwi¹zany z Wiosn¹ Ludów,
a tu – w Kalifornii – wybuch³a gor¹czka z³ota. W miêdzyczasie ma miejsce
wiele zbrojnych konfliktów – od wojny krymskiej poprzez amerykañsk¹
domow¹ po starcie rancja-Prusy – tak¿e dlatego, ¿e rz¹dy dziêki szybsze-
357

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
mu wzrostowi mia³y z czego je finansowaæ. PóŸniej nastêpuje okres, jak to
okreœlili historycy, „Wielkiej Recesji” lat 1874-98.
Cykl trzeci zaczyna siê, kiedy to w roku 1898 we rancji powraca
na scenê polityczn¹ „sprawa Dreyfusa”, z jej implikacjami tak¿e dla
stosunków ekonomicznych, a z³oto wydobywa siê na Alasce. aza o¿ywienia,
tak¿e w wyniku nakrêcenia koniunktury w niektórych gospodarkach
w wyniku wojen (rosyjsko-japoñskiej, burskiej, a nastêpnie zw³aszcza
I wojny œwiatowej) trwa, a¿ do nadejœcia Wielkiego Kryzysu czyli do
roku 1929. PóŸniej œwiat wszed³ w fazê „recesji”, która trwa³a do roku
1947. W tym okresie najwiêksza z wszystkich wojen bynajmniej nie by³a
czynnikiem stymuluj¹cym wzrost (poza Stanami Zjednoczonymi), ale
poci¹gnê³a za sob¹ recesjê na wielk¹ skalê, zniszczeniu bowiem uleg³
wielki kapita³ i ludzki, i rzeczowy.
Odbudowa powojenna inicjuje czwarty cykl, wpierw jego fazê wzrostu,
która trwa od 1948 roku (w Polsce plan 3-letni) a¿ do roku 1973,
kiedy to nastêpuje za³amanie w zwi¹zku z kryzysem naftowym i natê¿eniem
siê œwiatowej inflacji. Weszliœmy w fazê drug¹, która koñczy siê
w³aœnie gdzieœ oko³o roku 1999, wieñcz¹c tym samym czwarty d³ugi cykl,
przez przypadek tylko wraz z koñcem stulecia.
Jednak¿e jeszcze wiêksze znaczenie dla zwrotów dynamiki rozwojowej,
ni¿ te polityczne przesilenia na przestrzeni minionych z gór¹ dwu
wieków, maj¹ zmiany technologii, które przynosz¹ postêp nauki i techniki.
Niewa¿ne z tego punktu widzenia, czy to teoria owocowa³a praktycznymi
rozwi¹zaniami i wdro¿eniami, czy te¿ to „potrzeba by³a matk¹ wynalazków”,
ale faktem jest, ¿e do przyspieszenia tempa wzrostu dochodzi³o
w wyraŸnie okreœlonych momentach z punktu widzenia postêpu technik
wytwórczych i technologii. Wystarczy na³o¿yæ na wy¿ej wymienione okresy
pewne procesy z tego obszaru i jawi siê nam uderzaj¹ca korelacja miêdzy
latami o¿ywienia produkcji a okresami nowych wdro¿eñ.
Cykl pierwszy zbiega siê z pierwsz¹ rewolucj¹ przemys³ow¹ i wprowadzaniem
maszyn, zw³aszcza do w³ókiennictwa, wpierw w Anglii, potem
na kontynencie europejskim, a póŸniej tak¿e w Ameryce Pó³nocnej. Cykl
drugi wi¹¿e siê z pojawieniem siê kolei, która niesamowicie pomog³a nie
tylko samemu transportowi ludzi i towarów, ale tak¿e dalszej industrializacji.
Wa¿ne, ¿e kolej rozwinê³a siê nie tylko w wyniku postêpu techniczne-
358

Œwiat, polityka, pieni¹dze
go, ale tak¿e i dlatego, i¿ pojawi³a siê instytucja spó³ki kapita³owej, dziêki
czemu mo¿na by³o ekspansjê kolei sfinansowaæ. Cykl trzeci nastaje wraz
z pojawieniem siê samochodu, rozprzestrzenianiem siê elektrycznoœci oraz
produkcji chemicznej. Pojawiaj¹ siê nie tylko nowe maszyny, ale ca³e
nowe ga³êzie przemys³u. Jednak¿e dopiero wraz z nastaniem czwartego
cyklu uruchamia siê produkcjê zaiste na skalê masow¹. Umo¿liwia to
kolejna rewolucja przemys³owa – tzw. fordyzm – zwi¹zana z przejœciem do
szerokiego stosowania linii monta¿owych. Coraz wiêcej zale¿y teraz ju¿
nie tylko od postêpu technicznego, ale i od zarz¹dzania.
Ca³y czas szybciej ni¿ produkcja rozwija siê tak¿e handel, co poszerza
rynki zbytu. W pierwszych fazach cykli zatem intensywniej dzia³aj¹ tak
poda¿owe, jak i popytowe czynniki wzrostu. PóŸniej, po pewnym nasyceniu
rynku i rozprzestrzenieniu siê efektów postêpu technologicznego, nastêpowa³o
zwolnienia tempa wzrostu. A¿ do czasu nadejœcia nastêpnej epoki.
Czy zatem nadchodzi? Chyba tak. Od strony politycznej ¿yjemy
w czasach pokoju, co wspó³czeœnie bezsprzecznie sprzyja wzrostowi gospodarczemu.
Miast wydatków zbrojeniowych koniunkturê nakrêcaæ mog¹
nak³ady na ochronê œrodowiska i kapita³ ludzki. Nade wszystko zaœ weszliœmy
na zakrêcie mileniów w now¹ rewolucjê technologiczn¹ – o implikacjach
najdalej id¹cych. Rewolucja ery elektroniki, telekomunikacji oraz
Internetu dopiero zrobi swoje. I to w³aœnie podczas pierwszej æwierci
XXI wieku. Zaczyna siê, jak s¹dzê, nowy d³ugi cykl. Tym samym wchodzimy
w fazê przyspieszonego wzrostu. To dobra wiadomoœæ dla wszystkich
polityków. Jednak¿e nie powinni oni czekaæ. Jeœli faktycznie przychodzi
dzia³aæ w takiej fazie d³ugiego cyklu, to trzeba to wykorzystaæ. Na tym
polega polityka. A cykle, nawet te najd³u¿sze, co najwy¿ej mog¹ czasami
pomóc. I teraz – myœlê – nadszed³ taki czas.
84. Chiñskie otwarcie
Los Angeles, 19 maja 2000
Rok 2000 ma szczególne znaczenie w ewolucji chiñskiej gospodarki.
Jej rosn¹ca pozycja na ekonomicznej mapie œwiata ma niebagatelne
implikacje dla ca³ego globu. Choæ grupa najbogatszych pañstw œwiata
359

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
G-7 skupia rozwiniête i zarazem du¿e gospodarki kapitalistyczne, a od
kilku lat ze wzglêdów politycznych na okresowe spotkania na szczycie
zapraszana jest tak¿e Rosja, to znaleŸæ powinny siê w niej Chiny. W tym
w³aœnie roku plasuj¹ siê pod wzglêdem wielkoœci produkcji globalnej ju¿
na miejscu pi¹tym, wyprzedziwszy ostatnio W³ochy. Uprzednio zaœ wyprzedzi³y
Kanadê, od której notabene wiêcej wytwarza równie¿ Brazylia,
a z któr¹ obecnie zrównuje siê zamykaj¹ca pierwsz¹ dziesi¹tkê Hiszpania.
W istocie jednak pozycja chiñska jest jeszcze bardziej znacz¹ca.
Szacuj¹c PKB w kategoriach parytetu si³y nabywczej (PPP) i bior¹c pod
uwagê bardzo wysokie tempo wzrostu w ostatnim okresie (blisko 30
procent w latach 1997-2000), w tym roku chiñski produkt globalny
liczony na bazie PPP wynosi ju¿ blisko cztery i pó³ biliona dolarów,
podczas gdy amerykañski siêga dziewiêciu bilionów. Co wiêcej, utrzymuj¹c
obecne tempo wzrostu, Chiny s¹ w stanie ponownie podwoiæ
PKB w ci¹gu kolejnej dekady, podobnie jak dokona³y tego w trakcie
minionej. W tym te¿ czasie przepo³owieniu uleg³ rosyjski dochód narodowy.
Zmieniaj¹ siê zatem na trwa³e ekonomiczne uwarunkowania sytuacji
geopolitycznej, co jednych zadowala, innych nie.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e tak za³amanie gospodarki rosyjskiej, jak
i rozkwit chiñskiej zwi¹zane s¹ ze zmian¹ ustroju gospodarczego. Jednak
sterowanie tym procesem jest tak ró¿ne w obu krajach, ¿e nie sposób
mówiæ o takim samym przechodzeniu do gospodarki rynkowej. Chiny
robi¹ to zdecydowanie lepiej. Umiejêtnie – jak ma³o kto – ³¹cz¹ politykê
zmian systemowych z polityk¹ rozwojow¹. I przynosi to efekty, coraz lepiej
bowiem dzia³aj¹ stopniowo, ale konsekwentnie wdra¿ane mechanizmy rynkowe,
a zarazem utrzymuje siê – ju¿ przez ca³e pokolenie, od zapocz¹tkowania
reform w 1978 roku – silna tendencja wzrostu produkcji.
Wa¿ne jest i to, ¿e chiñska strategia reform i rozwoju zaiste jest
chiñska. Ma swoj¹ specyfikê i bynajmniej nie opiera siê na ortodoksji
zalecanej a to przez G-7, a to przez organizacje miêdzynarodowe bêd¹ce
pod wp³ywem tej grupy, a to przez neoliberalnie nastawionych zagranicznych
doradców. We wspó³czesnym œwiecie jest to bez ma³a kuriozum,
co najwa¿niejsze – daj¹ce dobre skutki.
Na tle zaawansowania dotychczasowych reform dosz³o jednak do
sytuacji, w której niezbêdne jest wykonanie nastêpnych œmia³ych kro-
360

Œwiat, polityka, pieni¹dze
ków. Polegaæ one musz¹ na dalszej liberalizacji i otwarciu. Utrzymanie
na d³u¿sz¹ metê dotychczasowej dynamiki zale¿eæ bêdzie od szerszego
w³¹czenia siê Chin do gospodarki œwiatowej, od wykorzystania nieuchronnie
poszerzaj¹cej obszar swego oddzia³ywania globalizacji jako
katalizatora w³asnej ekspansji gospodarczej.
Na tej drodze pojawi³a siê logicznie kwestia przyst¹pienia Chin
do Œwiatowej Organizacji Handlu. Zabiegi wokó³ cz³onkostwa w WTO
trwaj¹ ju¿ wiele lat, przy czym w ostatnim okresie trudnoœci piêtrzy³y siê
bynajmniej nie w wyniku hamowania niezbêdnych reform strukturalnych
w samych Chinach, ale na skutek obstrukcji zagranicznych, zw³aszcza
amerykañskich. USA bowiem nie chce mieæ w przysz³oœci – a czas
szybko biegnie – a¿ tak potê¿nego, drugiego obok Japonii, rywala na
œwiatowej arenie gospodarczej. Ju¿ teraz w ujêciu PPP chiñski PKB jest
wiêkszy ni¿ japoñski, co stawia Chiny pod wzglêdem tak szacowanej
produkcji na drugim miejscu w œwiecie.
Chiny do WTO wszak¿e i tak przyst¹pi³yby, nawet gdyby trwa³y
amerykañskie sprzeciwy, a to dlatego, ¿e i tego chc¹, i spe³niaj¹ kryteria
cz³onkostwa. Dobrze zatem, ¿e kongres USA przeg³osowa³ przyznanie
na trwa³e klauzuli najwy¿szego uprzywilejowania. W rzeczy samej nie
chodzi tu o jakiekolwiek uprzywilejowanie, a jedynie o polityczne i ustawowe
przyzwolenie na normalne, partnerskie, a nie dyskryminuj¹ce
traktowanie handlu z Chinami.
Górê wzi¹³ przeto pragmatyzm nad konserwatyzmem. Podzia³ miêdzy
zwolennikami jednego i drugiego tym razem – równie dramatycznie
jak podczas g³osowania w roku 1994 nad utworzeniem NATA z udzia-
³em Meksyku – przebieg³ w poprzek partii, a nie pomiêdzy nimi. Co
ciekawe, administracja prezydenta Clintona przeprowadzi³a swój wniosek
przez kongres dziêki poparciu wiêkszoœci reprezentantów z opozycyjnej
partii republikañskiej (164 za, 57 przeciw). Demokraci w wiêkszoœci byli
przeciw (138 przeciw, 73 za). Okazuje siê, ¿e nie tylko u nas pos³owie
ugrupowañ rz¹dz¹cych g³osuj¹ inaczej ni¿ chce rz¹d...
Jak mo¿na by³o oczekiwaæ, przewaga pragmatyzmu wyraŸniej widoczna
by³a poœród reprezentantów stanów bardziej korzystaj¹cych na
pe³nej normalizacji i dalszej ekspansji handlu z Chinami. Na przyk³ad
poœród cz³onków izby reprezentantów wywodz¹cych siê z Kalifornii a¿ 33
361

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
by³o za przyznaniem klauzuli, a jedynie 14 (z czego a¿ 10 z rz¹dz¹cej
partii demokratycznej) przeciw.
Debata poprzedzaj¹ca to wa¿ne g³osowanie mia³a bardziej charakter
polityczny ni¿ ekonomiczny. W œrodowiskach konserwatywnych ju¿ tradycyjne
sta³o siê wykorzystywanie podobnych okazji (a dotychczas corocznie
g³osowano kwestie stosunków handlowych z Chinami) do prób wywierania
politycznego nacisku w celu sk³aniania Pekinu do bardziej radykalnych
reform systemu politycznego. Teraz wszak¿e ust¹pi³y one przed pragmatycznym
podejœciem, zw³aszcza œrodowisk zwi¹zanych z przedsiêbiorczoœci¹.
Rozumiej¹ one œwietnie, ¿e dla nich g³êbsza integracja Chin z gospodark¹
œwiatow¹ oraz dalsze otwarcie na szerokie kontakty zewnêtrzne
s¹ bardzo korzystne. Podkreœla siê przy tym, ¿e krêgi te wydatkowa³y na
lobbying ponad dziesiêciokrotnie wiêcej ni¿ zachowawcze zwi¹zki zawodowe.
Te zaœ obawiaj¹ siê konkurencji ze strony taniej chiñskiej si³y
roboczej. Có¿, trzeba bêdzie sprostaæ i tej konkurencji, skoro siê za ni¹
opowiadamy. Konsekwencja obowi¹zuje.
Przy okazji USA bynajmniej nic specjalnego Chinom nie oferuj¹.
Tyle tylko, ¿e nie bêd¹ one dyskryminowane. A to bardzo du¿o. I jest to
prze³om. Chiny natomiast, co z kolei jest istotnym sukcesem reformatorskiego
nurtu dominuj¹cego w krêgach tam rz¹dz¹cych, czyni¹ wiele. Kolejne
reformy zwi¹zane s¹ g³ównie z przystêpowaniem do WTO i mieæ
bêd¹ równie¿ pozytywne konsekwencje dla partnerów z zewn¹trz. Oby
tak¿e polskie firmy i inwestorzy potrafili spostrzec pojawiaj¹c¹ siê tu szansê,
a polityka rz¹du pomog³a im je rozs¹dnie wykorzystaæ dla naszego
rozwoju. To wymaga wsparcia, zw³aszcza poprzez rozwój instytucji ubezpieczenia
kredytów eksportowych.
Wchodz¹c do WTO – a jest tam ju¿ 135 pañstw cz³onkowskich –
Chiny zmniejsz¹ stopniowo stawki celne z aktualnie obowi¹zuj¹cych przeciêtnie
24 procent do 9 procent w roku 2005. Wyeliminowane zostan¹
kwoty limituj¹ce import od strony iloœciowej. Zaniechane bêdzie stosowanie
licencji zezwalaj¹cych na sprowadzania okreœlonych asortymentów
produktów z zagranicy. Otwarty zostanie rynek wewnêtrzny i firmy zagraniczne
bêd¹ mog³y zak³adaæ swoje sieci detaliczne. Kapita³ zagraniczny
uzyska mo¿liwoœæ dostêpu (do 49 procent udzia³ów) do sektora telekomunikacji
oraz niektórych instytucji rynku kapita³owego. Banki zagraniczne
traktowane bêd¹, formalnie rzecz bior¹c, tak jak krajowe.
362

Œwiat, polityka, pieni¹dze
S¹ to zmiany daleko id¹ce. I s³usznie, trzeba bowiem iœæ dalej.
Koñczy siê okres rynkowych reform dokonywanych w ramach starego
systemu socjalistycznego. Chiny wkraczaj¹ nieodwracalnie w fazê transformacji
ustrojowej, prowadz¹c¹ z czasem do pe³nej gospodarki rynkowej.
Jak¿e¿ du¿o lepiej czyni¹ to w porównaniu z wieloma krajami posocjalistycznymi,
które nie potrafi³y sprz¹c procesu rynkowych zmian systemowych
ze sta³ym i szybkim wzrostem gospodarczym. Na chiñskiej drodze
do rynku prze³omowy okazaæ siê mo¿e w³aœnie rok 2000. To ju¿ nie
reformy, to transformacja.
Los Angeles, 26 maja 2000
85. Gmina Centrum
Globalizacja nieustannie zatacza swoje krêgi i wymusza zmiany
strukturalne we wszystkich zak¹tkach œwiata. Tego rozwiniêtego te¿ to
dotyczy. A jednym z najbogatszych regionów jest Kalifornia. Gdyby by³a
niezale¿nym terytorium, to – plasuj¹c siê ze swoim produktem globalnym
wy¿ej ni¿ Kanada – w³aœnie ona zamyka³aby ligê skupion¹ w G-7.
Samo miasto Los Angeles zajmuje pozycjê 21. na œwiatowej liœcie najwiêkszych
producentów, wytwarzaj¹c wiêcej ni¿ Szwecja czy Austria.
Zmienia siê przy tym struktura tej produkcji. Co ciekawe, tak¿e pod
wp³ywem zmian zachodz¹cych w naszej czêœci globu.
Od czasów II wojny œwiatowej zlokalizowanych by³o tutaj wiele
zak³adów przemys³u zbrojeniowego, zw³aszcza zwi¹zanego z lotnictwem.
Jego zakres zosta³ znacznie ograniczony na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych.
Postêpuj¹ce wraz z koñcem zimnej wojny ciêcia w wydatkach zbrojeniowych
bud¿etu federalnego odbi³y siê bardzo silnie na tej ga³êzi, wymuszaj¹c
g³êbsze zmiany w strukturze produkcji i zatrudnienia. Tak oto fale
posocjalistycznej transformacji, przyczyniaj¹c siê do poprawy miêdzynarodowego
klimatu politycznego i umo¿liwiaj¹c dalsz¹ redukcjê zbrojeñ, dotar-
³y i tutaj. Niestety, przy okazji nastrêcza to tak¿e dodatkowych trudnoœci.
Widaæ to choæby po wci¹¿ utrzymuj¹cym siê relatywnie wysokim bezrobociu
(oko³o 7,5 procent), znacznie przekraczaj¹cym jego przeciêtn¹ stopê,
która w USA jest obecnie na najni¿szym od pokolenia poziomie.
363

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
W minionej dekadzie trwa³ proces przesuwania si³y roboczej z przemys³u
do sektora us³ug, zw³aszcza nowoczesnych i zatrudniaj¹cych wysoko
wykwalifikowanych pracowników (nauka, finanse, kultura, turystyka, zarz¹dzanie).
Obecnie w przemyœle pracuje jedynie oko³o 17 procent si³y roboczej,
niewiele wiêcej ni¿ w handlu, który zatrudnia 15 procent. Pozostali
znajduj¹ pracê w us³ugach, w tym w wysoko rozwiniêtym sektorze finansowym.
Oczywiœcie, nie by³oby to LA, gdyby nie æwieræ miliona ludzi (oko³o
7 procent) pracuj¹cych w kinematografii, która kwitnie nieustannie i nadal
rokuje siê jej dobre lata. Drugie tyle zarabia na turystyce, która daje miastu
ponad 12 miliardów dolarów rocznie. Tyle bowiem pozostawia ponad 23
milionów ludzi, wpadaj¹cych do miasta co najmniej na jedn¹ noc.
Czêœæ tych pieniêdzy trafia do kasy miejskiej, zw³aszcza z tytu³u
œci¹ganych w handlu i us³ugach podatków poœrednich w wysokoœci
8,5-procentowego narzutu na ceny detaliczne. Nie jest to stawka niska,
a wziê³a siê z koniecznoœci substytuowania spadaj¹cych w wyniku zawê¿ania
siê bazy podatkowej dochodów czerpanych wczeœniej g³ównie z podatków
bezpoœrednich p³aconych przez firmy, przede wszystkim przemys³owe
i budowlane. Choæ wiele z nich przenios³o siê do innych stanów, to
przedsiêbiorczoœæ kwitnie, przy czym w niema³ej mierze pozostaje w strefie
cienia. Jak du¿y jest margines nierejestrowanej gospodarki równoleg³ej
trudno orzec, ale nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e jest on szeroki.
Dominuj¹ firmy ma³e. Prawie 98 procent spoœród ogólnej liczby
350 tysiêcy przedsiêbiorstw zatrudnia poni¿ej stu pracowników, a jedynie
w 309 pracuje ich ponad tysi¹c. Najwiêcej w lotniczym potentacie Boeing
(28 tysiêcy). Myszka Miki, czyli Disney, anga¿uje a¿ 18 tysiêcy ludzi.
Zarobi³a jednak ju¿ tak¹ fortunê, ¿e teraz w samym œrodku miasta, miêdzy
siedzib¹ w³adz miejskich a rozs³awion¹ na œwiat przez Romana Polañskiego
chiñsk¹ dzielnic¹, dziêki hojnoœci fundacji Disneya i licznych sponsorów
wznosi siê budowla – nowa siedziba znakomitej filharmonii LA
prowadzonej przez Esse-Pekka Salonena. Ten przewspania³y obiekt, zaprojektowany
przez ranka Gerhy'ego, kosztuje æwieræ miliarda dolarów,
nie anga¿uj¹c œrodków z miejskiej kasy. Co to wszak¿e jest „miejska kasa”,
to ju¿ bardziej skomplikowane zagadnienie. I kto ni¹ zawiaduje?
Metropolia Los Angeles jest olbrzymia i obejmuje piêæ gmin zamieszka³ych
przez blisko 16 milionów ludzi. W samej tylko gminie LA
364

Œwiat, polityka, pieni¹dze
¿yje 9,5 miliona osób, z czego 3,8 miliona w mieœcie Los Angeles. Tak
jakby w gminie Centrum. Pozostali zamieszkuj¹ ci¹gn¹ce siê wokó³, poprzez
ca³¹ aglomeracjê, 87 miast i miasteczek. Spada przy tym populacja
„bia³ych”, których jest o 6 procent mniej ni¿ w roku 1990, podczas gdy
roœnie liczba innych grup ludnoœci. W miêdzyczasie przesta³y one jednak¿e
byæ mniejszoœci¹, gdy¿ wzrost iloœci Latynosów w tej dekadzie o 4 procent
podniós³ ich udzia³ w ca³ej populacji do 42, podczas gdy „bia³ych” jest ju¿
tylko 35 procent. Do tego dochodzi 12 procent Azjatów i przybyszów
z wysp Oceanii oraz 10 procent ludnoœci afroamerykañskiej. Dope³niaj¹cy
tê mozaikê niespe³na 1 procent to ludnoœæ pochodzenia indiañskiego.
Ciekawe, ¿e tak z³o¿ony i wielki konglomerat ludzi – o ró¿nych
korzeniach, tradycjach, pozycji ekonomicznej i socjalnej, pogl¹dach i kulturach
– potrafi spokojnie wybraæ sobie swoich rajców miejskich, zadbawszy
przy tym o w³aœciw¹ reprezentacjê ró¿nych grup. I tak w radzie miejskiej
– tej¿e w³aœnie „gminy Centrum” – zasiadaj¹ wybrañcy (co tutaj
oznacza przedstawicieli) ludnoœci murzyñskiej, latynoskiej, azjatyckiej, „bia-
³ej”, a tak¿e – co siê podkreœla – mniejszoœci seksualnych.
Skoro takie jest spektrum, to móg³by ktoœ zak³adaæ, ¿e bardzo
liczna musi byæ taka rada, zw³aszcza ¿e przecie¿ debatuje i decyduje
o losach prawie czterech milionów ludzi i dzieli niema³e pieni¹dze.
A uprawnienia rady s¹ niebagatelne: wymierzanie lokalnych podatków,
ustalanie miejscowych przepisów, programowanie inwestycji infrastrukturalnych,
sterowanie publiczn¹ oœwiat¹ i kultur¹ etc. Wielk¹ w³adzê maj¹
te¿ radni w sprawach zwi¹zanych z ruchem ulicznym, co tutaj ma znaczenie
olbrzymie. Gdyby nie posuwa³ siê sprawnie, to niejednemu trudno
by³oby wygraæ wybory. Ruch uliczny wa¿niejszy tu ni¿ inflacja.
Jak zatem liczna jest ta miejska rada? Otó¿ radnych, wybieranych
na czteroletni¹ kadencjê (dwie maksimum) jest... 15. Piêtnastu. W innej
„gminie Centrum” – w San rancisco – jest ich 11. Jedenastu. I te¿
dzia³a, a kryzys nastêpuje tylko wtedy, kiedy albo jest trzêsienie ziemi,
albo inny dopust bo¿y. A tak 11 radnych tak radzi i wraz z wybieranym
w powszechnych wyborach (tak¿e na cztery lata) burmistrzem tak rz¹dzi,
¿e gospodarka sprawnie funkcjonuje, a turyœci wartko p³yn¹ do tego piêknego
miasta (ponad 700 tysiêcy mieszkañców), zostawiaj¹c w nim rocznie
ponad 12 miliardów dolarów.
365

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
To po³owa produktu globalnego San rancisco, gdzie sk¹din¹d
„biali” te¿ ju¿ stanowi¹ mniejszoœæ, bo tylko 47 procent ca³ej populacji.
Obok turystyki dominuj¹c¹ rolê w miejscowej gospodarce odgrywa najszybciej
rozwijaj¹cy siê w latach dziewiêædziesi¹tych przemys³ multimedialny
zwi¹zany z obecn¹ faz¹ rewolucji technicznej. Tak jak w LA rodzi
siê wiêkszoœæ seriali telewizyjnych i filmów fabularnych, tak w S powstaje
sporo oprogramowania internatowego i popularnych gier komputerowych.
I tutaj bardzo liczy siê nauka oraz kultura.
Problemów bynajmniej nie brakuje. S¹ jednak rozwi¹zywane, tak¿e
z udzia³em sprawnie dzia³aj¹cych, kompetentnych i ciesz¹cych siê poparciem
lokalnych spo³ecznoœci radnych miejskich. To nie ich ma byæ si³a,
tylko silne musz¹ byæ instytucjonalne fundamenty lokalnych rz¹dów. Prawdziwa
samorz¹dnoœæ nie polega na mówieniu o „wielkich reformach”, tylko
na wielkiej odpowiedzialnoœci radnych, choæby nawet nielicznych, ale sprawnych,
zaufanych, nieskorumpowanych, oraz na m¹droœci polityki na wszystkich
szczeblach rz¹dzenia. I samorz¹dzenia. W ka¿dej gminie Centrum.
86. Kolej rzeczy
366
Los Angeles – San rancisco, 3 czerwca 2000
Polityka to materia nader z³o¿ona. Nie inaczej jest z polityk¹ gospodarcz¹,
w której przeplata siê wiele w¹tków, myl¹ siê przejawy ze skutkami,
pierwotne przyczyny mieszaj¹ siê z dzia³aniem mechanizmów wtórnych,
konsekwencje pewnych procesów s¹ interpretowane jako ich Ÿród³o.
Dzieje siê tak nie tylko dlatego, ¿e zaiste mamy do czynienia z bardzo
skomplikowanymi zale¿noœciami, które nie zawsze daj¹ siê jednoznacznie
uj¹æ w ramy teoretycznych uogólnieñ naukowych, ale tak¿e dlatego, i¿
polityka gospodarcza z jednej strony uwik³ana jest w sprzeczne interesy,
z drugiej zaœ pozostaje g³êboko osadzona w dogmatach ideologicznych.
Refleksja ta uwa¿nemu obserwatorowi musi nasuwaæ siê w zwi¹zku
z wycofaniem siê Unii Wolnoœci z rz¹dz¹cej koalicji w³aœnie teraz – na
wiosnê 2000 roku – a nie wczeœniej czy póŸniej, choæ by³yby ku temu
tak¿e liczne przes³anki. W polityce zdarzaj¹ siê wypadki i niespodzianki.
W Polsce w ostatniej dekadzie te¿ tak ju¿ bywa³o. Tym razem jednak

Œwiat, polityka, pieni¹dze
mamy do czynienia nie z wypadkiem czy przypadkiem sk³aniaj¹cym do
rezygnacji z rz¹dzenia, ale z upadkiem. Upad³a bowiem koncepcja polityki
gospodarczej Unii Wolnoœci. Oczywiœcie ani ona, ani jej poplecznicy
bynajmniej nie bêd¹ siê do tego przyznawaæ, ale taka jest prawda.
W warunkach posocjalistycznej transformacji ustrojowej powtarzaj¹ce
siê bowiem próby narzucania polityki gospodarczej opartej o neoliberaln¹
doktrynê monetarystyczn¹ musia³y doprowadziæ do obecnej fazy
kryzysu. Kompromituje siê polityka w tak du¿ym stopniu oparta o doktrynerstwo,
a zarazem lekcewa¿¹ca realia spo³eczne.
Niestety, w miêdzyczasie spo³eczeñstwo musi p³aciæ za to wysok¹
cenê. Seria b³êdów polityki finansowej i Ÿle przygotowanych reform strukturalnych
odbija siê na niskiej konkurencyjnoœci rodzimych przedsiêbiorstw
i niezadowalaj¹cej poprawie, a czêsto wrêcz dalszemu pogarszaniu
siê warunków ¿ycia polskich rodzin. Mniej sprawne jest pañstwo
i jego instytucje, psuciu podlega sfera us³ug publicznych, ponownie
nasila siê dezintegracja spo³eczeñstwa. Liczenie zaœ na wsparcie polityczne
(i nie tylko) ze strony zagranicy i obcego kapita³u te¿ mo¿e mieæ
swój kres. On bowiem ma przede wszystkim w³asne interesy, a dopiero
potem sympatie. Gdy te pierwsze s¹ zaspokojone, te drugie szybko
gasn¹. Albo zmieniaj¹ swój obiekt.
Na d³u¿sz¹ metê skuteczna mo¿e byæ tylko taka linia programowa,
która troszczy siê o tworzenie trwa³ych przes³anek rozwoju spo³ecznogospodarczego,
o formowanie krajowego kapita³u, o inwestowanie w rodzimy
kapita³ ludzki, o polepszanie warunków ¿ycia szerokich warstw
ludnoœci. Próby zaœ budowania kapitalizmu korzystnego przede wszystkim
dla niewielkiej liczebnie grupy w³asnego elektoratu – sk¹din¹d
jeszcze siê zawê¿aj¹cego, bo i on coraz krytyczniej postrzega malej¹c¹
skutecznoœæ dzia³añ w³adzy – oraz dla zagranicznych partnerów nie
mog¹ siê powieœæ. Na tym tle nie mo¿e dziwiæ, ¿e obecnie UW ma
mniejsze poparcie ni¿ na przyk³ad PSL.
Gorzkie jest doœwiadczenie niepowodzeñ polityki uwik³anej wpierw,
w latach 1989-92, w „szok bez terapii”, a póŸniej – w latach 1998-2000 –
w „sch³adzanie” bez sensu. Tak jak na pocz¹tku dekady mo¿na by³o
osi¹gn¹æ zdecydowanie wiêcej w sferze poprawy efektywnoœci mikroekonomicznej
i stabilizacji makroekonomicznej, nie trac¹c zarazem tak wiele
367

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
poprzez nadmierne za³amanie produkcji i lawinowo narastaj¹ce masowe
bezrobocie, tak w jej koñcu mo¿na by³o osi¹gn¹æ du¿o wiêksze tempo
wzrostu produkcji bez pog³êbiania skali nierównoœci spo³ecznych, panoszenia
siê biurokracji i szerzenia korupcji. Jak by³o mo¿liwe realizowanie
alternatywnej polityki spo³eczno-gospodarczej – i to przy twórczym wspó³dzia³aniu
ze spo³ecznoœci¹ miêdzynarodow¹, co zaowocowa³o miedzy innymi
wejœciem Polski na œwiatowy rynek kapita³owy i przyst¹pieniem do
OECD – pokaza³y dobitnie lata 1994-97. Miejmy nadziejê, ¿e lata 2001
i nastêpne powtórnie dowiod¹, ¿e mo¿na osi¹gn¹æ wiêcej mniejszym kosztem,
a reformy s¹ jedynie œrodkiem polityki, a nie jej celem.
UW wyst¹pi³a przeto z koalicji teraz, gdy¿ jest to ostatni moment,
kiedy – jak mo¿e siê niektórym wydawaæ – realne mo¿e byæ zrzucenie
odpowiedzialnoœci za nieskutecznoœæ polityki finansowej i gospodarczej
na koalicyjnego partnera. Bez winy to on bynajmniej nie jest, ale przecie¿
to nie w rêkach AWS by³a koordynacja tej polityki, to nie jej ministrowie
dysponowali g³ównymi instrumentami oddzia³ywania na bieg procesów
gospodarczych, to nie oni chcieli „sch³adzaæ” koniunkturê, a wrêcz odwrotnie.
Akurat teraz jest ostatni moment, w którym mo¿na jeszcze liczyæ
na to, ¿e uda siê uciec od intelektualnej i politycznej odpowiedzialnoœci
za lansowanie b³êdnych koncepcji i forsowanie z³ej polityki. Co wiêcej,
spekuluje siê, ¿e jeœli teraz nast¹pi dalsze, wyraŸne pogorszenie sytuacji
gospodarczej – a ku temu przecie¿ idzie – to uda siê wmówiæ krajowej
opinii publicznej i zagranicznym obserwatorom, i¿ to z powodu wycofania
siê UW z rz¹dów. Otó¿ jest dok³adnie odwrotnie: dlatego ta partia
zrezygnowa³a ze wspó³rz¹dzenia, poniewa¿ to ona w³aœnie doprowadzi³a
do obecnej sytuacji i teraz nie potrafi ani tego naprawiæ, ani nawet
dŸwign¹æ za to odpowiedzialnoœci.
Mo¿liwe przecie¿ by³o utrzymanie du¿o wiêkszego tempa wzrostu
produkcji, mo¿liwy by³ i jest bardziej sprawiedliwy podzia³ dochodu
narodowego, mo¿na pe³niej i bardziej korzystnie dla Polski czerpaæ
z procesu integracji z gospodark¹ œwiatow¹. W po³owie 2000 roku mogliœmy
mieæ du¿o wy¿szy poziom dochodu narodowego. Nie tylko dlatego,
¿e do osi¹gniêcia by³y wiêksze jego przyrosty ostatnimi laty. Warto
zwróciæ uwagê, ¿e (licz¹c w dolarach) PKB jest obecnie mniejszy a¿
o oko³o 13 procent ni¿ w roku 1997; wtedy przekroczy³ ju¿ poziom
170 miliardów dolarów (w cenach 1999), a teraz, jak mo¿na szacowaæ,
368

Œwiat, polityka, pieni¹dze
siêga ledwie 148 miliardów. Deprecjacja euro wobec dolara tylko po
czêœci wyjaœnia tak g³êbok¹ zmianê. To pogarsza nasz¹ pozycjê miêdzynarodow¹
i zwiêksza dystans dziel¹cy Polskê od krajów, do pe³nej integracji
z którymi s³usznie aspirujemy.
W obliczu systematycznego pogarszania siê wszystkich podstawowych
wskaŸników makroekonomicznych – spad³a znacznie dynamika produkcji,
wzros³o bezrobocie, nasili³a siê inflacja, roœnie deficyt finansów
publicznych, zwielokrotni³ siê deficyt na rachunku obrotów zewnêtrznych
– w koñcu trzeba by³o dojœæ do wniosku, ¿e gospodarka znajduje siê
w stanie kryzysowym, a jednoczeœnie nie dysponuje siê ¿adn¹ klarown¹
koncepcj¹ przezwyciê¿enia jego kumuluj¹cych siê przejawów. Nie czekaj¹c
zatem na nieuchronny upadek pod ciê¿arem piêtrz¹cych siê problemów,
lepiej by³o uciec, czyli wycofaæ siê z rz¹du. Ka¿dy pretekst ku temu
by³ dobry i zupe³nie niewa¿ne, jakim pos³u¿ono siê w tym wypadku.
Rynek finansowy i kapita³owy ju¿ wczeœniej zaantycypowa³ te negatywne
procesy. Wystarczy przypomnieæ, ¿e pod rz¹dami rozpadaj¹cej
siê koalicji kurs z³otego spad³ a¿ o 24 procent pomiêdzy majem 1998
a majem 2000 roku. Nastêpstwa szerz¹cych siê pog³osek o nadchodz¹cym
nieuchronnie koñcu rz¹dów koalicji AWS-UW wsi¹ka³y zatem stopniowo
w rzeczywistoœæ i rynek na sam fakt odejœcia z rz¹du polityków
UW zareagowa³ nawet pewnym wzrostem kursu z³otego i notowañ gie³dowych.
A ponoæ mia³y siê zawaliæ... Co mia³o jednak upaœæ, wreszcie
upad³o. Teraz jest szansa, ¿e z czasem znowu bêdzie lepiej. Przedtem
jednak wyklarowaæ musi siê sytuacja polityczna i pojawiæ nowa, alternatywna
strategia rozwoju. Taka jest kolej rzeczy.
87. Rosyjskie drogi i bezdro¿a
Los Angeles, 12 czerwca 2000
Rosja zawsze musi byæ inna. I w przesz³oœci, i w przysz³oœci. Nawet
chudych lat musi tam byæ wiêcej ni¿ siedem. Jak bêdzie z t³ustymi – zobaczymy.
Tym bardziej, ¿e wpierw musz¹ nadejœæ. Czy tak w koñcu siê stanie?
Jeœli mierzyæ je tempem wzrostu produkcji globalnej, byæ mo¿e tak.
369

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Pomijaj¹c 1997 rok z minimalnym przyrostem PKB o 0,8 procent,
po dziewiêciu latach spadku dochodu narodowego, podczas których
zmniejszy³ siê on w sumie a¿ o oko³o 45 procent, produkcja ponownie
zaczê³a rosn¹æ w zesz³ym roku. Ku zaskoczeniu licznych obserwatorów
PKB zwiêkszy³ siê o 3,2 procent, choæ prognozy zak³ada³y daleko mniejsz¹
ekspansjê. Podobnie zaskakuj¹cy dla wielu analityków oka¿e siê tak¿e
rok 2000. Jeszcze pó³ roku temu Miêdzynarodowy undusz Walutowy
zak³ada³ zerowe tempo wzrostu w roku 1999 i przewidywa³ ledwie 2,0
procent na rok 2000. Waszyngtoñski PlanEcon prognozuje na ten rok
wzrost PKB o 3,8 procent. Podobnie wiele innych organizacji, ³¹cznie
z Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju oraz Bankiem Œwiatowym,
patrzy na ten i najbli¿sze lata doœæ powœci¹gliwie, prognozuj¹c wzrost
PKB rzêdu 3-4 procent. Bêdzie wiêcej.
Wiele wskazuje na to, ¿e jeœli jeszcze nie w pe³ni i nie do koñca, to
jednak w du¿ej mierze Rosja ju¿ schodzi z bezdro¿y transformacyjnej
depresji oraz systemowej pustki powsta³ej po upadku poprzedniego ustroju
i odnajduje w³aœciwe sobie œcie¿ki prowadz¹ce do wzrostu gospodarczego.
Dotychczasowe brniêcie drog¹ niezbornych reform – czêsto nieudolnie
naœladuj¹cych polskie doœwiadczenia czy te¿ niepotrzebnie siêgaj¹cych
do nieudanych pomys³ów, zw³aszcza z okresu „szoku bez terapii”
– spowodowa³o bardzo drastyczne za³amanie poziomu produkcji, obni¿enie
standardu ¿ycia i pog³êbienie nierównoœci spo³ecznych. O ile w S³owacji
czy na Wêgrzech wspó³czynnik Giniego, ilustruj¹cy skalê zró¿nicowania
dochodów, zwiêkszy³ siê w latach dziewiêædziesi¹tych tylko o kilka
punktów, to w Rosji (podobnie jak i w Kazachstanie czy na Ukrainie)
uleg³ on podwojeniu i siêga obecnie 48 punktów, co bardziej przypomina
wskaŸniki z Ameryki £aciñskiej ni¿ z Europy Wschodniej.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e tak dramatyczne pogorszenie sytuacji
ekonomicznej i spo³ecznej nie by³o nieuchronne. Sta³o siê tak g³ównie
w wyniku braku m¹drej strategii rozwojowej i niezbornoœci programu
reform oraz niedostatku determinacji w ich wdra¿aniu. Rosja straci³a na
tym niezwykle, utraci³a bowiem wiele ze swojej pozycji geopolitycznej. Nic
dziwnego, skoro w wyniku transformacyjnej depresji obecnie jej PKB
szacowany jest na bazie kursu walutowego na marne oko³o 200 miliardów
dolarów – ledwie oko³o 50 procent wiêcej ni¿ Polski. Bardziej realny
370

Œwiat, polityka, pieni¹dze
szacunek w oparciu o parytet si³y nabywczej (PPP) daje wartoœæ bli¿sz¹
700 miliardom, ale to te¿ tylko oko³o dwukrotnie wiêcej ni¿ u nas i jakieœ
12 razy mniej ni¿ w USA. A tak¿e a¿ szeœæ razy mniej ni¿ w Chinach...
Teraz wszak¿e, po wyborze nowego prezydenta i utworzeniu pragmatycznego
– jak siê wydaje – rz¹du, jest szansa, ¿e z jednej strony
umiejêtnie zdyskontuje siê dorobek minionych lat na polu zmian instytucjonalnych,
a z drugiej podejmie nowe, konieczne reformy strukturalne.
Przy ca³ym bowiem krytycyzmie te dziewiêæ chudych lat to bynajmniej nie
jest okres zmarnowany. To, ¿e mo¿na by³o go wykorzystaæ du¿o lepiej
– inna sprawa. aktem jednak pozostaje, ¿e stworzono w tym czasie podwaliny
pod funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Rosja – krocz¹c w przesz³oœci,
w ramach by³ego ZSRR, innymi przecie¿ drogami ni¿ na przyk³ad
Polska czy Wêgry, które ju¿ w poprzednich dekadach podjê³y œmia³e
dzia³ania reformatorskie – mia³a du¿o trudniejsze warunki startu na
pocz¹tku transformacji. Od tego czasu jednak sporo siê zmieni³o. Aby
jednak na tym olbrzymim obszarze obejmuj¹cym a¿ 11 stref czasowych
– od Ba³tyku do Pacyfiku – produkcja ros³a szybko, trwale, i w sposób
spo³ecznie i finansowo zrównowa¿ony, zmieniæ trzeba jeszcze wiêcej.
Niektóre z kierunków nieodzownych zmian, a tak¿e sposobów anga-
¿owania siê spo³ecznoœci miêdzynarodowej we wspieranie rosyjskich reform,
nakreœli³em w „Planie dla Rosji” przedstawionym jeszcze pó³tora roku temu
podczas wizyty w Moskwie. Z dzisiejszej perspektywy mo¿na oceniaæ, ¿e
wiêkszoœæ z jego 15 punktów ma nie tylko szansê stopniowej realizacji, ale
ju¿ jest urzeczywistnianych, w wielu bowiem sprawach odnosz¹cych siê do
kierunków dalszych przekszta³ceñ instytucjonalnych i strukturalnych udaje
siê wreszcie osi¹gn¹æ jakiœ roboczy konsensus. A nie ma nic gorszego ni¿
próby narzucania rozwi¹zañ, które nie s¹ ani dostatecznie rozumiane, ani
wystarczaj¹co popierane przez decyduj¹ce gremia i wp³ywowe grupy interesów.
Chyba ¿e dotyczy to administracyjnej struktury kraju, któr¹ prezydent
Putin zmienia (i s³usznie), niekoniecznie ogl¹daj¹c siê na te grupy.
Obok zwrotu politycznego, który przynios³y wybory i powo³anie nowego
rz¹du, oraz pozytywnych nastêpstw niektórych wczeœniejszych reform
systemowych zwi¹zanych z liberalizacj¹ i prywatyzacj¹, na nasilanie siê tendencji
do przyspieszania tempa wzrostu wp³ywa kilka dodatkowych czynników,
zarówno o charakterze koniunkturalnym, jak i strukturalnym.
371

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Bez w¹tpienia odwrócenie siê wczeœniejszej spadkowej tendencji cen
ropy naftowej, a w œlad za tym radykalna poprawa terms of trade, to dla Rosji
zmiany bardzo korzystne. To prawda, ¿e s¹ i tacy, którzy cierpi¹ z tego
powodu, gdy¿ w wyniku dro¿yzny noœników energii inflacja cen w sferze
produkcji (PPI) w pierwszych czterech miesi¹cach tego roku utrzymuje siê
na ubieg³orocznym wysokim poziomie 59 procent, podczas gdy w odniesieniu
do cen konsumpcyjnych (CPI) spad³a znacz¹co, bo z 93 do 24 procent.
I – co wa¿ne – nadal spada. Ale prawd¹ jest i to, ¿e wzrost dochodów
z eksportu ropy i gazu poprawia ogóln¹ koniunkturê. Eksport w pierwszym
kwartale roku skoczy³ a¿ o 51 procent, przy czym bardziej poza kraje WNP
(o 54 procent) ni¿ do nich samych (38 procent). Import przy tym prawie
wcale siê nie zwiêkszy³ (wzrost o 2 procent), tak¿e wskutek g³êbokiej dewaluacji
rubla po kryzysie finansowym 1998 roku, st¹d bierze siê znaczna
i szybko rosn¹ca nadwy¿ka salda obrotów towarowych (a¿ 13,7 miliardów
dolarów w pierwszym kwartale). Konsekwentnie roœnie – odwrotnie ni¿
w Polsce – nadwy¿ka na rachunku obrotów bie¿¹cych. Wp³ywa na to równie¿
dop³yw kapita³u z zagranicy, którego strumieñ tylko w pierwszym kwartale
wyniós³ oko³o 10 miliardów dolarów. Ponownie zatem rosn¹ rezerwy
dewizowe banków, i centralnego, i komercyjnych.
Na tym tle poprawi³a siê tak¿e znacz¹co sytuacja fiskalna. O ile
w ubieg³ym roku deficyt bud¿etowy na szczeblu federalnym siêgn¹³ 3,5
procent (wed³ug metodologii MW; rz¹d rosyjski liczy go na 1,2 procent),
to w pierwszym kwartale roku 2000 pojawi³a siê nadwy¿ka 1,8
procent (3,0 procent wed³ug szacunku rz¹dowego). Co wiêcej, w odniesieniu
do pierwotnego bilansu bud¿etu, a wiêc liczonego bez kosztów
obs³ugi d³ugu publicznego, nadwy¿ka wyst¹pi³a ju¿ w zesz³ym roku (odpowiednio
0,2 i 2,4 procent), a w pierwszym kwartale 2000 roku jeszcze
bardziej siê zwiêkszy³a (do 5,0 i 6,2 procent). Jest to nie tylko efekt
poprawy koniunktury, ale tak¿e przes³anka do oparcia strategii wzrostu
na bardziej zrównowa¿onej finansowej podstawie. Wa¿ne przy tym jest, ¿e
poprawa ta to nie tylko skutek wiêkszych dochodów bud¿etowych od
wiêkszych zysków firm energetycznych, ale nastêpstwo kontynuowanych
reform i ogólnej poprawy w sferze dochodów podatkowych. Udzia³ federalnych
dochodów z tytu³u podatków i ce³ w PKB w pierwszym kwartale
tego roku zwiêkszy³ siê do 15,5 procent (11,4 przed rokiem). Na szczeblu
regionów wskaŸnik ten podniós³ siê z 10,6 do 12,7 procent.
372

Œwiat, polityka, pieni¹dze
To wszystko stwarza szansê. Z pewnoœci¹ rok 2000 cechowa³o bêdzie
wysokie, wy¿sze ni¿ przewidywano tempo wzrostu. S¹dzê, ¿e przekroczy on
nawet wskaŸnik 7-procentowy, co i dla nas jest dobr¹ nowin¹, zw³aszcza dla
tych, którzy uwierzyli w próby t³umaczenia spowolnienia tempa wzrostu
w Polsce tym, co siê dzieje w Rosji. Gdyby tak jeszcze potem dziewiêæ
takich t³ustych lat, to Rosja id¹c tak¹ drog¹ powróci³aby do poziomu
produkcji sprzed dziesiêciu lat. Ale to w istocie nie jest ¿aden powrót, bo
bêdzie to od strony jakoœciowej ju¿ zupe³nie inna produkcja. I zupe³nie
inna Rosja. Mo¿e wtedy ju¿ nawet z nieŸle funkcjonuj¹c¹ gospodark¹ rynkow¹.
Dobrze by³oby mieæ takiego s¹siada. Jest przecie¿ du¿y.
88. W pogoni za rozwiniêtym œwiatem
Belair, 16 czerwca 2000
W trakcie koñcz¹cej siê dekady dystans dziel¹cy najbogatsze kraje
œwiata od tych ubo¿szych znowu siê zwiêkszy³. Tak, doprawdy, to nigdy
dotychczas w dziejach ludzkoœci nie by³o a¿ tak znacz¹cych ró¿nic w poziomie
produkcji i warunkach ¿ycia pomiêdzy najzamo¿niejszymi i najbiedniejszymi
tego œwiata. Na prze³omie mileniów ledwie oko³o 30 krajów
mo¿na uznaæ za wysoko rozwiniête, pozosta³e zaœ 200 wci¹¿ boryka
siê z zacofaniem, a co najmniej z niedostatecznym poziomem rozwoju.
Zró¿nicowanie zaœ tych poziomów w ostatnim czasie wyraŸnie naros³o,
poniewa¿ globalizacja nie tylko poci¹ga za sob¹ przyspieszenie ogólnego
tempa wzrostu, ale tak¿e sprzyja jego relatywnie wiêkszym przyrostom
w krajach bogatszych ni¿ biedniejszych.
To wa¿na konstatacja, gdy¿ proces sukcesywnego tworzenia siê coraz
bardziej zintegrowanego, jednego globalnego rynku czêsto jest obarczany
odpowiedzialnoœci¹ za szerzenie biedy. W rzeczywistoœci natomiast sprzyjaj¹c
wzrostowi gospodarczemu przyczynia siê on do ograniczania rewirów
ubóstwa. Równoczeœnie wszak¿e, w³aœnie wskutek zró¿nicowanego tempa
wzrostu krajów znajduj¹cych siê na odmiennych szczeblach zaawansowania
w rozwoju, pog³êbiaj¹ siê ró¿nice w poziomie dochodów i standardu ¿ycia.
Innymi s³owy, biednych na kuli ziemskiej jest relatywnie coraz mniej, ale
coraz dalej im do bogatych, których te¿ bynajmniej nie ubywa.
373

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Jeœli na takim tle popatrzmy na realne procesy zachodz¹ce w gospodarkach
transformowanych, to lata dziewiêædziesi¹te nie mog¹ dobrze
zapisaæ siê w pamiêci. D³ugotrwa³a transformacyjna recesja, a nawet depresja
doprowadzi³y do wyraŸnego zwiêkszenia dystansu dziel¹cego kraje
Europy Wschodniej od Zachodniej. Podczas gdy w tej drugiej przez ca³¹
dekadê trwa³ nieprzerwanie wzrost gospodarczy, w tej pierwszej przez
ponad jej po³owê produkcja spada³a. W rezultacie, przeciêtnie bior¹c, teraz
jest o oko³o jedn¹ czwart¹ ni¿sza ni¿ w roku 1989, podczas gdy w Europie
Zachodniej jest o tyle mniej wiêcej wy¿sza. Dystans dziel¹cy gospodarki
transformowane od USA zwiêkszy³ siê jeszcze bardziej. Do przodu wysunê-
³o siê równie¿ wiele krajów z innych regionów œwiata, przede wszystkim Azji
Po³udniowo-Wschodniej i Ameryki £aciñskiej. A mia³o byæ inaczej.
Mo¿e i bêdzie. Najg³êbsza istota posocjalistycznych przemian polegaæ
przecie¿ musi na stworzeniu przes³anek do szybkiego, d³ugotrwa³ego
i zrównowa¿onego finansowo, ekologicznie i spo³ecznie wzrostu gospodarczego.
Inaczej ca³e to historyczne przedsiêwziêcie mija³oby siê z sensem.
Jeœli, oczywiœcie, odrzuciæ za³o¿enie – co konsekwentnie czyniê tak
na p³aszczyŸnie teoretycznej, jak i praktycznej – ¿e korzyœci z transformacji
maj¹ byæ przeznaczone dla nielicznych wybranych, natomiast jej wielkie
koszty obci¹¿aæ licznych pozosta³ych.
Trzeba te¿ pamiêtaæ, ¿e centralnie planowane gospodarki socjalistyczne
by³y gospodarkami rosn¹cymi. Choæ by³ to wzrost o z³ej charakterystyce
(niedobory, z³a jakoœæ towarów, ekstensywny charakter reprodukcji,
niedorozwój sektora us³ug), a w schy³kowych latach systemu dynamika
wyraŸnie s³ab³a, to faktem jest, ¿e do koñca lat osiemdziesi¹tych
mieliœmy do czynienia ze wzrostem. Recesja nadesz³a dopiero z nastaniem
epoki transformacji. Mia³a trwaæ krótko i doprowadziæ rych³o do
szybszego wzrostu, o lepszej zarazem charakterystyce. Do tego jednak¿e
w wiêkszoœci krajów posocjalistycznych wci¹¿ daleko.
Jednak¿e niektóre z nich, aczkolwiek z pewnoœci¹ nie wszystkie,
maj¹ szansê na szybki wzrost na d³ug¹ metê. Chodzi tutaj, podkreœliæ
trzeba, o dziesi¹tki, a nie tylko o kilka nastêpnych lat. Trzeba przy tym
pamiêtaæ, ¿e samo wprowadzenie gospodarki na œcie¿kê szybkiego wzrostu
nie rozwi¹zuje problemu, gdy¿ póŸniejsze b³êdy polityki mog¹ j¹
z niej sprowadziæ, podobnie jak mia³o to miejsce w Polsce podczas przy-
374

Œwiat, polityka, pieni¹dze
spieszenia tempa w latach 1994-97, a póŸniej niepotrzebnego jego zwolnienia
w latach 1998-2000. Rzecz w tym, aby wzrostowi nadaæ cechy
d³ugotrwa³oœci, co wymaga stosownej strategii rozwoju, której podporz¹dkowany
musi byæ program reform strukturalnych. Te reformy to tylko
œrodki, a celem zawsze powinien byæ zrównowa¿ony i szybki rozwój.
Obecnie zbiega siê kilka okolicznoœci stwarzaj¹cych niektórym krajom
szansê wyrównywania historycznych zapóŸnieñ i niwelowania ogromnych
zaniedbañ w rozwoju. Umiejêtne wykorzystanie dobrodziejstw globalizacji,
a zw³aszcza korzystne integrowanie siê z rynkiem œwiatowym, z jednej
strony, oraz mo¿liwoœci trwa³ego podniesienia efektywnoœci mikroekonomicznej
w wyniku skutecznej transformacji mechanizmów ekonomiczno-
-finansowych, z drugiej strony, otwiera takie mo¿liwoœci. Jeœli do tego dochodzi
szczególnie korzystne po³o¿enie geopolityczne – jak na przyk³ad
w wypadku Polski, Wêgier, S³owenii czy Estonii – oraz umiejêtna polityka
rozwojowa dyskontuj¹ca kwalifikacje rodzimego kapita³u ludzkiego, to wzrost
zaiste mo¿e byæ szybki. Czy zaœ bêdzie, o tym decyduje ju¿ jakoœæ polityki.
Samo szybkie tempo wzrostu jednak¿e nie rozwi¹zuje kwestii poziomu
rozwoju, nawet w perspektywie kilku pokoleñ. Co najwy¿ej mo¿e pomóc
w zmniejszeniu dystansu dziel¹cego kraje biedniejsze, tak¿e posocjalistyczne,
od tych bogatszych. Bior¹c pod uwagê obecn¹ wielkoœæ PKB na
mieszkañca (w ujêciu PPP), osi¹gniecie w³aœciwego gospodarkom najwy¿ej
rozwiniêtym dochodu rzêdu 30 tysiêcy dolarów wymaga jego zwiêkszenia
od oko³o dwu razy w przypadku S³owenii do prawie 40 razy w wypadku
Tad¿ykistanu. W Polsce potrzebny jest wzrost czterokrotny, a w Kazachstanie
prawie dwunastokrotny. W Czechach trzykrotny, w Macedonii prawie
dziesiêciokrotny. Na Litwie oœmiokrotny, a w Albanii ponad dziewiêtnastokrotny.
Jest to zatem tak du¿o, ¿e doprawdy trzeba rozwijaæ siê w bardzo
szybkim tempie przez bardzo wiele lat. Zw³aszcza ¿e ten najbardziej rozwiniêty
œwiat bynajmniej nie stoi w miejscu i nie czeka. On ucieka.
Jeœli Polska rozwija³aby siê w obecnym tempie, mog³aby dojœæ do
aktualnego poziomu dochodu narodowego krajów wysokorozwiniêtych
po oko³o 35 latach. Gdyby zaœ kontynuowane by³o tempo wzrostu z okresu
realizacji „Strategii dla Polski” osi¹gniêto by ten cel w oko³o 20 lat.
Jeœli Czechy, startuj¹c z poziomu PKB o oko³o 30 procent wy¿szego ni¿
Polska, utrzyma³yby w przysz³oœci tylko trzyprocentowe tempo wzrostu, to
375

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
dogoni¹ pu³ap 30 tysiêcy dolarów na g³owê w roku 2038, a przy tempie
piêciu procent starczy³oby na to tylko 23 lata. W Rumunii, która z kolei
startuje z PKB na mieszkañca trzy razy ni¿szym ni¿ Czechy, dogonienie
wspomnianego pu³apu nast¹pi³oby w roku 2076 w pierwszym wypadku
i „ju¿” w roku 2046 w drugim. Warto wszak¿e pamiêtaæ, ¿e w historii
niewiele by³o przypadków utrzymywania choæby tylko trzyprocentowego
tempa wzrostu przez kolejne kilkadziesi¹t lat.
Liberalizacja po³¹czona z trosk¹ o instytucjonalne wzmocnienie rynku
to niezbêdne warunki zdyskontowania szans na szybki i d³ugotrwa³y
wzrost. Gdy tylko wyd³u¿yæ horyzont czasowy analizy, dostrzec ³atwo, ¿e
ka¿da frakcja punktu procentowego w odniesieniu do tempa wzrostu siê
liczy. Utrata b¹dŸ uzyskanie dodatkowego punktu dynamiki poci¹ga za sob¹
olbrzymie ró¿nice ju¿ w okresie jednego pokolenia. Warto zatem poszukiwaæ
sposobów zasadniczego przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego
i nadania mu d³ugotrwa³ego charakteru. Kluczowe znaczenie na tym polu
ma polityka finansowa sprzyjaj¹ca równoczeœnie (i o tê równoczesnoœæ
zw³aszcza chodzi) formowaniu siê rodzimego kapita³u w oparciu o rosn¹ce
oszczêdnoœci krajowe oraz poprawie efektywnoœci alokacyjnej ca³ego kapita-
³u stoj¹cego do dyspozycji gospodarki narodowej, a wiêc ³¹cznie z dop³ywem
d³ugoterminowych oszczêdnoœci zagranicznych.
Pod takim k¹tem patrz¹c, uwarunkowaniom i perspektywom przyspieszonego
wzrostu w krajach posocjalistycznych poœwiecone jest moje
najnowsze opracowanie, w³aœnie opublikowane przez Miêdzynarodowy undusz
Walutowy Globalization and Catching-up: rom Recession to Growth in
Transition Economies. Wskazujê w nim na istniej¹ce mo¿liwoœci wprowadzenia
krajów posocjalistycznych na trajektorie wieloletniego, przyspieszonego
wzrostu gospodarczego, kreœl¹c opcje prowadz¹cej do tego polityki gospodarczej
oraz alternatywne scenariusze rozwojowe do roku 2050. Retrospektywnie
siêgam te¿, miêdzy innymi dla celów porównawczych, do roku 1950.
Tak wiec jest to moje „najd³u¿sze” opracowanie, bo obejmuj¹ce swymi
ramami czasowymi a¿ 101 lat. O tym, czy dogonimy uciekaj¹cy œwiat,
zadecyduje wpierw nastêpne piêædziesiêciolecie. A potem jeszcze piêædziesiêciolecie.
Tym bardziej nie nale¿y marnowaæ czasu, bo tak naprawdê to
on nam ucieka bardziej ni¿ nawet najbardziej rozwiniête kraje.
376
Los Angeles, 24 czerwca 2000

89. Chorwacja na zakrêcie
Œwiat, polityka, pieni¹dze
Gospodarki uwik³ane w skomplikowane przekszta³cenia strukturalne
z regu³y dotyka bardzo wysokie bezrobocie. Tak by³o na przyk³ad
w Hiszpanii czy Portugalii przez wiele lat po wejœciu do Wspólnoty
Europejskiej, podobnie jest obecnie w Korei Po³udniowej czy Tajlandii,
nie inaczej dzieje siê obecnie w krajach posocjalistycznych. S¹ przy
tym okresy szczególne, odró¿niaj¹ce kraje transformowane od innych
gospodarek realizuj¹cych programy zmian strukturalnych, podczas których
bezrobocie roœnie nawet wtedy, gdy roœnie produkcja.
Korelacja typowa dla w³aœciwych gospodarce rynkowej cykli koniunkturalnych
nie jest wówczas zachowana, silniej bowiem ni¿ czynniki
absorbuj¹ce w warunkach wzrostu gospodarczego woln¹ si³ê robocz¹
oddzia³uj¹ specyficzne czynniki zwi¹zane ze zmianami strukturalnymi,
które powoduj¹ narastanie bezrobocia. Produkcja roœnie, poniewa¿
szybko zwiêksza siê wydajnoœæ pracy, bezrobocie równoczeœnie roœnie
zaœ dlatego, ¿e ostro zmniejsza siê zatrudnienie w przemys³ach niekonkurencyjnych
w warunkach liberalizowanej i otwieraj¹cej siê gospodarki.
W Polsce mogliœmy to zaobserwowaæ od po³owy 1992 do po³owy roku
1994, kiedy to dochód narodowy ju¿ siê zwiêksza³, ale bezrobocie te¿
nadal siê zwiêksza³o. Ponownie sekwencja taka pojawi³a siê po roku 1997
i w zasadzie trwa³a a¿ do ostatnich miesiêcy.
Ze szczególn¹ ostroœci¹ problem ten wystêpuje w Chorwacji. Oficjalny
wskaŸnik bezrobocia na koniec ubieg³ego roku szacowany by³ na
20,8, a obecnie – pomimo odczuwalnego o¿ywienia – wynosi ju¿ oko³o
22 procent. Podejmowane z determinacj¹ przez nowy rz¹d premiera
Raczana dzia³ania zmierzaj¹ce do restrukturyzacji mikroekonomicznej
bêd¹ ten problem przejœciowo jeszcze bardziej nasila³y. Wiele przedsiêbiorstw
bankrutuje, podlega likwidacji i reorganizacji, co ma bezpoœrednie
implikacje dla stanu zatrudnienia.
Proces ten bêdzie trwa³, gdy¿ sytuacja finansowa wielu firm jest
krytyczna, co jest rezultatem mizernego postêpu w sferze zarz¹dzania,
pomimo postêpów prywatyzacji, ale bez odpowiedniej troski o instytucjonalne
aspekty funkcjonowania gospodarki rynkowej. Wzajemne nieure-
377

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
gulowane zobowi¹zania finansowe przedsiêbiorstw siêgaj¹ a¿ 20 procent
PKB. O ile spad³y one podczas pierwszego kwarta³u o 8,4 procent, to
zarazem wzros³a jeszcze bardziej iloœæ firm, którym w ramach dzia³añ sanacyjnych
zablokowano rachunki bankowe; jest ich ponad 32 tysi¹ce. Na
d³u¿sz¹ metê powinno daæ to efekty pozytywne. W krótkim okresie jednak
prowadziæ to musi to narastania napiêæ spo³ecznych. St¹d te¿ rz¹d Chorwacji
widzi potrzebê zawarcia paktu spo³ecznego z pracodawcami i zwi¹zkowcami.
Podczas rozmowy z wicepremierem Slavko Liniczem podpowiada-
³em mu pewne rozwi¹zania, które sprawdzi³y siê w Polsce. Zw³aszcza funkcjonowanie
komisji trójstronnej mo¿e okazaæ siê tu pomocne. Kluczowe
jednak pozostaje zagadnienie ponownego przyspieszenia tempa wzrostu.
Na rok 2000 zak³ada siê w Chorwacji wzrost PKB o 2,5 procent,
podobnie jak zwiêkszy³ siê on w roku 1998. W miêdzyczasie – w roku
1999 – spad³ on o 0,3 procent. Co ciekawe, najskromniej szacuje skalê
wzrostu PKB na ten rok agencja ratingowa Dun & Bradstreet, chocia¿
sama podnios³a ostatnio ocenê ryzyka kredytowego Chorwacji z BB5b na
DB5a, a oczekuje siê, ¿e raz jeszcze, z koñcem roku, notowanie to mo¿e
zostaæ zweryfikowane w górê do DB4.
W ca³ej natomiast dekadzie produkcja spad³a w sumie o oko³o 20
procent i aktualnie PKB siêga 80 procent stanu z roku 1989. Gdyby nie
lata 1994-97, które owocowa³y œrednim rocznym tempem wzrostu a¿
o 6,3 procent (prawie tak wysokim jak w Polsce) sytuacja by³aby jeszcze
gorsza. Warto jednak pamiêtaæ, ¿e mimo to PKB szacowany w kategoriach
parytetu si³y nabywczej jest wiêkszy ni¿ u nas i wynosi w Chorwacji
ponad 8 500 dolarów na mieszkañca. A jest ich oko³o 4,8 milionów,
choæ i to nie jest do koñca pewne ze wzglêdu na silne ruchy migracyjne
i przemieszczanie siê uchodŸców.
Perspektywy wzrostu gospodarczego w Chorwacji s¹ jednak dobre.
Wydaje siê, ¿e najgorsze lata kraj ten ma ju¿ za sob¹. Trudy transformacji
ustrojowej zosta³y jeszcze zwielokrotnione wskutek wojny z pocz¹tku dekady
i regionalnych sporów etnicznych. Konflikt wokó³ Kosowa te¿ odcisn¹³
siê negatywnym piêtnem. Obecnie jednak, przyjmuj¹c ¿e nowy rz¹d
konsekwentnie realizowa³ bêdzie nakreœlony przez siebie i wspierany przez
zagranicznych partnerów program reform, jest szansa na znaczne przyspieszenie
tempa rozwoju i nadanie mu cech d³ugotrwa³oœci. Wtedy
378

Œwiat, polityka, pieni¹dze
– i dopiero wtedy – spadnie tak¿e na trwa³e bezrobocie, które ma bardziej
strukturalne ni¿ koniunkturalne pod³o¿e. S¹dzê, ¿e Chorwacja ma
zatem realn¹ szansê powrotu do osi¹gniêtego ju¿ raz wysokiego tempa
wzrostu i utrzymania go w nastêpnych latach nawet w granicach 6-7 procent.
To bêdzie zale¿a³o bardziej od skutecznoœci polityki gospodarczej
ni¿ od okolicznoœci zewnêtrznych.
Bank Œwiatowy dostrzega trzy obszary, od których uzale¿nione
jest wejœcie na œcie¿kê zrównowa¿onego wzrostu gospodarczego: ograniczenie
wewnêtrznej konsumpcji, stabilizacja finansowa oraz dop³yw inwestycji
zagranicznych. Na nich te¿ koncentruje siê uwaga programów
rz¹dowych, choæ ich realizacja nastrêczaæ bêdzie wiele trudnoœci politycznych
i technicznych.
W ujêciu makroekonomicznym punkt startu do nowej fazy reform
strukturalnych – a niezbêdne jest tak¿e ich podjêcie w sferze ochrony
zdrowia i ubezpieczeñ spo³ecznych – jest relatywnie lepszy ni¿ w innych
krajach regionu. Inflacja jest utrzymywana w ryzach i oscyluje w przedziale
3-4 procent. Deficyt bud¿etowy jest niski i wynosi tylko 1,8 procent.
Deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych z bardzo wysokiego pu³apu 11,6
procent PKB w roku 1997 roku mo¿e spaœæ w tym roku do 5,4 procent.
Wydajnoœæ pracy w przemyœle w latach 1996-99 zwiêkszy³a siê w Chorwacji
o 36,7, podczas gdy jednostkowy koszt si³y roboczej (liczony w niemieckich
markach) spad³ o 0,7 procent. W s¹siedniej S³owenii wskaŸniki
te kszta³tuj¹ siê mniej korzystnie z punktu widzenia konkurencyjnoœci miêdzynarodowej,
wynosz¹c odpowiednio 21,8 i 6,3 procent.
Kluczowym problemem gospodarczym jest wszak¿e niedostatek kapita³u.
Wydawaæ by siê mog³o na tle takich wskaŸników makroekonomicznych,
¿e istniej¹ korzystne uwarunkowania dla jego formowania. Tak
jednak nie jest. Szeroki jest zakres korupcji, co nie sprzyja poprawie
efektywnoœci alokacyjnej. Sektor bankowy dotkniêty jest g³êbokim kryzysem,
co nie tylko zniechêca do oszczêdzania, ale wrêcz sk³ania do wywozu
kapita³u. O ile w latach 1997-2000 bezpoœrednie inwestycje zagraniczne
ulokowane w Chorwacji niewiele przekraczaj¹ 3 miliardy dolarów, o tyle
– jak szacuje bank centralny – w tym samym czasie wytransferowano 3 do
5 miliardów dolarów. Na takich relacjach nie da siê budowaæ strategii
przyspieszonego wzrostu.
379

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Potencja³ ku temu jednak jest, zw³aszcza po stronie konkurencyjnych,
a niewykorzystanych w pe³ni mocy wytwórczych i kapita³u ludzkiego.
Nade wszystko jednak kapita³em tym jest naturalne piêkno tego
kraju, o którego walory turystyczne mo¿na oprzeæ ca³¹ d³ugofalow¹ strategiê
rozwoju. To one bardziej nawet ni¿ stabilnoœæ finansowa i przejrzyste
regulacje przyci¹gaæ bêd¹ rosn¹cy strumieñ inwestycji zagranicznych.
Teraz jest ju¿ ku temu w³aœciwy klimat tak na wewnêtrznej, jak i miêdzynarodowej
scenie politycznej. Rozmowy odwiedzaj¹cego w³aœnie Polskê
prezydenta Stiepana Mesicza z prezydentem Aleksandrem Kwaœniewskim
te¿ do poprawy tego klimatu mog¹ siê przyczyniæ.
Ju¿ latem tego roku Chorwacja przystêpuje do WTO. Unia Europejska
zaakceptowa³a wniosek o rozpoczêciu negocjacji w sprawie przysz³ego
cz³onkostwa. Miejmy nadziejê, ¿e dojdzie do tego niewiele póŸniej
po naszym przyst¹pieniu do UE. Powinniœmy tam bowiem byæ razem.
Wtedy znowu bêdziemy jakby „od morza do morza”.
90. Widnokr¹g
380
Dubrownik, 30 czerwca 2000
Naturalne jest, ¿e prezydenci akcentuj¹ walory i znaczenie swoich
krajów. Zrozumia³e jest te¿ i to, ¿e czêsto przy tej okazji przesadzaj¹,
patrz¹c na otaczaj¹cy œwiat niby z wy¿yn w³adzy, ale te¿ i trochê tak jak
zwykli ludzie: wokó³ widaæ widnokr¹g, wiêc mog³oby siê wydawaæ, ¿e
znajduj¹ siê w samym œrodku œwiata. Czasami, gdy nie starcza silnych
argumentów czerpanych z otaczaj¹cej ich rzeczywistoœci, uciekaj¹ siê do
siêgania do skojarzeñ historycznych, co jednak niewiele daje. Na przyk³ad,
gdy podczas zorganizowanej w Bukareszcie przez „International
Herald Tribune” konferencji dla miêdzynarodowych inwestorów sam,
jako niezale¿ny ekspert, mówi³em o faktycznych osi¹gniêciach, potencjale
i perspektywach polskiej gospodarki – bez powo³ywania siê na jej
bujn¹ 1000-letni¹ historiê – prezydent Rumunii usi³owa³ zachêcaæ zagranicznych
inwestorów argumentem, ¿e to w³aœnie w Rumunii onegdaj
krzy¿owa³y siê prowadz¹cy z Pó³nocy na Po³udnie szlak bursztynowy
z wiod¹cym ze Wschodu na Zachód szlakiem jedwabnym. To tak jakby

Œwiat, polityka, pieni¹dze
teraz prezydent ujimori zachêca³ do inwestowania w Peru, powo³uj¹c
siê na wielkoœæ cywilizacji Inków i przedkolumbijski boom w stutysiêcznym
ju¿ wtedy Cuzco.
Choæ prawie ka¿dy taki „œrodek œwiata” jest w istocie peryferyjny, to
bynajmniej nie oznacza, ¿e nie zachodz¹ tam istotne procesy o znacz¹cych
implikacjach tak¿e dla regionalnego i globalnego rozwoju. Tak by³o ostatnio
w Duszanbe, stolicy 6-milionowego, uwik³anego w lokalny konflikt Tad¿ykistanu
– najbiedniejszego z wszystkich pañstw posocjalistycznych (oko-
³o 170 dolarów PKB na mieszkañca, licz¹c wed³ug aktualnego kursu walutowego;
oko³o 800 dolarów, licz¹c wed³ug parytetu si³y nabywczej). Na
krótk¹ chwilê Duszanbe przebi³o siê, tym razem na szczêœcie nie ze wzglêdu
na wci¹¿ trwaj¹cy konflikt zbrojny, na czo³ówki prasy œwiatowej. Okazj¹ ku
temu by³o spotkanie na szczycie tzw. Pi¹tki Szanghajskiej, czyli przywódców
Rosji, Chin, Kazachstanu, Kirgistanu i Tad¿ykistanu.
Pierwszy raz w Szanghaju, a teraz w³aœnie w Duszanbe spotkali siê
prezydenci tych pañstw – W³adimir Putin, Jiang Zemin, Nursultan Nazarbajew,
Askar Akajew i Imomali Rachmanow. Towarzyszy³ im Islam Karimow,
prezydent s¹siedniego Uzbekistanu, który to kraj kiedyœ tak¿e rozkwit³
dziêki jedwabnemu szlakowi. Teraz jednak przedmiotem dyskusji za zamkniêtymi
drzwiami by³y g³ównie kwestie bezpieczeñstwa i przeciwdzia³ania
zagro¿eniom terrorystycznym w œrodkowej Azji oraz wspó³pracy strategicznej
w regionie. Nie ulega przy tym w¹tpliwoœci, ¿e wspó³praca w tym zakresie
wywiera wp³yw na funkcjonowanie rynków i poziom produkcji, zw³aszcza
w mniejszych pañstwach regionu. Bez pokoju i spokoju nie uda siê bowiem
ani skoncentrowaæ uwagi na niezbêdnych reformach strukturalnych, ani
te¿ przyci¹gn¹æ wiêcej inwestycji zagranicznych. A s¹ one bardzo nik³e,
wynios³y bowiem w minionej dekadzie w Uzbekistanie oko³o 800, w Kirgistanie
400 i w Tad¿ykistanie ledwie 150 milionów dolarów.
Z krajami tymi Polska ma dodatkowy kana³ kontaktów, gdy¿ wchodzimy
w sk³ad jednej konstytuanty w Banku Œwiatowym i Miêdzynarodowym
unduszu Walutowym. OkolicznoϾ ta Рpomimo swego czasu podejmowanych
inicjatyw – wci¹¿ nie jest dostatecznie wykorzystywana dla rozwoju
dwustronnej wspó³pracy gospodarczej. Z pewnoœci¹ tak¿e i dlatego, ¿e le¿ymy
daleko od siebie, hen za widnokrêgiem i ka¿dy ze swego „œrodka œwiata”
rzadko tak daleko spogl¹da. Istniej¹ jednak mo¿liwoœci wzrostu obrotów
381

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
handlowych, zw³aszcza polskiego eksportu. Wraz z postêpem rynkowej transformacji
dostrzegaæ trzeba szanse na nasze tam¿e inwestycje bezpoœrednie.
Tym bardziej ¿e niektóre z polskich firm nie tak dawno jeszcze by³y na tych
rynkach bardzo aktywne i s¹ tam znane. Przed czteroma laty, podczas
oficjalnej rz¹dowej wizyty w Biszkek, rozmawia³em o tym z prezydentem
Akajewem. Jego póŸniejsza wizyta w Polsce te¿ posunê³a sprawy do przodu,
ale nadal wiele mo¿na i warto zrobiæ dla zdynamizowania wspó³pracy, chocia¿
pewne utracone rynki zbytu trudno bêdzie odzyskaæ.
Nie musi za to ani na bursztynowy, ani na jedwabny szlak powo³ywaæ
siê prezydent Chorwacji – Stiepan Mesicz. A mia³by ku temu szczególny
powód, gdy¿ Marco Polo, którego s³ynna podró¿ w XIII stuleciu
przetar³a ten szlak, by³ Chorwatem. Dok³adniej, urodzi³ siê w miasteczku
Korczula na wyspie o tej samej nazwie i – zanim zosta³ Wenecjaninem
i wielkim wêdrowcem – spêdzi³ w tym przeœlicznym miejscu pierwsze osiem
lat ¿ycia. Swoj¹ drog¹, gdyby Korczula le¿a³a w USA, to Amerykanie
zrobiliby na tym z pewnoœci¹ znakomity interes, tworz¹c na tej podstawie
ca³y program rozwoju mikroregionu. Skoro mo¿na zarabiaæ dziesi¹tki
milionów dolarów na pielgrzymkach do Graceland, miejsca urodzenia
Elvisa Presleya w Memphis, to ile¿ zarobiæ potrafiliby na Marco Polo,
którego przy okazji mo¿na by okrzyczeæ patronem globalizacji. Niestety,
pod wzglêdem umiejêtnoœci marketingowych wci¹¿ jesteœmy na pocz¹tku
transformacji, tak jak Marco Polo by³ na pocz¹tku swej wiekopomnej
drogi, gdy zaczyna³ ¿eglowaæ przez Adriatyk z Korczuli do Wenecji, a œwiat
– ten za widnokrêgiem – dopiero mia³ stan¹æ przed nim otworem.
D³uga rozmowa z prezydentem Mesiczem utwierdza mnie w przekonaniu,
¿e Chorwacja ma powa¿ne szanse na wykorzystanie mo¿liwoœci,
jakie daje jej wspó³czeœnie skrzy¿owanie pozycji geopolitycznej i pewnych
narodowych cech, tych dwu „szlaków”, na przeciêciu których trzeba budowaæ
w³asn¹ przysz³oœæ w aktualnej fazie historii. Z prezydentem rozmawialiœmy
o strategii dla Chorwacji, a kraj ten dobrze wie, ¿e musi liczyæ
przede wszystkim sam na siebie. Chorwaci nie maj¹ co do tego z³udzeñ.
To dobrze. Nie maj¹ jednak te¿ w sobie takiej dozy przedsiêbiorczoœci,
jak¹ uda³o siê u nas uruchomiæ. To z kolei Ÿle, gdy¿ i w tym kraju
– podobnie jak w Polsce – na porz¹dku stoi kwestia powrotu na œcie¿kê
szybkiego wzrostu gospodarczego, co bêdzie mo¿liwe tylko i wy³¹cznie
w warunkach nieskrêpowanego rozkwitu przedsiêbiorczoœci.
382

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Mówiliœmy tak¿e z prezydentem Mesiczem o relacjach pomiêdzy wewnêtrznym
i zagranicznym finansowaniem rozwoju. Interesowa³y go szczególnie
moje doœwiadczenia z okresu prowadzenia polskiej polityki gospodarczej
w zakresie kontaktów z partnerami zagranicznymi, a tak¿e obserwacje
poczynione podczas pracy w organizacjach miêdzynarodowych. Dyskutuj¹c
o uwarunkowaniach wzrostu w obliczu globalizacji i integracji europejskiej,
podpowiada³em prezydentowi sposoby na przyspieszenie tempa
wzrostu w nadchodz¹cych latach, przestrzegaj¹c przy okazji przed ryzykiem
pewnych b³êdów w polityce finansowej i zagro¿eñ, jakie niesie ze sob¹
nadmierne zbiurokratyzowanie gospodarki i szeroko rozpleniona korupcja,
ale tak¿e nierozwa¿na i Ÿle przygotowana liberalizacja w sferze handlu,
finansów i transferów kapita³u, którego niedostatek widaæ go³ym okiem.
Najwa¿niejsze jednak, ¿e wybrany na pocz¹tku roku prezydent wydaje
siê mieæ klarowny pogl¹d, w któr¹ stronê prowadziæ swój kraj tak,
aby zmieni³ on swoje po³o¿enie, nie zmieniaj¹c swego po³o¿enia. Chorwacja
potrzebuje jasnej wizji, dok¹d i jak zmierzaæ ekonomicznie i politycznie,
le¿¹c akurat tam, gdzie rozpoœciera siê ten piêkny kraj. Obecnie
takie a nie inne po³o¿enie geopolityczne to wielki atut, co równie¿ w pe³ni
pojmuj¹ wszyscy wa¿ni zagraniczni partnerzy. Mo¿na mieæ nadziejê, ¿e
w³aœnie teraz, kiedy u w³adzy jest kompetentny rz¹d, który nie jest politycznie
spêtany tak jak poprzedni ze wzglêdu na zmiany zachodz¹ce
w zewnêtrznym otoczeniu oraz osobê i podejœcie do reform nowego prezydenta,
Chorwacja szczególnie umiejêtnie kszta³towaæ bêdzie równowagê
pomiêdzy przyjmowaniem i odrzucaniem tego co obce. Nie wiem, czy
z czasem nie oka¿e siê, ¿e czyni to nawet lepiej ni¿ my.
Spotka³em siê z prezydentem Mesiczem w momencie szczególnym,
co te¿ wp³ynê³o na treœæ naszej rozmowy. Czuje siê, ¿e z wielkim uznaniem
odnosi siê on do polskich dokonañ transformacyjnych. Móg³ przyjrzeæ
siê pewnym zjawiskom nieco bli¿ej, kilka bowiem dni wczeœniej z³o¿y³
w Polsce pierwsz¹ historyczn¹ wizytê jako g³owa niepodleg³ego pañstwa
chorwackiego. Nazajutrz zaœ mia³ spotkaæ siê w Watykanie z papie¿em.
W takim te¿ kontekœcie podkreœla³, jak wa¿ne dla jego kraju i gospodarki
s¹ dobre stosunki z bli¿szymi i dalszymi s¹siadami. Tymi spoza widnokrêgu
tak¿e, o czym tak dobrze wiedzia³ ju¿ Marco Polo.
Waszyngton, 7 lipca 2000
383

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
91. Viva Mexico!
Od lat Meksyk nie mia³ tak dobrej prasy jak ostatnio, po wyborach
prezydenckich zwyciêskich dla Vicente'a oxa, które zakoñczy³y ponad
siedemdziesiêcioletni¹ dominacjê partii instytucjonalnej – PRI. Bynajmniej
nie nazywa siê ona tak dlatego, ¿e szczególnie dba³a o rozwój
instytucji sprzyjaj¹cych sprawnemu funkcjonowaniu demokracji parlamentarnej
i gospodarki rynkowej, z tym bowiem aspektem meksykañskiej sceny
politycznej i ekonomicznej by³o i wci¹¿ jeszcze jest wiele problemów.
Zastanawia przy tym euforia, która ogarnê³a œwiatowe media i licznych
miêdzynarodowych komentatorów, poniewa¿ nie zmieni to a¿ tak wiele,
jak sobie po tym sk¹din¹d wa¿nym fakcie obiecuje opinia publiczna.
Podobne reakcje obserwowaliœmy niedawno w Indonezji, gdzie w wyborach
poœrednich zosta³ wyniesiony do w³adzy Abdurrahman Wahid
i w Rosji, gdzie bezpoœrednio, jak w Meksyku, wybrano W³adimira Putina.
Pojawili siê nowi prezydenci, ale pozosta³y stare problemy. W niektórych
zaœ wypadkach przyby³o jeszcze nowych. Jak bêdzie w Meksyku,
jednym z wa¿niejszych krajów zachodniej pó³kuli?
To prawda, ¿e utrata w³adzy przez PRI to¿sama jest z koñcem
pewnej, ci¹gn¹cej siê przez trzy pokolenia epoki w dziejach Meksyku.
Instytucjonalna Partia Rewolucyjna by³a bowiem czymœ wiêcej ni¿ tylko
najd³u¿ej na œwiecie rz¹dz¹ca parti¹. To by³a forma zorganizowania ¿ycia
publicznego, odznaczaj¹cego siê miêdzy innymi spor¹ doz¹ populizmu,
a st¹d du¿ym wp³ywem pañstwa i jego biurokracji na ró¿ne sfery ¿ycia,
zw³aszcza na gospodarkê. Jednak¿e przez okres ostatniego pokolenia
– w latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych – sytuacja podlega³a ju¿
daleko posuniêtym zmianom. By³o to funkcj¹ dwu procesów.
Na p³aszczyŸnie wewnêtrznej – po pierwotnym zaostrzeniu kontroli
politycznej po zajœciach 1968 roku, kiedy to od kul policji zginê³o
wielu demonstruj¹cych studentów – nastêpowa³a stopniowa liberalizacja
w wyniku wdro¿enia wielu reform strukturalnych. Na p³aszczyŸnie
zewnêtrznej, natomiast, olbrzymi¹ rolê odegra³a postêpuj¹ca globalizacja,
choæ w wypadku Meksyku oznacza ona przede wszystkim proces
stopniowego zbli¿ania siê i integracji z gospodark¹ USA. Meksyk kieru-
384

Œwiat, polityka, pieni¹dze
je na ten rynek a¿ blisko 90 procent swego eksportu, co niepomiernie
uzale¿nia go od amerykañskiej koniunktury.
Co do reform ostatnich lat, to wiele z nich by³o mo¿liwych dziêki
przyst¹pieniu Meksyku do pó³nocnoamerykañskiego uk³adu wolnego handlu
NATA. W koñcu 1994 roku – o pó³tora roku wczeœniej ni¿ Polska
– Meksyk tak¿e zosta³ cz³onkiem OECD, co zreszt¹ sta³o siê na wyraŸne
¿yczenie USA. Trwaj¹ce otwarcie zaowocowa³o rosn¹cymi obrotami handlowymi
i intensywnym strumieniem inwestycji zagranicznych. Czynniki
te odegra³y istotn¹ rolê w przyspieszeniu tempa wzrostu gospodarczego
po serii wczeœniejszych kryzysów, w tym zw³aszcza za³amaniu kursu peso
po dewaluacji z grudnia 1994 roku.
Pozytywn¹ rolê w tych ewolucyjnych zmianach odegra³ odchodz¹cy
prezydent – Ernesto Zedillo. Mia³em okazjê spotkaæ siê z nim i dyskutowaæ
o sposobach reformowania i liberalizowania gospodarki podczas oficjalnej
wizyty w Meksyku przed czterema laty. Wczeœniej, bo w 1993
roku, goœci³em w innym charakterze w meksykañskim „bia³ym domu” za
prezydentury Salinasa de Gortari, który zapisa³ siê mniej wdziêcznie
w pamiêci swoich rodaków. Jednak¿e i obecny prezydent odchodzi z baga¿em
nie tylko pozytywnych dokonañ, ale w sytuacji, kiedy naros³y jeszcze
bardziej nierównoœci spo³eczne i dysproporcje podzia³u dochodów
oraz zwiêkszy³ siê zakres korupcji i przestêpczoœci. Takie t³o wyznacza te¿
priorytetowe pola dzia³ania nowego rz¹du.
Wœród spo³eczeñstwa meksykañskiego pragnienie zmiany by³o tak
wielkie, ¿e nawet znaczne o¿ywienie gospodarcze nie mog³o odwróciæ
przedwyborczych nastrojów. Podró¿uj¹c po Meksyku ³atwo mo¿na dostrzec,
¿e za zmianami s¹ przede wszystkim ci, którzy z przyspieszenia
wzrostu najbardziej skorzystali – ludzie m³odzi, wykszta³ceni, przedsiêbiorczy.
A to dlatego, ¿e s¹ przekonani, ¿e kontynuacja reform przyniesie
im jeszcze wiêcej korzyœci. St¹d te¿, ceni¹c sobie dokonania odchodz¹cego
z pocz¹tkiem grudnia dotychczasowego prezydenta, opowiedzieli siê
za dalszymi zmianami, wierz¹c, ¿e ich realizacja mo¿liwa bêdzie teraz pod
rz¹dami Narodowej Partii Czynu – PAN.
Przekazywanie w³adzy w Meksyku trwa d³ugo. Nowy prezydent zaczyna
urzêdowaæ dopiero w piêæ miesiêcy po wyborach. Dobrze zatem, ¿e
prezydent Zedillo powierzy³ kierowanie pracami rz¹du w okresie przej-
385

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
œciowym ministrowi finansów Angelowi Gurria. Daje to szansê na przygotowanie
dobrego bud¿etu dla nowego rz¹du. A zetknie siê on ju¿ na
pocz¹tku z trzema problemami. Po pierwsze, spodziewaæ siê mo¿na zwolnienia
tempa wzrostu u s¹siada z Pó³nocy, gdy¿ tempo wzrostu PKB w USA,
jak siê prognozuje, mo¿e obni¿yæ siê z 4,9 procent w tym roku do 3,1
procent w roku przysz³ym, a tym samym zawê¿eniu ulegnie zewnêtrzny
rynek na meksykañskie wyroby. Po drugie, spaœæ powinny ceny ropy naftowej,
znacz¹cego Ÿród³a dochodów rz¹du, gdy¿ Pemex eksploatuj¹cy z³o¿a
naftowe jest firm¹ pañstwow¹. Notabene, ox ju¿ podczas kampanii wyborczej
wycofa³ siê z zamiaru prywatyzacji koncernu i obecnie planuje jedynie
demonopolizacjê tego lukratywnego sektora. Po trzecie, w najbli¿szych dwu
latach ponownie kumuluj¹ siê p³atnoœci du¿ej czêœci d³ugu zagranicznego,
który w przesz³oœci by³ ju¿ wielokrotnie restrukturyzowany.
Jak zatem zamierza siê poprawiæ wskaŸniki ekonomiczne, a zw³aszcza
utrzymaæ wysokie, 7-procentowe tempo wzrostu? A Meksyk tak¿e boryka
siê z deficytem handlowym, choæ przy wy¿szym tempie wzrostu ni¿ w Polsce
(a¿ 7,9 procent w pierwszym kwartale) wynosi on tam prawie trzykrotnie
mniej ni¿ u nas (odpowiednio 5,8 i 15,3 miliardów dolarów). Na rachunku
obrotów bie¿¹cych, wskutek salda p³atnoœci za us³ugi i przep³ywów kapita³owych,
ró¿nica ta prawie zanika i deficyt wynosi odpowiednio 14,9 i 12,4
miliardów dolarów. W ujêciu wzglêdnym, w porównaniu do PKB, jest on
jednak¿e zasadniczo mniejszy w Meksyku ni¿ w Polsce. Za to inflacja jest
niewiele ni¿sza i wynosi 9,3 procent. Du¿o bardziej stabilny jest przy tym
kurs peso, który w trakcie minionego roku straci³ wobec dolara (byæ mo¿e
tak¿e przysz³ej waluty Meksyku) jedynie 1,6 procent.
Otó¿ prezydent-elekt i jego partia chc¹ utrzymaæ wysokie tempo
wzrostu produkcji g³ównie poprzez podwojenie dop³ywu bezpoœrednich
inwestycji zagranicznych oraz zdynamizowanie sektora ma³ej i œredniej
wytwórczoœci. Niewiele skorzysta³ on na integracji w ramach NATA,
której beneficjantem s¹ dotychczas g³ównie du¿e firmy. Aktywizacja sektora
firm mniejszych wymaga jednak odpowiedniego wsparcia kredytowego,
a to jest dla bud¿etu kosztowne. Sk¹d na to wzi¹æ œrodki? Ano ju¿
poniek¹d klasycznie, z poszerzenia skali VAT-u, co jednak mo¿e dotkn¹æ
szczególnie ludnoœæ ubo¿sz¹ wskutek poœredniego opodatkowania ¿ywnoœci.
A trzeba pamiêtaæ, ¿e przeciêtne dochody realne s¹ na poziomie
386

Œwiat, polityka, pieni¹dze
roku 1981, co oznacza, i¿ wiêkszoœæ ludnoœci w ogóle nie korzysta z owoców
wzrostu gospodarczego. Co wiêcej, oczekuje ona, ¿e teraz w³aœnie
– wraz z now¹ w³adz¹ – czas taki nadszed³. Niekoniecznie.
Zapowiadana jest tak¿e reforma systemu federalnego, co w Meksyku
ma daleko id¹ce implikacje. Zmiany maj¹ polegaæ g³ównie na wzmocnieniu
w³adzy lokalnej poprzez decentralizacjê finansów publicznych i dalsz¹ deregulacjê.
Wiemy wszak¿e, niestety tak¿e z naszych polskich doœwiadczeñ
ostatnich lat, ¿e mo¿e to prowadziæ nie tyle do usprawnienia funkcjonowania
gospodarki i poprawy standardów obs³ugi ludnoœci, ile do decentralizacji
korupcji i biurokracji, a to z pewnoœci¹ obraca siê przeciwko wzrostowi.
Od powodzenia na tych polach zale¿eæ bêdzie, jak d³ugo prezydent ox
cieszy³ siê bêdzie takim jak podczas wyborów poparciem.
Oby jak najd³u¿ej. W innym bowiem wypadku coraz wyraŸniejszy
stawa³ siê bêdzie inny, swoisty aspekt postêpuj¹cej integracji meksykañsko-
-amerykañskiej. Otó¿ w USA ju¿ ¿yje oko³o 20 milionów Meksykanów,
a rok 2000 przechodzi do historii nie tylko jako rok utraty w³adzy przez
PRI, ale tak¿e jako rok, kiedy to w Kalifornii, sk¹d wywodzi siê byæ mo¿e
nastêpny prezydent USA, George W. Bush, „biali” stanowi¹ ju¿ mniejszoœæ.
G³ównie dziêki Meksykanom, którym nie starczy³o cierpliwoœci, aby
czekaæ na prezydenta, który w koñcu zapewni, ¿e i u nich bêdzie lepiej
nie tylko dla wybrañców, ale dla zdecydowanej wiêkszoœci.
92. Wszystkie barwy zieleni
Maui, Hawaje, 14 lipca 2000
Podczas gdy nam siê wydaje, ¿e ko³o historii tak zawsze siê toczy³o, ¿e
Zachód ze Wschodem spotyka³ siê w³aœnie w œrodkowej Europie – a w Polsce
szczególnie – inni s¹ przekonani, ¿e takim miejscem styku kultur oraz
przecinania siê rozmaitych interesów s¹ Hawaje, oddzielone od nas a¿
dwunastoma strefami czasowymi. To najbardziej odleg³y od wszystkich kontynentów
archipelag w centrum Pacyfiku, choæ nie jest to sam œrodek
oceanu, gdy¿ wyspy stanowi¹ trzeci z wierzcho³ków trójk¹ta wyznaczaj¹cego
Polinezjê. Dwa pozosta³e to Wyspa Wielkanocna na po³udniowym wschodzie
oceanu i Nowa Zelandia na jego rubie¿ach po³udniowo-zachodnich.
387

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Mija dopiero 41 lat od czasu, gdy Hawaje sta³y siê piêædziesi¹tym
stanem USA. W referendum g³osowa³o za pe³n¹ integracj¹ 90 procent
miejscowej ludnoœci, która stanowi konglomerat narodowoœci Wschodu
i Zachodu. Przebija siê przez niego niezwykle kolorowa i interesuj¹ca
historia tych wysp. Jedynie wiêkszoœæ mieszkañców ma³ej wyspy Niihau
by³a przeciw staniu siê stanem. Ale na Niihau ¿yje jedynie 190 osób
spoœród miliona 193 tysiêcy zamieszkuj¹cych wszystkie wyspy archipelagu.
Zaludnione jest tylko siedem z nich. Reszta to raj dla fok, a zw³aszcza
ptaków morskich, i jeszcze jedynie atole Midway, s³ynne z czasów II wojny
œwiatowej, przyjmuj¹ turystów, ale tylko do stu osób jednorazowo i bardzo
drogo. Startuj¹c z Honolulu, tydzieñ pobytu i p³etwonurkowania z aparatem
oddechowym (scuba) kosztuje od 2 600 dolarów wzwy¿. Prawo
popytu i poda¿y dzia³a i cena zaiste oczyszcza rynek.
Niihau, znana jako „Zakazana Wyspa”, jest szczególnie interesuj¹ca.
181 kilometrów kwadratowych jest w³asnoœci¹ rodziny, nomen omen, Robinsonów,
których prababka, podró¿uj¹c w 1864 roku z Nowej Zelandii do
Vancouver, zakupi³a ca³¹ wyspê od króla Kamehameha V za 10 000 dolarów
w z³ocie. Nie zrobi³a na tym takiego interesu, jak Amerykanie kupuj¹c
od Rosjan Alaskê, ale tak ju¿ zosta³o. Na wyspie nadal ¿yj¹ rodowici Hawajczycy,
a w szkole do czwartej klasy nauczany jest wy³¹cznie ich ojczysty jêzyk.
Bracia Robinsonowie trzymaj¹ wyspê ca³kowicie odciêt¹ od œwiata. Nie ma
tam nie tylko turystów, ale nawet elektrycznoœci. Zachowany jest zatem jej
oryginalny klimat i stare obyczaje, co stanowi tutaj ewenement. I wywo³uje
kontrowersje. Jedni bowiem uwa¿aj¹, ¿e w ten sposób podtrzymuje siê
zanik³¹ ju¿ na innych wyspach obyczajowoœæ i chroni zagro¿on¹ przyrodê,
inni natomiast dopatruj¹ siê w tym wrêcz zachowania stosunków feudalnych,
poniewa¿ wielu spoœród rodowitych Hawajczyków pracuje na rancho
w³aœcicieli wyspy, do których nale¿y nawet miejscowy koœció³.
Na przestrzeni dwu wieków sporo siê jednak na Hawajach zmieni-
³o. Wpierw pojawili siê wielorybnicy. Tak wielu, ¿e w ci¹gu pó³rocznego
sezonu do Lahaina – starej stolicy ówczesnego królestwa – zawija³o oko³o
piêæset statków wielorybniczych. Teraz zawijaj¹ tam rzesze turystów z ca³ego
œwiata. Potem na trzech g³ównych wyspach rozwiniêto plantacje trzciny
cukrowej, któr¹ sprowadzili jeszcze w VII-IX wieku pierwsi Polinezyjczycy,
ale dopiero Europejczycy zaczêli uprawiaæ j¹ na skalê przemys³ow¹
388

Œwiat, polityka, pieni¹dze
i rafinowaæ cukier. I to by³ prze³om. Rozwój cukrownictwa wymusi³ sprowadzenie
a¿ 350 tysiêcy robotników. Wpierw z Chin i Japonii, potem
Portugalczyków z Madery i Azorów, póŸniej Koreañczyków i ilipiñczyków.
Dzisiaj jeden z potomków filipiñskich imigrantów – Benjamin Cayetano
– ju¿ drug¹ kadencjê jest gubernatorem stanu.
Zanim jednak wybór potomka imigrantów na ten najwa¿niejszy w stanie
urz¹d sta³ siê mo¿liwy, burzliwe przemiany zbiera³y swoje ¿niwo. Z jednej
strony przybywa³y kolejne tysi¹ce nap³ywowej ludnoœci, z drugiej zaœ
podczas XIX wieku liczba autochtonów spad³a z 300 do 50 tysiêcy. Obecnie
„czystych” Hawajczyków jest ledwie oko³o 9 tysiêcy. Próbuj¹ oni organizowaæ
siê i dochodziæ swych praw. Co prawda, prezydent Clinton przeprosi³
Hawajczyków za niegodziwoœci, jakie pope³ni³y tutaj USA, zw³aszcza
anektuj¹c wyspy w 1898 roku i zaw³aszczaj¹c bez odszkodowania wiêkszoœæ
królewskiej ziemi, ale – jak wiemy – przeprosiny nie wystarczaj¹.
Amerykañski kongres niby stworzy³ prawne ramy restytucji w³asnoœci
ziemi przez rodzim¹ ludnoœæ, ale obecnie ledwie 6 500 rodzin, wywodz¹cych
siê w co najmniej 50 procentach z hawajskich przodków, gospodarzy
na 30 tysi¹cach akrów ziemi, dzier¿awi¹c w ramach tych semireprywatyzacyjnych
regulacji na 99 lat 40-akrowe dzia³ki za symbolicznego
dolara. Mo¿e kiedyœ i o ich prawa upomn¹ siê tak aktywni ostatnio
w innych sprawach nowojorscy adwokaci?
Zmienia siê bowiem wiele. W koñcu ubieg³ego wieku japoñskim
robotnikom p³acono 15 dolarów miesiêcznie. Podczas II wojny œwiatowej
patrzono na nich podejrzliwie, a wielu by³o internowanych w obozach.
Dzisiaj zaœ to Japonia w³aœnie lokuje tutaj najwiêcej kapita³ów, bo a¿ ponad
po³owê wszystkich inwestycji bezpoœrednich. Japoñscy turyœci te¿ wydaj¹
du¿o wiêcej ni¿ Amerykanie z kontynentu. O ile ci drudzy przeznaczaj¹ na
pobyt na Hawajach œrednio na osobê oko³o 150 dolarów dziennie, to
Japoñczycy (spêdzaj¹c wiêcej czasu na polach golfowych) wydaj¹ prawie
dwa razy wiêcej. W sumie jedni i drudzy zostawiaj¹ na wyspach tyle samo,
gdy¿ odwiedza je rocznie 3,7 miliona Amerykanów i 1,8 miliona Japoñczyków.
Do tego dochodzi jeszcze 1,2 miliona turystów z innych krajów,
w tym tak¿e garstka Polaków. Ale przynajmniej mamy gest. W jednym
z barów, poœród banknotów z ca³ego œwiata, przylepiony jest te¿ i nasz.
Ca³e 50 z³otych. Pewnie nie by³o pod rêk¹ drobnych...
389

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Podstawow¹ ga³êzi¹ gospodarki jest oczywiœcie turystyka. Wp³ywy
z niej szacuje siê na oko³o 10 miliardów dolarów rocznie, co ju¿ daje
dochód ponad piêæ tysiêcy na mieszkañca. Na tym tle mo¿na œledziæ, jak
daleko zaawansowane s¹ na wyspach procesy restrukturyzacji. Miasteczko
Pa’ia jest jeszcze anonsowane w prospektach turystycznych jako wyspowa,
historyczna stolica plantacji trzciny cukrowej, ale zdecydowanie ju¿ czêœciej
jako œwiatowa stolica windsurfingu. Zatoka Hookipa faktycznie jest
jakby stworzona do uprawiania tego sportu, gdy¿ w zasadzie ca³y rok wieje
tu tak, jak powinno; nie w oczy, a w ¿agle. Nic dziwnego, ¿e obecnie
wiêcej ludzi w okolicach ¿yje z windsurfingu ni¿ z trzciny cukrowej i teraz
ju¿ nie trzeba œci¹gaæ z ró¿nych miejsc œwiata taniej si³y roboczej, tylko
dbaæ o to, aby nieustannie przyje¿d¿ali turyœci. I przyje¿d¿aj¹.
Restrukturyzacja jest te¿ dostrzegalna w odniesieniu do drugiego
g³ównego sektora gospodarki. Po³o¿enie archipelagu spowodowa³o, ¿e szczególnie
aktywna jest tutaj armia. A¿ 25 procent obszaru najwiêkszej z hawajskich
wysp, Oahu, administrowane jest przez wojsko. W Honolulu znajduje
siê centrum dowodzenia amerykañsk¹ flot¹ Pacyfiku. Z armii ¿yje w sumie
ponad 100 tysiêcy ludzi, a rz¹d wydaje na jej utrzymanie ponad trzy miliardy
dolarów rocznie. Obecnie trwaj¹ prace nad przywróceniem niektórych
terenów do u¿ytku cywilnego i rozwoju na nich – na przyk³ad na wyspie
Kahoolawe, która jako poligon jest najbardziej zbombardowan¹ wysp¹
Pacyfiku – ekoturystyki. To trochê tak jak u nas sprz¹tanie terenów wykorzystywanych
w przesz³oœci na poligony przez jednostki armii radzieckiej.
Trzeci podstawowy segment gospodarki to rolnictwo. Nie tylko
trzcina cukrowa, ale tak¿e uprawa tropikalnych owoców – ananasów,
papai, guavy, melonów, cytrusów – i egzotycznych dla nas kwiatów,
to znacz¹ce Ÿród³o zatrudnienia i dochodów. Wypasa siê tak¿e byd³o, co
– wraz z plantacjami trzciny cukrowej i ananasów – zmieni³o oblicze wielu
wysp. Wci¹¿ jednak s¹ one nadzwyczaj zielone.
Na Kauai czy na Maui dominuje tropikalna d¿ungla. Odosobnienie
tych wysp, wyros³ych z erupcji podmorskich wulkanów, spowodowa-
³o, ¿e ponad 90 procent roœlinnoœci i ptaków ¿yj¹cych na Hawajach to
typy endemiczne. S¹ tu ptaki ju¿ tak rzadkie, ¿e liczy siê ich populacje
na kilkaset, a w niektórych skrajnych wypadkach jedynie na kilkadziesi¹t
sztuk. Jest co chroniæ.
390

Œwiat, polityka, pieni¹dze
Najczêœciej o Hawajach mówi siê „b³êkitne”, ale tak naprawdê to
rozpoœcieraj¹ siê tutaj wszystkie barwy zieleni, które intensywnie przebijaj¹
przez d¿ungle. Tylko wpuœciæ do niej dinozaury... No i, oczywiœcie,
Spielberga, który w³aœnie tu – na Maui – krêci³ „Jurasic Park”. Ale tak
naprawdê to dinozaurów tu nigdy nie by³o. Kiedyœ za to by³o du¿o wiêcej
Hawajczyków. I tych wszystkich barw zieleni.
Pa’ia, Hawaje, 21 lipca 2000
93. Od peryferii do peryferii?
Tak wiele jest czynników d³ugofalowego wzrostu gospodarczego
i rozwoju spo³ecznego, ¿e wci¹¿ nie ma jednoznacznej i niepodzielnej
opinii, które z nich s¹ najwa¿niejsze, a które jedynie wspomagaj¹, co jest
pierwotne, a co wtórne, co przes¹dza o dominuj¹cych tendencjach, a co
wprowadza tylko incydentalne korekty do d³ugookresowego trendu. Z g³êbokim
przekonaniem podtrzymujê tezê, ¿e posocjalistyczna transformacja
i integracja z uk³adem œwiatowym by³ych gospodarek centralnie planowanych
nabierze pe³nego sensu jedynie wówczas, gdy kraje te bêd¹
zdolne rozwijaæ siê w szybkim tempie. Oczywiœcie, kwestia co jest, a co nie
szybkim wzrostem tak¿e stanowi przedmiot kontrowersji. Mo¿emy jednak
przyj¹æ konwencjê, ¿e szybki wzrost oznacza co najmniej tempo wzrostu
dwukrotnie wiêksze ni¿ przeciêtnie na œwiecie w d³ugim przedziale czasu.
W studium poœwiêconym powojennej historii gospodarczej Europy
Œrodkowowschodniej pt. „Europa Œrodkowa i Wschodnia 1944-93. Droga
od peryferii do peryferii”, profesor Ivan Berend z UCLA przypomina
(a trzeba, bo jakby o tym zapominano), ¿e przez wiêkszoœæ tego okresu,
zanim podjête zosta³o dzie³o transformacji ustrojowej na prze³omie dekad
lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych, gospodarki centralnie planowane
charakteryzowa³o wzglêdnie szybkie tempo wzrostu. Uleg³o ono
wyraŸniejszemu zahamowaniu dopiero pod koniec tego okresu, choæ te¿
na ró¿n¹ skalê w poszczególnych krajach regionu. Zwraca on te¿ uwagê,
¿e na przestrzeni minionych z gór¹ stu lat by³ to w zasadzie jedyny okres,
kiedy Europa Wschodnia rozwija³a siê szybciej od Europy Zachodniej.
Wczeœniej zawsze by³o odwrotnie, a co najwy¿ej – w niektórych specyficznych
i krótkotrwa³ych epizodach – tempo wzrostu by³o zbli¿one.
391

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
O ile w latach szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku
przeciêtny poziom dochodu we wschodniej czêœci kontynentu zbli¿a³ siê do
40 procent poziomu osi¹gniêtego przez jego czêœæ zachodni¹, po stu latach
relacja ta tylko niewiele siê poprawi³a, g³ównie w wyniku forsowanej, tzw.
przyspieszonej socjalistycznej industrializacji. By³a ona, jak wiadomo, finansowana
g³ównie poprzez oszczêdnoœci wymuszone, którym towarzyszy³a gospodarka
niedoborów, a panoszenie siê tej w³aœnie cechy systemu doprowadzi³o
z biegiem czasu do jego g³êbokiej erozji i w koñcu upadku.
Potem nadesz³a faza transformacji. Towarzysz¹ce jej g³êbokie za-
³amanie produkcji – od oko³o 20 procent w Polsce podczas jej pierwszych
trzech lat do oko³o 65 procent na Ukrainie w trakcie lat dziesiêciu
– pogorszy³o te relacje, sprowadzaj¹c przeciêtny poziom dochodu
do oko³o 30 procent. Tak wiêc z czysto iloœciowego punktu widzenia
dystans dziel¹cy dwie czêœci kontynentu wpierw zasadniczo siê nie zmieni³
przez wiek ca³y, a potem przez jedn¹ tylko dekadê nawet siê zwiêkszy³.
Jednak¿e z drugiej strony zwiêkszy³y siê mo¿liwoœci skracania tego
dystansu przez wiek nastêpny. Odrobiæ bowiem w pe³ni go siê nie da,
gdy¿ mamy tutaj do czynienia z opóŸnieniami zaiste historycznymi. I tu
w pe³ni zgadzam siê z historykami.
Niezupe³nie natomiast mogê siê zgodziæ z przekonaniem, ¿e kompleks
historycznych uwarunkowañ rozwoju ró¿nych regionów Europy
w przesz³oœci przes¹dza a¿ tak wiele na przysz³oœæ. Oczywiœcie, spuœcizna
wa¿y. Wiêkszoœæ jej elementów raczej obci¹¿a mo¿liwoœci ekspansji ekonomicznej
w Europie Wschodniej ni¿ jej sprzyja. Przysz³oœæ w podstawowej
mierze zale¿y od tego, co bêdzie siê dzia³o w przysz³oœci, a nie od tego, co
zasz³o w przesz³oœci. Doœwiadczenia historyczne jednak zawsze s¹ bardzo
pouczaj¹ce i warto z nich czerpaæ przy formu³owaniu stosownych strategii
rozwoju, tak samo jak z wiedzy o wspó³czesnych technikach in¿ynierii
finansowej. W koñcu o powodzeniu transformacji zadecyduje w³aœnie
zdolnoœæ gospodarek posocjalistycznych do d³ugofalowego rozwoju w ujêciu
historycznym, ale zarazem nie nale¿y mieæ z³udzeñ, ¿e jest ona mo¿liwa
do osi¹gniêcia bez umiejêtnego pos³ugiwania siê polityk¹ finansow¹.
To ona przes¹dza o akumulacji kapita³u, który jest podstaw¹ finansowania
rozwoju. I pod tym w³aœnie wzglêdem Europa Wschodnia z wielu
powodów zawsze (nie licz¹c wspomnianej forsownej industrializacji
392

Œwiat, polityka, pieni¹dze
finansowanej po czêœci przymusowymi oszczêdnoœciami) pozostawa³a z ty-
³u. By³a zatem g³ównie rolniczym zapleczem Europy Zachodniej, nie
wykazuj¹c przy okazji dostatecznej zdolnoœci do w³¹czania siê w kolejne
fale rewolucji przemys³owych i technologicznych. Uwarunkowania polityczne
i pewne wzglêdy kulturowe tak¿e wywar³y swoje piêtno na to, ¿e
Wschód pozostawa³ w tyle za Zachodem i choæ usi³owa³ goniæ, dogoniæ
nie potrafi³ ani poprzez socjalizm, ani poprzez kapitalizm.
To, ¿e faktyczny dystans poziomów rozwoju dziel¹cy obie czêœci kontynentu
nie sta³ siê w przesz³oœci jeszcze wiêkszy, jak na przyk³ad dystans
dziel¹cy Amerykê Po³udniow¹ od Pó³nocnej, ma swoje wyt³umaczenie miêdzy
innymi w rozwoju kolejnictwa, tej si³y napêdowej wzrostu gospodarczego
w XIX wieku. Wspó³czeœnie, jak mo¿na s¹dziæ, podobn¹ rolê mog¹
odegraæ przep³ywy kapita³owe oraz miêdzynarodowe inwestycje zagraniczne.
Ale podobnie jak w wypadku kolejnictwa tak¿e i tym razem ró¿ne
„rzeczy” mo¿na woziæ. I w ró¿nych kierunkach. Rzecz w tym, aby postêpuj¹ce
procesy integracji, zw³aszcza europejskiej, wykorzystaæ dla pozyskiwania
d³ugoterminowego kapita³u i przyci¹gania cudzych oszczêdnoœci. Wtedy
bêd¹ one wspó³finansowa³y szybszy rozwój u nas, co sprzyjaæ bêdzie odrabianiu
tych wielkich zapóŸnieñ.
Czy jest to realne? Czy nie bêdzie tak, ¿e po odrobieniu strat, jakie
przynios³a transformacyjna recesja, za kilkanaœcie czy kilkadziesi¹t, a mo¿e
i kolejne sto lat znowu produkcja we wschodniej Europie nie bêdzie oscylowa³a
wokó³ 40 procent tego, co potrafi wytworzyæ zachodnia Europa? Jeœli
tak bêdzie za lat kilkanaœcie, to dobrze, bo to bêdzie dowód, ¿e trwa proces
szybkiego wzrostu w krajach posocjalistycznych. Jeœli zaœ tak bêdzie za lat
sto, to Ÿle, gdy¿ wówczas oka¿e siê, ¿e to historycy maj¹ wiêcej racji ni¿
ekonomiœci, którzy – miejmy nadziejê – s¹ sk³onni nie tylko wierzyæ, ale
równie¿ formu³owaæ teorie, które stosowane w praktyce przez politykê gospodarcz¹
i zarz¹dzanie przedsiêbiorstwami sprzyjaj¹ szybkiemu wzrostowi.
A czego siê oczekuje w nadchodz¹cych latach? Choæ opinie s¹
ró¿ne, to jednak panuje raczej konsensus, ¿e po bardzo trudnych latach
region wchodzi obecnie w fazê szybkiego wzrostu. Niezale¿ny oœrodek
badawczy, waszyngtoñski PlanEcon prognozuje dla krajów Europy Œrodkowowschodniej
w latach 2000-04 œrednie tempo wzrostu (w kategoriach
PKB) oko³o piêciu procent. Oscylowaæ mia³oby ono w skrajnych wypad-
393

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
kach miêdzy siedem procent w Albanii, najbiedniejszym kraju Europy,
a jedynie 3,8 procent w Chorwacji. Akurat w tym ostatnim wypadku uwa-
¿am, ¿e prognoza bêdzie musia³a byæ zweryfikowana w górê. Generalnie
jednak PlanEcon oczekuje doœæ zbli¿onego tempa wzrostu wahaj¹cego
siê jedynie miêdzy 5,4 procent w Macedonii i 5,3 w Polsce oraz 4,4
procent w Czechach i 4,8 w Bu³garii oraz S³owenii. Dla Wêgier zak³ada
siê przeciêtnie 4,9 procent, a dla Boœni i Hercegowiny, Rumunii i S³owacji
5-procentowa stopê.
Jeœli trzymaæ siê naszej definicji, to oznacza³oby wysokie tempo wzrostu
(albo prawie wysokie), gdy¿ jest ono blisko dwukrotnie wy¿sze ni¿
mo¿na oczekiwaæ w ci¹gu tych samych piêciu lat w Unii Europejskiej. A to
w³aœnie powinno byæ punktem odniesienia. I chocia¿ ktoœ mo¿e powiedzieæ,
¿e œrednia stopa wzrostu oko³o piêciu procent nie jest imponuj¹ca,
to jednak utrzymanie jej przez wiele lat rzeczywiœcie mog³oby zmieniæ
oblicze Europy. Tak, aby jej wschodnia czêœæ nigdy ju¿ nie by³a peryferi¹.
94. Sztuka prognoz i polityki
394
Waszyngton, 29 lipca 2000
Chocia¿ prawid³owe przewidywanie przebiegu podstawowych procesów
gospodarczych ma bardzo du¿e znaczenie dla odpowiedniego nimi
sterowania i pomimo faktu, ¿e techniki prognozowania w ostatnich latach
zosta³y jeszcze bardziej zaawansowane, wci¹¿ niezwykle trudno przewidzieæ
przysz³oœæ. Nawet tê najbli¿sz¹. Myl¹ siê w swoich oczekiwaniach
co do dynamiki gospodarczej oraz zmian proporcji podstawowych strumieni
i zasobów renomowane instytucje miêdzynarodowe, myl¹ siê te¿
banki inwestycyjne. B³êdne prognozy trafiaj¹ siê markowym oœrodkom
badawczym, Ÿle przewiduj¹ instytucje rz¹dowe.
Co ciekawe, dotyczy to nie tylko gospodarek nieustabilizowanych
finansowo – jak na przyk³ad Ekwadoru czy Pakistanu – czy te¿ krajów
znajduj¹cych siê w niepewnej sytuacji politycznej – jak choæby Indonezji
czy Nigerii – ale tak¿e solidnych, wysoko rozwiniêtych gospodarek rynkowych.
Dowodz¹ tego publikowane co miesi¹c na ³amach „The Economist”
prognozy niezale¿nych ekspertów w odniesieniu do przewidywane-

Œwiat, polityka, pieni¹dze
go tempa wzrostu PKB dla czo³owych krajów OECD. I tu czêsto zdarza
siê, ¿e zró¿nicowanie oczekiwanych stóp wzrostu dla tego samego kraju
– przyk³adowo Australii czy Japonii – siêgaæ mo¿e nawet ca³ego punktu
procentowego. Podobnie ró¿nice mo¿na te¿ niekiedy dostrzec miêdzy
wskaŸnikami zawartymi w przegl¹dach gospodarki œwiatowej publikowanymi
przez MW wiosn¹ i jesieni¹.
Trudno przeto dziwiæ siê, ¿e wci¹¿ tak wielkie jest rozstrzelenie
prognoz formu³owanych wobec „wy³aniaj¹cych siê rynków”, a zw³aszcza
transformowanych gospodarek posocjalistycznych. Tutaj obszar niepewnoœci,
po którym siê poruszamy, jest zdecydowanie wiêkszy. Dotyczy to tak
polityki, jak i prognozowania ekonomicznego. Zrozumia³e jest przeto, ¿e
w tym wypadku faktyczny przebieg procesów finansowych i rzeczowych
czêsto ró¿ni siê od oczekiwañ na skalê du¿o wiêksz¹ ni¿ w ustabilizowanych
krajach wysokorozwiniêtych.
Trzeba jednak mieæ œwiadomoœæ, ¿e nie zawsze prognozy odzwierciedlaj¹
rzeczywiste oczekiwania, nie mo¿na zatem stawiaæ pomiêdzy tymi
pojêciami znaku równoœci. Znane od lat zjawisko „urzêdowego optymizmu”
sk³ania niekiedy rz¹dy czy te¿ niektóre organizacje miêdzynarodowe
do formu³owania zbyt optymistycznych prognoz. Tak na przyk³ad by³o
w Polsce w poprzednim roku w odniesieniu do wzrostu gospodarczego
czy w tym w stosunku do inflacji. Ale to ju¿ jest polityka, która mo¿e
s³u¿yæ ró¿nym celom. Raz jest ona zwi¹zana z d¹¿eniami do zbijania
w dó³ oczekiwañ inflacyjnych, innym razem mo¿e braæ siê z chêci zawy¿enia
przewidywanych dochodów i wydatków bud¿etowych po to, aby zyskaæ
aprobatê polityczn¹ dla planu finansowego pañstwa. PóŸniej, z wszystkimi
tego implikacjami, okazuje siê, ¿e zbudowany jest on na kruchych
podstawach. W takich wypadkach mamy jednak do czynienia ze œwiadomie
zafa³szowan¹ prognoz¹, któr¹ polityka wykorzystuje jako swój instrument.
Szczególnie w takich sytuacjach inwestorzy i przedsiêbiorcy, badacze
i analitycy siêgaj¹ do innych Ÿróde³ po alternatywne prognozy. I wcale
nie u³atwia to im zadania, prognozy s¹ bowiem nader zró¿nicowane.
W odniesieniu do Polski 16 czo³owych banków inwestycyjnych przewidywa³o
na 1999 rok inflacjê (grudzieñ do grudnia, ceny konsumpcyjne)
od 5,8 do 7,9 procent (wysz³o 9,8). Szacunek ex ante deficytu
na rachunku obrotów bie¿¹cych waha³ siê od -4,8 do -6,5 procent (by³o
395

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
-7,6). Deficyt bud¿etowy zak³adano od -0,8 do -3,7 procent (wed³ug
szacunków MW by³o -3,8). Kurs z³otego wobec dolara (na koniec roku)
oczekiwany by³ na poziomie od 3,8 do 4,6 (ukszta³towa³ siê na wysokoœci
4,16). Poziom rezerw walutowych widziano w przedziale od 24 do 32,9
miliardów dolarów (wyniós³ oko³o 25 miliardów). Nic dziwnego, ¿e wielu
obserwatorów ucieka siê do najprostszej metody i wyci¹ga œredni¹ arytmetyczn¹
z tych rozbie¿nych opinii, co daje koniec koñców wynik najbli¿szy
rzeczywistoœci. Wystarczy tylko odpowiednio wczeœnie mieæ dostêp do
cudzych prognoz i wtedy ³atwo zrobiæ w³asn¹, byæ mo¿e najtrafniejsz¹.
Czyni tak zreszt¹ wiele instytucji, gdy¿ nie ka¿da z nich ma mo¿liwoœci
i ochotê dokonywaæ kompleksowych analiz powi¹zañ finansowych
i rzeczowych, wykorzystuj¹c w tym celu stosowne modele ekonometryczne.
W istocie w ten sposób postêpuje niewiele organizacji, a materia jest
taka, ¿e bynajmniej dziêki temu nie maj¹ lepszych wyników, a jedynie
zdecydowanie bardziej bogate pod³o¿e analityczne i dog³êbne rozpoznanie
uwarunkowañ i przebiegu wielu procesów gospodarczych.
Waszyngtoñski PlanEcon sam opublikowa³, co rzadko siê zdarza,
ocenê trafnoœci swoich ubieg³orocznych prognoz dla krajów Europy Œrodkowowschodniej.
Nawet w wypadku oœrodka tak doœwiadczonego w prognozowaniu
na potrzeby inwestorów odchylenia faktycznych wskaŸników
od przewidywanych jeszcze w po³owie minionego roku s¹ niema³e.
W szczególnoœci, co zrozumia³e, dotyczy to krajów ba³kañskich, na których
w 1999 roku silnym piêtnem odbi³ siê konflikt wokó³ Kosowa i interwencja
NATO w Jugos³awii, czego ekonomiczne skutki trudno by³o
a priori oceniæ. St¹d te¿ ró¿nice miêdzy prognozami a faktami s¹ najwiêksze
w odniesieniu do tego w³aœnie regionu.
Dla Jugos³awii przewidywano katastrofalne za³amanie PKB a¿ o 51,3
procent, podczas gdy spad³ on i tak drastycznie, ale na mniejsz¹ skalê,
bo o 27,2 procent. Dla Boœni i Hercegowiny spodziewano siê wzrostu
o 13,8, ale wyniós³ on tylko 7,6 procent. W odniesieniu do Chorwacji
oczekiwano wzrostu o 1,4, a nast¹pi³ spadek o 0,3 procent. W innych
krajach odchylenie posz³o w odwrotn¹ stronê. Dla Macedonii zak³adano
spadek produkcji o 2,4, podczas gdy wzros³a o 2,7 procent. Dla Albanii
prognoza mówi³a o wzroœcie o 5,4, a wyniós³ on a¿ 7,3 procent. Dla
S³owenii zak³adano wzrost o 3,0, a uzyskano 4,9 procent. W wypadku
396

Œwiat, polityka, pieni¹dze
pozosta³ych krajów ró¿nice te s¹ ju¿ mniej znaczne. WskaŸniki prognozowanego
i rzeczywistego wzrostu PKB wynios³y w Rumunii -2,1 i -3,2 procent.
Dla Bu³garii prognoza w zasadzie siê sprawdzi³a – odpowiednio 2,3
i 2,4 procent. Podobnie sta³o siê dla Czech: -0,4 oraz -0,2 procent.
W wypadku Polski wskaŸniki te wynios³y 3,8 i 4,1 procent, dla S³owacji
1,6 i 1,9 procent, a dla Wêgier 3,8 i 4,5 procent. W tych krajach nietrafnoœæ
prognoz PlanEcon wyjaœnia siê g³ównie przeszacowaniem wp³ywów
na ich kondycjê kryzysu finansowego w Rosji, sk¹din¹d przewidywalnego,
w przeciwieñstwie do konfliktu ba³kañskiego.
Taka jednak skala zró¿nicowania rzeczywistoœci i prognoz, zwa¿ywszy
na wci¹¿ trwaj¹ce dzia³ania stabilizacyjne, jest zrozumia³a i do zaakceptowania.
Gorzej, jeœli ró¿nice na podobn¹ skalê wystêpuj¹ w odniesieniu
do prognoz rz¹dowych. Wówczas dowodzi to nie wadliwoœci prognoz,
ale polityki gospodarczej. W takim kontekœcie warto przypomnieæ, ¿e
rz¹d Polski w zesz³ym roku wielokrotnie otrzymywa³ sygna³y z wewn¹trz,
z w³asnego zaplecza analityczno-prognostycznego, jednak¿e zosta³y one
zlekcewa¿one, a ich nadawcy wrêcz napiêtnowani. A¿ zdumiewa, ¿e do
oceny tego faktu nie wraca siê, gdy¿ dla polityki gospodarczej tamte
prognozy mia³y znaczenie ostrzegawcze, z czego nie potrafiono wyci¹gn¹æ
w³aœciwych wniosków. Najwiêksz¹ zalet¹ takich prognoz mo¿e byæ
w³aœnie to, ¿e siê nie sprawdz¹, a to dlatego, i¿ wziêcie ich serio pod
uwagê powinno spowodowaæ po¿¹dane korekty polityki finansowej i makroekonomicznej.
Tak siê nie sta³o; prognozy siê sprawdzi³y, polityka nie.
Nie spe³ni³o siê natomiast wiele prognoz renomowanych banków
inwestycyjnych. To powinno daæ wiele do myœlenia ich klientom, którzy
przecie¿ zawsze w jakiejœ mierze konstruuj¹ swoje strategie inwestycyjne
w oparciu o te prognozy. A jak realizowaæ dobr¹ strategiê, skoro rozstrzelenie
prognoz co do wzrostu PKB w 1999 roku wynios³o dla Czech
od -4,0 do 0,3 procent (faktyczny wskaŸnik -0,2 procent), dla Rumunii
od -5,0 do 2,0 procent (faktycznie -3,2), dla Rosji od -15,0 do 0,9
procent (faktycznie 3,2), dla Ukrainy od -4,5 procent do zera (faktycznie
-0,4). Nawet dla Polski, gdzie, wydawa³oby siê, przewidzieæ tak
fundamentalny wskaŸnik mo¿na wzglêdnie poprawnie, prognozy mieœci³y
siê w szerokim wachlarzu od 1,5 (JP Morgan) do 4,5 procent
(Deutsche Bank). Jedynie w wypadku Wêgier, podobnie jak w krajach
397

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
rozwiniêtych, ró¿nica ta by³a znikoma, gdy¿ prognozy waha³y siê od 3,0
do 4,0 procent (faktycznie 4,5).
Z czasem – wraz z dalszym postêpem w sferze stabilizacji ekonomicznej
i politycznej – z pewnoœci¹ trafnoœæ prognoz bêdzie coraz wiêksza.
Ju¿ mo¿na dostrzec, ¿e lepiej siê sprawdzaj¹ w krajach bardziej
zaawansowanych w reformach strukturalnych i instytucjonalnych, a zarazem
prowadz¹cych m¹dr¹ politykê ekonomiczn¹. Tak bowiem prognozowanie,
jak i polityka nie jest sztuk¹ ³atw¹, rzecz jednak w tym, aby
to przede wszystkim polityka by³a dobra, prognozy bowiem mog¹ siê
trochê myliæ. Polityka nie powinna.
Warszawa, 5 sierpnia 2000
95. Niech ¿yje transformacja!
W listopadzie 1997 roku – jakby ironicznie dla uczczenia 80.
rocznicy Rewolucji PaŸdziernikowej – przeprowadzono w Rosji badania
opinii publicznej sonduj¹c j¹ w sprawie oceny przyczyn ubóstwa i zamo¿noœci.
Badania obejmowa³y 1585 respondentów i da³y doœæ wierne
odbicie stanu œwiadomoœci spo³ecznej kszta³towanej przez realne procesy
gospodarcze i finansowe. By³ to przy tym obraz zastanawiaj¹cy i zasmucaj¹cy
zarazem. Otó¿ za podstawow¹ przyczynê narastaj¹cej biedy
uznano tworzony w³aœnie, nowy, oparty o kategorie rynkowe „ustrój
gospodarczy”, na co wskazywa³o a¿ 82 procent respondentów. Na „niedostateczne
starania” powo³ywa³o siê 44 procent populacji, a na „brak
zdolnoœci” jedynie 33 procent. Natomiast Ÿróde³ bogactwa najwiêcej
badanych – a¿ 88 procent – dopatrywa³o siê w „stosunkach”. Tylko po³owa
ludnoœci widzia³a jego przyczyny w „zdolnoœciach”, a jedynie 39 procent
w „ciê¿kiej pracy”, sk¹din¹d inwestowania na gie³dzie i spekulacji na
rynkach kapita³owych bynajmniej za tak¹ nie uwa¿aj¹c.
Chocia¿ takie oceny i stan œwiadomoœci spo³ecznej by³y alarmuj¹ce,
to w wypadku Rosji mia³y one swoje racjonalne przes³anki. Przez
siedem kolejnych lat spada³ PKB, a równoczeœnie oko³o dwukrotnie
powiêkszy³y siê nierównoœci w podziale zawê¿aj¹cego siê z roku na rok
strumienia dochodów. Nierównoœæ mierzona wspó³czynnikiem Giniego
pomiêdzy koñcem lat osiemdziesi¹tych a po³ow¹ dziewiêædziesi¹tych
398

Œwiat, polityka, pieni¹dze
zwiêkszy³a siê z 24 do 48 punktów. Obecnie, jak mo¿na szacowaæ, jest
ona jeszcze wiêksza. Jest przy tym zupe³nie oczywiste, ¿e w warunkach
transformacyjnej depresji rodz¹ce siê tu i tam bogactwo pochodzi³o po
prostu z transferów okrajanego wci¹¿ dochodu narodowego, czyli prowadzi³o
bezpoœrednio do nêdzy innych.
Towarzyszy³y temu patologie, zw³aszcza panoszenie siê biurokracji,
korupcja i zorganizowana przestêpczoœæ, która ¿erowa³a na Ÿle prowadzonej
prywatyzacji i niezbornej liberalizacji handlu. W istocie niejedna
fortuna zrodzi³a siê z nieuczciwych transferów, nieekwiwalentnego
zaw³aszczania pañstwowych aktywów, kradzie¿y i oszustw. Trwa³a swoista,
poradziecka, pierwotna akumulacja kapita³u. Akumulowa³a siê te¿
frustracja spo³eczna oraz niechêæ do reform i brak wiary w dobr¹ przysz³oœæ,
a bez tego naprawdê trudno j¹ tworzyæ.
W tym samym czasie, gdy Rosjanie tak krytycznie, a zarazem deprymuj¹co
oceniali swoje realia tworzone przez posocjalistyczn¹ transformacjê,
u nas w Polsce panowa³ optymizm. Jedni – mniejszoœæ – ulega³a jemu
pok³adaj¹c pewne nadzieje w nowym wówczas rz¹dzie AWS-UW, który
w³aœnie przystêpowa³ do rz¹dzenia i realizacji niektórych swoich przedwyborczych
obietnic. Inni – wiêkszoœæ – pozytywnie oceniali otaczaj¹c¹ ich
rzeczywistoœæ spo³eczno-gospodarcz¹ i z optymizmem patrzyli w przysz³oœæ.
Tym bardziej, ¿e sam rz¹d zapowiada³ dalsze jeszcze przyspieszenie tempa
wzrostu PKB ponad ju¿ osi¹gniête 6,4 procent œredniorocznie w latach
1994-97. A do tego wszystkiego jeszcze „Wall Street Journal” pisa³ nie
bez powodu, ¿e g³ównym problemem nowego rz¹du jest sterowanie osi¹gniêtym
w poprzednim okresie sukcesem gospodarczym.
Nie minê³y nawet trzy lata, a sytuacja diametralnie siê zmieni³a. Nie
w Rosji, gdy¿ tam, pomimo wkroczenia w fazê wzrostu gospodarczego
i postêpu reform strukturalnych, nadal dominuj¹ nastroje minorowe,
choæ powiewa te¿ trochê wiêcej optymizmu i pog³êbia siê wiara, ¿e Ÿród³em
zasobnoœci mo¿e byæ pracowitoœæ i przedsiêbiorczoœæ, a nowy ustrój
wcale nie musi wpêdzaæ w biedê. Otó¿ sytuacja diametralnie zmieni³a siê
w Polsce. I to w sposób dla wielu zaskakuj¹cy.
Po ostatnich wyborach parlamentarnych nale¿a³em do optymistów,
chocia¿by dlatego, ¿e gospodarka by³a tak zdynamizowana, reformy instytucjonalne
tak zaawansowane, podstawowe instrumenty ekonomiczne tak
399

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
ustawione, ¿e dobre czasy mog³y trwaæ nadal. Gdyby wtedy – w listopadzie
1997 roku, kiedy w Moskwie i Sankt Petersburgu panowa³ nihilizm,
a w Warszawie i Krakowie wiara w rych³o nadchodz¹ce jeszcze lepsze
czasy – ktoœ powiedzia³, ¿e latem 2000 roku nastroje bêd¹ przypomina³y
te rosyjskie z tamtej jesieni, to najwiêksi sceptycy i malkontenci nie daliby
temu wiary. Przed trzema laty wiêcej ludzi by³o sk³onnych wierzyæ, ¿e
w roku 2000 Polska bêdzie przystêpowa³a do Unii Europejskiej, a nie
w to, i¿ bêdziemy twierdziæ, ¿e przed 1989 rokiem by³o lepiej...
Tak siê niestety sta³o. W normalnych czasach za kompletn¹ klêskê
nale¿a³oby uznaæ politykê, która od optymizmu – choæby nawet by³ on
nieco na wyrost – doprowadzi³a wprost do sytuacji, w której jedynie osiem
procent spo³eczeñstwa twierdzi, ¿e uda³y siê reformy z takim trudem wdra¿ane
od kilkunastu ju¿ lat. Badanie przeprowadzono na próbie oko³o trzech
tysiêcy gospodarstw domowych. Ponad po³owa z nich jest przekonana, ¿e
lepiej ¿y³o im siê przed 1989 roku. Podobnie twierdzili Rosjanie, znajduj¹c
siê jesieni¹ 1997 roku na dnie swego kryzysu, gdy z nostalgi¹ têsknili za
lepszymi wed³ug opinii wiêkszoœci czasami Zwi¹zku Radzieckiego.
Czasy wszak¿e normalne nie s¹, st¹d te¿ do tak fatalistycznych ocen
trzeba podchodziæ z w³aœciw¹ rezerw¹. Nie tylko dlatego, ¿e jesteœmy w ferworze
licznych kampanii powa¿nych i niepowa¿nych, które zak³ócaj¹ zdolnoœæ
do zdrowych ocen i obiektywnego wartoœciowania faktów, ale tak¿e
dlatego, i¿ na kszta³towaniu siê spo³ecznych ocen ekonomicznej sytuacji
ci¹¿¹ doraŸne, a zatem czêsto równie¿ przejœciowe nastroje. Mog¹ siê one
szybko zmieniæ i to raczej na lepsze, trudno bowiem wyobraziæ sobie dalsze
spadanie wskaŸnika pozytywnych ocen. Oceny po³o¿enia materialnego ludnoœci
– a a¿ 65 procent uwa¿a, ¿e ¿yje w sferze niedostatku, którego pu³ap
wyznacza 1 070 z³otych miesiêcznego dochodu netto na osobê – s¹ formu-
³owane pod wp³ywem pogarszaj¹cego siê standardu wielu us³ug publicznych.
Czêsto gorzej funkcjonuje ochrona zdrowia i oœwiata, pogarsza siê
stan bezpieczeñstwa, narasta skala korupcji. Mierzi do tego to, co dzieje siê
na scenie politycznej, która niedostatecznie zaprz¹ta swoj¹ uwagê rozwi¹zywaniem
licznych, skomplikowanych problemów gospodarczych.
Nawet jeœli niektórym grupom rosn¹ dochody realne, to efekt ten
jest niejako po¿erany przez marn¹ jakoœæ polityki. I tej gospodarczej, i tej
niegospodarczej w szczególnoœci. Now¹ jakoœci¹ jest wszak¿e to, ¿e nigdy
400

Œwiat, polityka, pieni¹dze
dotychczas tak jednoznacznie negatywnie w³asnej sytuacji nie oceniali ci,
którzy na transformacji skorzystali najwiêcej. Nigdy w minionej dekadzie
nie by³o tylu narzekañ p³yn¹cych nie tylko od „biednych”, ale zw³aszcza
od „bogatych”. Narzekaj¹ przedsiêbiorcy i inwestorzy, niezadowoleni s¹
kupcy i mened¿erowie, utyskuj¹ artyœci i dziennikarze, krytykuj¹ uczeni
i wolne zawody. Taka ewolucja postaw najbardziej aktywnych warstw spo-
³eczeñstwa szkodzi szczególnie transformacji i implikuje wiele dodatkowych
trudnoœci w jej kontynuacji. A daleka jeszcze przed nami droga.
Trudno siê przeto dziwiæ, ¿e jedynie szeœæ procent ludnoœci darzy
szacunkiem polityków. Tak Ÿle jeszcze nie by³o. Pociecha w tym, ¿e na
drugim krañcu spektrum znajduj¹ siê uczeni, których wci¹¿ jeszcze obdarzaæ
zaufaniem sk³onnych jest 62 procent spo³eczeñstwa. Pewnie gdyby
wy³¹czyæ z tej grupy ekonomistów, wskaŸnik ten by³by jeszcze wy¿szy...
96. Antyinflacyjna dieta
Wilga, 12 sierpnia 2000
Polski rynek kapita³owy sta³ siê najatrakcyjniejszy w Europie. Sprzyja
temu wypadkowa niezbornej polityki finansowej rz¹du i monetarnej
banku centralnego, co powoduje, ¿e zró¿nicowanie realnych stóp procentowych
przyci¹gaj¹ce krótkoterminowy kapita³ spekulacyjny nie tylko
nie spada, ale roœnie. Obecnie oprocentowanie piêcioletnich obligacji
rz¹dowych jest wy¿sze a¿ o 920 punktów bazowych ni¿ w Niemczech; tam
wynosi 5,19 procent, a tu 14,39. Jeszcze pó³tora roku temu rozpiêtoœæ ta
by³a o oko³o jedn¹ trzeci¹ mniejsza, odpowiednio mniej obci¹¿aj¹c kieszeñ
polskiego podatnika, a zarazem ni¿ej gratyfikuj¹c inwestorów. Œrednio
w 1999 roku zró¿nicowanie tych stóp wynosi³o 700 punktów bazowych,
wkrótce zaœ, jeœli nie zostan¹ dokonane g³êbsze korekty w polityce
finansowej, siêgn¹æ mo¿e 1000 punktów.
Na Wêgrzech, gdzie inflacja w po³owie tego roku by³a o oko³o
1 punktu procentowego mniejsza (odpowiednio 9,1 i 10,2 procent),
piêcioletnie obligacje oprocentowane by³y a¿ o 611 punktów bazowych
ni¿ej. Jeszcze przed rokiem by³o odwrotnie i zró¿nicowanie to by³o wiêksze
na Wêgrzech ni¿ w Polsce. Krótkoterminowe stopy procentowe podobnie:
podczas gdy tam przekracza³y stopê inflacji jedynie o oko³o 150
401

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
punktów, to u nas a¿ o 840! Jeszcze bardziej widoczne s¹ te ró¿nice
w porównaniu z Czechami i S³oweni¹, gdzie oprocentowanie obligacji
piêcioletnich jest ni¿sze odpowiednio o 755 i 835 punktów. Kilka ledwie
lat temu mniejszy dystans dzieli³ nas od Niemiec...
Oto do czego doprowadzi³a polityka finansowa ostatnich lat. To
ona przyci¹ga krótkoterminowy kapita³ spekulacyjny, co powoduje dodatkowo
jeszcze narastanie deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych. Okreœlony
strumieñ oszczêdnoœci zagranicznych lokowany jest w Polsce, gdy¿
p³acimy za korzystanie z nich du¿o wiêcej ni¿ inni i ni¿ jest to faktycznie
warte. Wygórowane stopy procentowe nie tyle zatrzymuj¹ ju¿ obecny na
naszym rynku zagraniczny kapita³ d³ugoterminowy, ile przyci¹gaj¹ nowe
zasoby krótkoterminowego kapita³u spekulacyjnego.
Takie zró¿nicowanie stóp procentowych jest bardzo kosztowne dla
naszej gospodarki i ogranicza jej mo¿liwoœci rozwoju. Wyjaœnia to te¿ po
czêœci – obok innych b³êdów – przyczyny spadku tempa wzrostu produkcji
i równoczesnego z inflacj¹ narastania bezrobocia. Ktoœ móg³by powiedzieæ,
¿e utrata ponad dwóch punktów procentowych z dynamiki rozwojowej
osi¹gniêtej w latach 1994-97 to koszt, jaki trzeba by³o ponieœæ, aby
ograniczyæ inflacjê. Takie zreszt¹ za³o¿enie le¿a³o u podstaw tzw. „sch³adzania”
gospodarki. Inflacja, niestety, nie obni¿y³a siê w planowanej mierze,
a od pewnego momentu ponownie zaczê³a rosn¹æ.
Aktualnie jest ona na poziomie najwy¿szym od dwu lat. Tak marnych
rezultatów nie by³o nigdy podczas lat dziewiêædziesi¹tych. Wczeœniej
inflacja sukcesywnie spada³a, a tendencja ta zosta³a odwrócona dopiero
po 1998 roku. Rok 1997 koñczyliœmy z inflacj¹ w wysokoœci 13,6 procent
– prawie trzykrotnie mniejsz¹ ni¿ cztery lata wczeœniej – a teraz
wynosi ona 11,6 procent. Zdjêcie jedynie dwu punktów procentowych
przez ponad dwa i pó³ roku to gorzej ni¿ Ÿle. Mogliœmy mieæ i wy¿sze
tempo wzrostu gospodarczego, i ni¿sz¹ inflacjê, a nie odwrotnie.
Teoria ekonomii nie ma w¹tpliwoœci co do tego, ¿e polityka stabilizacyjna
ukierunkowana na równowa¿enie finansów publicznych oraz redukcjê
inflacji musi opieraæ siê o relatywnie drogi pieni¹dz. St¹d te¿
niekiedy trzeba podnosiæ stopy procentowe, aby ograniczyæ jego poda¿,
a w efekcie si³ê oddzia³ywania czynników popytowych, jeœli to w³aœnie pobudza
inflacjê. Jest ona jednak¿e procesem tak z³o¿onym, ¿e niekiedy myli siê
402

Œwiat, polityka, pieni¹dze
przyczyny ze skutkami i objawami, a w konsekwencji miast terapii przeciwdzia³aj¹cej
temu schorzeniu jeszcze siê je podsyca. Wiara w to, ¿e cenê
pieni¹dza nale¿y podnosiæ zawsze, gdy tylko roœnie inflacja, jest doktrynerstwem.
S¹ czasami sytuacje, kiedy trzeba post¹piæ wrêcz odwrotnie. To
zale¿y od charakteru oczekiwañ inflacyjnych, ich si³y i tendencji zmian.
Ciekawe, ¿e bêd¹c w podobnej do naszej sytuacji, pó³ roku temu
wêgierski bank centralny obni¿y³ stopy procentowe, a NBP je podwy¿szy³.
Mia³o to poci¹gn¹æ za sob¹ obni¿enie stopy inflacji. Ta jednak, odwrotnie
ni¿ na Wêgrzech, gdzie spad³a o oko³o pó³tora punktu procentowego
w œlad za ni¿szymi stopami procentowymi, skoczy³a kolejny raz w górê.
Oczywiœcie, s¹ zawsze i wszêdzie specyficzne uwarunkowania zmian
stóp inflacji. Analitycy, skoncentrowani na obserwacji procesów krótkookresowych
i zjawisk jednorazowych, maj¹ niekiedy tendencje do wyolbrzymiania
ich znaczenia i swoistych nadinterpretacji, t³umacz¹c nadspodziewanie
wysok¹ inflacjê a to opóŸnion¹ decyzj¹ o bezc³owym kontyngencie
zbo¿owym, a to odczuwalnym wzrostem cen us³ug telefonicznych.
Jeœli jednak tak czyni¹ w³adze, konsekwencje tego s¹ powa¿ne. Otó¿
w Polsce nasilanie siê inflacji nie jest incydentem jednorazowym czy
procesem odnosz¹cym siê do skali jednego miesi¹ca, ale wyraŸn¹ i siln¹
œredniookresow¹ tendencj¹.
Na Wêgrzech inflacja spada, a u nas roœnie, choæ Wêgrzy s¹ tak samo
dotkniêci wysokimi cenami ropy naftowej. W S³owenii inflacja jest znikoma,
chocia¿ Polska jest bardziej zaawansowana w reformach strukturalnych.
W Czechach inflacja od lat utrzymuje siê na niskich pu³apach, chocia¿
kryzys walutowy mia³ tam ostrzejszy przebieg ni¿ u nas i silniej pchn¹³
poziom cen w górê wskutek spadku kursu. Dzieje siê tak miêdzy innymi
dlatego, ¿e polityka finansowa, zw³aszcza monetarna, jest w tamtych krajach
skuteczniejsza, poniewa¿ lepiej uwzglêdnia aspekt oczekiwañ inflacyjnych.
Jeœli wystêpuj¹ przes³anki spadku inflacji – wskutek pog³êbienia skali
konkurencji na rynku, obni¿ania siê jednostkowych kosztów produkcji w wyniku
korzyœci skali czy zapanowania nad poda¿¹ pieni¹dza – ale bank
centralny podnosi stopy procentowe i odgra¿a siê rynkowi, ¿e uczyniæ to
mo¿e niejeden jeszcze raz, to podnosi on przede wszystkim oczekiwania
inflacyjne. I wówczas inflacja spaœæ nie mo¿e. Tak by³o przy okazji poprzedniego
podniesienia stóp procentowych, podobnie dzieje siê obecnie.
403

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Wiara w to, ¿e podwy¿szaj¹c oprocentowanie (najlepiej radykalnie,
o 200 albo i 300 punktów bazowych, jak sugeruj¹ niezale¿nemu NBP
niektórzy zagraniczni inwestorzy, którym bardzo zale¿y na tym, aby pope³ni³
on ponownie ten korzystny dla nich b³¹d) ograniczy siê popyt na przyk³ad
na dro¿ej¹c¹ benzynê, gdy¿ wtedy gospodarstwa domowe bêd¹ dodatkowo
oszczêdzaæ, jest wiêcej ni¿ naiwna. Przekonanie, ¿e przy bardzo niskim
stopniu monetyzacji gospodarki (oko³o 25 procent) poda¿ pieni¹dza mo¿na
tak ograniczyæ œrubowaniem jego ceny, i¿ poci¹gnie to za sob¹ dysinflacjê,
w sytuacji kiedy wzrost cen powoduj¹ g³ównie czynniki kosztowe, wynikaj¹ce
tak¿e z utrzymuj¹cego siê wysokiego stopnia zmonopolizowania niektórych
sektorów, jest z³udne. Przy okreœlonym uk³adzie oczekiwañ inflacyjnych
mo¿e staæ siê dok³adnie odwrotnie.
W Polsce napêdza je g³ównie bank centralny. Wzrosn¹ one jeszcze
bardziej, gdyby podniesione zosta³y stopy procentowe, czym szczególnie
zainteresowany jest kapita³ spekulacyjny. On bowiem czerpie z wygórowanych
stóp najwiêksze korzyœci, a polscy podatnicy (poprzez dodatkowe
koszty obs³ugi d³ugów) i przedsiêbiorcy (poprzez zawy¿one finansowe
koszty produkcji) ponosz¹ straty. Dlatego te¿ nie nale¿y dalej podnosiæ
stóp procentowych. To spowoduje tylko niekorzystn¹ z punktu widzenia
interesów polskiej gospodarki redystrybucjê dochodów.
A inflacja i tak spadnie, i to bez dalszego niepotrzebnego windowania
stóp procentowych i szkodliwego hamowania tempa wzrostu produkcji.
Obecnie s¹ ku temu przes³anki strukturalne i koniunkturalne. W koñcu
roku inflacja mo¿e byæ ni¿sza nawet o 3 do 4 punktów. Czy jednak
bêdzie to bli¿ej 7, czy te¿ 9 procent, to zale¿y od tego, co uczyni bank
centralny, który przy dotychczasowej polityce od pocz¹tku by³ skazany na
niepowodzenie w realizacji swego celu antyinflacyjnego. Teraz nie tylko
nie powinien podwy¿szaæ stóp, ale wrêcz zapowiedzieæ ich istotne obni¿enie
i uczyniæ to we wrzeœniu lub najpóŸniej paŸdzierniku. Jeœli tego nie
zrobi, to nie da rynkowi sygna³u, ¿e inflacja spadnie. Wówczas spadnie
ona na mniejsz¹ skalê ni¿ w alternatywnej sytuacji prze³amania przez
NBP zintensyfikowanych oczekiwañ inflacyjnych.
Wtedy zostanie nam ju¿ tylko ucieczka do diety wegetariañskiej,
co – jakby antycypuj¹c marne skutki z³ej polityki – sam stosujê ju¿ od
roku. Chocia¿ przeciêtnie z naszych domowych bud¿etów wydajemy na
404

Œwiat, polityka, pieni¹dze
warzywa jedynie 2,7 procent, to my – wegetarianie – przeznaczamy na
nie du¿o wiêcej. Zwa¿ywszy zaœ, ¿e ceny warzyw w lipcu by³y a¿ o 20,1
procent ni¿sze ani¿eli przed rokiem, to przy obecnej polityce finansowej
wegeteriañska dieta okazuje siê najlepszym sposobem zabezpieczenia
siê przed skutkami inflacji.
Kraków, 18 sierpnia 2000
97. Tygrys zdech³. Niech ¿yje tygrys!
Po niezbyt udanych eksperymentach z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych,
w wyniku których PKB spad³ w Polsce o prawie 20 procent, w ich
œrodkowej fazie sytuacja finansowa i gospodarcza, a w œlad za tym spo³eczna,
zaczê³a siê szybko poprawiaæ. Wpierw jednak „szokowa terapia” na
tyle siê skompromitowa³a, ¿e doprowadzi³o to do zmiany rz¹du i polityki
jesieni¹ 1993 roku. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e z³o¿y³ siê na to splot
wielu okolicznoœci, w tym tak¿e niepowodzenie polityki antyinflacyjnej.
Po pierwszych czterech latach stopa inflacji nadal by³a bardzo wysoka,
oscyluj¹c latem 1993 roku wokó³ 40 procent. A ju¿ du¿o wczeœniej,
w myœl naiwnych za³o¿eñ, mia³a spaœæ do psychologicznej, jednocyfrowej
wielkoœci. Ca³y czas te¿ narasta³o bezrobocie, zbli¿aj¹c siê w szczytowym
momencie do 3 milionów, czyli blisko 17 procent. Tamten okres
charakteryzowa³ siê zatem szczególn¹ nieefektywnoœci¹ polityki gospodarczej
i, zostawiaj¹c polityczne i ideologiczne dywagacje, na gruncie naukowym
dzisiaj ju¿ ma³o kto usi³uje kwestionowaæ tezê, ¿e mo¿na by³o osi¹gn¹æ
wiele wiêcej du¿o mniejszym kosztem.
PóŸniej, po roku 1993, Polska sta³a siê jedn¹ z szybciej rozwijaj¹cych
siê gospodarek nie tylko w regionie krajów posocjalistycznych. PKB zwiêkszy³
siê w latach 1994-97 o 28 procent, co umo¿liwi³o tak redukcjê bezrobocia
o oko³o miliona osób, jak i ekspansjê rynku kapita³owego. Zarazem
dokona³ siê znaczny postêp w sferze stabilizacji finansowej. Inflacja spad³a
zasadniczo, a konsekwencja w tym zakresie sprzyja³a oszczêdnoœciom i formowaniu
siê rodzimego kapita³u. Inflacja na pocz¹tku drugiej po³owy
dekady, choæ wy¿sza ni¿ obecnie, mia³a charakter mniej szkodz¹cy akumulacji
i alokacji inwestycji, gdy¿ by³o wiadomo, w któr¹ stronê (w dó³)
i w jakim tempie (niez³ym) zmierza. A wszystko to dzia³o siê w kontekœcie
405

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
zasadniczej redukcji obci¹¿aj¹cego gospodarkê i spo³eczeñstwo d³ugu publicznego,
którego relacja do szybko rosn¹cego PKB zmniejszy³a siê z oko-
³o 86 procent PKB na koniec 1993 roku do oko³o 49 procent cztery lata
póŸniej. To by³a jakoœciowa zmiana na lepsze, a kontynuacja tego trendu
umo¿liwi³aby dobre warunki startu w XXI wiek.
W najnowszych dziejach Polski, których jedn¹ cezurê wyznacza
powstanie „Solidarnoœci” 20 lat temu, a drug¹ „Okr¹g³y Stó³” na prze-
³omie dekad, te w³aœnie cztery lata nowej koncepcji polityki reform
ustrojowych sprzê¿onych z polityk¹ rozwoju – a s¹ to dwie ró¿ne polityki,
których nie potrafiono w³aœciwie koordynowaæ ani przedtem, ani
potem – okaza³y siê najlepszym okresem. Wydawaæ ju¿ siê mog³o, ¿e
przechodz¹c od szoku bez terapii do terapii bez szoku wkroczyliœmy na
œcie¿kê szybkiego, a zarazem trwa³ego i zrównowa¿onego wzrostu. Œwiat
nawet okrzycza³ nas „tygrysem Europy Wschodniej”, oczekuj¹c dalszej
ekspansji w wyniku realizacji skutecznych reform systemowych pozytywnie
sprzêgniêtych z dynamik¹ rozwojow¹.
PóŸniej, niby paradoksalnie, bo bez „Solidarnoœci” w rz¹dzie – a dok³adniej
przy doœæ aktywnym utrudnianiu przez ni¹ i niektóre partie
realizacji wielu reform – lata 1994-97 chyba w najwiêkszym stopniu realizowa³y
ducha porozumieñ sierpniowych. Choæby dlatego, ¿e polityka
gospodarcza by³a bardziej prospo³ecznie ukierunkowana, nie zaniedbuj¹c
przy tym twardych dzia³añ liberalizuj¹cych gospodarkê. Dawa³o to efekty.
Do jednego z cenniejszych z nich – obok istotnej poprawy wszystkich
wskaŸników makroekonomicznych – zaliczyæ trzeba równoczesn¹ poprawê
efektywnoœci oraz zahamowanie narastania nieuzasadnionego zró¿nicowania
dochodów i nierównoœci spo³ecznych. Czas „Strategii dla Polski”
dowiód³, ¿e mo¿liwe jest co najmniej zbli¿enie siê do sytuacji, w której
godzi siê efektywnoœæ ze sprawiedliwoœci¹. A o có¿ innego, jeœli w³aœnie
nie o to walczyli robotnicy w sierpniu 1980 roku?
Polityka jednak ma swoje prawa, a historia swoje koleiny. Wywalczyli
wiêc co innego. Na tym tle huczne celebrowanie rocznicy 20-lecia
tamtych wydarzeñ mo¿e niektórych dziwiæ. Po 1997 roku bowiem – tym
razem w³aœnie z udzia³em samej „Solidarnoœci” i jej pochodnych w rz¹dzie
oraz innych centrach w³adzy oraz niektórych lobby wp³ywaj¹cych na
gospodarkê – sytuacja ekonomiczna i finansowa, a w œlad za tym tak¿e
406

Œwiat, polityka, pieni¹dze
spo³eczna, wyraŸnie i odczuwalnie siê pogarsza. Tak jak „Strategia dla
Polski” i lata 1994-97 udowodni³y, ¿e istnia³a pozytywna alternatywa dla
„szoku bez terapii”, tak lata 1998-2000 wykazuj¹, ¿e istnieje z kolei negatywna
dla niej alternatywa w postaci „sch³adzania” bez sensu.
Ostroœæ tego sformu³owania uzasadniaj¹ wyniki ostatnich lat. Podobnie
jak na pocz¹tku dekady koszty spo³eczne realizowanej polityki s¹
du¿o wiêksze ni¿ zapowiadane, efekty zaœ daleko mniejsze. Zamiast utrzymania
co najmniej tempa wzrostu gospodarczego na poziomie oko³o 7
procent, co ju¿ osi¹gnêliœmy, spad³ on do oko³o 4,5 procent. Towarzyszy
temu nasilenie inflacji przy równoczesnym wzroœcie bezrobocia. Inflacja
nadal jest dwucyfrowa i zamiast oko³o 5-procentowej œredniorocznej stopy,
co mo¿na by³o osi¹gn¹æ w tym milenijnym roku, wyniesie ona oko³o
10 procent. Stopa bezrobocia zaœ jeszcze bardziej wzroœnie i siêgnie 13,7
procent. Stopa tzw. mizerii ekonomicznej, sumuj¹ca te dwa wskaŸniki,
przekracza aktualnie 25 procent, co sprowadzi³o nas z czo³owej przed
kilku laty pozycji poœród krajów Europy Wschodniej aspiruj¹cych do
cz³onkostwa w Unii Europejskiej na pozycje peryferyjne.
O ile 20 lat temu nikt spoœród ¿¹daj¹cych zmian – na lepsze
przecie¿ – wyobraziæ sobie takiego „krajobrazu po bitwie” nie móg³, to
trzy lata temu, gdy koñczy³em pracê w rz¹dzie, te¿ trudno by³o wyobraziæ
sobie a¿ takie pogorszenie sytuacji. Polska przesta³a byæ „tygrysem Europy
Œrodkowej” i dzisiaj okreœlenie to zabrzmia³oby nader ironicznie. Zw³aszcza
w obliczu ponownego zwiêkszania siê zad³u¿enia zagranicznego, które
w rosn¹cym wci¹¿ stopniu finansuje rachityczny wzrost. Straciliœmy nie
tylko impet, ale tracimy tak¿e wiele z presti¿u i tak ciê¿ko wypracowan¹
podczas minionej dekady pozycjê.
W ostatnim okresie polityka finansowa i monetarna tak ukszta³towa³a
proporcje makroekonomiczne, ¿e w prezencie na 20. urodziny „Solidarnoœci”
bezrobocie w kraju jest o oko³o miliona osób wiêksze ni¿
mog³oby byæ, gdyby tylko kontynuowaæ liniê „Strategii dla Polski”, a zarazem
poprzez deficyt handlu zagranicznego, który siêga w tym roku ju¿
oko³o 16 miliardów dolarów, dajemy zatrudnienie zagranic¹ te¿ oko³o
milionowi osób. Obarcza to dodatkowo wysokimi kosztami finansowymi
polskich przedsiêbiorców i podatników, gdy¿ skoczy³y w górê koszty obs³ugi
d³ugu publicznego. Tygrys pad³.
407

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Czy mo¿na go reanimowaæ? Nie. Koszty (koszty, a nie procentuj¹ce
w przysz³oœci inwestycje) zosta³y ju¿ nieodwracalnie poniesione, straty s¹
zrealizowane, a najcenniejszy z aktywów wspó³czesnej gospodarki – czas –
up³yn¹³ bezpowrotnie. Nie ma go co poszukiwaæ, trzeba iœæ do przodu.
Europa Œrodkowowschodnia, w tym szczególnie Polska przy swojej
pozycji geopolitycznej i jakoœci kapita³u ludzkiego, mo¿e mieæ przed sob¹
dobr¹ przysz³oœæ, jeœli tylko potrafimy umiejêtnie – na nasz¹ korzyœæ, a nie
koszt – wykorzystaæ wielkie szanse, jakie daje transformacja, integracja i globalizacja.
To zale¿y od polityki gospodarczej, a ta z kolei uzale¿niona jest
od wielu okolicznoœci, przy czym decyduj¹ca jest nauka i stan naszej wiedzy.
Lepiej uczyæ siê na uniwersytetach ni¿ na kosztownych b³êdach i eksperymentowaæ
w instytutach ni¿ na ¿ywym organizmie gospodarczym. Temu
ostatniemu zaœ trzeba tylko odpowiednio pomóc, aby rozwija³ siê i kwit³.
Dlatego te¿, gdy zrobi³em swoje w polityce gospodarczej w latach
1994-97 i wydawa³o siê, ¿e nie uda siê tak szybko i tak wiele popsuæ,
wyjecha³em za granicê, aby z jednej strony podzieliæ siê w³asnym doœwiadczeniem,
z drugiej zaœ dalej siê uczyæ. W wyniku prowadzonych prac powsta³o
kilka ksi¹¿ek i wiele artyku³ów opublikowanych w kilkunastu jêzykach
na ca³ym œwiecie; ja te¿ siê zglobalizowa³em. T³umaczenia najwa¿niejszej
z tych prac – ksi¹¿ki „rom Shock to Therapy. The Political Economy
of Postsocialist Transformation” – ukaza³y siê ostatnio tak¿e w Chinach
i Rosji. Debaty bowiem o drogach i bezdro¿ach okresu wielkich zmian, dla
zapocz¹tkowania których tak wielkie znaczenie mia³y wydarzenia na polskim
wybrze¿u sprzed 20 lat, musz¹ trwaæ. Wiele jest niejasnoœci, jeszcze
wiêcej problemów do rozwi¹zania. I teoretycznego, i praktycznego.
Wracaj¹c zatem do kraju nadal bêdê siê zajmowa³ badaniami naukowymi
zorientowanymi na praktyczne wyzwania. Obok zajêæ na SGH i wyk³adów
w USA podejmujê te¿ nowe zadania. Z chêci¹ skorzysta³em z propozycji
profesora Andrzeja K. KoŸmiñskiego – rektora Wy¿szej Szko³y Przedsiêbiorczoœci
i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego – aby i tam wyk³adaæ,
a nade wszystko utworzyæ nowy instytut naukowy – Centrum Badawcze Transformacji,
Integracji i Globalizacji. Jego nazwa w jêzyku angielskim – Transformation,
Integration and Globalization Economic Reasearch – daje skrót TIGER.
Tygrys zdech³. Niech ¿yje tygrys! Warszawa, 25 sierpnia 2000
408

Rozdzia³ III

Wypowiedzi w prasie œwiatowej
1. Zmiana rz¹du nie zaszkodzi polskiej gospodarce
Change of government will not hurt Polish economy
Pomimo niepokoju jaki wzbudza wygrana AWS oraz w¹tpliwoœci,
czy koalicja z UW stworzy skuteczny uk³ad rz¹dowy, wynik ostatnich wyborów
parlamentarnych w Polsce nie odbije siê negatywnie na gospodarce.
By³em odpowiedzialny za polsk¹ politykê gospodarcz¹ w latach 1994-
-97 i st¹d ¿ywiê przekonanie, ¿e g³ówny kierunek reform zostanie utrzymany.
Choæ trudno bêdzie powtórzyæ znacz¹ce osi¹gniêcia odchodz¹cego
rz¹du [...], to nowa koalicja jest w stanie nadal podtrzymywaæ wzrost
gospodarczy. Jest szansa na dalsze pog³êbianie reform strukturalnych
i instytucjonalnych, które pomog¹ utrzymaæ wysoki wskaŸnik wzrostu oraz
doprowadz¹ Polskê do bram UE przed koñcem kadencji parlamentu.
Wielkim paradoksem, jeœli nawet nie ironi¹ jest to, ¿e polscy politycy
nowej koalicji AWS i UW s¹ skazani na kontynuowanie „Strategii dla
Polski”, gospodarczego programu, który – niezale¿nie od ich aktywnej
opozycji – zosta³ wprowadzony z takim sukcesem i doprowadzi³ do cz³onkostwa
w OECD. Nie ma mo¿liwoœci bowiem, aby programy AWS czy UW
by³y realizowane. To dobrze, skoro ten pierwszy by³by zagro¿eniem dla
reform rynkowych z powodu populizmu, ksenofobii oraz nazbyt miêkkiej
polityki finansowej, a ten drugi móg³by przyczyniaæ siê do socjalnych niepokojów
i destabilizacji wskutek radykalizmu i nadmiernego liberalizmu.
411

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Stopniowe zmiany strukturalne, instytucjonalna obudowa rynku,
socjalne wyczucie i aktywna rola pañstwa – to bêd¹ podstawowe ramy
polityki. Bêdzie ona otwarta zarówno na zagranicznych inwestorów, jak
i rodzim¹ przedsiêbiorczoœæ. Taki maria¿ s³u¿y³ dobrze Polsce w przesz³oœci,
mo¿e wiêc dobrze s³u¿yæ i w przysz³oœci.
2. Albania p³aci wysok¹ cenê
Albania pays heavy price
412
INANCIAL TIMES, Comments and Analysis,
6 paŸdziernika 1997
Kryzys albañski by³ do unikniêcia. Od pocz¹tku by³o wiadome, ¿e
„piramida finansowa” za³amie siê. By³o równie¿ oczywiste, ¿e im póŸniej
to siê stanie, tym groŸniejsze bêdzie w skutkach. Pomimo tego albañskie
w³adze nie zrobi³y nic, aby zapobiec katastrofie.
Jako wicepremier rz¹du polskiego i minister finansów z³o¿y³em oficjaln¹
wizytê w Tiranie cztery miesi¹ce temu. Osobiœcie przestrzeg³em
ministra finansów oraz prezydenta Sali Berisha, ¿e kraj jest w k³opotach.
Moje ostrze¿enia zosta³y zignorowane, a jedyn¹ odpowiedzi¹ by³o zapewnienie
o wprowadzeniu nadzoru.
A wyraŸnie ju¿ by³o widaæ, ¿e w „piramidzie” nie ma pieniêdzy. Brak
politycznej wyobraŸni oraz obawa przed spo³ecznym niezadowoleniem, z powodu
ewentualnego zablokowania schematu, powstrzymywa³y w³adze przed
stosown¹ akcj¹. Kto obecnie weŸmie za to odpowiedzialnoœæ? Albañczycy
musz¹ teraz drogo zap³aciæ za to zaniechanie. I oczywiœcie, nie mog¹ zaakceptowaæ
rz¹dów prezydenta, który nie dzia³a³ jak powinien.
Obecnie s¹ tego konsekwencje polityczne i gospodarcze. Te polityczne
s¹ bardzo negatywne. Ludzie stracili swoje oszczêdnoœci, mog¹
wiêc straciæ zaufanie do transformacji. Dla nich gospodarka rynkowa ju¿
kojarzy siê z korupcj¹. Spo³ecznoœæ miêdzynarodowa powinna przygotowaæ
za poœrednictwem MW pakiet ratunkowy. To nie jest kryzys meksykañski
z 1994 roku, skoro nie ma bezpoœrednich konsekwencji miêdzynarodowych.
Ale MW oraz UE powinny zaoferowaæ specjaln¹ pomoc

wypowiedzi w prasie œwiatowej
nowemu rz¹dowi, aby móg³ jakoœ wybrn¹æ z tego ba³aganu. Nie wystarczy
bowiem teraz wysy³aæ misje dyplomatyczne do Albanii. Jest pora na wziêcie
czêœci odpowiedzialnoœci i m¹dre dzia³anie. Albania potrzebuje porady
politycznej, ale jeszcze bardziej technicznej i finansowej pomocy.
3. Post scriptum
T HE EUROPEAN,
nr 285, paŸdziernik 1997
Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e dwa lata temu wybraliœmy przysz³oœæ,
ale dwa tygodnie temu okaza³o siê, ¿e nie wiadomo jak¹. Czy¿by? O ile
nie sposób obecnie nakreœliæ w miarê dok³adnych scenariuszy ewolucji
ogólnej sytuacji w nastêpnych latach, to jednak wydaje siê ona przewidywalna,
zw³aszcza w odniesieniu do sfery gospodarczej. Co do polityki zaœ,
to zamieszanie bêdzie nieustanne. Zapewnia to wy³oniony w wyniku wyborów
uk³ad parlamentarny, jak i media, które bêd¹ tym ¿y³y. W tej sferze
wiele dobrego oczekiwaæ nie nale¿y, a wrêcz odwrotnie. Nie musi to
jednak narobiæ szkód w gospodarce, która swoim w³asnym impetem szybko
idzie do przodu. To gospodarka bêdzie stabilizowaæ ca³y uk³ad pañstwowy
i zadecyduje o miejscu Polski w œwiecie.
Polityka natomiast jest pe³na paradoksów i przebijania siê tego, co
wczeœniej wydawa³o siê ma³o prawdopodobne. Korzystaj¹c z dobrodziejstwa
demokracji ludzie g³osuj¹ tak, jak im na to przedwyborcza oferta
pozwala, a potem znajduj¹ siê w sytuacji, za któr¹ bynajmniej nie optowali.
G³osuje siê nie na koalicjê partii i ugrupowañ, ale na nie same. Przed
wyborami opinia publiczna preferowa³a rz¹dy koalicji SLD – UW – UP,
choæ spodziewa³a siê kontynuacji zwi¹zku SLD – PSL, a tu wysz³o coœ
jeszcze innego; powstaje rz¹d AWS – UW. Pomimo zg³aszanych obaw
mo¿na ¿ywiæ optymizm co do losów naszej gospodarki i pod rz¹dami tej
koalicji. Z pewnoœci¹ bêdzie ona trudniejsza ni¿ poprzednia. Ju¿ to jest
wystarczaj¹cym powodem, aby staraæ siê jej pomagaæ.
Powody do optymizmu
Mój optymizm bierze siê nie tylko z dobrej kondycji gospodarki,
utrwalonych tendencji rozwojowych i zaawansowania rynkowej transfor-
413

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
macji. Nie p³ynie te¿ wy³¹cznie z przekonania, ¿e nie³atwo to popsuæ, nawet
gdyby ktoœ chcia³, a przecie¿ nikt nie chce. Gospodark¹ rz¹dz¹ coraz bardziej
prawa, a coraz mniej ludzie. Przed niebezpieczeñstwem zaœ b³êdów
chroni obudowa instytucji rynkowych, silny sektor prywatny, unowoczeœniane
prawo gospodarcze, krytyczne obserwacje mediów, niezale¿noœæ banku
centralnego i Trybuna³u Konstytucyjnego, nacisk zagranicy, coraz szersze
w³¹czanie do gospodarki globalnej. I prezydent. Paradoksalnie przed ewentualn¹
nierozwa¿n¹ polityk¹ rz¹du i parlamentu chroniæ mo¿e tak¿e biurokracja,
dzia³a ona bowiem na dwie strony. Tak jak czasami nie pozwala
sprawnie przeprowadziæ po¿¹danych reform, tak samo mo¿e parali¿owaæ
próby ich wadliwego ukierunkowania. Gdy gospodarka jest dobrze ustawiona,
to wytrzymaæ mo¿e nie tylko dotkliw¹ powódŸ.
Mój optymizm nie bierze siê te¿ z uznania dla programów gospodarczych
zwyciêskich ugrupowañ. Pomiñmy ju¿ to, ¿e programy te s¹
tylko zal¹¿kowe, niekompletne i ogólnikowe. To naturalne w tej fazie
cyklu politycznego, choæ trochê dziwi, bo intelektualny stan gotowoœci
i zdolnoœci do przejêcia w³adzy powinien byæ wiêkszy, skoro ma siê tyle
doœwiadczeñ z jej sprawowania w przesz³oœci. Ale i program gospodarczy
AWS, jak i UW nie bêdzie realizowany. To dobrze, bo s¹ to z³e programy.
Ten pierwszy jest wyraŸnie populistyczny, akcentuje g³ównie podzia³
dochodu, lekcewa¿¹c koniecznoœæ trudnych czêsto dzia³añ maksymalizuj¹cych
go na d³ug¹ metê. Jest to program o du¿ej dawce konserwatyzmu
ekonomicznego i ksenofobiczny, co w obliczu koniecznoœci
g³êbokiego w³¹czania siê w gospodarkê œwiatow¹ grozi zahamowaniem
integracji i tempa wzrostu gospodarczego. Ten drugi jest konserwatywny
spo³ecznie, nadmiernie liberalny i jego realizacja tak¿e spowodowa-
³aby spadek tempa rozwoju, a zarazem wzrost napiêcia politycznego
wskutek nieakceptowanego zró¿nicowania spo³ecznych kosztów reform
i nadmiernych dysproporcji dochodów.
W jednym i drugim wypadku piêtrzy³yby siê dodatkowe trudnoœci
na drodze i tak ju¿ skomplikowanych reform strukturalnych i instytucjonalnych.
Realizacja deklaracji AWS prowadzi³aby do wychylenia siê w stronê
jak najszybszego osi¹gniêcia celów spo³ecznych, przy zaniedbywaniu
œrodków do ich wypracowywania w dalszej perspektywie; nastêpowa³oby
przejadanie przysz³oœci. Próba urzeczywistniania planów UW by³aby wy-
414

wypowiedzi w prasie œwiatowej
chyleniem siê w drug¹ stronê. Ponownie nast¹pi³oby mylenie œrodków
z celami i mielibyœmy wiele reform dla reform, bez szybkiego prze³o¿enia
na poprawê warunków ¿ycia ludnoœci i konkurencyjnoœci gospodarki;
nastêpowa³oby niedo¿ywienie teraŸniejszoœci.
Dobrze zatem, ¿e ¿adna z tych skrajnoœci – ani nadmierny populizm,
ani przesadny liberalizm – nie bêdzie realizowana, gdy¿ ¿aden
z koalicjantów nie bêdzie w stanie zdominowaæ partnera i narzuciæ mu
swojej linii polityki gospodarczej. Jak to wyjaœniæ swojemu elektoratowi,
to ju¿ zupe³nie inna sprawa.
Powtórka ze „Strategii dla Polski”
Dla nas wszystkich jednak¿e powstaj¹cy uk³ad stwarza szansê. Skoro
w tej fazie zarysy programów obu partnerów s¹ zupe³nie niekompatybilne
– jeœli nie wrêcz antagonistyczne – ta szansa polega na znalezieniu pragmatycznego
kompromisu. Kompromis negatywny, polegaj¹cy na tym, ¿e
wszyscy uk³adaj¹cy siê go zaakceptuj¹, gdy¿ bêd¹ w tym samym stopniu
niezadowoleni, zdetonuje rodz¹c¹ siê koalicjê w niezgorszy fajerwerk,
a to ju¿ mog³oby gospodarce powa¿nie zaszkodziæ. Trzeba sprzyjaæ tworzeniu
kompromisu pozytywnego, a to mo¿e byæ tylko pragmatyczny program
spo³eczno-gospodarczy. Ironia tkwi w tym, ¿e programem tym jest...
„Strategia dla Polski”. AWS i UW – jak bardzo by tego nie chcia³y – bêd¹
musia³y spotkaæ siê na tym w³aœnie sprawdzonym ju¿ gruncie, choæ z pewnoœci¹
nie bêd¹ musia³y siê do tego przyznawaæ. Takie prawo zwyciêzców,
a nazwaæ wszystko po nowemu i po swojemu jest ³atwo.
Czego zatem mo¿na siê spodziewaæ? Otó¿ w sferze s³ów – wszystkiego,
a co do czynów – to nale¿y oczekiwaæ kontynuacji dotychczasowej
linii polityki finansowej, ekonomicznej i spo³ecznej. Nadal prowadzone
bêd¹ stopniowe reformy strukturalne i zmiany instytucjonalne z niezbêdnym
uwra¿liwieniem na implikacje spo³eczne. Dbaæ bêdzie siê tak o poprawê
konkurencyjnoœci i rozkwit przedsiêbiorczoœci, jak i o os³onê socjaln¹
i ograniczanie bezrobocia. Dop³ywaæ bêdzie konkurencyjny kapita³
zagraniczny, ale równoczeœnie wspomagana bêdzie ze œrodków publicznych
restrukturyzacja rodzimych przemys³ów oczekuj¹cych na swoj¹ kolejkê
w procesie prywatyzacji, która bez ¿adnego hamowania trwaæ bêdzie
jeszcze wiele lat. Nie bêdzie gwa³townego zamykania nierentownych
kopalñ, za czym opowiada³aby siê UW, ale te¿ nie bêdzie ich sta³ego,
415

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
miêkkiego dotowania, co odpowiada³oby AWS. Nie dokona siê szybkiej
wyprzeda¿y polskich banków, ani te¿ nie uda siê zablokowaæ dop³ywu
obcego kapita³u do tego sektora.
Kontynuowana bêdzie realizacja wszystkich czternastu programów
wêz³owych „Strategii dla Polski”, co zreszt¹ has³a przedwyborcze zapowiada³y,
choæ okreœlenia by³y inne. Tak wiêc dbaæ bêdziemy o rozwój regionalny
i wielofunkcyjny rozwój wsi, rosn¹æ bêd¹ nak³ady na ochronê œrodowiska
i reformowana bêdzie s³u¿ba zdrowia, coraz bardziej anga¿owane
bêd¹ œrodki pozabud¿etowe na inwestycje w kapita³ ludzki i budownictwo
mieszkaniowe. Trwaæ bêd¹ zmagania wokó³ zaawansowanej ju¿ reformy
systemu ubezpieczeñ spo³ecznych i reformy samorz¹dowej. Konfrontacja
skrajnych niekiedy prób podchodzenia do problemów gospodarczych
– tak od strony ich wymiaru spo³ecznego, jak i finansowego – powinna
sprowadzaæ politykê na grunt koordynacji zmian systemowych z rozwojem,
stabilizacji ze wzrostem, regulacji rynkowej z zaanga¿owaniem rz¹du,
spontanicznych zmian strukturalnych z polityk¹ przemys³ow¹, prywatyzacji
maj¹tku pañstwowego z popraw¹ zarz¹dzania sektorem publicznym,
otwierania siê na œwiatow¹ konkurencjê ze wspieraniem rodzimej produkcji.
Teraz nie trzeba ju¿ eksperymentowaæ, skoro wiemy jak to robiæ.
Nie ma tak¿e ucieczki, jeœli koalicja AWS – UW ma zaistnieæ
i funkcjonowaæ, od realizacji „Pakietu 2000” i „Euro-2006”. Ju¿ za trzy
miesi¹ce (jeszcze decyzjami odchodz¹cej koalicji) ponownie obni¿one
zostan¹ podatki tak dla ludnoœci: do 19, 30, 40 procent, jak i dla firm:
do 36 procent. Spadek podatków dla przedsiêbiorstw w roku 2000 do 32
procent jest ustawowo przes¹dzony, a próba podwa¿enia tego przez now¹
koalicjê by³aby z jej strony samobójstwem. W oparciu o wypracowane ju¿
dokumenty, o osi¹gniête porozumienia negocjowaæ bêdziemy nasze przysz³e
cz³onkostwo w Unii Europejskiej, a dojœæ tam mo¿emy tylko w warunkach
szybkiego tempa wzrostu i pokoju spo³ecznego. Nowy rz¹d nie
powinien te¿ odcinaæ siê od nakreœlonej w „Euro-2006” wizji ewentualnego
przyst¹pienia Polski do unii walutowej.
Wyci¹æ i zachowaæ
Ludzie jednak nie s³owami bêd¹ ¿yæ, choæ bardzo lubi¹ igrzyska.
Liczyæ siê bêd¹ fakty, aczkolwiek lekcja z ostatnich wyborów jest i taka, ¿e
sam sukces gospodarczy nie wystarcza do wygranej. Dla jej osi¹gniêcia jest
416

wypowiedzi w prasie œwiatowej
on wszak¿e konieczny i podobnie bêdzie przy nastêpnych wyborach, oby
dopiero za cztery lata. W teorii ewolucji wystêpuje tak zwany efekt
czerwonej królowej. T³umaczy³a ona Alicji w Krainie Czarów, ¿e trzeba
nieustannie biec, aby siê nie cofaæ. Podobnie jest tym razem w krainie
naszej rzeczywistoœci, gdzie tempo biegu na przysz³oœæ wyznacza dynamika
przemian ostatnich lat. Czym zatem powinniœmy mierzyæ sukces
polityki gospodarczej rz¹du rodz¹cego siê z ma³¿eñstwa z rozs¹dku AWS
i UW? Otó¿ jest to ³atwe, bo wyznacza go linia kontynuacji; wystarczy
tylko przy³o¿yæ odpowiedni¹ miarkê. A ta ju¿ narzuca wysoki standard
i wielu doprawdy trzeba umiejêtnoœci i determinacji, aby powtórzyæ
tylko osi¹gniêcia gospodarcze minionych czterech lat. By to u³atwiæ,
proponujê wyci¹æ i zachowaæ tabelê, a z koñcem kadencji wype³niæ j¹
danymi obrazuj¹cymi rzeczywistoœæ.
To skromne wymagania, których co najmniej spe³nienia musimy
oczekiwaæ od polityki gospodarczej nowej koalicji. Realizacja takich scenariuszy
zapewniæ powinna sprawna kontynuacja, przy wszystkich uzasadnionych
zmianach, dotychczasowej linii programowej polegaj¹cej na umiejêtnym
³¹czeniu polityki zmian ustrojowych z polityk¹ rozwoju spo³eczno-
-gospodarczego. O ile w przesz³oœci mylono œrodki z celami, to nie ma
powodów, aby usprawiedliwiæ to w przysz³oœci. Oczywiœcie, rozwój nie jest
liniowy i takiego te¿ charakteru nie mog¹ mieæ wszystkie procesy kryj¹ce
siê za przedstawionymi wskaŸnikami. St¹d te¿ w odniesieniu do skali redukcji
d³ugu publicznego planowaæ mo¿na zdecydowanie, powiedzmy relatywnie
dwukrotnie mniej w latach 1998-2001 ni¿ w okresie 1994-97, wtedy
to bowiem korzystaliœmy z redukcji czêœci zad³u¿enia wobec Klubu Londyñskiego.
Co zaœ do pozosta³ych wskaŸników – ³¹cznie z inflacj¹ i bezrobociem
– to nale¿y oczekiwaæ co najmniej postêpu na skalê podobn¹ do
uzyskanej w latach 1994-97. To, ¿e czêœæ ówczesnej opozycji uwa¿a³a cztery
lata temu za niemo¿liwe równoczesne obni¿enie stopy inflacji i bezrobocia,
nie oznacza, ¿e teraz – korzystaj¹c ze zdobytego doœwiadczenia – sama nie
potrafi udowodniæ, jak bardzo siê onegdaj myli³a.
Sprawna prywatyzacja i rozwój rynku kapita³owego mo¿e ponownie
zwielokrotniæ kapitalizacjê gie³dy, a w sferze inwestycji zagranicznych te¿
mo¿na zak³adaæ wysok¹ dynamikê, choæ i tu przyjmujê ju¿ tylko dwukrotnie
ni¿sz¹ od osi¹gniêtej w minionych czterech latach; po wzroœcie o po-
417

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
nad 400 procent, teraz wzrost o 200 procent. Dla zmniejszenia, na porównywaln¹
skalê, fiskalizmu wystarczy nie przeszkadzaæ we wdra¿aniu ju¿
przes¹dzonych rozwi¹zañ w „Pakiecie 2000”, a nawet oczekiwaæ mo¿na
by wiêcej. Ja nie oczekujê. Standard niezbêdny dla utrzymania tego, co
nam ju¿ uda³o siê zrealizowaæ, wyznaczaj¹ wskaŸniki w kolumnie 2001
(a). Porównania dokonamy po wype³nieniu w swoim czasie kolumny
2001 (b). Oby wypad³o ono jak najkorzystniej.
Jak zgubiæ trzy lata?
O Polsce u progu XXI wieku decyduje jednak nasza zdolnoϾ do
wzrostu gospodarczego. W rezultacie polityki ostatnich lat jest on ju¿
bardzo szybki, ale oba ugrupowania aspiruj¹ce do przejêcia w³adzy zapowiada³y
jeszcze wiêksze jego przyspieszenie. Przy okazji od razu siê jednak
asekurowa³y, wiedz¹c, ¿e mog¹ temu wyzwaniu nie sprostaæ, a to dlatego,
i¿ ich programy s¹ w wielu punktach wewnêtrznie sprzeczne. UW w swoim
Drugim Planie zapowiedzia³a podwojenie dochodu narodowego podczas
10 lat, co wymaga œredniorocznego tempa wzrostu w wysokoœci 7,2
procent, a wiêc w zasadzie tyle, co obecne tempo, które w latach 1995-
-97 siêga 6,6 procent. Czy jest to mo¿liwe? Tak, kontynuacja dotychczasowego
modelu polityki rozwoju i rynkowej transformacji dawa³aby takie
szanse. Czy tak bêdzie zaœ, to ju¿ zupe³nie inne zagadnienie.
Na tym tle ciekawe jest, ¿e niedawny raport zbli¿onego do Unii
Wolnoœci Centrum Analiz Spo³eczno-Gospodarczych w najbardziej optymistycznym
ze swoich scenariuszy zak³ada na lata 1996-2000 tempo
wzrostu tylko 5,9 procent rocznie, co oznacza – zwa¿ywszy na ju¿ osi¹gniête
w 1996 roku 6,1 procent i w 1997 roku 6,6 procent – œredni
wzrost w latach 1998-2000 ju¿ zaledwie na 5,6 procent. PóŸniej mia³oby
przyspieszyæ, ale tylko do 6 procent. Takie przyhamowanie dotychczasowych,
bardzo korzystnych tendencji oznacza³oby, ¿e podwojenie PKB
zajê³oby nie 10, ale prawie 13 lat. Ale po co gubiæ trzy lata, skoro mo¿na
iœæ do przodu równie szybko, a nawet jeszcze szybciej ni¿ dotychczas?
Warto przeto czyniæ razem, najlepiej jak tylko potrafimy, wszystko
co jeszcze poprawi sytuacjê gospodarcz¹, zbli¿aj¹c nas do UE tak, jak
doszliœmy do OECD. Najbli¿sza przysz³oœæ pójdzie na konto koalicji
AWS – UW, jeœli uda siê jej zawi¹zaæ i znaleŸæ twórczy kompromis pro-
418

wypowiedzi w prasie œwiatowej
gramowy. A program? Program jest i trzeba go tylko umiejêtnie realizowaæ.
Okazuje siê, ¿e mo¿na wp³ywaæ na bieg procesów gospodarczych,
nawet nie maj¹c w³adzy. Wystarczy mieæ racjê.
Œrednie
roczne tempo
wzrostu
Skala wzrostu
(w %)
1994-1997 1994-1997 1998-2001
PKB (ceny sta³e) 6,3 27,4 ?
P³ace realne 3,8 15,9 ?
Eksport (ceny sta³e) 13,6 66,8 ?
Stan w koñcu roku
1993 1997 2001(a) 2001(b)
Stopa inflacji 37,7 13,0 4,5 ?
Stopa bezrobocia
D³ug publiczny
16,4 10,9 7,2 ?
(w % PKB)
Kapitalizacja gie³dy
86,0 48,0 37,4 ?
(w mld USD)
Inwestycje
zagraniczne
3,1 14,0 38,5 ?
(w mld USD)
iskalizm
(dochody bud¿etu
3,0 17,0
W skali roku
48,5 ?
pañstwa w % PKB) 29,5 26,9 24,5 ?
Uwaga: 2001(a) – wskaŸniki postulowane porównywalne ze skal¹ osi¹gniêæ w latach 1994-97;
2001(b) – wskaŸniki rzeczywiste
Stopieñ
wykonania
1998-2001
1994-1997
Stopieñ
wykonania
2001(b)
2001(a)
K ULTURA (Pary¿), listopad 1997
4. Rosja powinna stawiaæ naród na pierwszym miejscu
Russia Should Put Its People irst
W ubieg³ym roku, architekt wczesnych reform w Rosji, Jegor Gajdar
przepowiedzia³, ¿e pod koniec 1998 roku Rosja bêdzie tam, gdzie na
pocz¹tku 1992 by³a Polska – to znaczy na pewnej drodze do gospodarki
419

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
rynkowej. No có¿, to nie powinno by³o byæ miar¹ dla rosyjskiej gospodarki.
Jako by³y minister finansów w Polsce s¹dzê, ¿e gdyby Polska kontynuowa³a
politykê, jak¹ prowadzi³a a¿ do 1992 roku (nies³awnej pamiêci
„terapiê szokow¹”), to znajdowalibyœmy siê tam, gdzie dziœ Rosja – to
znaczy w stanie permanentnego kryzysu finansowego. „Szok bez terapii”,
jak to nazywaliœmy, to by³a polska próba prywatyzacji bez spo³ecznej
os³ony w imiê mo¿liwie szybkiej liberalizacji i prywatyzacji. Prowadzi³o to
do wzrostu biedy i bezrobocia, a tak¿e napiêæ spo³ecznych i politycznych.
W Polsce istnia³ pewien fundamentalny problem – taki, jaki ma
Rosja. Sednem k³opotów Rosji nie s¹ turbulencje na rynku finansowym
czy te¿ fala podmuchowa azjatyckiego kryzysu, lecz z³e zarz¹dzanie. Gospodarka,
gdzie 45 procent bud¿etu pañstwa poch³aniaj¹ wci¹¿ rosn¹ce
koszty obs³ugi d³ugu pañstwowego, gdzie nowobogaccy nie p³ac¹ podatków,
a nowobiedacy nie mog¹ zwi¹zaæ koñca z koñcem, i gdzie to co
mówiono wczoraj, jutro bêdzie niewa¿ne – nie jest gospodark¹ rynkow¹.
Jest ba³aganem, któremu daleko do koñca.
Mimo to Rosja i Miêdzynarodowy undusz Walutowy dolewaj¹ oliwy
do ognia, nalegaj¹c na podejmowanie ostrzejszych œrodków postêpowania
w zamian za ratunek w postaci zastrzyku finansowego. Rosja zosta³a zmuszona
do narzucenia prohibicyjnie wysokiego oprocentowania i obciêcia
o 30 procent bud¿etu przeznaczonego na „drugorzêdne programy”. Wobec
czego nie wyp³aca³a pensji i emerytur, by p³aciæ odsetki od d³ugu
publicznego. Innymi s³owy, w imiê iluzji fiskalnej i monetarnej, Rosja unicestwia
sw¹ gospodarkê i rwie na strzêpy spo³eczn¹ siatkê ochronn¹.
W Polsce w koñcu odkryliœmy, jak kierowaæ naszymi sprawami gospodarczymi
i stworzyliœmy „Strategiê dla Polski” – to znaczy sposób na
wprowadzenie gospodarki rynkowej bez krzywdzenia ludzi. Polska prywatyzowa³a
przedsiêbiorstwa stopniowo (dbaj¹c zarazem o prawdziwe wspó³zawodnictwo),
kontrolowa³a handel i otwiera³a rynki finansowe. W wyniku
tego inflacja mala³a, bezrobocie i d³ug wewnêtrzny zmniejsza³y siê, tak
samo jak d³ug zagraniczny.
Lecz istnia³ jeszcze inny, równie wa¿ny czynnik naszego sukcesu.
Polska nie ogl¹da³a siê na aprobatê miêdzynarodowej spo³ecznoœci finansowej.
Za to zabiegaliœmy o zgodê na reformy u obywateli polskich. Wobec
czego pensje i emerytury by³y wyp³acane i indeksowane. Istnia³y zasi³ki dla
420

wypowiedzi w prasie œwiatowej
bezrobotnych. Szanowaliœmy nasze spo³eczeñstwo, prowadz¹c zarazem twarde
negocjacje z miêdzynarodowymi inwestorami i instytucjami finansowymi.
Najwiêkszym zagro¿eniem dla Rosji jest potencjalny odwrót od wolnego
rynku, wzbudzony i usprawiedliwiany coraz wiêkszym rozgoryczeniem
narodu. Jeœli rozumiej¹ to rosyjscy przywódcy, to nie jest jeszcze za póŸno.
Ale musz¹ to tak¿e zrozumieæ Stany Zjednoczone i inne przoduj¹ce kraje
uprzemys³owione, miêdzynarodowe instytucje finansowe i Wall Street, i nie
wmuszaæ jeszcze jednego zastrzyku finansowego z MW. Bo to tylko zrodzi-
³oby spo³eczne rozdŸwiêki, nie rozwi¹zuj¹c podstawowych problemów Rosji.
Rosji potrzebna jest dobra rada. Ale miêdzynarodowa wspólnota
finansowa nie jest w stanie jej udzieliæ, gdy¿ istnieje miêdzy nimi nieusuwalny
konflikt interesów. Rosja i œwiat musz¹ zrozumieæ, ¿e interesy – powiedzmy
– syberyjskich górników i inwestorów z krótkoterminowymi portfelami
s¹ od siebie jeszcze bardziej odleg³e ni¿ interesy ryby i rybaka.
Byæ mo¿e polityka rozwoju Rosji powinna byæ koordynowana przez
Organizacjê Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju, grupê uprzemys³owionych,
rozwiniêtych demokracji, które posiadaj¹ rozleg³¹ wiedzê gospodarcz¹,
nie zaœ pieni¹dze na wsparcie.
Polska m¹droœæ ludowa mówi, ¿e nigdy nie jest za póŸno na dokonanie
zmian na lepsze. Miejmy nadziejê, ¿e zasada ta sprawdzi siê równie¿
w Rosji.
N EW YORK T IMES, 7 lipca 1998
[t³umaczenie ukaza³o siê w T RYBUNIE,
14 lipca 1998, pod tytu³em „Szok bez terapii”]
5. Polski model redukcji d³ugu dla Rosji
Polish model for Russian debt relief
Jest oczywiste, ¿e Rosja nie bêdzie w stanie sp³aciæ swojego d³ugu.
Nie mo¿na jednak pozwoliæ jej na za³amanie. Odpowiedzi¹ jest tu odpuszczenie
d³ugu. Zachodni doradcy, organizacje miêdzynarodowe, zagraniczne
rz¹dy i inwestorzy wraz z samymi Rosjanami maj¹ swój udzia³
w pope³nionych b³êdach, które doprowadzi³y do obecnej plajty. Nadszed³
czas dzielenia zgni³ych owoców Ÿle doradzanej polityki.
421

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
By³oby znacznie lepiej dla zagranicznych kredytodawców i rosyjskiego
rz¹du, gdyby program redukcji d³ugu zosta³ szybko uzgodniony.
W przeciwnym wypadku Rosja nie bêdzie w stanie obs³ugiwaæ d³ugu i Zachód
mo¿e straciæ jeszcze wiêcej. M¹drze poprowadzony program redukcji
zad³u¿enia powinien zawieraæ trzy etapy.
Pierwszy – 80 procent d³ugu odziedziczonego po Zwi¹zku Radzieckim
powinno byæ skreœlone w zamian za program reform rynkowych.
Powinno to byæ skonstruowane i prowadzone podobnie jak w wypadku
Polski. Kiedy by³em ministrem finansów, negocjowa³em z Klubem Londyñskim
we wrzeœniu 1994 roku, w wyniku czego 50 procent polskiego
zad³u¿enia zosta³o zredukowane. Ten krok pozwoli³ gospodarce na z³apanie
oddechu, a zagraniczni kredytodawcy i inwestorzy uzyskali pewnoϾ
sp³aty. Bez tej redukcji Polska nie by³aby w stanie osi¹gn¹æ tak znacz¹cego
postêpu w ostatnich latach. Reformy mog¹ siê udaæ tylko wówczas,
gdy gospodarka nie musi dusiæ siê pod ciê¿arem niesp³acalnego d³ugu.
W wypadku Rosji 50 procent nowego zad³u¿enia (powsta³ego po
1991) powinno zostaæ zamienionych na udzia³y w pañstwowych przedsiêbiorstwach
oczekuj¹cych na prywatyzacjê. Taka debt-to-equity zamiana, powinna
byæ monitorowana przez wspólne cia³o sk³adaj¹ce siê z przedstawicieli
MW oraz nowego rosyjskiego rz¹du. I powinny zostaæ precyzyjnie
okreœlone warunki, odpowiednia sekwencja i pomoc miêdzynarodowa
wspieraj¹ca instytucjonaln¹ obudowê rynku.
Po trzecie, czêœæ d³ugu handlowego Rosji powinna byæ zamieniona
na specjalne certyfikaty z opcj¹ sp³acania energi¹ w pierwszym kwartale
nastêpnego stulecia – g³ównie rosyjskim gazem i rop¹. Restrukturyzacja
d³ugu handlowego winna byæ powi¹zana z zagranicznymi inwestycjami
bezpoœrednimi w sektorze energetycznym i infrastrukturze. Ta czêœæ programu
mog³aby byæ zarz¹dzana przez EBOiR.
Rosja musi byæ przyjêta do WTO teraz, dziêki czemu postêpowa³aby
dalsza liberalizacja handlu. Bank Œwiatowy powinien skoncentrowaæ
siê na aktywizacji sektora rolnego i ograniczaniu biedy. I oczywiœcie, miêdzynarodowa
spo³ecznoœæ powinna wesprzeæ rz¹d Primakowa.
422
INANCIAL TIMES, Comments and Analysis,
8 grudnia 1998

6. Nie porzucaæ Rosji
Don’t abandon Russia
wypowiedzi w prasie œwiatowej
Pañskie sugestie (opublikowane pod tytu³em Rusia, inancial Outcast,
w „The Economist”, 6 lutego br. – red.), ¿e Rosji powinno pozwoliæ
siê za³amaæ s¹ ca³kowicie b³êdne podobnie, jak wczeœniejsze poparcie dla
kolejnej transzy po¿yczki MW. By³o oczywiste, ¿e przekazane pieni¹dze
zostan¹ szybko zmarnowane wskutek kapitalizmu, „kolesiów” i z³ego zarz¹dzania
gospodark¹. Obecnie powinno byæ wiêc jasne, ¿e odpowiedni wysi-
³ek organizacji miêdzynarodowych jest niezbêdny dla Rosji, aby mog³a
przezwyciê¿yæ kryzys, najpowa¿niejszy w pokomunistycznym regionie.
Pozostawiaj¹c samotnie rz¹d Primakowa doprowadzi siê do chaosu
– nie tylko w Rosji, ale równie¿ w innych czêœciach œwiata. Skoro obecny
ba³agan zosta³ równie¿ spowodowany z³ymi radami zagranicznych doradców,
które by³y udzielane przez ponad dziesiêæ lat rosyjskiej skorumpowanej
w³adzy, to odpowiedzialnoœæ musz¹ obecnie dzieliæ spo³ecznoœæ miêdzynarodowa
i grupa G-7. Jednak¿e, ka¿da pomoc musi opieraæ siê na
pewnych warunkach uwzglêdniaj¹cych redukcjê d³ugu zagranicznego, rekonstrukcjê
instytucji i walkê z zorganizowan¹ przestêpczoœci¹ i korupcj¹.
Jako by³y wicepremier Polski i minister finansów w latach 1994-97,
mogê Pana zapewniæ, ¿e myœmy potrafili osi¹gn¹æ sukces. Sta³o siê tak
nie tylko na skutek naszej polityki, reform strukturalnym, liberalizacji
i prywatyzacji, ale równie¿ dlatego, ¿e œwiat nie pozostawi³ nas samych,
gdy pomoc by³a potrzebna.
T HE ECONOMIST, 27 luty 1999
7. Nie wirtualna gospodarka,
lecz niew³aœciwa polityka gospodarcza
Najwiêkszym niepowodzeniem procesów transformacji w Rosji, na
Ukrainie i w wielu innych republikach by³ego Zwi¹zku Radzieckiego jest
brak pozytywnej reakcji na poda¿ towarów, a st¹d i nêdzny wzrost gospodarczy.
Wbrew obietnicom fundamentalne zmiany gospodarcze i poli-
423

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
tyczne nie zapewni³y oczekiwanej poprawy poziomu ¿ycia. Zapaœæ trwa
i ju¿ pojawi³y siê pewne próby, by t³umaczyæ przyczyny gospodarczego
upadku czynnikami nietypowymi. Wœród takich wersji jest koncepcja
produkcji z negatywn¹ wartoœci¹ dodan¹ i teoria „wirtualnej gospodarki”.
Nie dziwi, ¿e podobne teorie usi³uj¹ minimalizowaæ realne spektrum
nastêpstw nieudolnego gospodarczego i politycznego rz¹dzenia
– a przecie¿ w³aœnie to doprowadzi³o do powa¿nego kryzysu, który w Rosji
i na Ukrainie trwa ju¿ siedem lat. Z powodu niezrozumienia i popl¹tania
odrêbnych w swojej istocie procesów, takich jak walka z deficytem
bud¿etowym, likwidacja nierentownych ga³êzi produkcji i szarej gospodarki,
pojawiaj¹ siê czasem doœæ dziwne teorie, których autorzy, spekuluj¹c
na z³o¿onoœci transformacji, twierdz¹, i¿ kryzys jest czymœ lepszym ni¿
wzrost gospodarczy, ¿e lepiej jest zrezygnowaæ z realnych p³ac ni¿ je
podwy¿szaæ, ¿e to wysokie, a nie niskie ceny stymuluj¹ popyt i tak dalej.
Niektórzy doradcy do tej pory twierdz¹, ¿e gospodarka rynkowa
w Rosji i na Ukrainie istnieje, tylko ¿e po prostu ludzie tego nie rozumiej¹.
Nie mo¿na siê z tym zgodziæ, bo gospodarka rynkowa zak³ada nie
tylko obecnoœæ w³asnoœci prywatnej i liberalizacjê cen, ale i istnienie okreœlonych
struktur rynkowych, prawa rynku i kulturê gospodarki rynkowej,
no i ich w³aœciwe rozumienie. Równoczeœnie jeden z czo³owych doradców
poradzieckich rz¹dów – Jeffrey Sachs – zamiast zrozumieæ i wyjaœniæ,
co i dlaczego nie zadzia³a³o w gospodarce rosyjskiej, stara siê sprowadziæ
wszystko do tego, ¿e jakoby nie s³uchano jego rad. Rzecz jednak w tym, ¿e
niektórzy rosyjscy politycy niestety jednak s³uchali – podobnie jak w Polsce
na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, co zreszt¹ doprowadzi³o wtedy do
g³êbokiego kryzysu – i teraz to on powinien przyznaæ, ¿e do tego nieudolnego
rz¹dzenia siê przys³u¿y³.
Mo¿na przytoczyæ kilka innych przyk³adów. Jan Winiecki powtarza
swoje b³êdne zapewnienia o powszechnym wzroœcie gospodarczym
i podwy¿szeniu poziomu ¿ycia – mimo i¿ w gospodarce obserwowa³o siê
ostry spadek – i przytacza takie ¿a³osne argumenty: „Estoñczyk, kupuj¹c
w 1991 za dolara paczkê prezerwatyw wyprodukowanych na Zachodzie
(czyli, jak nale¿y rozumieæ, dobrych – G.K.), wydawa³ 3 procent
swoich miesiêcznych dochodów. Obecnie (to ju¿ po spadku PKB a¿
o jedn¹ trzeci¹! – G.K.) wydaje poni¿ej 0,5 procent – czyli dla niego cena
424

wypowiedzi w prasie œwiatowej
tego wysokojakoœciowego towaru produkcji zachodniej obni¿y³a siê odczuwalnie
i to dowodzi podwy¿szenia siê jego poziomu ¿ycia, choæ wiêkszoœæ
naukowców by tego nie dostrzeg³a” (cytujê za: „Raz widzicie, raz nie
widzicie”, The Economist, 22 listopada 1997). Dzisiaj ceny, jeœli je wyraziæ
w ekwiwalencie dolarowym, rzeczywiœcie obni¿y³y siê, jednak w walucie
narodowej, która póki co ci¹gle jest w obrocie, odczuwalnie wzros³y.
W ostatecznym rachunku, jeœli w kraju, który zamierza przy³¹czyæ siê do
Unii Europejskiej, po dziesiêciu latach transformacji tylko towary zachodnioeuropejskie
maj¹ byæ uznawane za niezawodne, to w imiê czego
warto by³o zaczynaæ transformacjê gospodarki?
Wiele jest argumentów na rzecz transformacji gospodarczej, jednak
nie nale¿y stawaæ siê jej zwolennikiem pod presj¹ b³êdnych deklaracji
i banalnych, nieœcis³ych twierdzeñ. Dlatego warto podyskutowaæ o zjawisku
tak zwanej wirtualnej gospodarki. Nie jest ono jednak charakterystyczne
dla Rosji i Ukrainy. Bo choæ rzeczywiœcie czêœæ produkcji by³a niskiej
jakoœci i w szczególnych sytuacjach wielkoœæ wartoœci dodanej w produkcji
stawa³a siê ujemna, to produkcja tego typu nie by³a zbyt wysoka, a kiedy j¹
zamykano, nie zastêpowa³y jej inne towary. To typowe tak¿e dla innych
gospodarek transformowanych, w tym tak¿e i dla gospodarki by³ej NRD.
Jakie by nie by³y cechy dawnej „per³y” wschodnioniemieckiego przemys³u
samochodowego – samochodu „Trabant”, gdyby nawet jego produkcji towarzyszy³a
ujemna wartoœæ dodana, to samochodu tego nie da³oby siê
zast¹piæ nowiutkim BMW, nawet jeœli ten ostatni cieszy siê teraz popytem!
To nie jest rzeczywistoϾ wirtualna, lecz wielki problem strat wolumenu
produkcji w czasie kryzysu okresu przejœciowego, które z kolei s¹ uwarunkowane
w du¿ym stopniu w³aœnie b³êdn¹ polityk¹ gospodarcz¹.
Mo¿na równie¿ nie zgodziæ siê z tez¹, i¿ zamkniêcie nierentownych
ga³êzi produkcji powinno zwiêkszyæ, a nie zmniejszyæ wolumen PKB.
Przecie¿ wiele przedsiêbiorstw okaza³o siê nierentownych dopiero po
uwolnieniu cen. Spadek produkcji towarów z ujemn¹ wartoœci¹ dodan¹
zwiêksza poziom PKB w stosunku do poziomu PKB bez takiego spadku,
jednak w stosunku do poprzedniego poziomu PKB – kiedy ceny wewnêtrzne
ró¿ni³y siê od cen na rynku miêdzynarodowym – i tak obserwuje
siê spadek. W czasie kryzysu okresu transformacji w sposób radykalny
zrezygnowano ze znacz¹cej czêœci produkcji, nie zastêpuj¹c jej inn¹.
425

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Zmniejszenie wolumenu produkcji krajowej kompensowano przewa¿nie
importem. Niektóre spó³ki wypchniêto z rynku sztywn¹ polityk¹ kredytow¹,
zw³aszcza z powodu niedopuszczalnie wysokiego oprocentowania nie
tylko nowych po¿yczek (co jest ca³kiem uzasadnione, jeœli wzi¹æ pod
uwagê koniecznoœæ presji finansowej w celu zrealizowania skutecznych
œrodków stabilizacyjnych), ale i starych d³ugów.
DIEÑ, Kijów, nr 34, 24 luty 1999
[Artyku³ ukaza³ siê w jêzyku angielskim, rosyjskim i ukraiñskim.]
426

Rozdzia³ IV

Z dziennikarskich notatników
1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek
Puolan palatseista Helsingin hiljaisuuteen
Antti Autio
S AVON SANOMAT (Helsinki), 16 lutego 1997
Polska, 38-milionowy kraj, zadziwia³a œwiat w ci¹gu ostatnich kilku
lat. Rozwój gospodarczy utrzymuje siê na takim poziomie, ¿e zaczyna siê
mówiæ o polskim cudzie. Polska od¿ywa po okresie socjalizmu, który
zakoñczy³ siê z pocz¹tkiem dekady. Choæ reformy rozpoczê³y siê w tym
kraju ju¿ wczeœniej ni¿ gdzie indziej, to jednak w pierwszym okresie kryzys
by³ g³êboki. Obecnie polska gospodarka rozwija siê i jako jedyny kraj
spoœród krajów transformowanych osi¹gnê³a poziom produkcji z 1989
roku. Wzrost jest szybki, ponad 6 procent rocznie. [...]
Profesor Grzegorz Ko³odko odegra³ wa¿n¹ rolê w tym procesie. By³
ministrem finansów i wicepremierem od 1994 roku. Ostatnio z³o¿y³ rezygnacjê
z zajmowanego stanowiska i przyby³ przed dwoma tygodniami do
Helsinek jako profesor do instytutu WIDER, afiliowanego przy ONZ.
Ko³odko bêdzie przebywa³ w WIDER-ze rok i w tym czasie zamierza
napisaæ ksi¹¿kê o ekonomii i polityce krajów postkomunistycznych. Dodatkowo
bêdzie prowadzi³ okazjonalne seminaria w instytucie, wyk³ady
w Heslinki School of Economics oraz w University of Helsinki. [...]
429

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
2. Gospodarki nie mo¿na budowaæ
na ruchomych piaskach
Taloutta ei rakenneta lentohiekalle
430
Jouko Grönholm,
TURUN SANOMAT (Turku, inlandia),
3 kwietnia 1997
[...] Profesor Grzegorz W. Ko³odko jest nie tylko naukowcem
w dziedzinie ekonomi, ale równie¿ politykiem w Polsce. Kiedy siê go
s³ucha, nie ma siê w¹tpliwoœci, ¿e wie o czym mówi i niczego nie owija
w bawe³nê. „Zachód ekscytowa³ siê, gdy zosta³ powo³any nowy rz¹d
w Rosji, z Anatolijem Czubaisem jako premierem i Borysem Nemcowem
jako wicepremierem. I co z tego? Znacznie wa¿niejsze jest to, co
ludzie myœl¹ o zmianach. Transformacja mo¿e dokonywaæ siê z sukcesem
tylko wówczas, gdy ludzie j¹ popieraj¹”.
Ko³odko przypomnia³, jak to w 1990 roku ekonomiœci oraz solidarnoœciowy
rz¹d powtarzali nieustannie o braku alternatywy wobec
koniecznoœci „zaciskania pasa”. „Mo¿e ten pasek by³ zbyt mocno œciœniêty,
ale tylko przez chwilê. Wczeœniej czy póŸniej ka¿dy rz¹d musi
pokazaæ ludziom efekty swojej dzia³alnoœci. Dlatego te¿ tak wa¿ny jest
wzrost gospodarczy, który mo¿na przekazaæ spo³eczeñstwu. W Rosji
natomiast p³ace, a nawet emerytury nie s¹ wyp³acane”.
Dziwi siê Ko³odko, jak to jest mo¿liwe, ¿e 26-letni Rosjanin jest
w stanie kupowaæ nieruchomoœæ na lorydzie za 10 milionów dolarów,
które zarobi³ na gazie, w dodatku opowiada o tym z dum¹ w prasie,
w sytuacji gdy dochód narodowy Rosji spada o 50 procent i brakuje
na wyp³atê emerytur. „Wstydzi³bym siê na miejscu takiego ministra
finansów. Jestem dumny, ¿e w Polsce ze wzrostu dochodu narodowego
korzysta³y szerokie warstwy spo³eczeñstwa. Rosyjska gospodarka
to nie gospodarka, ale zorganizowana przestêpczoœæ. WskaŸniki makroekonomiczne
s¹ przera¿aj¹co z³e. Trudno ju¿ sobie wyobraziæ, aby
mog³y jeszcze bardziej siê pogarszaæ. Wczeœniej czy póŸniej siêgn¹ dna.
Ten czas ju¿ nadchodzi”.[...]

3. Rzecz nie w szoku, lecz w terapii
W rozmowie z W³adimirem Popowem,
EKSPERT (Moskwa), nr 8, 1 marca 1999
Z dziennikarskich notatników
[...] Dlaczego rosyjski rubel siê za³ama³, a polski z³oty przetrwa³
walutowy sztorm? Przecie¿ stopieñ zad³u¿enia Rosji w stosunku
do PKB by³ tylko nieznacznie wy¿szy ni¿ w Polsce i Rosja
mia³a dodatnie saldo handlowe i p³atnicze, podczas gdy Polska
mia³a deficyt.
Przy w³aœciwym finansowaniu deficyt na rachunku bie¿¹cym nie jest
tak¹ znowu z³¹ rzecz¹. Wzrost oszczêdnoœci wewnêtrznych tworzy podstawê
dla inwestycji zagranicznych. Jeœli kraj inwestuje wiêcej ni¿ oszczêdza,
jak to siê dzieje w Polsce – tworzy siê deficyt na rachunku obrotów
bie¿¹cych. W tej chwili jest on na poziomie 6,6 miliardów USD,
co stanowi 4,5 procent PKB, kraj jest finansowany przede wszystkim
poprzez zagraniczne inwestycje. A to oznacza przyp³yw kapita³u, który
nie powoduje zad³u¿enia. I w odró¿nieniu od sytuacji w Rosji, kapita³
ten nie mo¿e odp³yn¹æ.
Co wiêcej, po roku 1991 nie walczyliœmy o utrzymanie nominalnej
wartoœci z³otego. Rosja, pod siln¹ presj¹ MW, a zw³aszcza USA, stara³a
siê utrzymaæ kurs rubla na poziomie 6 rubli za dolara, podczas gdy
trzeba by³o go jak najszybciej skorygowaæ. Próby skorygowania podjêto
zbyt póŸno i dokonano w niew³aœciwy sposób.
Jaki kurs walutowy zaleca³by Pan dla transformowanych gospodarek,
a zw³aszcza dla Rosji?
Ka¿dy re¿im jest dobry w stosownych warunkach. Model currency
board okaza³ siê odpowiedni dla maleñkiej Estonii, ale zupe³nie nie
nadaje siê dla Rosji i Polski. Pomys³ George’a Sorosa, by powi¹zaæ
kurs rubla zgodnie z currency board by³ zupe³nie nie na miejscu. Rosja
nie mo¿e poœwiêcaæ swojej suwerennoœci dla polityki walutowej. S¹dzê,
¿e teraz dla Rosji by³by odpowiedni re¿im kontrolowanej dewaluacji,
³¹cz¹cy przewidywalnoœæ ruchu kursów i zapewnienie zdolnoœci kon-
431

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
432
kurencyjnej gospodarki. Móg³by to byæ na przyk³ad crawling band. Nie
ma silnej waluty przy chorej gospodarce. Re¿im kursu walutowego
powinien byæ podporz¹dkowany ogólnym celom transformacji i polityki
gospodarczej. Nie nale¿y myliæ œrodków z celami polityki, a przecie¿
jest ca³kiem oczywiste, ¿e mechanizm kursu walutowego jest instrumentem
polityki.
Jakie wnioski powinny wyci¹gn¹æ gospodarki transformowane z kryzysów
walutowych w Azji Po³udniowo-Wschodniej i w Brazylii?
Przede wszystkim nale¿y sobie uœwiadomiæ, ¿e instytucje pañstwowe
odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê. Gospodarka rynkowa to nie tylko liberalizacja
i prywatyzacja, jak uwa¿aj¹ zwolennicy neoliberalnego monetaryzmu.
Takie myœlenie poczyni³o wiele szkód w Polsce w pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych,
no i w Rosji w ca³ych latach dziewiêædziesi¹tych.
Lekcja druga – nie wolno myliæ przekszta³ceñ systemowych z polityk¹
rozwoju. System sam w sobie nie zast¹pi polityki gospodarczej.
Popatrzcie na Polskê. Poczyniliœmy wiele w dziedzinie przekszta³ceñ
strukturalnych i nowej bazy prawnej, zw³aszcza w latach 1994-97, jednak
kolejny rz¹d zmieni³ politykê i efekty nie kaza³y na siebie d³ugo
czekaæ. Ju¿ w czwartym kwartale ubieg³ego roku tempo wzrostu PKB
spad³o do 2,8 procent, choæ wp³yw rosyjskiego i wschodnio-azjatyckiego
kryzysu by³ nieznaczny.
Prócz tego nale¿y zatroszczyæ siê o sprawiedliwy podzia³ efektów
wzrostu. Jeœli pog³êbia siê nierównoœæ dochodów i zamo¿noœci ró¿nych
warstw spo³ecznych, to wzrost nie mo¿e byæ stabilny, czy bêdzie
to Azja, Rosja czy Brazylia. W Polsce po roku 1993 powstrzymywaliœmy
wzrost wspó³czynnika Giniego, czego nie zrobiono ani w Tajlandii,
ani w Brazylii. I jeszcze trudniejsza sta³a siê sytuacja w Rosji, gdzie
w okresie miêdzy 1989 i 1998 rokiem wspó³czynnik ten podskoczy³
mniej wiêcej z 24 punktów do 48, podczas gdy w Polsce tylko z 26 do
31 w 1994, a potem ustabilizowa³ siê.
Jeszcze jeden wniosek – bezsensowna jest walka o stabiln¹ walutê
metodami polityki pieniê¿nej. Wysokie oprocentowanie to ³atwe ¿ycie
dla kapita³u spekulacyjnego i hamulec dla sektora realnego. Stopê
procentow¹ nale¿y wykorzystywaæ nie tylko do utrzymania kursu walu-

Z dziennikarskich notatników
towego, ale przede wszystkim do wzrostu oszczêdnoœci kapita³owych
wewn¹trz kraju.
Po pi¹te, liberalizujcie rachunki bie¿¹ce i przep³yw kapita³u w odpowiedniej
chwili. Przede wszystkim to, co bardziej potrzebne, inaczej
kapita³ spekulacyjny ucieknie, tak jak to siê sta³o w wielu krajach.
I nigdy nie pozwalajcie, by polityka gospodarcza by³a podporz¹dkowana
jakimkolwiek innym celom ni¿ d³ugoterminowa strategia
rozwoju.
Niedawno zaprezentowa³ Pan w Rosji i na Zachodzie swój oryginalny,
sk³adaj¹cy siê z piêtnastu punktów „Plan dla Rosji”. Proszê
o nim opowiedzieæ dok³adniej. S¹dzi Pan, ¿e zostanie zrealizowany?
Na podstawie w³asnej analizy przyj¹³em szereg wniosków, dlaczego
w Rosji sprawy potoczy³y siê nie tak, jak nale¿y i nie w sposób, dziêki
któremu osi¹gn¹³em sukces w Polsce. Program opiera siê tak¿e na
moich doœwiadczeniach w pracy jako eksperta w miêdzynarodowych
organizacjach, w tym w ONZ, MW i Banku Œwiatowym. I oczywiœcie,
na latach badañ teoretycznych.
Mój „Plan dla Rosji” sk³ada siê z dwóch czêœci. Pierwsza, „Rosja dla
siebie”, zaczyna siê od podkreœlenia koniecznoœci walki z korupcj¹
i zorganizowan¹ przestêpczoœci¹, które jak dot¹d po¿eraj¹ wszystkie
efekty reform. Prze³om w tym kierunku ma kluczowe znaczenie. Dalej
wskazane s¹ inne niezbêdne przekszta³cenia strukturalne, w³¹cznie
z potrzeb¹ zorientowanej rynkowo polityki przemys³owej. W drugiej
czêœci, „Œwiat dla Rosji”, jest mowa o koniecznoœci restrukturyzacji
i anulowania zad³u¿enia w zamian za dalsze przekszta³cenia i integracjê
z gospodark¹ œwiatow¹. Œwiat zewnêtrzny wczeœniej czy póŸniej
anuluje czêœæ zad³u¿enia, bo nie mo¿e ono byæ sp³acone. Nale¿y na to
patrzeæ nie jak na gest, lecz dobr¹ inwestycjê w przysz³oœæ Rosji i jej
miejsce w œwiecie. Mam nadziejê, ¿e po spotkaniu G-7 w Kolonii,
w czerwcu obecnego roku, sytuacja w tym wzglêdzie ulegnie zmianie.
Ale na pocz¹tek powinniœcie zacz¹æ prawdziw¹ walkê z g³ównym Ÿród³em
rosyjskich nieszczêœæ – korupcj¹, ucieczk¹ kapita³u i zorganizowan¹
przestêpczoœci¹. I oczywiœcie – znaleŸæ tego, kto bêdzie gotów
wzi¹æ na siebie wykonanie „Planu dla Rosji”.
433

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
4. Dobry minister finansów zawsze ma wê¿a w kieszeni
434
Z dyskusji w redakcji KOMERSANTA (Moskwa),
nr 224, 1 grudnia 1998
... tak uwa¿a Grzegorz Ko³odko, który w latach 1994-97 by³ w Polsce
wicepremierem i ministrem finansów. Rz¹d w Polsce w tym okresie
by³ lewicowy, ale Ko³odce uda³o siê osi¹gn¹æ stabilizacjê finansow¹.
[...] Jak siê Panu pracowa³o przy lewicowej koalicji?
Dziœ nie nale¿y dzieliæ rz¹dów na prawicowe i lewicowe. By³em
ministrem w trzech centrolewicowych rz¹dach w latach 1994-97.
Tworzyli je socjaldemokraci i partia ch³opska. Obecnego polskiego
rz¹du te¿ nie nazywa³bym prawicowym. Ka¿da partia mo¿e wysun¹æ
program o takim akcencie spo³ecznym, ¿e bêdzie j¹ mo¿na
uznaæ za lewicow¹. Ale polityka finansowa mo¿e byæ i w tej sytuacji
zdecydowanie twarda, czyli prawicowa. Zawsze uczy³em polityków
pragmatyzmu.
Od czego Pan zacz¹³? W jaki sposób, walczy³ Pan o zmniejszenie
wydatków bud¿etowych?
Bud¿et nie by³ wtedy zrównowa¿ony. W roku 1992 deficyt wynosi³
6,7 procent PKB. A wiêkszoœæ parlamentarna s¹dzi³a, ¿e nale¿y dawaæ
pieni¹dze na wszystkie wydatki socjalne. Trzeba by³o t³umaczyæ
parlamentowi i ludziom – wszystkim, dlaczego nie mo¿emy podwy¿szyæ
emerytur i pensji od razu i du¿o. Ale nasza sytuacja w latach
1993-97 by³a znacznie lepsza ni¿ wasza dzisiaj. U nas zacz¹³ siê ju¿
wzrost gospodarczy (od koñca roku 1992). Mój program gospodarczy
opiera³ siê na wzroœcie gospodarczym, prywatyzacji i integracji
Polski z gospodark¹ œwiatow¹. Nie by³o dnia, ¿eby nie trzeba by³o
walczyæ o finanse pañstwa. Ministrowie, zwi¹zki zawodowe i dziennikarze
– wszyscy naciskali na Ministerstwo inansów. Jednak mój los
nie by³ taki ciê¿ki jak Michai³a Zadornowa, bo baza podatkowa
ci¹gle siê poszerza³a. Równoczeœnie, w liczbach bezwzglêdnych, wy-

Z dziennikarskich notatników
datki na sektor socjalny ros³y, poniewa¿ ci¹gle rós³ PKB. Przy tym,
za rz¹dów lewicowych, ten wzrost przyspieszy³ z 2,8 do 6,5 procent
w 1997 roku. Bezwzglêdny wzrost dochodów bud¿etu w latach 1994-
-97 wyniós³ 25 procent, zaœ wydatków oko³o 24. W efekcie deficyt
bud¿etowy w roku 1997 zmniejszy³ siê do 1,5 procent PKB, natomiast
teraz, przy rz¹dzie prawicowym, wynosi 2 procent. Gdyby nie
by³o zad³u¿enia pañstwa, nie by³oby deficytu. Pierwotny dodatni
bilans bud¿etowy w roku ubieg³ym wyniós³ 1-2 procent.
Jak Pan sobie poradzi³ z zad³u¿eniem zagranicznym?
Jeœli minister finansów nie ma wê¿a w kieszeni, to nie jest dobrym
ministrem finansów. Jeœli jednak ten w¹¿ w kieszeni jest jedynym
argumentem, to sprawy maj¹ siê kiepsko. Jednym z moich g³ównych
zadañ jako wicepremiera i ministra finansów by³o zmniejszenie zad³u¿enia
pañstwa. W koñcu roku 1993 wynosi³o ono 86 procent
PKB, a w roku 1997 – ju¿ tylko 49. W roku 1994 podpisa³em
porozumienie z Klubem Londyñskim o restrukturyzacji zad³u¿enia.
Z 12,6 miliardów dolarów po³owê nam darowano. Wczeœniej jeszcze,
w 1991, podpisaliœmy z Klubem Paryskim porozumienie o restrukturyzacji
d³ugu. By³a to decyzja polityczna, ale towarzyszy³y jej
twarde warunki ekonomiczne. Krok za krokiem spe³nialiœmy warunki
skreœlania kolejnych czêœci zad³u¿enia, w tym tak¿e za rzeczy konkretne
– wpuszczenie na rynek wewnêtrzny banków zagranicznych,
towarzystw ubezpieczeniowych, liberalizacjê handlu zagranicznego.
W efekcie restrukturyzacja zad³u¿enia zagranicznego dzia³a³a jak narzêdzie
przyspieszenia reform.
Czy jako minister finansów musia³ Pan uciekaæ siê do emisji,
¿eby sfinansowaæ deficyt bud¿etowy?
W Polsce funkcjonuje najbardziej niezale¿ny bank centralny na
œwiecie i to on okreœla³, ile gospodarka potrzebuje pieniêdzy. Propozycje
dodruku pieniêdzy pojawia³y siê bez przerwy, ale bank by³ w tej
kwestii sojusznikiem ministra finansów, popiera³ mnie te¿ premier.
Tak wiêc przez wszystkie te lata bank centralny ani razu nie finansowa³
deficytu bud¿etowego. [...]
435

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
5. W Rosji by³ najgorszy na œwiecie neoliberalizm
436
W rozmowie ze Swiet³an¹ Babajew¹
i Andriejem Kolesnikowem,
IZWIESTIJA (Moskwa), 9 grudnia 1998
Przyjecha³ Pan do Rosji w nie najlepszych czasach. Jaki by³ powód
pañskiego przyjazdu?
Mia³em wolny tydzieñ na uniwersytecie i uzna³em, ¿e trzeba popracowaæ,
a nie wypoczywaæ. Spotka³em siê z wieloma ekonomistami:
z Szochinem, Aganbegianem, Niekipielowem, Gajdarem, Liwszycem
i Szmielowem.
I jakie s¹ Pana wra¿enia po tych spotkaniach?
Jestem wiêkszym optymist¹ ni¿ wy. Tu w ogóle nie ma optymistów.
Wszyscy mi mówi¹, ¿e Rosja ma trzy scenariusze – z³y, najgorszy
i katastroficzny. W dodatku jest to zdanie polityków prawicowych, lewicowych,
profesorów i pos³ów. Drugie spostrze¿enie – koncentrujecie
siê tylko na kwestiach krótkoterminowych. W ogóle brak u was
strategii. „Wszystko zale¿y od bud¿etu na przysz³y rok, od porozumienia
z MW, od tego co osi¹gnie rz¹d Primakowa”. Zgadzam siê, ¿e
trzeba rozmawiaæ z MW i uchwaliæ bud¿et. Potrzebny jest krótkoterminowy
program stabilizacji, ale w ramach d³ugoterminowej strategii
rozwoju i integracji z gospodark¹ œwiatow¹.
Tak, to ogromny problem, jak wyjœæ z kryzysu i dokonaæ przejœcia
do gospodarki rynkowej.
Kryzys rosyjski jest bardzo z³o¿ony. To nie tylko kryzys finansowy,
ale strukturalny, moralny i polityczny. Kryzys na kryzysie. Nie s¹dzê,
¿eby w Rosji mo¿liwy by³ wzrost gospodarczy w latach 1999-2000,
ale mo¿e siê pojawiæ ju¿ w 2001 roku. Powiedzia³bym tak: jest œwiate³ko
w tunelu. Tylko na razie nie wszyscy wiedz¹, gdzie jest ten tunel.
Dlatego mówi¹: po¿yjemy, zobaczymy. A ja odpowiadam, ¿e nie ma
czasu, trzeba pracowaæ i to po 17 godzin na dobê, siedem dni w tygo-

Z dziennikarskich notatników
dniu. Pracowa³em w miêdzynarodowych organizacjach finansowych,
tam te¿ jest to podejœcie: „po¿yjemy, zobaczymy”. Ale jak bêdziemy
siedzieæ i czekaæ, to niczego dobrego nie zobaczymy.
Wszyscy siê jednak od nas odwracaj¹. Mo¿na odnieœæ wra¿enie,
¿e na najbli¿sze czasy Rosjê spisano na straty.
Wola³bym, ¿eby nikt Rosji nie spisywa³ na straty, to by³by powa¿ny
b³¹d. MW ju¿ pope³ni³ trochê b³êdów.
Na przyk³ad jakich?
Zgadza³ siê na podtrzymywanie takiego kursu rubla, którego nie da³o
siê utrzymaæ. Zgadza³ siê na politykê wysokiego oprocentowania, opart¹
o inwestycje spekulacyjne. Taka gospodarka nie mog³a funkcjonowaæ.
Nale¿a³o znacznie wiêcej dokonaæ w dziedzinie reform strukturalnych.
Nie mo¿na doprowadziæ do wzrostu gospodarczego tylko dziêki stabilizacji
rubla. Trzeba by³o wczeœniej byæ równie wymagaj¹cym co teraz.
Dzisiejsza sytuacja Rosji przypomina sytuacjê Polski w chwili,
kiedy Pan obejmowa³ stanowisko wicepremiera ds. gospodarczych.
Ale rz¹d, w którym pan odpowiada³ za gospodarkê, naszym zdaniem
prowadzi³ politykê liberaln¹. Czego wiêc w tej polityce by³o
wiêcej – socjalizmu czy liberalizmu?
Po roku 1993 nie by³o tak ciê¿ko jak w Rosji, ale procesy by³y
podobne: opóŸnienia wyp³at dla sfery bud¿etowej, wysoka inflacja,
rz¹d usi³owa³ zmniejszyæ wydatki na ochronê zdrowia i oœwiatê, ros³o
bezrobocie, banki by³y w trudnej sytuacji. Nie mieliœmy normalnych
stosunków z miêdzynarodowymi kredytodawcami.
Co zrobiliœmy? W ramach strategii rozwoju Polski zmieniliœmy
politykê gospodarcz¹. Wprowadzaliœmy reformy instytucjonalne. Wielu
mówi³o, ¿e to socjalizm, interwencja pañstwa. Oni gadali, a ja
robi³em swoje. [...]
Co do Rosji – to myœlê, ¿e mamy coœ wspólnego. Co prawda na
samym pocz¹tku transformacji mieliœmy lepsze warunki ni¿ wy. Pod
koniec lat osiemdziesi¹tych mieliœmy ju¿ sektor prywatny, ponad
po³owa cen to by³y ceny wolne, dzia³a³y ustawy antymonopolowe
437

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
438
i mieliœmy ustawê o bankructwie. Tak, by³ te¿ „szok”. Jednak w ci¹gu
tych trzech lat (1994-97) uda³o siê nam od niego uciec, bo dzia³a³
mechanizm polityczny.
To, czy kogoœ nazwiemy lewicowcem czy prawicowcem, to zwyk³a
demagogia. Bardzo du¿o uwagi poœwiêcaliœmy utrzymaniu poziomu
¿ycia, walce z bezrobociem, podwy¿szaliœmy wydatki na szpitale, szko³y,
na emerytów. Z tego punktu widzenia by³ to program lewicowy. Co do
zdolnoœci konkurencji, efektywnoœci, polityki pieniê¿nej – by³ to twardy,
liberalny program. Kontynuowaliœmy prywatyzacjê, byliœmy nadal
otwarci na gospodarkê œwiatow¹. Wszystko to mo¿na po³¹czyæ.
Z pewnoœci¹, przy zrównowa¿onym bud¿ecie. Co jednak w wypadku,
gdy brak pieniêdzy?
Jest taki pogl¹d, ¿e jak polityka spo³eczna, to nie bud¿et. My
jednak staraliœmy siê zachowaæ równowagê. Deficyt bud¿etowy by³,
ale dodruku pieniêdzy nie by³o. W roku 1992 deficyt wynosi³ 6
procent PKB, zaczê³y siê zatory p³atnicze przedsiêbiorstw, bud¿etu,
banków. W roku 1993 deficyt bud¿etowy by³ ju¿ mniejszy – 3 procent,
w 1997 – 1,5. Teraz wynosi oko³o 2 procent. Nic siê jednak na
to nie poradzi, jeœli nie bêdzie wzrostu gospodarczego. Bo nie wystarczy
po prostu powiedzieæ: „trzeba zmniejszyæ wydatki bud¿etu”.
Trzeba zwiêkszaæ jego dochody. [...].
Jednak ten sam Gajdar uwa¿a, ¿e nie da siê przeprowadziæ reform
bez poparcia w parlamencie. A myœmy tego poparcia nie
mieli. Wielu dobrych pomys³ów nie mo¿na by³o zrealizowaæ.
Ja te¿, zdarza³o siê, musia³em walczyæ w parlamencie, ale mia³em
argumenty i program. Oczywiœcie, pos³owie zawsze „lepiej” wiedz¹,
co nale¿y zrobiæ. Nie s¹dzê jednak, ¿eby w Rosji zawsze brakowa³o
tego poparcia. Brakowa³o wam woli politycznej. Mówi siê, ¿e przedstawiciele
zorganizowanej przestêpczoœci trzymaj¹ pieni¹dze w Szwajcarii.
I co? I nic. Przez dziesi¹tki lat istnia³y „uœpione konta” ofiar
Holocaustu. Teraz zaczêto zwracaæ te pieni¹dze. ilipinom uda³o siê
osi¹gn¹æ powrót do kraju pieniêdzy by³ego prezydenta Marcosa.
Pañstwo musi mieæ wolê polityczn¹.

Z dziennikarskich notatników
W tezach „Planu dla Rosji” proponuje Pan wspomo¿enie wielu
sektorów gospodarki: drobnej przedsiêbiorczoœci, wielkich przedsiêbiorstw,
sfery bud¿etowej. Z czego, skoro œrodki s¹ bardzo
ograniczone?
Nie tylko i nie przede wszystkim pieniêdzmi. Trzeba stworzyæ
warunki dla biznesu, okazaæ techniczn¹ pomoc ma³ym przedsiêbiorstwom,
rozpocz¹æ walkê z przestêpczoœci¹. Tutaj potrzebne s¹ radykalne
œrodki, nie mo¿na po prostu czekaæ, bo inaczej ludzie nigdy
nie uwierz¹ prawdziwym biznesmenom. Trzeba, aby dzia³a³a policja,
s¹dy, potrzebny jest prosty system podatkowy, ulgi, kiedy siê inwestuje
w produkcjê. Wtedy pieni¹dze nie zostan¹ wydane na Cyprze czy
na kolejnego mercedesa. U was przecie¿ prawie ca³y biznes jest
„dziki” – to szara strefa gospodarki.
Dlaczego jednak w Polsce siê uda³o, a u nas nie?
Niektórzy s¹dz¹, ¿e to kwestia dwóch czynników: historii i kultury.
Nie tej kultury, do której nale¿y Lermontow czy Czajkowski. Ale
kultury p³acenia podatków, zwracania kredytów. Jeœli jednak wszyscy
mówi¹: „tylko g³upi p³aci podatki” – to nie kultura, to chaos. Chaos
d¿ungli. Nie zgadzam siê jednak, ¿e to wystarczaj¹ce wyjaœnienie.
Jest jeszcze jeden, bardzo wa¿ny czynnik. Mieliœmy dobr¹ politykê,
opart¹ na dobrej ekonomii. A wy mieliœcie najgorszy na œwiecie
postkomunistyczny liberalizm.
6. Pokojowe rozwi¹zanie problemu Timoru Wschodniego
korzystnie wp³ynie na gospodarkê Indonezji
S UARA PEMBARUAN (D¿akarta), 24 lipca 1999
[...] By³y wicepremier i minister finansów Polski, profesor Grzegorz
W. Ko³odko oœwiadczy³, ¿e pokojowe rozwi¹zanie kryzysu timorskiego
mo¿e spe³niæ rolê pozytywnego stymulatora dla rozwoju gospodarki
Indonezji, pozostaj¹cej od 1997 w kryzysie. Konflikty, które maj¹ miejsce
w innych prowincjach, powinny byæ uwa¿nie œledzone. Do rozwi¹zania
439

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
konfliktu w Aceh i innych regionach kraju powinno siê przywi¹zywaæ
wiêcej wagi, tak aby nie wp³ywa³o to negatywnie na obraz Indonezji za
granic¹. „Próby oderwania siê od kraju to niedobra metoda rozwi¹zywania
sporów”- powiedzia³ prof. Ko³odko.
Doradca Prezydenta RP i konsultant organizacji miêdzynarodowych,
w tym Banku Œwiatowego i MW, przyjecha³ do Indonezji na tydzieñ.
Wyg³osi³ kilka wyk³adów na wydzia³ach ekonomicznych Uniwersytetu
Gadjahmada w Yogyakarcie i Uniwersytecie Indonezja. Spotka³ siê
ponadto z ministrem stanu ds. planowania dr. Boediono oraz ministrem
finansów dr. Inz Bambangiem Subianto.
Odpowiadaj¹c na pytania zwi¹zane z obecn¹ sytuacj¹ polityczn¹
i stanem bezpieczeñstwa w naszym kraju, w tym, czy w najbli¿szym czasie
przewiduje polepszenie stanu gospodarki Indonezji, prof. Ko³odko
stwierdzi³, ¿e na podobne zagadnienia patrzy d³ugofalowo. W tym roku,
zdaniem profesora, widoczne s¹ pozytywne tendencje w gospodarce,
nie mo¿na jeszcze jednak przewidywaæ wzrostu 1- lub 2-procentowego.
Najwa¿niejsze to powróciæ do nurtu poprawy sytuacji gospodarczej,
a potem przyspieszyæ rozwój oraz utrzymaæ go na jak najwy¿szym poziomie
przez najbli¿sze 10-20 lat.
„To jest du¿e wyzwanie”- powiedzia³ profesor nauk ekonomicznych
z Warszawy, wyk³adowca University of Rochester. Mówi¹c o inflacji, Ko³odko
nie wypowiada³ siê tak optymistycznie. Wzmocnienie rupii w stosunku do
dolara USA jest korzystne z punktu widzenia inflacji, nie wp³ywa jednak
pozytywnie na eksport Indonezji. „Kurs rupii bêdzie siê waha³ miêdzy
6 000 a 7 000, prawdopodobnie bli¿ej 7 000, choæ wiele osób, w³¹czaj¹c
ministra finansów, s¹dzi, ¿e bêdzie to bli¿ej 6 000 rupii” – stwierdzi³ rozmówca.
W odniesieniu do sfery inwestycji Ko³odko jest zdania, ¿e Indonezja
jest postrzegana jako miejsce korzystnych lokat kapita³u d³ugoterminowego,
lecz nie dla krótkoterminowych spekulacji kapita³owych.
Polityka gospodarcza musi byæ oparta na wiedzy ekonomicznej.
Wszyscy musz¹ rozumieæ procedury i mechanizmy, tak w kraju, jak i za
granic¹. Realizuj¹cy politykê gospodarcz¹, musz¹ siê uczyæ codziennie
poprzez learning by doing.
Podczas wywiadu profesorowi towarzyszyli ambasador K. Burski
i sekretarz ambasady T. £ukaszuk.
440

Z dziennikarskich notatników
7. By³y wicepremier i minister finansów Polski
z³o¿y³ kurtuazyjn¹ wizytê Prezydentowi
AAATIHIS (Malediwy), 29 maja 1999
[...] Podczas spotkania, profesor Ko³odko wyrazi³ pragnienie w imieniu
rz¹du polskiego zacieœniania dwustronnych zwi¹zków z Malediwami
i dyskutowa³ o mo¿liwoœciach promowania handlu i wspó³pracy pomiêdzy
dwoma krajami. Profesor Ko³odko pochwali³ Prezydenta za pozytywn¹
rolê, jak¹ odgrywa rz¹d w umacnianiu gospodarki narodowej i z uznaniem
wyra¿a³ siê o efektywnoœci wdra¿anej polityki gospodarczej.
Prezydent Maumoon Abdul Gayoom wyrazi³ du¿e zadowolenie ze
spotkania z profesorem. Mówi¹c o sytuacji gospodarczej kraju, Prezydent
wyjaœnia³ goœciowi wysi³ki, jakie podejmuje rz¹d w celu rozwoju rybo³ówstwa
oraz turystyki, które maj¹ istotne znaczenie dla zrównowa¿onego
rozwoju gospodarczego kraju. Podkreœli³, ¿e spraw¹ polityki rz¹du jest
dba³oœæ o to, aby z osi¹gniêæ generowanych w sektorze rybo³ówstwa i turystyki
korzysta³a jak najwiêksza czêœæ spo³eczeñstwa.
W trakcie spotkania Prezydent i profesor Ko³odko przedyskutowali
trendy w gospodarce œwiatowej i omówili rozwój gospodarczy Azji. [...]
8. Kontrola to s³uszna decyzja
Controls – the right decision
NEW STRAITS TIMES (Kuala Lumpur),
13 maja 1999 roku
[...] Polski ekonomista zgadza siê, ¿e kontrola kursu wymiany wprowadzona
przez malezyjski rz¹d we wrzeœniu ubieg³ego roku pomog³a
w osi¹ganiu wewnêtrznej stabilizacji gospodarczej. Uwa¿a, ¿e takie rozwi¹zanie
nie powinno trwaæ d³ugo. „Moim zdaniem, w wypadku Malezji
podjête decyzje dotycz¹ce kontroli kursu wymiany i wprowadzona polityka
by³y s³uszne w sytuacji koniecznoœci przeciwstawienia siê kryzysowi
441

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
finansowemu, który obj¹³ po³udniow¹ i wschodni¹ Azjê”. – powiedzia³
Grzegorz Ko³odko, profesor SGH z Warszawy. [...]
W rozmowie z Bernam¹, po spotkaniu w National Chamber of Commerce
and Industry w Kuala Lumpur, powiedzia³, ¿e decyzja o zwi¹zaniu
riggita na poziomie 3,80 RM do dolara amerykañskiego by³a decyzj¹
s³uszn¹. „W jednym aspekcie to by³o zbawcze dla Malezji – obecnie
Bank Negara nie musi poœwiêcaæ narodowych rezerw zewnêtrznych
w celu utrzymania kursu”.
9. Liberalizowaæ szybciej, ale ostro¿nie: prof. Ko³odko
Liberalise faster, but carefully: Prof. Kolodko
442
M. Ramesh,
THE HINDU BUSINESS LINE (Chennai),
14 czerwca 1999
Indie powinny przyspieszaæ liberalizacjê, ale proces ten powinien
odbywaæ siê stopniowo, powiedzia³ profesor Grzegorz Ko³odko [...]. Jego
zdaniem wiêksz¹ uwagê nale¿y zwróciæ na pozyskiwanie inwestycji zagranicznych
– bezpoœrednich raczej ni¿ inwestycji portfelowych, gdy¿ to te
pierwsze pozwalaj¹ pozyskaæ nowoczesne technologie, które maj¹ zasadnicze
znaczenie dla rozwoju gospodarczego.
Podczas nieformalnych „rozmówek” na „Business Line” prof. Ko³odko
stwierdzi³, ¿e podejœcie MW do krajów rozwijaj¹cych siê ulega zmianie,
zw³aszcza po doœwiadczeniach z kryzysu krajów Azji Po³udniowo-Wschodniej.
[...] „Bardzo czêsto, jak na przyk³ad w wypadku Rosji, rady MW by³y
z³e, ale by³y te¿ przyjmowane przez lokalnych polityków. Nigdy nie nale¿y
obwiniaæ ¿adnej miêdzynarodowej instytucji, zagranicznych doradców, innych
rz¹dów za problemy, z którymi dany kraj boryka siê. Gdyby bowiem
jego polityka gospodarcza by³a dobra, to nie musia³by szukaæ pomocy
MW”. [...] Profesor Ko³odko stwierdzi³, ¿e w trakcie pracy w polskim
rz¹dzie rozmawia³ z organizacjami miêdzynarodowymi, ale nigdy nie pozwoli³
narzuciæ rozwi¹zañ nie do zaakceptowania, choæ równie¿ has³a: „warunki
MW” u¿ywa³ jako instrumentu walki z populizmem. [...]

Z dziennikarskich notatników
Odpowiadaj¹c na pytanie dotycz¹ce handlowej wymiany polsko-
-indyjskiej, która pozostaje na bardzo niskim poziomie, profesor Ko³odko
stwierdzi³, ¿e wielu przemys³owców w Indiach mo¿e byæ nawet nieœwiadomych
potencjalnych biznesowych mo¿liwoœci. [...]
10. Ignorancja z Zachodu
W rozmowie z Mih¹ Jenko,
DELO (S³owenia), 3 lipca 1999
Panie Profesorze, przed kilkoma miesi¹cami, w dokumencie przygotowanym
dla Banku Œwiatowego, napisa³ Pan, ¿e „transformuj¹ce
siê pañstwa postsocjalistyczne w najbli¿szych latach odnotuj¹
szybki wzrost gospodarczy, natomiast w zwi¹zku z wstrz¹sami
we wschodniej Azji stan¹ siê najszybciej rozwijaj¹cym siê obszarem
na œwiecie”. Od tego czasu dosz³o do kryzysu kosowskiego.
Czy nadal podtrzymuje Pan swój pogl¹d?
Tak. Ten nieszczêsny kryzys kosowski komplikuje sprawy nie tylko
na terytorium Jugos³awii, w Boœni i Hercegowinie, Macedonii i Albanii,
czyli pañstwach, które dotkn¹³ bezpoœrednio. Konsekwencje odczuj¹
tak¿e inne pañstwa, z Polsk¹ i S³oweni¹ w³¹cznie. Dotyczy to
równie¿ negocjacji z Uni¹ Europejsk¹. Teraz, gdy wojna zosta³a zakoñczona,
powstaje pytanie: jak p³aciæ za odbudowê Kosowa i Jugos³awii.
Wiêkszoœæ wydatków – s¹dzê, ¿e ³¹cznie przekrocz¹ 50 mld w ci¹gu
5-8 lat – zap³aci z pewnoœci¹ UE. Dlatego bêdzie mniej pieniêdzy
na pomoc przy restrukturyzacji i reformach instytucjonalnych w pañstwach,
które przy³¹cz¹ siê do Unii Europejskiej.
Mo¿liwe jest jednak równie¿ wysokie tempo wzrostu w by³ych republikach
jugos³owiañskich, równie¿ w S³owenii. Wci¹¿ jestem optymist¹
odnoœnie tego, ¿e pañstwa Europy Wschodniej i by³ego ZSRR osi¹gn¹
wysoki wzrost w najbli¿szych dziesiêciu lub dwudziestu latach.
Przeciêtnie, w najbli¿szym dziesiêcioleciu, stopa wzrostu wyraŸnie przekroczy
5 procent. Miêdzy przoduj¹cymi pañstwami znajd¹ siê Polska
i S³owenia, z rocznym wzrostem pomiêdzy 6 i 7 procentami.
443

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
WskaŸniki makroekonomiczne – przynajmniej tegoroczne – nie
uzasadniaj¹ tego optymizmu. Prognozy wzrostu produktu krajowego
brutto s¹ korygowane w dó³ tak w S³owenii, jak i w Polsce.
Wszêdzie wzrost ma byæ niewiele wy¿szy ni¿ 3 procent.
Dziesiêæ lat to dziesiêæ rocznych epizodów. Prognoz nie budujê
na niedawnym spowolnieniu ekonomicznym, wolê budowaæ je na
logice ca³ego procesu transformacji. Transformacja ma sens tylko
wówczas, gdy zmiany instytucjonalne, prywatyzacja i decentralizacja
umo¿liwiaj¹ poprawê konkurencyjnoœci i wzrost przedsiêbiorczoœci
w naszych gospodarkach. Dlatego musimy przewidywaæ, ¿e stabilizacja,
liberalizacja, decentralizacja, prywatyzacja i otwieranie na gospodarkê
europejsk¹ i œwiatow¹ bêd¹ s³u¿yæ wy¿szej efektywnoœci
przedsiêbiorstw i poprawie na poziomie makroekonomicznym. Dlatego
niedawne obni¿enie wzrostu nie wydaje mi siê tak istotne, jest
bowiem w pewnym stopniu rezultatem obni¿enia wzrostu w UE i innych
czêœciach œwiata. [...]
Na pocz¹tku naszej transformacji – przed dziesiêcioma laty, jeszcze
w Jugos³awii Markovicia i póŸniej w niepodleg³ej S³owenii
– doradcy zagraniczni równie¿ nam zalecali „terapiê szokow¹”.
Szczêœliwie, nie s³uchaliœmy ich zbyt d³ugo.
W wypadku S³owenii jasno widaæ, ¿e lepiej, je¿eli nie pos³ucha siê
takich rad. Jednak g³ówny k³opot nie le¿y w osobach, lecz w instytucjach,
procesach, wsparciu teoretycznym takiej czy innej polityki ekonomicznej.
Doœwiadczenie pañstw, którym uda³o siê osi¹gn¹æ wzglêdny
sukces, a takimi s¹ Polska i S³owenia, lub niew¹tpliwych przegranych,
jak Rosja lub Ukraina, wskazuj¹, ¿e wystarczy oprzeæ politykê
ekonomiczn¹ na dobrej teorii ekonomicznej. Wszystkie te g³upoty tak
zwanych „terapii szokowych” s¹ konsekwencj¹ zbyt s³abego rozumienia
transformacji. Transformacja jest procesem stopniowym, a jego istot¹
jest ukszta³towanie nowych instytucji. Prywatyzacja i liberalizacja
w pierwszym dziesiêcioleciu transformacji by³y bardzo wa¿ne, jednak
oba te procesy musz¹ byæ wprowadzane stopniowo. W drugim dziesiêcioleciu
transformacji kluczowe znaczenie bêdzie mia³o umacnianie
tych instytucji oraz rozwój przedsiêbiorczoœci i konkurencji.
444

Z dziennikarskich notatników
Czy transformacja jest procesem mierzalnym? Tak, ¿ebyœmy mogli
na przyk³ad powiedzieæ: „w porz¹dku, zrealizowaliœmy 90 procent
zadañ transformacyjnych i je¿eli zrealizujemy jeszcze tych 10 procent
staniemy siê w pe³ni funkcjonuj¹c¹ gospodark¹ rynkow¹”.
Z tego punktu widzenia mamy do czynienia z procesem niemierzalnym.
Oczywiœcie, wszyscy mamy prawo postawiæ pytanie, zw³aszcza wy
dziennikarze, ale równie¿ premier czy profesor, przez jaki dystans tej
transformacji ju¿ przebrnêliœmy? Przez 10 czy 90 procent? Tego w rzeczywistoœci
nie wiemy, mo¿emy jednak przygotowaæ jak¹œ ocenê. Podobnie
jak na przyk³ad przy wyborze „Miss S³owenii”. Jak wybraæ
najpiêkniejsz¹? Mamy ró¿ne kryteria i musimy wiedzieæ, jak sprowadziæ
do wspólnego mianownika twarz i nogi, i na podstawie tego
podj¹æ decyzjê. Przy transformacji chodzi o proces, w którym istotna
jest jakoœæ, a nie iloœæ i tu nie ma mierników. Przestrzega³bym
przed bezkrytycznym stosowaniem wskaŸników. Tylko dwa przyk³ady.
Jeden to produkt krajowy brutto. Czêsto przytaczam jaki by³ PKB
przed transformacj¹. S³owenia zbli¿y³a siê do 110, Polska zaœ do
prawie 120 procent, co stanowi dwa najlepsze wyniki wœród 28
pañstw przechodz¹cych transformacjê. Jednak chodzi tu o ró¿n¹
strukturê PKB. Porównujemy sprawy, które nie ca³kiem daj¹ siê
porównywaæ. Drugim przyk³adem, czêsto przytaczanym, jest udzia³
sektora prywatnego. Proszê spojrzeæ – w Albanii udzia³ sektora prywatnego
jest wiêkszy ani¿eli w S³owenii. Wiêkszy jest w Czechach
ani¿eli w Polsce. Zdarzy³o siê jednak, ¿e to S³owenia i Polska odnosz¹
wiêksze sukcesy ni¿ Albania i Czechy. Dlaczego? Poniewa¿ zatroszczy³y
siê o stworzenie instytucji, o bardziej sprawiedliwy wzrost,
o kombinacjê stopniowej liberalizacji z restrukturyzacj¹ mikroekonomiczn¹.
To zrobiliœmy lepiej ni¿ inne pañstwa. Tak samo lepiej
powi¹zaliœmy politykê zmian systemowych z polityk¹ rozwoju gospodarczego.
Te sprawy natomiast o wiele trudniej zmierzyæ ni¿ wymienione
na wstêpie wskaŸniki. Mogê stwierdziæ, ¿e Polska i S³owenia
znajduj¹ siê w przybli¿eniu na tym samym stopniu rozwoju procesu
zmierzaj¹cego do koñca transformacji. Wykonaliœmy oko³o 70-80
procent ca³oœci tego procesu. Nie bêdê równie¿ zaprzecza³, jeœli
stwierdzi³by Pan, ¿e jesteœmy na poziomie 65 albo 80 procent.
445

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
Kiedy zatem bêdzie mo¿na stwierdziæ, ¿e ostatecznie osi¹gnêliœmy
koniec transformacji?
S¹dzê, ¿e transformacja dobiegnie koñca, gdy przy³¹czymy siê do
UE. Wówczas poprzez ca³y szereg wskaŸników w sposób jednoznaczny
udowodnimy, ¿e rozwój instytucjonalny osi¹gn¹³ poziom rozwiniêtych
europejskich gospodarek rynkowych. Dzieli nas od tego momentu
jakieœ piêæ, szeœæ lat.
To znaczy oczekuje Pan, ¿e Polska zostanie przyjêta do UE gdzieœ
w roku 2004 lub 2005?
Myœlê, ¿e tak siê stanie, chocia¿ teraz sprawy zaczê³y siê komplikowaæ.
Nie wiemy jeszcze, jakie bêd¹ konsekwencje kryzysu regionalnego
i konfliktu wojskowego na Ba³kanach i w by³ej Jugos³awii. Mog¹
one mieæ wp³yw na rozszerzenie Unii Europejskiej.
Dlaczego? W jaki sposób?
Unia Europejska, po pierwsze, bêdzie musia³a czêœæ œrodków przeznaczyæ
na pañstwa, które nie znajdowa³y siê na krótkiej liœcie. S¹ to:
Albania, Macedonia, w kolejce czeka odbudowa Jugos³awii. Po drugie,
ju¿ obecnie wystêpuj¹ naciski, aby niektóre pañstwa, które pomaga³y
w NATO-wskiej przygodzie w Jugos³awii, w³¹czyæ do pierwszego krêgu
rozszerzenia UE, i bêd¹ siê nasilaæ. Chodzi o oczekiwania Bu³garii,
Rumunii, S³owacji, Litwy i £otwy. Co najmniej pierwsze trzy zrobi¹
wszystko, aby przekonaæ USA i Zachód, ¿e s¹ zorientowane prozachodnio.
I ¿e s¹ gotowe, chocia¿ nikt ich o to nie prosi³, w wypadku interwencji
l¹dowej wesprzeæ tranzyt jednostek NATO. Teraz, wracaj¹c na
p³aszczyznê ekonomii: najwa¿niejsi politycy mog¹ zdecydowaæ siê na
zrewidowanie podejœcia do przystêpowania do UE i w³¹czenie tych
pañstw do procesu rozszerzenia ju¿ teraz, a nie po zakoñczeniu pierwszego
krêgu rozszerzenia. W ten sposób Bu³garzy, Rumuni i S³owacy
nie bêd¹ musieli czekaæ na swoj¹ kolejkê w negocjacjach akcesyjnych do
czasu a¿ S³oweñcy, Czesi, Wêgrzy itd. stan¹ siê cz³onkami Unii. W tym
wypadku mielibyœmy do czynienia z innym problemem w integracji z UE:
nie chodzi³oby ju¿ o piêæ, lecz o dziesiêæ pañstw wschodnioeuropejskich.
Takie zadanie, z wielu wzglêdów, by³oby trudniej zakoñczyæ. [...]
446

Z dziennikarskich notatników
Pañsk¹ tez¹ jest koniecznoœæ osi¹gniêcia przez transformuj¹ce siê
pañstwa przynajmniej 3-procentowego tempa wzrostu PKB, poniewa¿
proces transformacji jest bardzo drogi. Nale¿y zbudowaæ
instytucje, ludziom trzeba zapewniæ bezpieczeñstwo socjalne. Czy
móg³by Pan szczegó³owiej wyjaœniæ tê krytyczn¹ relacjê pomiêdzy
wzrostem PKB a transformacj¹?
Je¿eli tempo wzrostu zatrzyma siê poni¿ej 3 procent – co dla
pañstw zachodnioeuropejskich jest i tak du¿ym osi¹gniêciem – to
z ca³¹ pewnoœci¹ nie wystarczy. Ju¿ przy 3-4 procentach w transformuj¹cych
siê pañstwach wystêpuj¹ napiêcia spo³eczne, protesty, k³opoty
polityczne. [...]
W interesie narodowym ka¿dego pañstwa le¿y, aby znalaz³o sposób
na osi¹ganie przynajmniej 6-procentowego wzrostu gospodarczego
oraz na jego utrzymywanie.
Co doradzi³by Pan s³oweñskiemu rz¹dowi i bankowi centralnemu
w sytuacji, w której mamy do czynienia z kilkoma trendami
zmierzaj¹cymi w niew³aœciwym kierunku? Obok wspomnianego ju¿
zmniejszonego wzrostu, zwiêksza siê deficyt w bilansie handlowym
i p³atniczym. Rezerwy dewizowe, mierzone w dolarach, stopniowo
topniej¹ i pozostaj¹ w tyle za zad³u¿eniem zagranicznym.
Po pierwsze, stwierdzi³bym, ¿e nie ma ¿adnych podstaw do paniki.
Zawsze mamy kilka dobrych i kilka gorszych wieœci. Kluczowym problemem
jest równowaga. U was ta równowaga jest pozytywna – z waszej
gospodarki nap³ywa wiêcej wieœci dobrych ni¿ z³ych. Moja druga
rada brzmia³aby zatem: idŸcie naprzód, kontynuujcie to, co robiliœcie
dot¹d, poniewa¿ robiliœcie to ca³kiem nieŸle. Po trzecie, dokonajcie
zmian tam, gdzie zmieni³y siê okolicznoœci. Uczyñcie wszystko co
w waszej mocy po stronie struktur, po stronie instytucji i polityki gospodarczej,
abyœcie spowodowali wzrost eksportu. Deficyt w bilansie
handlowym i p³atniczym zmniejszajcie poprzez zwiêkszanie eksportu,
pod ¿adnym pozorem nie próbujcie zmniejszaæ importu! Sam zrobi³bym
wszystko, aby zwiêkszyæ konkurencyjnoœæ gospodarki. Bior¹c pod
uwagê wasz¹ inflacjê w ostatnich miesi¹cach i kurs walut widaæ, ¿e
447

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
448
macie jeszcze trochê przestrzeni – nie na dewaluacjê, podkreœlam to
bardzo wyraŸnie – na kontrolowan¹ deprecjacjê przy wykorzystaniu
polityki podatkowej. Konkretnie oznacza to, ¿e obni¿aj¹c podatki
os³abiacie dolara i w ten sposób zwiêkszacie z drugiej strony konkurencyjnoœæ
eksportu. Kwestiê stanowi, czy wasz sektor eksportu jest wra¿liwy
na ma³e, ograniczone zmiany kursu, o których myœlê. Po czwarte, na
poziomie instytucjonalnym, strukturalnym zróbcie wszystko, aby pobudziæ
bezpoœrednie inwestycje zagraniczne, zw³aszcza w formie inwestycji
typu joint venture, które powi¹za³yby kapita³ zagraniczny z krajowymi
krêgami gospodarczymi i kapita³owymi. Bardzo konserwatywny by³bym
przy liberalizacji krótkoterminowych inwestycji portfelowych i ich przep³ywu.
Z tym jest jak z policjantem, który ma pistolet. Ju¿ samo to
wystarcza, aby powstrzymaæ z³oczyñców przed pope³nianiem przestêpstw.
Je¿eli dysponujecie œrodkami na nadzorowanie przep³ywów krótkoterminowych,
nie musicie ich u¿ywaæ. Wa¿ne jest, ¿e ró¿ne fundusze,
rekiny, które dzia³aj¹ na miêdzynarodowych rynkach finansowych i szukaj¹
przede wszystkim krótkoterminowych zysków, nie maj¹ tyle swobody,
ile by sobie ¿yczy³y. Tak wygl¹daj¹ zatem moje rady. Nie mam
¿adnego królika, którego wyci¹gn¹³bym z cylindra. [...]
11. Nie wierzcie, ¿e przysz³oœæ zale¿y od przesz³oœci
W rozmowie z Aleksandrem Iwanterem,
EKSPERT (Moskwa),
nr 31, 28 sierpnia 2000
[...] Co Pan s¹dzi o naszej reformie podatkowej? Czy wywrze
ona istotny wp³yw na poprawê klimatu dla biznesu i dla kapita-
³u inwestycyjnego w Rosji? Czy uda siê „wydobyæ” z szarej strefy
dochody osobiste?
Mam w¹tpliwoœci, czy ³atwo bêdzie dochody osobiste „wydobyæ”
z szarej strefy. To raczej kwestia skutecznej administracji podatkowej
i podatkowej kultury, a na to trzeba lat, a mniej – sprawa obci¹¿eñ
podatkowych. Niemniej reformê podatków w Rosji mo¿na tylko przyj¹æ
z zadowoleniem. Bardzo dobrze, ¿e odbywa siê to przy wzroœcie

Z dziennikarskich notatników
gospodarczym i jest wyraŸna poprawa w handlu zagranicznym. To tylko
mo¿e wzmóc jej efektywnoœæ.
Co do mo¿liwoœci prowadzenia interesów i klimatu inwestycyjnego
w Rosji, to zale¿¹ one przede wszystkim od stabilnoœci i przewidywalnoœci
rz¹du. Niskie podatki pomagaj¹, jednak niestabilnoœæ mo¿e
byæ czynnikiem decyduj¹cym. Co wiêcej, trudno mówiæ o rzeczywistej
poprawie klimatu inwestycyjnego, póki istnieje inny podatek
– korupcyjny. O wiele lepiej p³aciæ wysokie podatki w³asnemu rz¹dowi,
który je wykorzystuje na inwestowanie w infrastrukturê i kapita³
ludzki ni¿ p³aciæ nominalnie niskie podatki, ale byæ zmuszonym do
dawania ³apówek urzêdnikom oraz przekazywania czêœci œrodków zorganizowanej
przestêpczoœci.
Od paru miesiêcy rosyjski rubel wzmacnia siê w stosunku do dolara
amerykañskiego i w stosunku do euro. Jakie jest pana stanowisko
w dyskusjach zwolenników i przeciwników s³abego kursu?
Nale¿y przypomnieæ, ¿e wzmocnienie rubla w stosunku do walut
podstawowych poprzedzi³ jego ostry spadek jesieni¹ 1998 roku. Warto
zauwa¿yæ, ¿e zmiany pozycji rubla w stosunku do euro nale¿y rozwa-
¿aæ w kontekœcie os³abienia euro w stosunku do dolara. Dlatego myœlê,
¿e dzisiaj rubel po prostu szuka swojej rzeczywistej wartoœci. Choæ
nie bez udzia³u interwencji ze strony centralnego banku Rosji.
W Polsce deficyt handlowy i p³atniczy prawie zawsze kontrolowany
jest przez rz¹d. W Rosji trzeba by³o znacz¹cej dewaluacji, ¿eby podtrzymaæ
eksport i powstrzymaæ strumieñ importu. Dlatego w tej chwili jestem
zwolennikiem s³abego rubla. Oczywiœcie w rozs¹dnych granicach.
Trzeba rozumieæ, ¿e dynamika kursowa to jak chodzenie po linie: nie
jest to stan stacjonarny, ale proces dynamiczny. To, co dzisiaj wydaje siê
siln¹ pozycj¹, jutro mo¿e staæ siê s³ab¹. Polityka s³abego rubla, jeœli jest
niezbêdna do wyjœcia z kryzysu – jest dobra. Ale na nastêpnym etapie
rozwoju radzi³bym tak sterowaæ kursem wymiany, ¿eby realny kurs rubla
by³ stabilny. W perspektywie d³ugoterminowej mo¿na bêdzie podnieœæ
kurs rubla, aby odzwierciedla³ jego zdolnoœæ nabywcz¹.
Wywiad zosta³ przedrukowany w ORUM,
nr 39, 2000, pt. „Jak ekspert z Ekspertem”
449

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£A ŒWIATA I Z POWROTEM
12. Do roku 2004 chorwacki PKB wzrastaæ bêdzie 6 procent
rocznie, a za 50 lat dogonicie kraje rozwiniête
450
W rozmowie z Ratko Boœkoviæem
JUTARNJI LIST (Chorwacja),
12 lipiec 2000
[...] Chorwacja znajduje siê w depresji gospodarczej. Wa¿n¹ tego
przyczyn¹ jest niew¹tpliwie wojna i polityka poprzedniego rz¹du,
który doprowadzi³ kraj do izolacji miêdzynarodowej. W³adza zmieni-
³a siê, ale mimo to nie udaje siê nam znaleŸæ wyjœcia z recesji...
Gdyby rz¹d chorwacki zwróci³ siê do Pana o radê, co by us³ysza³?
Wed³ug oceny EBOiR chorwacki PKB bêdzie w roku 2000 na
poziomie 80 procent sprzed transformacji. W Polsce bêdzie to odpowiednio
128 procent. Jednak Chorwacja mia³a okres intensywnego
wzrostu ekonomicznego w latach 1994-97, kiedy to wynosi³ 6,3
procent, ale okaza³o siê, ¿e takie tempo wzrostu jest nie do utrzymania
i w 1998 roku spad³o do 2,5, by w roku ubieg³ym wzrost przekszta³ci³
siê w spadek. W tym roku oczekuje siê ponowny wzrost na
poziomie 2,5 procent.
Jestem przekonany, ¿e najgorsze Chorwacja ma ju¿ za sob¹. Jestem
wiêkszym optymist¹ ni¿ niektóre instytucje i organizacje miêdzynarodowe.
Do roku 2004 spodziewam siê œredniorocznego wzrostu chorwackiego
PKB w wysokoœci 6 procent rocznie. Chorwacja ma du¿y
potencja³. Istnieje tu stosunkowo konkurencyjny przemys³ z niewykorzystanymi
mocami produkcyjnymi, a jakoœæ kapita³u ludzkiego jest
stosunkowo wysoka w porównaniu z innymi krajami bêd¹cymi w okresie
transformacji. Chorwacja musi ustabilizowaæ sektor finansowy, przyspieszyæ
reformy strukturalne i wybraæ m¹dre kierownictwo polityczne.
Nie zgadzam siê ze stwierdzeniem zawartym w pytaniu. S¹dzê, ¿e
Chorwacja znajduje siê w³aœnie w punkcie zwrotnym i wychodzi z recesji,
¿e bardzo prêdko jej gospodarka osi¹gnie najszybszy wzrost
w Europie Wschodniej.
Obecnie jesteœmy œwiadkami przyspieszonej globalizacji, a moje podejœcie
do transformacji postkomunistycznej jest nastêpuj¹ce: musimy

Z dziennikarskich notatników
wykorzystaæ i obróciæ na w³asn¹ korzyœæ zalety globalizacji. Pod tym
wzglêdem bardzo pomocne bêdzie dla Chorwacji wejœcie do WTO,
a nastêpnie stowarzyszenie z Uni¹ Europejsk¹, co, jak s¹dzê, nast¹pi
za oko³o siedem lat.
[...] Niektórzy autorzy ³¹cz¹ pocz¹tek prawdziwej transformacji
w Europie Wschodniej z Pana prac¹... Czy tak jest rzeczywiœcie?
Myœlê, ¿e to przesada. W latach osiemdziesi¹tych stosunkowo d³ugo
próbowaliœmy w Polsce reformowaæ stary system, zamiast zast¹piæ go
nowym. Jednak gdy tylko zmieni³a siê sytuacja polityczna, zast¹piliœmy
reformy przejœciem do prawdziwej gospodarki rynkowej. Ja bra³em
w tym wszystkim udzia³.
451

Indeks
A
Afryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35, 294, 305-308
Ahtisaari, Martti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32, 72, 205
Albania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41, 375, 394, 412, 443
Albrecht, Alicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Aleksiej II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Ameryka £aciñska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113, 289
Ameryka Pó³nocna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132, 156, 294, 393
Ameryka Po³udniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104, 158, 167, 294, 393
Amerykañska gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174, 241
Aninat, Eduardo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Annan, Kofi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29, 316
Argentyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-160, 298
Armenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
ASEAN (Stowarzyszenie Pañstw Azji Po³udniowo-Wschodniej)
. . . . . . . . . . . 46, 80, 167, 201, 217
Aslund, Anders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 87
Assam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193-196
Australia . . . . . . . . . . . . . . . . . 87, 88, 90, 217-220, 223, 226-229, 232-233
AWS (Akcja Wyborcza Solidarnoœci) . . . . . . . . . . 23, 72, 129, 411, 413,
Azja Centralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Azja Po³udniowo-Wschodnia (równie¿ kraje...) . . . . . .79, 190-191, 201,
. . . . 217, 221, 227, 432
Azjatycki model rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
B
Bahr, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Baka, W³adys³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155, 240
Baldassarri, Mario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
BŒ (Bank Œwiatowy) . . . . . . . . . . . 38, 40-44, 52, 60, 61, 62, 64, 78, 89,
. . . . . . . . . . . . . . . . 103-106, 156, 181, 247-249, 316

454
I n d e k s
Barro, Robert J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230, 251
Belka, Marek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24, 25
Berdychowski, Zygmunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Berend, Ivan T. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56, 391
Berszeda, Ewgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne . . . . . . . . . . . . . 110, 165, 168, 192,
. . . . . . . . . . . . . 197, 199, 307, 310
Bia³oruœ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Blejer, Mario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87, 96,
Bobrowski, Czes³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Bokros, Lajos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Bono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Borowski, Marek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Boœnia i Hercegowina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394, 443
Brazylia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33, 142, 158-160, 182, 291, 298, 432
Brazylijski kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144-147
Bretton Woods, organizacje . . . . . . . . . . . . . . . . . 42, 60, 61, 70, 74, 325
Brown, Ron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Bruno, Micheal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 76
Brutland, Gro Harlem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Brzeziñski, Zbigniew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Bu³garia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 394
Burski, Ksawery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Bush, George W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69, 338
Butejko, Anton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
C
Camdessus, Michel . . . . . . . . . . . . . . .64, 68, 103, 166, 177, 308, 312-31
Center for European and Russian Studies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 55
Chile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48, 218
Chiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33, 183, 187-189, 219, 294, 360-363
Chirac, Jaques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70, 166, 329
Chorwacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377-379, 382, 394, 450
CIA (Central Inteligence Agency) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202-204
CII (Indyjska Konferencja Przemys³u) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Cimoszewicz, W³odzimierz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Claassen, Emil-Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Clinton, Bill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36, 46, 47, 73, 150
Cornia, Giovanni Andrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 27

I n d e k s
Currency board . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146, 159, 160, 170, 299, 301, 431
— zobacz te¿ kurs walutowy
Czechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109, 137, 375, 394, 402, 403
Czernomyrdin, Wiktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
D
D¹browski, Marek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Daianu, Daniel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57, 87
Dallago, Bruno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Dania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140, 317
Dasgupta, Dipak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Davis, Chris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Davos, Œwiatowe orum Gospodarcze . . . . . . . . . . . 24, 45, 87, 315, 329
Dobrzañski, Stanis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Dolaryzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160, 170, 299, 301
— zobacz te¿ kurs walutowy
„Drugi Œwiat” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
DSE (Die Deutsche Stiftung fur internationale Entwicklung) . . . . . 79
Dzikowska, El¿bieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
E
Eastman, George . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
EBOiR (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) . . . . . . . . 58, 178-181,
. . . . . . . . 270-272, 422
Egalitaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Ekonomia instytucjonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105, 149
Ekonomia neoklasyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37, 253-254, 336
Ekwador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298-301
Ellman, Michael . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
emerging market(s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46, 61, 71, 147, 236
— zobacz te¿ „wy³aniaj¹ce siê rynki”
Estonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110-112, 355
Eurasia oundation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71, 176
Euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138-140, 156, 163, 169, 171, 182, 206, 449
„Euro-11”
— zobacz Unia Europejska
„Euro-2006” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 141, 171, 216, 324, 416
Euroland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155, 18
455

456
I n d e k s
Europa Œrodkowowschodnia . . . . . . . 40, 56, 60, 96, 270, 278, 393, 408
Europa Wschodnia (lub kraje Europy Wschodniej) . . . . 110, 286-288,
. . . . . . . . . . . . 294, 374, 391-392
Europa Zachodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132, 156, 288, 294, 391-392
Europejski System Walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Evans, Gareth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87, 88, 233
id¿i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91, 233-235
ilipiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190, 439
inlandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 33, 72, 205-206
ischer, Stanley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 52, 64, 68, 75, 177
ogel, Robert W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
rancja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156, 307
renkel, Jacob A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 87, 96
rydman, Roman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
undusze wysokiego ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
G
G-7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157, 182, 205, 230, 231, 423
Gajdar, Jegor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 87, 127, 419, 438
Garten, Jeffrey E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45, 46, 47
Gayoom, Maumoon Abdul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84, 196, 441
Geremek, Bronis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Giedroyæ, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Giniego, wskaŸnik, wspó³czynnik . . . . . . . . . . . . .261, 344, 370, 398, 432
Globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28, 109, 167-168, 201, 226, 291, 295,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312, 315-317, 342-344, 373, 450
Globalna gospodarka
— zobacz gospodarka œwiatowa
Globalna polityka gospodarcza
— zobacz œwiatowa polityka gospodarcza
Globalny rynek
— zobacz œwiatowy rynek
Góralczyk, Zdzis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33, 89
Gorbaczow, Michai³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 128, 129, 267-268
Gore, Al . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69, 72, 338
Gortari, Salinas de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

I n d e k s
Gospodarka rynkowa . . . . . . . . . . . . . . 115, 235, 295, 313, 332, 349, 451
Gospodarka œwiatowa . . . . . . . . . . 28, 103, 110, 181, 248-249, 315, 318
Gospodarki transformowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
— zobacz te¿ transformacja
Gotz-Kozierkiewicz, Danuta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Green, William Scott . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Greenspan, Alan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173, 242
H
Harkin, Ruth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Harkin, Tom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 76
Hauser, Ewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 54
Hawaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .387-39
Hillman, Arye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
HIPC (Heavily Indebted Poor Countries) . . . .156, 183, 230, 231, 307
Hirschler, Richard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Holandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Hongkong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188, 190, 289-292
Hylewski, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
I
J
II (Institute for International inance) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
IM (International Monetary und) . . . . . . . . . . . . . 19, 20, 66, 67, 202
Indie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81, 82, 183, 194-196, 219, 442
Indonezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88, 190, 220-222, 439
Indonezyjski kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172, 174-175, 250-253, 403
Instytucjonalna obudowa rynku . . . . . . . . . 115, 149, 179, 210, 270, 422
Instytut Wschodni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Interwencjonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41, 11
ISI, wskaŸnik (Indeks Spo³eczeñstwa Ery Komputerowej) . . . . 132-134
ISIS (Institute for Strategic and International Studies) . . . . . . . . . . 79
Jan Pawe³ II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Japonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182, 307
Jaruzelski, Wojciech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Jelcyn, Borys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 161
457

458
I n d e k s
Jeziorañski, Tomasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Johnson, David . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73, 224
Johnson’s Russia List (JRL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51, 73, 74, 224
Johnston, Donald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 96, 108
Jubilee 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Jugos³awia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205, 443
Juszczenko, Wiktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
K
Kalinowski, Jaros³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Kanada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Kanbur, Ravi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65, 66, 78, 83
Kapita³ ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152, 249, 283-285, 307
kapitalizm „zale¿ny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236-237
Kazachstan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
KERM (Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Klub Londyñski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166, 435
Klub Paryski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166, 435
Kohl, Helmut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Kondratieff, cykle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356-359
Korea Po³udniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109, 190
Korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107, 117, 221, 249, 349, 379, 433
Kosowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181, 205
Kowalik, Tadeusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
KoŸmiñski, Andrzej K. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94, 325, 408
KoŸmiñski, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 76
Kropiwnicki, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263, 264, 266, 309
Kuczma, Leonid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 123
Kuratowska, Zofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Kurs walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148, 168, 182, 433
Kwaœniewski, Aleksander . . . . . . . 15, 22, 24, 25, 72, 81, 176, 325, 380
L
Lanqing, Li . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Larosiere, Jacques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25, 87
Lavigne, Marie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Levine, David E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Liberia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

I n d e k s
Linn, Johannes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45, 87, 96,
Lipponen, Paavo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Litwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110-112, 355, 375
Liwszyc, Aleksander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 127
£
£otwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110-112
M
Maastricht, traktat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Macedonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375, 394, 443
Major, John . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Makao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289-292
Malediwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83, 85, 196-199, 441
Malezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79, 80, 191, 218, 441
Mandela, Nelson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Masljukow, Jurij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Mauritius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Maynes, Charles W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71, 176
Mazowiecki, Tadeusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
McIntyre, Robert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Meksyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109, 384-387
Menem, Carlos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Mesicz, Stiepan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380, 382-383
Miêdzynarodowe organizacje gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106, 315
Miêdzynarodowe przep³ywy finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Miêdzynarodowe rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
MW (Miêdzynarodowy undusz Walutowy) . . . . . . 52, 60, 62, 64, 86,
. . . . . . . . . . . . . . 103-106, 144, 181-183, 202-204,
. . . . . . . . . . . . . . 247-250, 315, 327, 335-338, 412
Miêdzynarodowy ³ad ekonomiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Miêdzynarodowy system (lub ³ad) finansowy . . . . . . 156, 328, 337, 353
Milanovic, Branko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
Misi¹g, Wojciech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Mitterand, rancois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Mo³dawia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137, 286
Monetaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Mongolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
459

460
I n d e k s
Mozambik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231, 308
Mroziewicz, Krzysztof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80, 82, 84
Mundell, Robert A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86, 95-96, 208, 323-325, 326
Mussa, Michael . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60, 75
Mutter, Anne Sophi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
N
NATA (North American ree Trade Agreement) . . . . . . . . . . . . . . 385
NATO (Pakt Pó³nocnoatlantycki) . . . . . . . . . . . . . . . 59, 75, 76, 181, 205
NBP (Narodowy Bank Polski) . . 161-162, 171, 264, 273-275, 302, 402
Neoliberalna ortodoksja (doktryna) . . . . . . . . . . . . . . . 48, 105, 300, 367
Neoliberalny monetaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112, 149, 184
New economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 77
— zobacz te¿ nowa gospodarka
Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268, 307, 402
Nierównoœæ (....narastanie, ....w podziale ...dochodów) . . 150, 342-344
North, Douglass C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36, 37, 96, 254
Norwegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Nowa ekonomia instytucjonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253-256
— zobacz te¿ ekonomia instytucjonalna
Nowa gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97, 339
— zobacz te¿ new economy
Nowa Zelandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90, 232-233
Nowak, Bogdan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
NROTC (Navy Reserve Officer Training Corps) . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Nuti, D. Mario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30, 31, 81, 87, 96
O
OECD (Organizacja Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21, 52, 107-109, 227, 317
Ofer, Gur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Okr¹g³y Stó³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153-154, 239, 406
Oleksy, Józef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
OPIC (Overseas Private Investment Corporation) . . . . . . . . . . . . . . . . 75
ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych) . . . . . . . . . . . . . . . . 64, 292
Organizacje pozarz¹dowe, miêdzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . .316, 336
Ostojski, Mieczys³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Ostrowski, Marian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

I n d e k s
Overseas Development Center . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Oxfam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Oxford University Press . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 41, 56, 64, 78
P
„Pakiet 2000” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20, 21, 121, 350-351, 416
Panama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Paszyñski, Aleksander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239, 241
Pawlak, Waldemar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18, 19
Penderecka, El¿bieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Penderecki, Krzysztof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55, 63
Piramida(y) finansowa(e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41, 117, 412
„Plan dla Rosji” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 73, 126, 165, 371, 433
PlanEcon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71, 136, 370, 393, 396
polityka kursu walutowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140, 145, 170
Polska
— bud¿et . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
— formowanie kapita³u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186-187, 213, 280
— gospodarka . . . . .129, 155, 211-212, 240, 246, 308, 310, 347
— inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252, 275-253, 302-305, 309, 320
— integracja . . . . . . . . . . . . . . . 216, 238, 262, 330-331, 333, 368
— kapita³ ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
— kryzys rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
— kurs z³otego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161, 244, 263-266, 273, 346
— rynek kapita³owy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144, 242, 401
— redukcja d³ugu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
— „sch³adzanie” koniunktury . . . . . . . . . . 98, 130, 162, 212, 243
— stopy procentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273-275, 321, 402-404
— strategia rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214-216, 260-262, 318
— transformacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
— podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21, 186-187, 279-282, 348-352
— polityka gospodarcza . . . . . . . . . . 131, 162, 213, 244, 246-247
Popow, W³adimir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Populizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24, 154, 442
Portugalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .290, 292
Postwaszyngtoñski konsensus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37, 66, 74, 100
Primakow, Jewgienij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 117, 166, 177, 422
Prodi, Romano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
461

462
I n d e k s
Przep³ywy kapita³owe (lub przep³yw kapita³u) . . . . . 107, 157, 168, 182,
. . . . . . 190-193, 195, 217-218, 236, 323, 345, 393
PSL (Polskie Stronnictwo Ludowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 38, 413
R
RBWI (Reinventing Bretton Woods Institutions) . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
RCSS (Rz¹dowe Centrum Studiów Strategicznych) . . . . . . 243, 263-266
Redukcja zad³u¿enia
— zobacz zad³u¿enie
Reforma centrum gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Regionalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Rochester, University of . . . . . . . 53, 54, 55, 59, 67, 226, 238, 285, 340
Roj-Wojciechowski, Jan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Rosati, Dariusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17, 18
Rosja . . . . . . . . . 41, 43, 69-70, 72-74, 164-166, 175-178, 183, 202, 207,
. . . . . . . . . . . . . . . 356, 369-373, 398, 419, 421, 423, 430, 431, 448
Rosyjska transformacja . . . . . . . . . . . . . . . 47, 116, 117, 203-204, 257-259
Rosyjski d³ug zagraniczny, zad³u¿enie (redukcja d³ugu) . . . . 119, 127,
. . . . . . . . . . . . . . . . . 164, 422, 423
Rosyjski kryzys (lub syndrom) . . . 116-118, 135-136, 165-166, 257, 436
RPA (Republika Po³udniowej Afryki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35, 306
RPP (Rada Polityki Pieniê¿nej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171, 274, 275
Rumunia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380, 394
Rynek(i) kapita³owy(e) . . . . . . . . . . . 142, 173, 228, 241, 242, 296, 354
S
Sachs, Jeffrey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
Sadowski, Zdzis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155, 309
SARRC (Regionalne Stowarzyszenie Wspó³pracy Pañstw Po³udniowej Azji)
. . . . . . . . 200, 201
Schroder, Gerhard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156, 166
Sen, Amartya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17, 65, 83, 96
SGH (Szko³a G³ówna Handlowa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94, 234, 408
SGPiS (Szko³a G³ówna Planowania i Statystyki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Skandynawskie kraje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Skreb, Marko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Skrzeszewska-Paczek, El¿bieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
SLD (Sojusz Lewicy Demokratycznej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 23, 413
S³owacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 394

I n d e k s
S³owenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 375, 379, 394, 402, 403, 443, 447
„Solidarnoœæ” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154, 406-407
Solomons, Wendell W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Soros, George . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Spekulacyjny atak drugiej generacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Spo³eczna gospodarka rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153, 237
Sri Lanka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83, 85
Stalls, Chris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Stern, Nicholas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58, 179
Stiglitz, Joseph E. . . . . . . . . . 36, 37, 41, 58, 76, 96, 115, 179, 224, 251
„Strategia dla Polski” . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 20, 98, 129, 406-407, 411
„Strategia dla Ukrainy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 123-125
Summers, Lawrence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
System podatkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Szmielow, Nikolaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Szochin, Aleksander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 95
Œ
Œwiatowe rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104, 145, 187
Œwiatowe stosunki gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Œwiatowy ³ad ekonomiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167-169
Œwiatowy system ( lub ³ad) finansowy . . . . 104, 156-157, 181, 325-326
T
Tad¿ikistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 375, 381
Tajlandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Tanzi, Vito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60, 65, 75, 87, 96
Ten Big Emerging Markets, koncepcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46, 94
„Terapia szokowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114, 116, 204, 259, 405, 444
The Jamestown oundation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 202
The World Bank
— zobacz Bank Œwiatowy
TIGER (Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globalizacji)
. . . . . . . . . . . . . . . 94-97, 408
Tihipko, Serhij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 123
Tilbury, Jasper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Tobin, James . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58, 118
Tobin, podatek (Tobin tax) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48, 80, 219
463

464
I n d e k s
Transformacja . . . . . . . . 28, 62, 114, 152, 175, 179, 184, 208-210, 225,
. . . . . . . . . 267-269, 270-272, 276, 286, 336, 391, 444, 445
Transformacyjna depresja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270, 286, 370
Transparency International . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212, 349
„Trzeci Œwiat” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61, 62, 229
Trzeciakowski, Witold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18, 155, 240
Turkmenistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
U
UCLA (University of California Los Angeles) . . . . . . . . .56, 57, 59, 340
Uganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Ukraina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70, 72, 122-125, 137, 176-177, 423
UNCTAD (Konferencja ds. Handlu I Rozwoju ONZ) . . . . . . . . 315, 318
UNECE (Europejska Komisja Gospodarcza ONZ) . . . . . . . . . . . . . . . . 57
UE (Unia Europejska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21, 138-140, 166, 206-207,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329, 394, 446
USA ( lub Stany Zjednoczone) . . . . . . . . . . . 61, 105, 138, 143-144 150,
. . . . . . . 156, 170, 182, 232, 291, 296,
. . . . . . . . . . 307, 317, 325, 339-340, 361
Uniwersytet Jagielloñski (Jagiellonka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
UW (Unia Wolnoœci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23, 129, 366-369, 411, 413
Uzan, Marc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Uzbekistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58, 137
W
Wa³êsa, Lech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 240
Wall Street . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143, 421
Waszyngtoñski konsensus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41,114, 248
Watykan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64, 150, 383
Wedel, Janine R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44, 48, 151
Wêgry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109, 137, 355, 394, 401, 403
Wejnert, Barbara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Wellisz, Stanis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Wernikow, Andriej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
WIDER (Œwiatowy Instytut Rozwoju Gospodarczego) . . . 16, 27-28, 49,
. . . . . . . . . . . . . 50, 56, 85, 86, 429
„Wiedzieæ Jak” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22, 71-73, 176
Wiejacz, Józef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 207
Wielka Brytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140, 290, 292, 307, 317

I n d e k s
Wilson, Dominik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
„Wirtualna” gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
W³ochy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
WNP (Wspólnota Pañstw Niepodleg³ych) . . . . . . . 40, 71, 270, 271, 287
Wolfensohn, James . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25, 41, 42, 103, 317
WSPiZ (Wy¿sza Szko³a Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania
im. Leona KoŸmiñskiego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93-94, 325, 408
WTO (Œwiatowa Organizacja Handlu) . . . . . . . . . . . . . . 61, 84, 106, 119,
. . . . . . . . . . . . . . . . . 188, 315, 361
„wy³aniaj¹ce siê rynki” . . . . . . . . .43, 145, 148, 173, 182, 313, 346, 395
— zobacz „emerging market”
Wyspy Solomona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Wyszehradzka grupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
wzrost gospodarczy, d³ugofalowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Y
Yale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44, 45, 46, 47, 48, 74, 118, 224, 341
Z
Zad³u¿enie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169, 183, 229-232, 307, 344
Zakrzewski, Bogus³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Za³ucki, Andrzej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Zamorski, Krzysztof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284, 286
Zayed bin Sultan Al Nahyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Zimmermann, Robert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Zjednoczone Emiraty Arabskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Zrównowa¿ony rozwój . . . . . . . . 107, 122, 168, 184, 199, 200, 202, 255
Zrównowa¿ony wzrost . . . . . . . . . . . . . . . . 28, 66, 113, 115, 276-277, 374
465

Inne ksi¹¿ki Autora
q Cele rozwoju a makroproporcje gospodarcze,
wyd. I, Szko³a G³ówna Planowania i Statystyki, Warszawa 1984; wyd. II,
Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 212.
q Polska w œwiecie inflacji,
Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa 1987, s. 312.
q Reform, Stabilization Policies and Economic Adjustment in Poland,
WIDER, Helsinki 1989, s. IV+132.
q Kryzys, dostosowanie, rozwój,
Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1989, s. 148.
q Inflacja, reforma, stabilizacja,
Alma-Press, Warszawa 1990, s. 136.
q Hiperinflacja i stabilizacja w gospodarce posocjalistycznej
(wspó³autorzy: Danuta Gotz-Kozierkiewicz i El¿bieta Skrzeszewska-Paczek),
wyd. I, Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 1991; wyd. II,
Instytut inansów, Warszawa 1991, s. 184.
Praca ukaza³a siê tak¿e w angielskim t³umaczeniu:
Hyperinflation and Stabilization in Postsocialist Economies,
Kluwer Academic Publishers, Boston – Dordrecht – London 1992,
s. XVIII+186.
q Polityka finansowa – stabilizacja – transformacja
(wspó³autor i redakcja naukowa), Instytut inansów, Warszawa 1991, s. 448.
q Polityka finansowa – transformacja – wzrost
(wspó³autor i redakcja naukowa), Instytut inansów, Warszawa 1992, s. 368.
q Transformacja polskiej gospodarki. Sukces czy pora¿ka?,
Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992, s. 200.
q Kwadratura piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu,
Poltext, Warszawa 1993, s. 144.

q Economic Transition in Eastern Europe
(wspó³autorzy: Michael Ellman i Egor T. Gaidar), Blackwell, Oxford,
U.K. – Cambridge, USA, 1993, s. X+102.
q Strategia dla Polski,
Poltext, Warszawa 1994, s. 224.
q Rok w polityce,
Real Press, Warszawa – Kraków 1995, s. 272.
q Dwa lata w polityce,
Real Press, Kraków – Warszawa 1996, s. 278.
q Polska 2000. Strategia dla przysz³oœci,
Poltext, Warszawa 1996, s. 160 (tak¿e w jêzyku angielskim, niemieckim
i rosyjskim).
q Trzy lata w polityce,
Realbud, Kraków 1997, s. 216.
q The Polish Alternative. Old Myths, Hard acts and New Strategies in
the Successful Transformation of the Polish Economy
(wspó³autor D. Mario Nuti), WIDER, Helsinki 1997, s. 58.
Praca ukaza³a siê tak¿e w polskim i rosyjskim t³umaczeniu:
Polska alternatywa. Stare mity, twarde fakty, nowe strategie,
Poltext, Warszawa 1997, s. 140.
Polskaja alternatiwa. Staryje mity, rielanyje fakty i nowaja strategija
w processie uspiesznoj transformaciji polskoj ekonomiki,
Rosyjska Akademia Nauk, Moskwa 1997, s. 86.
q rom Shock to Therapy. The Political Economy of Postsocialist Transformation,
Oxford University Press, Oxford – New York 2000, s. XII+460.
Praca ukaza³a siê tak¿e w polskim, chiñskim i rosyjskim t³umaczeniu:
Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji,
Poltext, Warszawa 1999, s. 400.
q Cong Xiu ke Dao Liao fa: Hou she hui zhu yi de Zheng zhi jin gji,
Shanghai ar East Press, Shanghai – Beijing 2000, s. 584.

q Ot szoka k terapii. Ekonomija i politika transformacji,
Expert, Moskwa 2000, s. 392.
q Post-Communist Transition. The Thorny Road,
University of Rochester Press, Rochester, NY, USA, and Woodbridge,
Suffolk, UK, s. VIII+200.

serwis
fotograficzny

fot. © M. Barañski
Przechadzki po cichych
Helsinkach pomaga³y nabraæ
dystansu do tego, co dzia³o
siê w rz¹dowych gabinetach
i skupiæ siê na nowych wyzwaniach.
Helsinki, wiosna 1997
fot. © G.W. Ko³odko

fot. © G.W. Ko³odko
fot. © PEKKA ELOMAA
W WIDER-ze by³a okazja spotkaæ siê z sekretarzem generalnym ONZ Kofi Annanem.
Helsinki, jesieñ 1997

fot. © G.W. Ko³odko
Je¿eli pragnie siê za¿yæ
prawdziwego spokoju, nale-
¿y udaæ siê na pó³noc, do
Laponii. Na rzece Tornio,
na której mo¿na latem p³ywaæ
pontonami, s³ychaæ tylko
szum spienionej wody...
Laponia, lato 1997
.... za to zim¹, w czasie nocy polarnej, ciszê mog¹ zak³ócaæ tylko poszczekiwania psów
husky. Na zdjêciu: Krótki odpoczynek w trakcie wyprawy psimi zaprzêgami po rzece
Tornio i okolicznych jeziorach.
Laponia, zima 1997/98

fot. © D. Kwiatkowski
Znajomoœæ Helsinek okaza³a siê przydatna w trakcie oficjalnej wizyty w Finlandii
prezydenta Aleksandra Kwaœniewskiego wraz z ma³¿onk¹, zw³aszcza w trakcie zwiedzania
historycznych miejsc.
Helsinki, wiosna 1998

fot. © G.W. Ko³odko
Wnêtrze budynku Banku
Œwiatowego robi imponuj¹ce
wra¿enie.
Waszyngton, wiosna 1998
El¿bieta Dzikowska równie¿ mia³a okazjê podziwiaæ atrium Banku Œwiatowego,
a tak¿e centrum Waszyngtonu. Byæ jej przewodnikiem to wyj¹tkowa okazja.
Waszyngton, lato 1998

fot. © G.W. Ko³odko
Nad wodospady Niagara
uda³a siê ca³a rodzina,
nawet pies Salem.
Na zdjêciu:
córka Julia i Salem.
Niagara, lato 1998
Pobyt w USA by³ znakomit¹
okazj¹, aby poznaæ
ten olbrzymi kraj równie¿
turystycznie.
Na zdjêciu:
z córk¹ Gabrysi¹ w Nowym
Jorku.
Nowy Jork, lato 1998

fot. © G.W. Ko³odko
Yale przypomina do z³udzenia
angielskie, stare uczelnie.
New Haven, jesieñ 1998
Pobyt w USA by³ przerywany
nieustannie podró¿ami do
innych krajów. Jedn¹ z bardziej
znacz¹cych by³a podró¿
do Rosji, gdzie dosz³o do spotkania
z Michai³em Gorbaczowem.
Moskwa, jesieñ 1998

fot. © G.W. Ko³odko
W seminarium poœwiêconym kryzysowi w Rosji, zorganizowanym przez Yale School
of Management, komentarz do referatu wprowadzaj¹cego wyg³osi³ James Tobin – laureat
Nagrody Nobla z 1981 roku w dziedzinie ekonomii.
New Haven, jesieñ 1998
Najpiêkniejszym budynkiem University of Rochester jest biblioteka Rhees Library
Rochester, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Œwiat mo¿na zwiedziæ równie¿ biegaj¹c.
Golden Gate, d³ugoœæ 1,3 km, przebiega siê w jedn¹ i drug¹
stronê w pó³ godziny.
San Francisco, zima 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Jazda na s³oniu to jedna
z atrakcji turystycznych
Indii. Zw³aszcza jak siê ma
okazjê odbyæ tak¹ podró¿ w
towarzystwie redaktor Alicji
Albrecht.
Jaipur, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Slumsy w Bombaju. Na pierwszy rzut oka wydaj¹ siê byæ kolorowe i pe³ne uœmiechniêtych
ludzi, ale panuj¹ca tu bieda – ta brzydka twarz globalizacji – jest
przygnêbiaj¹ca.
Bombaj, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Assam s³ynie z herbaty. Przy jej zbiorze tradycyjnie pracuj¹ kobiety, które wygl¹daj¹
niezwykle malowniczo w swoich kolorowych strojach na tle soczystej zieleni.
Assam, wiosna 1999
W obawie przed atakami terrorystów, VIP-y odwiedzaj¹cy plantacjê s¹ nieustannie
strze¿eni przez wojsko i uzbrojon¹ stra¿.
Assam, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Prezydent Malediwów Maumoon Abdul Gayoom chêtnie rozmawia³ o problemach
globalizacji i postrzeganiu œwiata przez organizacje Bretton Woods.
Male, wiosna 1999
Na Malediwach mo¿na sobie wyobraziæ ¿ycie bez samochodów, ale nie bez ³odzi...
Wyspa Gan, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Po pobycie w Azji Po³udniowej, Zjednoczone Emiraty Arabskie wydaj¹ siê byæ ostoj¹
dobrobytu i zadowolenia.
Abu Dhabi, wiosna 1999
Indonezja mocno ucierpia³a na azjatyckim kryzysie finansowym, ale w cieniu s³ynnej
piramidy Borobudur trudno nie poddaæ siê refleksji, ¿e wzloty i upadki to sta³e doœwiadczenie
naszej cywilizacji.
Yogyakarta, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Bali s³ynie z kwiatów
i œwi¹tyñ.
Bali, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Opera w Sydney jest bez w¹tpienia najpiêkniejszym budynkiem œwiata.
Sydney, lato 1999
Do serca Australii czyli œwiêtej ska³y Aborygenów Uluru jedzie siê z Sydney kilka
dni. Ale warto tam dojechaæ, a potem obiec dooko³a, wejœæ na szczyt, a nade wszystko
obejrzeæ zachód s³oñca.
Uluru, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko
Auckland jest znane mi³oœnikom ¿eglarstwa ze s³ynnych regat America’s Cup.
John Roy-Woyciechowski, polski konsul honorowy, jest równie¿ zapalonym ¿eglarzem
i w³aœcicielem wspania³ego jachtu.
Auckland, lato 1999
Na Fid¿i znajduje siê jeden
z bardziej interesuj¹cych uniwersytetów.
Chêtnie przyje¿d¿aj¹
uczyæ na nim profesorowie
z ró¿nych stron œwiata,
aby korzystaæ w czasie pobytu
z uroków tych rajskich wysepek.
Fid¿i, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko
UCLA jest niezwykle kolorowym uniwersytetem szczególnie w Dzieñ Podkoszulki.
Wówczas ca³y campus pokrywa siê sznurami z T-shirtami.
Los Angeles, wiosna 2000
Równie¿ w czasie pobytu w USA, rodzinna zasada, ¿e córki i ¿ona kolejno sk³adaj¹
wizytê zosta³a zachowana. Na zdjêciu: w parku narodowym Joshua Tree z Juli¹.
Kalifornia, wiosna 2000

fot. © G.W. Ko³odko
Aby uzyskaæ licencjê p³etwonurka g³êbinowego, nale¿y przejœæ kurs, zdaæ egzamin...
a potem ju¿ mo¿na podziwiaæ podmorski œwiat.
Gabrysiê najbardziej fascynowa³y ukwia³y.
Hawaje, lato 2000

fot. © G.W. Ko³odko
Prezydent Chorwacji Stiepan Mesicz najbardziej zainteresowany by³ radami na temat
mo¿liwoœci przyspieszenia wzrostu gospodarczego w Chorwacji
Zagrzeb, lato 2000
Profesor Robert A. Mundell otrzyma³ Nagrodê Nobla w 1999 roku. O swoim modelu
opowiedzia³ podczas specjalnego wyk³adu w Wy¿szej Szkole Przedsiêbiorczoœci
i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego.
Na zdjêciu: (od lewej)
profesor Andrzej K. KoŸmiñski, rektor uczelni, profesor Mundell oraz autor.
Warszawa, wiosna 2000

fot. © G.W. Ko³odko
University of Rochester prowadzi równie¿ specjalny program dla oficerów
marynarki wojennej. Wyk³ad dla takiego gremium to niezwyk³e jak dla profesora
ekonomii wydarzenie.
Na zdjêciu:
w towarzystwie kapitana US Navy Gavina D. Lowdera, profesora „navy science”.
Rochester, jesieñ 2000

Serwis fotograficzny [G.W. Ko³odko]
– © Wszystkie prawa zastrze¿one.
¯adne zdjêcie (ani jego czêœæ) nie mo¿e byæ powielana ani rozpowszechniana
za pomoc¹ urz¹dzeñ elektronicznych, mechanicznych, kopiuj¹cych, nagrywaj¹cych i innych,
bez uprzedniego wyra¿enia zgody przez wydawcê i autora.

Kim jest Autor?
Niby wszyscy go znaj¹, ale tak naprawdê i do koñca – to chyba nikt...
A to cz³owiek o wielu obliczach...
Jeden z najwybitniejszych polskich ekonomistów i g³ównych architektów
reform gospodarczych. Skuteczny polityk, który jako wicepremier i minister
finansów w latach 1994-97 doprowadzi³ Polskê do OECD, a nasz¹ gospodarkê
do rozkwitu.
Profesor zwyczajny ekonomii, wyk³adowca SGH i WSPiZ oraz czo³owych
amerykañskich uniwersytetów: Yale, UCLA i Rochester. Organizator i dyrektor
instytutów naukowych oraz ekspert organizacji miêdzynarodowych – ONZ-tu,
Banku Œwiatowego i Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego. Autor i komentator,
eseista i publicysta. Profesjonalista i cz³owiek sukcesu – polski ekonomista
wiele publikuj¹cy i czêsto cytowany za granic¹, a w kraju polityk ciesz¹cy
siê du¿ym spo³ecznym poparciem.
Ale ma tak¿e drugie oblicze, które nie wszyscy znaj¹, a które silnie
przebija z kart tej ksi¹¿ki. Podró¿nik i obywatel œwiata, który odwiedzi³ kilkadziesi¹t
krajów. Meloman i sportowiec. Wielbiciel natury i zwierz¹t. Intelektualista
i turysta. Pasjonat wspó³czesnych przemian nie tylko ekonomicznych
i finansowych, któr¹ to problematykê przybli¿a Czytelnikom, ale tak¿e g³êbokich
wspó³czesnych przeobra¿eñ spo³ecznych i kulturowych. I chocia¿, bywaj¹c
w tak wielu miejscach œwiata, jako fachowiec zajmuje siê g³ównie sprawami
globalnej gospodarki, to wszêdzie, gdzie zawita, myœli o Polsce, potrafi
j¹ stamt¹d widzieæ i zabiegaæ o jej interesy.
Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa – „Dom Organizatora”
w Toruniu wydaj¹c tê ksi¹¿kê chcia³oby przybli¿yæ Czytelnikowi problematykê globalizacji
widzian¹ z perspektywy Autora, którego wiedza i doœwiadczenie, a tak¿e
przystêpnoœæ i lekkoœæ pióra sprawiaj¹, i¿ jest ona niezwykle interesuj¹c¹ lektur¹.
ISBN 83-7285-027-5