Faamatua i se Aganuu Fou O se taiala mo matua ... - Spectrum
Faamatua i se Aganuu Fou O se taiala mo matua ... - Spectrum
Faamatua i se Aganuu Fou O se taiala mo matua ... - Spectrum
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Faa<strong>matua</strong></strong> i <strong>se</strong> <strong>Aganuu</strong> <strong>Fou</strong><br />
O <strong>se</strong> <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a<br />
© <strong>Spectrum</strong> Migrant Resource Centre<br />
Lomiga lona lua<br />
2008
Faatatauga<br />
E tuuina atu lenei <strong>taiala</strong> i <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a uma o loo alala ma tausia<br />
a latou fanau i Au<strong>se</strong>talia.<br />
“ A ola i faitioga le tamaititi, na te a’oa’oina le faasala.<br />
A ola i le pisa le tamaititi, na te a’oa’oina le faamisa<br />
A ola i le ulagia le tamaititi, na te a’oa’oina le faamaina<br />
A ola i le fefe le tamaititi, na te a’oa’oina le le to’a<br />
A ola i le faamaina le tamaititi, na te a’oa’oina lagona sala<strong>mo</strong><br />
A ola i le faapalepale le tamaititi, na te a’oa’oina le onosa’i<br />
A ola i le faamalosi le tamaititi, na te a’oa’oina le to’a<br />
A ola i le taliaina le tamaititi, na te a’oa’oina le alofa<br />
A ola i le amanaiaina le tamaititi, na te aoaoina e lelei o le i ai o <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e<br />
A ola i le faamaoni le tamaititi, na te a’oa’oina le iloa o le mea <strong>mo</strong>ni<br />
A ola i le le faaituau le tamaititi, na te a’oa’oina le amiotonu<br />
A ola i le saogalemu le tamaititi, na te a’oa’oina le faatuatua ia te ia lava ma<br />
i latou o o loo siomiaina ia<br />
A ola i le feoeoea’i le tamaititi, na te a’oa’oina o le lalolagi o <strong>se</strong> nofoaga lelei e nofo,<br />
alofa ma alofagia ai.<br />
(Le mautinoa le na tusia)<br />
1
2<br />
Faatomuaga<br />
O lenei <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> sa saunia e fesoasoani i <strong>matua</strong> fou faatoa taunuu mai, i le tausia o a latou<br />
fanau i Au<strong>se</strong>talia. O le lomiga muamua sa uluai faalauaitele i le 2004 ma tufaina i <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a o<br />
loo nonofo i vaega uma o Au<strong>se</strong>talia.<br />
O le lomiga lona lua ua faavae i fautuaga sa matou maua mai i <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a sa latou<br />
faitauina le lomiga muamua ma sa latou iloaina le aoga. O loo fa’aalia foi i le lomiga lona lua<br />
fautuaga ma manatu o <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a sa valaaulia e auai i la matou komiti o tagata<br />
faufautua. O nei tagata sa filifilia ma le faaeteete i luga o o latou tomai faa<strong>matua</strong> o loo tausia a<br />
latou fanau i totonu o Au<strong>se</strong>talia. E le gata i lea, o le toatele o nei <strong>matua</strong> o loo latou umia faailoga<br />
mai i Iunivesite i tomai o loo fesoasoani i o latou tomai o tagata Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a o loo malaga mai<br />
e aumau.<br />
Ou te fia faafetai i le Pule o le matou Vaega Tautua <strong>mo</strong> Aiga Dr Khairy Majeed o ia o le autu o le<br />
faataatiaga o le auivi ma suesuega uma ua mafua ai ona maua lenei faasologa o <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong>.<br />
E faafetaia foi Dennis Glover <strong>mo</strong> lona sao i le faatonutonuina, faapea Deni<strong>se</strong> Goldfinisch i lana<br />
fesoasoani i le fausiaina ma le faalauaiteleina.<br />
Le Malo Tele o Au<strong>se</strong>talia e ala i le Matagaluega o Aiga, Fale, Tautua <strong>mo</strong> le Mamalu Lautele ma<br />
Mataupu tau Tagata Apoliti sa faatofalaia le tuuina mai o tupe <strong>mo</strong> lenei galuega e ala mai i le<br />
’Responding Early in Assisting Children (REACh)’. O manatu o loo tusia i lenei tusi o lagona lava o<br />
tusitala ma e le atagia ai ni finagalo o le Minista poo le Matagaluega o Aiga, Fale, Tautua <strong>mo</strong> le<br />
Mamalu Lautele ma Mataupu tau Tagata Apoliti a le Malo Tele o Au<strong>se</strong>talia.<br />
Stephanie Lagos<br />
Chief Executive Officer<br />
E faapefea ona ou maua <strong>se</strong> kopi o lenei <strong>taiala</strong>?<br />
E mafai ona e mauaina ni kopi o lenei <strong>taiala</strong> i le :<br />
• Lolomiina o <strong>se</strong> kopi mai i la matou website - www.spectrumvic.org.au<br />
• Asiasi mai i lo matou ofisa autu - 251 High Street, Preston<br />
• Faafesoota’i mai matou i le telefoni (+61) (03) 9496 0200.
Faasino Itulau<br />
Faatatauga............................................................................................................ 1<br />
Faatomuaga .......................................................................................................... 2<br />
E faapefea ona ou maua <strong>se</strong> kopi o lenei <strong>taiala</strong> .......................................................... 2<br />
Folasaga .............................................................................................................. 4<br />
Mataupu 1: Tausia faa<strong>matua</strong> o tamaiti ma fanau talavou ............................................ 5<br />
Mataupu e 2: Malamalama i le tuputupu a’e o lau tama ............................................. 9<br />
Mataupu e 3: Fesoasoani i lau fanau e atina’e lo latou mautinoa .............................. 19<br />
Mataupu e 4: Faaleleia o le tomai i le gagana ma le va fealoai o lau fanau ............... 23<br />
Mataupu e 5: E faapefea ona faailoa lagona .......................................................... 27<br />
Mataupu e 6: Taofi le misa ma lau fanau ................................................................ 31<br />
Mataupu e 7: E faapefea ona faatonutonu lau fanau ................................................ 37<br />
Mataupu e 8: Puleaina o mafatiaga o le aiga ......................................................... 43<br />
Mataupu e 9: Feagai ai ma fanau talavou .............................................................. 47<br />
Sui ole Vaega o Tagata Atamamai i le <strong>Faa<strong>matua</strong></strong> .................................................... 55<br />
3
4<br />
Folasaga<br />
Ona o oe o <strong>se</strong> <strong>matua</strong> malaga mai e aumau, o le a feagai oe ma le tele o luitau. E aofia ai le tau<br />
faafesoota’i o faiga faa<strong>matua</strong> sa a’oa’oina ai oe ma faiga faa<strong>matua</strong> o loo fa’aaogaina e <strong>matua</strong> sa<br />
ola i Au<strong>se</strong>talia.<br />
Ona o oe o le <strong>matua</strong>, e te ono popole faapea o le tausia o lau fanau i Au<strong>se</strong>talia o le a latou teena<br />
ma faagalo ai lo latou tupuaga ma le Gagana Sa<strong>mo</strong>a. E te ono popole foi faapea o le a punitia<br />
avanoa <strong>mo</strong> i latou i Asuetalia<br />
E tutupu lava atugaluga faapea, ae e taua foi lou iloa <strong>matua</strong> e sili atu foi ona e maua ni fanau<br />
mautinoa ma le to’a lelei pe a e una’iina lo latou a’oa’oina o la latou aganuu Sa<strong>mo</strong>a, ma faamasani<br />
ma fesoota’i atu i le aganuu a Au<strong>se</strong>talia. O fanau e ola a’e faapea o le a sili atu lo latou tuputupu<br />
a’e e avea ma tagata matutua faamanuiaina.<br />
O lenei <strong>taiala</strong> sa mafua i <strong>matua</strong> fou ua malaga mai e aumau Sa fesoota’i mai i le <strong>Spectrum</strong> Migrant<br />
Resource Centre e saili ni fautuaga ma <strong>taiala</strong> faa<strong>matua</strong> i nofoaga ma aganuu fou. E toatele <strong>matua</strong><br />
Sa<strong>mo</strong>a ua i Au<strong>se</strong>talia nei e le o lagolagoina pe o faa<strong>taiala</strong>ina e o latou lava <strong>matua</strong> poo aiga, ia e<br />
masani ona fesoasoani ia i latou i Sa<strong>mo</strong>a.<br />
E toatele aiga Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e mumusu e saili ni fautuaga mai tagata e<strong>se</strong> poo tagata atamamai<br />
faapitoa i fafo atu o le aiga. E ofoina atu e lenei <strong>taiala</strong> <strong>se</strong> avanoa e fesoasoani ai ia te oe le <strong>matua</strong><br />
poo le ta’uina atu ia te oe e aunoa ma le faamasinosino poo a auala sa’o ma auala <strong>se</strong><strong>se</strong> e tausia<br />
ai lau fanau. Matou te fautuaina le faitau faatasi e tina ma tama o lenei <strong>taiala</strong> ina ia maua le aoga<br />
aupito sili. O mataupu faa<strong>matua</strong> o loo i totonu o lenei <strong>taiala</strong> e aofia ai:<br />
• Le faatusatusaga ma le sailia o auala e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o tu faapea faiga fou o le a vaaia e lau tama ia<br />
latou aoga i Au<strong>se</strong>talia;<br />
• Tulafono a Au<strong>se</strong>talia e faatatau i le sasaina poo le faasalaina o lau fanau;<br />
• Vaega ma suiga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o le malosi, ma le mafaufau o le a oo i lau tama a’o tuputupu a’e o ia i<br />
tausaga taitasi;<br />
• Mea faatino e faamalosi ai oe le <strong>matua</strong> e faataoto ai tulafono <strong>mo</strong> i latou a’o faasolo ina matutua;<br />
• Pe faapefea ona tali fesili ‘faigata’ – <strong>mo</strong> <strong>se</strong> faataitaiga, o le a le mea e fai pe a fai mai lau<br />
tama talavou e o ma ana uo e tafafao poo le a foi le mea e fai pe a latou teena au tu ma aga<br />
faa Sa<strong>mo</strong>a.<br />
E taumafai pea le <strong>Spectrum</strong> e faaleleia a matou tautua <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> faatoa taunuu mai e aumau, i lo<br />
matou saunia lea o fesoasosani <strong>mo</strong> oe i lou nofo ai i Au<strong>se</strong>talia. Matou te fiafia tele i sou finagalo e<br />
uiga lenei <strong>taiala</strong>, ma e mafai foi ona e maua isi a matou tautua i la matou website www.spectrumvic.<br />
org.au. Taumafai e aua le popole, ma manatua e toatele isi <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a sa malaga mai<br />
e aumau i Au<strong>se</strong>talia na muamua atu i lo o oe, sa latou tausia foi fanau lelei ma le faamanuiaina, lea<br />
o loo olioli ma mitamita ai o latou aiga faapea ma Au<strong>se</strong>talia uma.<br />
Stephanie Lagos – Chief Executive Officer
MATAUPU 1 :<br />
Tausiga faa<strong>matua</strong> o tamaiti ma fanau talavou<br />
Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a i <strong>se</strong> aganuu fou
Mataupu 1: Tausiga faa<strong>matua</strong> o<br />
alo ma fanau talavou i <strong>se</strong> aganuu<br />
fou.<br />
O mea faatauaaina a aiga Sa<strong>mo</strong>a<br />
O le a e iloa mai i lou lava tomai faa<strong>matua</strong> i le<br />
tausiga o fanau i Au<strong>se</strong>talia, o auala e masani<br />
ona tausia ai fanau i Sa<strong>mo</strong>a e mafai ona e<strong>se</strong>e<strong>se</strong><br />
ma auala e tausia ai <strong>se</strong> tamaitiiti Faapapalagi-<br />
Au<strong>se</strong>talia<br />
E pei ona e silafia, e masani aiga Sa<strong>mo</strong>a i le<br />
nonofo i a latou faatoaga ma o latou nuu, lea<br />
o loo mana’omia ai le galulue faatasi o le aiga<br />
atoa. O aiga Sa<strong>mo</strong>a e aofia ai aiga potopoto, e<br />
pei o uso ma tuafafine, <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, tuafafine<br />
o tama poo uso o tina (aunts) ma uso o tama<br />
poo tuagane o tina (uncles) lea e latalata mai<br />
pea ia te oe i lou olaga atoa. E i ai le matafaioi<br />
taua a le au matutua, <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, uncles ma<br />
aunts, auaiga, tamaiti matutua ma uo a lou aiga<br />
i le tausiga o tamaiti laiti. E mana’omia tamaiti<br />
e fa’aalia lo latou fa’aaloalo ma usita’i i tagata<br />
uma o le aiga e matutua atu ia i latou, tusa lava<br />
pe ua faasolo ina matutua.<br />
Ua fuafua o <strong>matua</strong> i Sa<strong>mo</strong>a e avea ma vaega<br />
tele o le ola o a latou fanau a’o tuputupu a’e. A<br />
oo fo’i ina avea ia <strong>matua</strong> ma <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, o<br />
le a fa’aauau pea la latou galuega o le vaaia<br />
o fanau a fanau, ma fa’aauau lo latou tuuina<br />
atu o fautuaga ma lagolago faatino i a latou<br />
fanau matutua pe a avea foi i latou ma <strong>matua</strong><br />
fou. E taua le fa’aauau o le va lelei ma <strong>matua</strong><br />
faa-le-tulafono ma faapea foi ona talisapaia<br />
<strong>matua</strong> faa-le-tulafono fou o <strong>se</strong> vaega o le aiga<br />
potopoto, lea o le a latou lagolago ai foi i fanau<br />
fou a latou fanau.<br />
E i ai foi le matafaioi a le lotu Sa<strong>mo</strong>a e fai <strong>mo</strong> le<br />
ola o le aiga, aoaoina o tamaiti ma le lagolago<br />
i aiga potopoto. O le masani, e itiiti le taua o le<br />
to’a o le tamaititi nai i lo o le tauleleia o le aiga<br />
atoa ma le mamalu lautele.<br />
I Sa<strong>mo</strong>a, a ulavale <strong>se</strong> tamaititi pe fai foi <strong>se</strong> mea<br />
leaga e pei o le gaoi, o le a lagona e le aiga<br />
atoa le maasiasi ma o le a faaleagaina foi le<br />
igoa o le aiga atoa i totonu o le nuu. Mo <strong>se</strong><br />
faataitaiga, afai e avaga <strong>se</strong> teineititi poo <strong>se</strong><br />
tamaititi e teena e <strong>matua</strong> le mafutaga, o le a<br />
maasiasi uma le aiga potopoto i lea mea. Afai e<br />
faia e <strong>se</strong> tamaititi <strong>se</strong> mea leaga pe solitulafono e<br />
masani ona talanoa ma faitatala ai tuaoi poo isi<br />
tagata o le nuu ma faaleaga ai le aiga atoa.<br />
O meataua i aiga a’o e i Sa<strong>mo</strong>a o lona uiga<br />
e tatau ona e mulimuli i tulafono a aiga sa<br />
faataoto manino mai e ou <strong>matua</strong> poo <strong>matua</strong><br />
o ou <strong>matua</strong>. Mo <strong>se</strong> faataitaiga, sa faitau e<br />
te fesoasoani i le faatoaga a le aiga poo le<br />
fesoasoani i le vaaia o ou tei laiti, ma mulimuli<br />
i tulafono a le nuu faatatau i le auai i le lotu ma<br />
isi. A e ulavale sa le’i faaluafesasi ou <strong>matua</strong> i le<br />
sasaina lea o oe aua o le faasalaga masani lea.<br />
O le a <strong>se</strong> mea ua suia mai i taimi na e ola a’e ai<br />
ma le taimi nei?<br />
5
6<br />
O mea faataua e aiga Sa<strong>mo</strong>a i<br />
Au<strong>se</strong>talia<br />
E tele mea ua suia i auala e tausia ai e <strong>matua</strong><br />
Sa<strong>mo</strong>a talavou a latou fanau i Sa<strong>mo</strong>a i le taimi<br />
nei ma aiga fou malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia<br />
ma isi atunuu.<br />
E foliga mai e toatele <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a latou te<br />
taumafaia le tele o auala fou ma auala e masani<br />
ai, e tausi ai fanau. E toatele <strong>matua</strong> e fai mai o<br />
le taotasi i <strong>se</strong> auala e tasi e tausi fanau – poo le<br />
auala faa Sa<strong>mo</strong>a poo le auala faa Au<strong>se</strong>talia – e<br />
mafai ona tutupu ai faigata. E i ai le faafitauli o<br />
le a ‘vaeluaina i aganuu e lua’ lau fanau ma e<br />
mafai ona tupu ai le tele o pisa ma fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />
i le va o oe ma lau fanau.<br />
O le i ai o lau fanau i totonu o Au<strong>se</strong>talia ia poo<br />
totonu foi o Sa<strong>mo</strong>a i le taimi nei e ono tosoaina<br />
ai lau fanau i le tele o mea – e aofia ai mea latou<br />
te vaaia i televi<strong>se</strong>, faapea amioga a isi aiga fou<br />
i Au<strong>se</strong>talia e ala i le talanoa ma uo i aoga i<br />
Au<strong>se</strong>talia, faapea mea latou te faitau i ai ma<br />
vaaia i tusi taatele ma le initaneti.<br />
Tatou talanoa la i nisi o e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o auala i<br />
Au<strong>se</strong>talia faatusa i faiga masani faa Sa<strong>mo</strong>a.<br />
I le aganuu a Au<strong>se</strong>talia i le taimi nei, e leai <strong>se</strong><br />
matafaioi autu a le aiga potopoto i le ola i aso<br />
taitasi pei o le aganuu Sa<strong>mo</strong>a. E toatele tamaiti<br />
ma fanau talavou Au<strong>se</strong>talia a atoa le 21 tausaga<br />
ua tutoatasi loa mai i <strong>matua</strong> ma o lenei tausaga,<br />
ua ausia, e masani ona faamanatuina i <strong>se</strong> fiafia<br />
tele o <strong>se</strong> aso fanau. O <strong>se</strong> tamaititi Au<strong>se</strong>talia e<br />
atoa lona 21 tausaga tusa lava poo <strong>se</strong> tama<br />
poo <strong>se</strong> teine, pe faaipoipo pe leai fo’i, e taua<br />
o le tagata <strong>matua</strong>. O lona uiga e mafai ona ia<br />
faia ana lava faaiuga i mataupu e uiga i a latou<br />
aoaoga poo galuega ae o nisi o i latou ua nonofo<br />
e<strong>se</strong> mai i o latou aiga e ui ina le’i faaipoipo. I<br />
Au<strong>se</strong>talia, a nofo pea le tamaititi ua 21 tausaga<br />
le <strong>matua</strong> ma o latou <strong>matua</strong> i lo latou aiga, ua i ai<br />
le faatatauga e faigaluega ma ave tupe i o latou<br />
<strong>matua</strong> <strong>mo</strong> tupe fa’aalu a le aiga – o lea faiga e<br />
taua o le ‘nofo totogi’ (paying board).<br />
I le faatusatusaga i le faiga e tutoatasi ai tamaiti<br />
i Au<strong>se</strong>talia, e foliga mai i le aga masani a aiga<br />
Sa<strong>mo</strong>a, e aafia uma tagata i le faiga o faaiuga<br />
tetele – e oo lava i uncles, aunts faapea <strong>matua</strong> o<br />
<strong>matua</strong>. E le tatau la ona e ofo pe afai e taumafai<br />
malosi lau lava fanau ia faapei o tagata Au<strong>se</strong>talia<br />
ma latou manana’o i lo latou saolotoga e faia ai<br />
a latou lava tonu taua <strong>mo</strong> lo latou lumana’i, e<br />
aunoa ma le aafia o oe poo i si tagata o le aiga.<br />
O lea manaoga o lau fanau <strong>mo</strong> le tutoatasi e<br />
ono oo ai ia te oe ni lagona tiga ma fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ai<br />
ai ma lau fanau, ma ulugalii, i <strong>se</strong> faiga aupito sili<br />
e faafoia ai lea tulaga.<br />
O le faitauina o lenei tusi ma le faia o mea<br />
faatino o le a fesoasoani i lou malamalamaaga<br />
i le taua o e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o mea e faataua e aiga i<br />
aganuu Sa<strong>mo</strong>a ma Au<strong>se</strong>talia ma sailia ni auala<br />
e faafoia ai ia e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga.
Meataua e masani ai aiga Sa<strong>mo</strong>a Meataua e masani ai aiga Au<strong>se</strong>talia<br />
E fesoasoani isi o le aiga potopoto e pei<br />
o <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, aunties ma uncles i le<br />
tausiga o lau fanau<br />
E fa’aalia le <strong>matua</strong> usiusitai i <strong>matua</strong>, <strong>matua</strong><br />
o <strong>matua</strong> ma tagata matutua<br />
E tele le matafaioi a le lotu ma va latalata<br />
ma faifeau o ekalesia<br />
Tiute e lagolago ai i <strong>matua</strong> pe a matutua, ae<br />
o nisi taimi e nonofo i le fale e tasi<br />
‘Fa’aaloalogia o le Aiga’ poo le igoa lelei o<br />
le aiga i totonu o le nuu e <strong>matua</strong> sili ona taua.<br />
I aiga masani ai, e tauvalea uma tagata o<br />
le aiga potopoto tusa lava pe na o le toatasi<br />
le tagata o le aiga potopoto sa faia <strong>se</strong> mea<br />
leaga poo <strong>se</strong> mea faalumaina<br />
O le ‘aiga tutotonu’ (‘nuclear family’) (tina,<br />
tama ma le fanau) e taua uma ma e tausia<br />
lava e i latou a latou lava fanau i le tele o<br />
taimi.<br />
Una’iina le tutoatasi o lona uiga e mana’omia<br />
le fai lava e i latou o a latou lava faaiuga,<br />
tusa lava pe e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> ma mea e manatu lou<br />
tina ma lou tama e tatau ona fai.<br />
O tagata Au<strong>se</strong>talia e lolotu, e masani ona<br />
faatoa asiasi i le falesa i taeao o Aso Sa.<br />
Faalagolago-ia te ia lava o lona uiga e tatau<br />
ona i ai ni tupe teu a <strong>matua</strong> <strong>mo</strong> lo latou litaea<br />
pe maua ni penesiona matutua mai i le malo.<br />
O le toatele o le aumatutua Au<strong>se</strong>talia latou<br />
te le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e e maua mai ni tupe mai i a<br />
latou fanau matutua.<br />
E <strong>matua</strong> taua le fa’aaloalogia o le tagata<br />
lava ia ma le faitalia e fai ana faaiuga ma<br />
talia ni iuga o ia faaiuga. A fai e <strong>se</strong> tagata<br />
e toatasi <strong>se</strong> mea leaga e na’o ia lava na<br />
te a<strong>mo</strong>ina lona taumafai e toe faalelei <strong>se</strong><br />
ta’uleagaina ua i ai.<br />
E taliaina le faasalaina pa’itino e faatonu ai O faasalaga pa’itino, tusa lava poo le a le<br />
mama, e masani ona inosia.<br />
7
8<br />
<strong>Faa<strong>matua</strong></strong> lelei<br />
O le a le auala aupito lelei e tausia ai fanau? E e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> auala a aganuu ma aiga taitasi, ma e le faia<br />
e lenei <strong>taiala</strong> <strong>se</strong> faamasinoga poo le fea le auala e sili. Tasi le mea e tatau ona e faia o le faatinoina<br />
lea o tulafono o le ‘faa<strong>matua</strong> lelei’. O lona uiga o le a’oa’oina lea o auala lelei e talanoa ai i lau<br />
fanau, sailia auala fou e foia ai faafitauli ma a’oa’oina tomai fou. E aofia ai lou malamalama i<br />
mafaufauga o lau fanau, taumafai ia faalogo mai i latou ia te oe ma e malamalama i mea mamafa<br />
o loo feagai ma i latou i vaega taitasi o lo latou tuputupu a’e.<br />
E mafai ona faafetaui le faa<strong>matua</strong> lelei i soo <strong>se</strong> aganuu. E aofia ai mea taua e lima e mafai ona e<br />
faia <strong>mo</strong> lau fanau:<br />
1. Saunia <strong>se</strong> olaga saogalemu ma le puipuia i le aiga<br />
2. Fesoasoani i lo latou a’oa’oina<br />
3. A’oa’o i <strong>matua</strong> ma fanau le foia o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga e aunoa ma le misa<br />
4. I ai o ni faatatauga talafeagai<br />
5. Tausia lelei o oe lava o le <strong>matua</strong>.<br />
Avea ma faataitaiga lelei<br />
Ia manatua pea o le tasi o aafiaga aupito tele o lau fanau e mai ia te oe. O le a mataina oe e lau<br />
fanau ma o nisi taimi latou te faata’ita’i ia te oe i le faiga o mea. Mafaufau i ou lava <strong>matua</strong>: a’o e<br />
taumafai e faae<strong>se</strong> mai oe ia i laua i le tele o faiga, e tele auala ua e soo ai ia te’i laua. O le avea<br />
ma faataitaiga lelei <strong>mo</strong> lau fanau o le auala mautinoa lea e mafuta vavalalata ai ma i latou a’o<br />
faasolo ina matutua.<br />
Foia o Faafitauli<br />
O le faataitaiga lelei e amata ai ona a’oa’oina auala fou e te fesoota’i ai ma lau fanau, o le muamua<br />
ona e iloa o le auala na tausia ai oe. Pau lea, e mafai ai ona avea oe ma tagata mautinoa i mea<br />
e tatau ona faia i le lumana’i ma mea e suia pe a tatau ai. Faa<strong>mo</strong>le<strong>mo</strong>le amata le faataitaiga i lou<br />
fesili ifo i fesili nei ia te oe.
MEA FAATINO TAUA: O le mea faatino e le tatau ona sili atu ma le 1 le itula ma e fautuaina<br />
lou faia o lenei faataitaiga ma lou toalua.<br />
MEA FAATINO MUAMUA<br />
Mafaufau pe faapefea ona e tausia faa<strong>matua</strong> lau fanau<br />
Tali mai i fesili o loo i lalo e uiga i lou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> le tausiga o lau fanau.<br />
Talanoa ma lou aiga poo sui o la outou vaega i au tali.<br />
1. O le a sou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> ou lava <strong>matua</strong>?<br />
2. O le a <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o ou <strong>matua</strong> <strong>mo</strong> oe?<br />
3. O le a sou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> lau fanau?<br />
4. O le a <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o lau fanau <strong>mo</strong> oe o le <strong>matua</strong>?<br />
5. O le a <strong>se</strong> mea o e mitamita ai i lau aganuu ma tu Faa Sa<strong>mo</strong>a?<br />
6. O a tu ma aganuu taua e te manatu e tatau ona suia e fesoasoani ai i lau fanau e fetuuna’i ai<br />
<strong>mo</strong> le olaga i Au<strong>se</strong>talia?<br />
7. O e sauni e suia ia tu ma aganuu? A ua e sauni, e faapefea?<br />
9
MATAUPU E 2 :<br />
Malamalama i le tuputupu a’e o lau tama
Mataupu e 2: Malamalama i le<br />
tuputupu a’e o lau tama<br />
E e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> tamaiti taitoatasi –<br />
peitai e tutusa<br />
Ua e maitauina o oe o le <strong>matua</strong> le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o<br />
tamaiti taitoatasi. E pei lava lau fanau o oe poo<br />
lou toalua, ma e suia foi o latou manaoga a’o<br />
tuputupu a’e. Ua faailoa mai eleau atamamai,<br />
vaega mavaevae e lima o le tuputupu a’e o<br />
tamaiti uma, e feagai ma o latou manaoga i<br />
le tino, mafaufau ma manaoga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>. O lou<br />
malamalama i nei vaega e lima o le a fesoasoani<br />
ia te oe i le iloa pe faapefea ona ola lau fanau<br />
aemai<strong>se</strong> nisi o suiga e tutupu mai i vaega<br />
taitasi.<br />
VAEGA E LIMA O LE TUPUTUPU A’E<br />
Vaega 5 – faamatalaina o ia lava<br />
Vaega 4 – amanaiaina<br />
Vaega 3 – alofa<br />
Vaega 2 – saogalemu ma malu puipuia<br />
Vaega 1 – faalagolago<br />
O nisi o mea e tatau ona e iloiloina i vaega<br />
taitasi nei e lima o:<br />
• Le saogalemu o lau fanau o lona uiga a<br />
faasalaina fanau e mafai ona e poina<br />
mama i latou (i le na’o le nofoi ae le o le ulu<br />
poo foliga), peitai e le tatau ona e faatigaina<br />
i latou, pe e te luluina i latou a’o pepe pe<br />
soona sasaina <strong>mo</strong>’a<strong>mo</strong>’a i latou. O le mea<br />
lea e ta’u o le faaooina o leaga i le tamaititi<br />
ma e lipotia e foma’i i le malo soo <strong>se</strong> leaga<br />
ua oo i le tino o le tamaititi. I Au<strong>se</strong>talia, e i<br />
ai tulafono e faasaina ai soo <strong>se</strong> tasi, e aofia<br />
ai <strong>matua</strong>, ona latou faaleagaina tamaiti e ala<br />
i faasalaga o le tino, pe tuulafoaina foi e pei<br />
o le alu e<strong>se</strong> atu ae tuu ai na’o i latou i le<br />
fale.<br />
• I Au<strong>se</strong>talia, o le toatele o <strong>matua</strong> e galulue i<br />
fafo atu o aiga ma o lona uiga e laititi le taimi<br />
e mafuta ai ma fanau. E toatele <strong>matua</strong> e uumi<br />
itula e faigaluega ai ae taunuu mai i le fale<br />
toe pisi i isi feau e pei o le faamamaina o le<br />
fale poo le faia o isi feau i le aiga. O le<br />
mafuaga lea e vaivai ai ma laititi ai le taimi e<br />
ta’aalo ai pe talanoa ma a latou fanau pe auai<br />
atu i mea faatino a le aiga i faaiuga o vaiaso.<br />
E ono tatau ona e talanoa i lou toalua ia<br />
faapaleni lelei le taimi e te fa’aaluina i le<br />
galuega ma le taimi e totoe e te fa’aaluina <strong>mo</strong><br />
lau fanau.<br />
• I Au<strong>se</strong>talia e iai le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e e faauo atu lau<br />
tama i tamaiti o isi atunuu, isi talitonuga<br />
faalelotu ma isi lava tamaiti uma. O le auai i<br />
vaega e mafuta ai <strong>matua</strong> ma tamaiti<br />
(playgroups), asiasi i vaega o meataalo i le<br />
faletusi latalata ane, ma le fa’aaogaina o lau<br />
tama i le aoga faataitai o nisi ia o auala<br />
masani e amata ai ona militino ma isi <strong>matua</strong><br />
ma a latou fanau laiti.<br />
11
12<br />
FEAU TAUA FAAMATUA: E te valaaulia isi <strong>matua</strong> e aumai a latou fanau e ta’aalo i lo outou aiga<br />
i taimi o tuuaga o aoga?<br />
• O le faamalo i lau fanau pe a galulue malosi e fai <strong>se</strong> mea, e taua e fesoasoani ia i latou i le<br />
faatupuina o le to’a ma le faatauaina o i latou lava. E viia e faiaoga tamaiti i potu aoga pe<br />
a latou galulue malosi, tusa lava pe e le o i le tumutumu o le va<strong>se</strong>ga lau tama. A le mafaia e<br />
<strong>se</strong> tamaiti ona fai <strong>se</strong> mea i le aoga, e le taumate le avatu e le faiaoga o faamalosiau ma<br />
fautuaga e faaleleia ai ma toe taumafai. E LE faasalaina pe otegia e faiaoga i Au<strong>se</strong>talia ni<br />
tamaiti e le pasi i <strong>se</strong> mataupu poo <strong>se</strong> galuega faaleaoaoga. A faasala e le faiaoga lau tama i<br />
le aoga, e masani ona mafua i sana amio le taupulea i le potu aoga pe sa aafia foi i <strong>se</strong><br />
fusuaga ma <strong>se</strong> isi tamaititi aoga.<br />
• O le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e maualuga o outou o <strong>matua</strong> o le aoaoina o a outou fanau ina ia fiafia i le<br />
galulue malosi i <strong>se</strong> mea (pei o le faitau tusi ma le tusitusi) ma faifai pea <strong>se</strong>ia oo ina mafai ona<br />
latou lelei ai lo latou tomai. O le taimi lava e oo ai lo latou malamalama i <strong>se</strong> mataupu i<br />
<strong>se</strong> tulaga lelei, o le a tuuina atu loa i ai <strong>se</strong> isi mea faigata atu, ina ia o latou a’oa’oina ai le<br />
fa’aauauina o le faaleleia o lo latou tomai.<br />
• E toatele le au atamamai i mataupu i tamaiti ua latou fautuaina le faatonuina o tamaiti e ala<br />
i tima’iga. O lona uiga, ia amanaia ma viia lau tama i soo <strong>se</strong> taimi e amio lelei ai ma fulitua<br />
i le tamaititi pe a amio le taupulea. E mafua le faiga lenei ona o fanau e manana’o e ano atu o<br />
latou <strong>matua</strong> ma latou lagona ua faasalaina i latou pe a e le amanaiaina latou. Ia manatua<br />
foi o le faifai pea poo le ta’uina i lau fanau o latou e ulavavale, e te ono faamalosia ai i latou e<br />
ulavavale aua latou te fiafia i le amanaiaina, e ui ina o la e te otegiaina i latou.<br />
• Ua fautuaina e le au atamamai i tamaiti o le faasalaina i le otegia mamafa poo le sasaina<br />
mama e tatau ona fa’aaoga o <strong>se</strong> laasaga mulimuli, ma ia faatoa fa’aaoga foi pe afai ua toe<br />
faia e le tamaititi <strong>se</strong> amio e afaina ai i latou poo isi tamaiti.<br />
• E le masani ona talanoa atu faiaoga i Au<strong>se</strong>talia pe a le pasi pe ulavale lau tama i le aoga. E<br />
faatoa talanoa atu lava e uiga i lau tama i afiafi o feiloaiga a <strong>matua</strong>-faiaoga lea e faia e aoga<br />
taitasi i le tausaga atoa. O le a valaaulia atu oe le <strong>matua</strong> e te oo mai e feiloai ma le faiaoga o<br />
lau tama. E e<strong>se</strong> mai la i ia mafutaga i afiafi a faiaoga-<strong>matua</strong>, pau le taimi e fesoota’i atu ai<br />
faiaoga poo le pule aoga ia te oe o <strong>se</strong> tulaga o <strong>se</strong> ma’i poo <strong>se</strong> mea faafua<strong>se</strong>i e pei o le aafia o<br />
lau tama i <strong>se</strong> faalavelave matuia e mana’omia ai fesoasoani faafoma’i, poo <strong>se</strong> fusuaga matuia pe<br />
ua ma’i foi lau tama.<br />
FEAU TAUA FAAMATUA: E aupito sili le a’oa’oina o lau tama laititi i mea faatino aemai<strong>se</strong> lava<br />
pe a fai faatasi ma oe poo isi tamaiti. E tatau ona faaititia le matamata televi<strong>se</strong> ma faapea foi ona<br />
vaavaaia i taimi uma e <strong>se</strong> tagata <strong>matua</strong>.
MEA FAATINO LONA LUA<br />
Faataunuuina o manaoga o le tuputupu a’e o lau fanau<br />
Faataunuuina o manaoga o le tuputupu a’e o lau fanau<br />
Vaega o le tuputupu a’e Manaoga Taga e faia e oe<br />
Level 1:<br />
Fa’alagolago<br />
Level 2:<br />
Saogalemu ma malu<br />
puipuia<br />
Level 3:<br />
Alofa<br />
Level 4:<br />
Amanaiaina<br />
Level 5:<br />
Faamatalaina o ia lava<br />
Meaai, meainu, <strong>mo</strong>e Faataitaiga: faasusu i le susu ma/pe<br />
faasusu fagu<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Puipuia o le tino,<br />
<strong>se</strong> faasologa lelei,<br />
saoloto e sailiili lo latou<br />
siomaga<br />
Va mafana, va<br />
lalata, faauo, ma le<br />
faapelepele<br />
Lagonaina o le agavaa<br />
ma le aoga, agavaa<br />
i <strong>se</strong> tomai faapita,<br />
faateleina o le lagona<br />
mautinoa<br />
Talanoa ma isi i soo<br />
<strong>se</strong> tulaga lava ma<br />
taumafai ia iloa e<br />
i latou i latou lava<br />
faapea o latou<br />
malosiaga ma vaivaiga<br />
Fa’ataitaiga: si’o lou vai auau i <strong>se</strong> pa,<br />
a’oa’oina o tulafono o le auala<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Faataitaiga: fai ni ta’aloga faaleaiga<br />
ma tautino atu le va mafana ma le alofa<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Faataitaiga: viia le tamaititi i lona<br />
taumafai e faia le mea aupito sili i le<br />
aoga faapea mea latou te fiafia i ai<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Faataitaiga: faalogo i lau fanau ma fesili<br />
i ai pe faapefea la latou vaai ia i latou<br />
lava faapea isi o loo siomia ai i latou<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
13
14<br />
Tausia o le saogalemu faa-le-tino o<br />
lau fanau<br />
E matele ina fesouaina lau fanau i tausaga<br />
a’o le’i aooga. O <strong>se</strong> mea e tatau ona e faia le<br />
faasaogalemu o lau fanau e ala i le vaavaaia<br />
faasoloatoa e <strong>se</strong> tagata <strong>matua</strong>.<br />
Fanau mai <strong>se</strong>ia oo i le 3 tausaga<br />
tamaiti i tausaga nei :<br />
• e fia iloa lava mea e ala i le tagotago,<br />
lagona ma le su’esu’e solo<br />
• e suesue lava soo <strong>se</strong> mea e tosina iai,<br />
e masani lava i le tuu i o latou gutu<br />
• e inu soo <strong>se</strong> mea (tusa lava poo le a)<br />
• e fiafia i mea taalo poo isi mea e feoai,<br />
felanulanuai ma fai musika / leo<br />
• e fiafia e totolo i avanoa laiti.<br />
Talu ai o tamaiti faatoa fananau mai <strong>se</strong>ia oo i le<br />
tolu tausaga latou te le iloa poo a mea e afaina<br />
ai pe matautia, e tele <strong>se</strong> avanoa e <strong>mo</strong>le, male<strong>mo</strong>,<br />
ona ma mu, pe afaina ai foi i nisi faalavelave,<br />
pe a le vaavaaia.<br />
Mai i le 3 i le 5 tausaga<br />
tamaiti i tausaga nei ua:<br />
• taofia le tuuina o mea i o latou gutu<br />
• a’oa’o mea fou o loo siomia ai i latou e ala<br />
i le lagona, tago ma le su’esu’eina o nofoaga<br />
fou ae na’o sina iloa lava poo sina<br />
malamalamaaga itiiti i ni afaina e maua<br />
mai ai<br />
• amata ona iloa ona faatonutonu i latou lava,<br />
ma amata ona mulimuli i tulafono e faatatau<br />
i le ai, taalo ma taimi e <strong>mo</strong>e ai.<br />
• fiafia e ta’aalo ma oe i taaloga ma fiafia<br />
foi e taaalo ma i latou lava i le faataitai lea<br />
i ni mea e te faia e pei o le kuka, ta’aalo<br />
ma pepe taalo poo taavale mea taalo ma isi.<br />
O manu’aga i faalavelave faafua<strong>se</strong>’i o le pogai<br />
autu lea o le tele o le malaia o tamaiti i Au<strong>se</strong>talia.<br />
O nei faalavelave e tutupu faafua<strong>se</strong>’i ona e<br />
leai ni puipuiga ua saunia a’o lei tutupu. Mo<br />
faamatalaga atili e faatatau i puipuiga aupito<br />
sili e mafai ona e faia e puipui ai lau tama mai i<br />
faalavelave tino mai, asiasi i le www.kidsafevic.<br />
com.au lea o loo i ai pepa o faamatalaga i lau<br />
gagana e mafai ona e lolomiina e aunoa ma <strong>se</strong><br />
totogi.<br />
Malamalama i le atina’eina o mafaufau<br />
ma lagona o tamaiti<br />
Mai i le 0 i le 18 masina – atina’eina o le<br />
faalagolago ma le mafuta<br />
O le taimi lea e aoao ai e pepe le fa’alagolago<br />
ma amata ona mafuta mafana i le tama ma le tina.<br />
O le tele o le lagona saogalemu ma le mafuta<br />
mafana o pepe i <strong>matua</strong> uma e faalagolago i le<br />
mafai ona taliaina pea o o latou mana’o e ala<br />
i taimi e fafaga, faa<strong>mo</strong>e, faataele ma le taimi e<br />
ta’aalo ai ma <strong>matua</strong>.<br />
O <strong>se</strong> tulaga faigata i le aiga e ono maua ai e le<br />
pepe lona lagona fefe e mafuta mafana i <strong>matua</strong><br />
– e mafai ona tupu lea mea pe a pisa le aiga, pe<br />
tiaiina foi le pepe, pe matele ina ma’i le tina pe<br />
<strong>matua</strong> faanoanoa foi.
A le mafai ona lagona e le pepe le mafuta<br />
mafana lelei o le a tele ni faafitauli e feagai ma<br />
i latou a’o faasolo ina matutua. E ono oo i le<br />
tamaititi <strong>se</strong> lagona faaletonu i <strong>se</strong> taimi umi e pei<br />
o le itiiti o lona lagona mautinoa poo le fa’aalia<br />
pea o le faatautau i <strong>matua</strong> poo le matanana. E<br />
ono faigata foi ona latou tautatala pe maua i<br />
faafitauli o le gagana, pe maua foi i faaletonu<br />
i le ai. O nisi o faafitauli o le va lautele o le<br />
fa’aalia lea o lona le mafai ona pulea o ia lava,<br />
faigata ona faauo poo le lagonaina o le faae<strong>se</strong>a<br />
o ia e <strong>matua</strong>.<br />
Mai i le 18 masina i le 3 tausaga<br />
– atina’eina o le tutoatasi poo le<br />
maasiasi<br />
O le taimi lea ua avea ai le pepe ma tamaititi<br />
ma ua ia iloaina e e<strong>se</strong> o ia mai ia te oe. Mo <strong>se</strong><br />
faataitaiga ua latou iloaina i latou i <strong>se</strong> faata. Mai<br />
i le 18 masina o le matutua, e ono amata ona<br />
manana’o tamaiti i mea pe mumusu foi e faalogo<br />
i au faatonuga i le faapea mai “leai” i meaai poo<br />
le <strong>mo</strong>e. E pisi tamaiti i le su’esu’eina pea o lo latou<br />
siosiomaga, ma taumafai e fai mea <strong>mo</strong> latou lava<br />
e pei o le aai poo le feinu mai i a latou lava ipu,<br />
i le faataitai lea ia te oe ma au taga. O fuaiupu e<br />
fiafia i ai i le <strong>matua</strong> lea o le “ou te mafaia” poo le<br />
“aumai ou te faia”.<br />
E toatele tamaiti e te’a e<strong>se</strong> mai i le <strong>matua</strong> lea ma<br />
fiafia e a’oa’o ma su’esu’e mea fou poo siosiomaga,<br />
e ui ina latou le malamalama i le afaina poo ni<br />
faalavelave e ono tutupu ai. I le <strong>matua</strong> lea e taua lou<br />
faataoto o tulafono manino i mea e tutupu i lau tama<br />
pe a ulavale, aemai<strong>se</strong> lava pe a faifai pea le amio e<br />
afaina ai pe tutupu ai faalavelave.<br />
4 i le 6 tausaga – manatu mamao poo le<br />
manatu sala<strong>mo</strong><br />
O tausaga nei e oo ai le tupu o le faiai o le<br />
tamaititi i le tumutumuga ma ua i ai le faitauga<br />
ua tele foi sona a’oa’oina. O le uluai taimi lea<br />
ua faatatauina e fai ai lava e ia galuega mai i le<br />
amataga <strong>se</strong>ia uma.<br />
O le a fa’aalia foi e lau tama ona mafaufauga<br />
fetala’i ma taalo i ni taaloga e aofia ai tagata<br />
malolosi poo ropati (robots) ma isi. E mana’omia<br />
lou faamalosi i lau tama a’o taumafai e a’oa’oina<br />
metotia fou e pei o le ai i le sipuni ma le tui poo le<br />
faata’ita’iina o upu fou.<br />
E taua foi le a’oa’o o lau tama i tulafono e<br />
faatatau i lona saogalemu i le taimi e sopoia<br />
ai le alatele, fa’aaloalo i e pule, ma mulimuli i<br />
faiga tumama e pei o le taele po le fufuluina o<br />
nifo. E taua i le taimi lea le amata ona e aoao<br />
i ai faiga e tatau ai e pei o le aua le pepelo pe<br />
fa’aaogaina le faamisa e foia ai fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga.<br />
I suesuega talu ai nei na iloa ai i le matutua<br />
lea, ua taumafai fanau e faia mea <strong>mo</strong> i latou<br />
lava. A faifai pea le otegia ma le amusia o lea<br />
tamaititi pe a latou faia mea <strong>se</strong><strong>se</strong> i le a’oa’oina<br />
o tomai amata e pei o le faia o le ofu poo le<br />
taalo i le polo, o le a le taumate lo latou taofia<br />
vave o lo latou taumafai pe mumusu e toe faia<br />
le galuega.<br />
E taua ia te oe lou malamalama o le tamaititi i le<br />
<strong>matua</strong> lea e vave lava ona matamuli pe lagona<br />
sala<strong>mo</strong> pe a le mafai ona latou faia <strong>se</strong> galuega.<br />
15
16<br />
A e otegia pe e te ata i lo latou taumafai, latou<br />
te aloe<strong>se</strong> mai i lagona tiga e ala i lo latou <strong>matua</strong><br />
mumusu lea e taumafai <strong>se</strong> mea.<br />
O tamaiti ua a’oa’oina le aloe<strong>se</strong> mai i faiga le<br />
taulau e ala i le mumusu e faia ni mea faigata,<br />
e le taumateina le i ai o ni faigata o lo latou<br />
a’oa’oina i le aoga. E taua ia outou <strong>matua</strong> ona<br />
manatua e tatau ona viia tamaiti pe a latou<br />
a’oa’oina pe taumafaia ni mea fou ma aua le<br />
na’o le viia pe a sa’o ona latou faia lea mea. O<br />
le fa’aaogaina o lea faiga ua e a’oa’oina ai lau<br />
fanau, e malie le aoaoina ma o le faasolo ina<br />
lelei i le faia o <strong>se</strong> mea e mana’omia le faamalosi<br />
ma le tele o le galuega.<br />
Mai i le 6 i le 9 tausaga – atina’eina o<br />
le agavaa<br />
I le <strong>matua</strong> lea, o le a fesoota’i atu lau tama i le<br />
lalolagi i fafo e ala i le aoga. Ua fuafuaina fo’i e<br />
tatau ona ausia e fanau ni tomai i le faitau tusi,<br />
tusitusi faapea le galulue faatasi ma le fesoota’i<br />
atu i isi tamaiti ma faiaoga matutua.<br />
O tamaiti e lelei i lenei vaega o le olaga e<br />
faigofie ona fai uo ma fiafia i taaloga fai au,<br />
tausisia faasologa o aoga ma fiafia e aoao<br />
mai i mea <strong>se</strong><strong>se</strong> tusa lava poo luma o a latou<br />
uo. O tamaiti e le gafatia lelei e le taumate o<br />
le a mananao e alo e<strong>se</strong> mai i le o i le aoga ma<br />
masani ona fefefe e toe fai le galuega pe a uma<br />
ona faia <strong>se</strong> mea <strong>se</strong><strong>se</strong>.<br />
Mai i le 10 i le 15 tausaga – o tausaga<br />
o le talavou<br />
O le piliota lea e faailoga ai le siitia ai mai i le<br />
‘tamaititi’ i le ‘tagata’ <strong>matua</strong>. E foliga lava o <strong>se</strong><br />
taimi aupito luitau ma e mafai ona mafua ai<br />
popolega <strong>mo</strong> outou o <strong>matua</strong>. O le taimi lea ua le<br />
o toe tamaititi ai lau tama, peitai e le’i avea foi ma<br />
tagata <strong>matua</strong>.<br />
O le olaga i le aiga ma fanau talavou e mafai ona<br />
<strong>matua</strong> nunumi i tagata uma o le aiga. O le taimi<br />
lea e iloga i le alia’e o o<strong>mo</strong>ne o le ola (growth<br />
hor<strong>mo</strong>nes) e mafua ai suiga vaaia e pei o itutino<br />
sa, laulu, fuafua o foliga ma le leo. O growth<br />
hor<strong>mo</strong>nes e aafia ai uiga o lau tama talavou ma<br />
le taumatea o le a ia faataitaia uiga e pei o le<br />
aveina o le taavale e aunoa ma <strong>se</strong> lai<strong>se</strong>ne, poo le<br />
amata ona ulaina sikaleti lea ua e<strong>se</strong> mai i uiga o le<br />
tamaititi sa e masani ai. O uiga le popoi o tamaiti<br />
talavou e foliga e lu’iina ai lou onosa’i ma e mafai<br />
ona feita ai outou o <strong>matua</strong>, ma i le vaitaimi lea, e<br />
masani lava ona misa ai <strong>matua</strong> ma fanau talavou.<br />
O uiga le popoi e MASANI AI ma e maua i soo <strong>se</strong><br />
tamaitiiti talavou lava i soo <strong>se</strong> vaega o le lalolagi.<br />
O le mea aupito taua e manatua o le faatumauina<br />
lea o le va fesoota’i ma lau tama talavou, tusa<br />
lava pe foliga e le fia talanoa mai ia te oe poo<br />
<strong>se</strong> isi lava tagata o lou aiga. E mafai ona sili<br />
atu le naunau o lau tama talavou e nofonofo i<br />
totonu o latou potu<strong>mo</strong>e pe talanoa foi ia latou<br />
uo, aua e taua tele i fanau talavou faatagaga<br />
ma le taliaina e a latou uo. Manatua tusa lava<br />
pe foliga e le o toe fiafia lau tama ia te oe, o loo<br />
tele lava lou sao ma latou mana’omia pea o lau<br />
faatagaga e ui ina foliga latou te le amanaiaina<br />
au fautuaga.<br />
O le taimi foi lea o le a manao ai lau tama<br />
talavou e tafao e<strong>se</strong> atu mai i le aiga ma mana’o<br />
<strong>mo</strong> sona tutoatasi ma sona saolotoga sili atu e<br />
tafafao ai ma a latou uo.
O le taimi foi lea e toe feutaga’i ai e le toatele<br />
o <strong>matua</strong> tulafono ma a latou fanau talavou e<br />
uiga i mea aoga e faia i le aiga, le tafafao i le<br />
faaiuga o vaiaso po o aso aunoa, alauni tupe,<br />
o a lavalava e faatagaina ona latou ofuina, ma<br />
afai e iai sau fanau teine pe faatagaina lo latou<br />
fa’aaogaina o vali <strong>mo</strong> foliga.<br />
MEA FAATINO LONA TOLU<br />
Lagolago le atina’eina o le mafaufau ma lagona o lau fanau<br />
O le mea faatino lenei o le a fesoasoani ia te oe i le faataatiaina o ni faavae lelei e fetaui ma<br />
manaoga o lau fanau <strong>mo</strong> le maloloina faa-le-mafaufau tuutuu mamao faapea lagona. Tali ‘ioe’<br />
pe ‘leai’ i fesili o loo i lalo.<br />
Mai i le 0 i le 18 masina – atina’eina o le faalagolago ma le mafuta<br />
E te: Tali ‘ioe’ pe ‘leai’<br />
Avaavau i autafa o le pepe pe a latou fetagisi?<br />
Pupula sa’o ma ou mata alofa i lau tama, fusifusi ma e ata ma<br />
avatu i ai upu faamalosiau?<br />
Toe ta’u atu upu autu pe faata’ita’i i leo e fai e lau pepe?<br />
Faato’ato’a malie pea i lau pepe e tusa lava poo latou fetagisi ma<br />
e le mafaiona faanaina la latou tagi?<br />
Fa’aaoga meataalo e faafiafia ai lau pepe pe a mafatia?<br />
O lou tiute faa<strong>matua</strong> le fesoasoani i lau tama<br />
talavou i le faia o faaiuga talafeagai i mea uma<br />
nei, ma ia mautinoa le talafeagai o faaiuga ma<br />
faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o lona lumana’i. A latou mananao<br />
pe faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e ia lelei a latou aoga, e tatau ona<br />
e faamanatu ia i latou le taua o le faapaleniina<br />
o le taimi latou te fa’aaluina i a latou galuega i<br />
le maea o le aoga ma a latou aoaoga.<br />
17
18<br />
Mai i le 18 masina e oo i le 3 tausaga – atina’eina o le tutoatasi poo le maasiasi<br />
E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />
Malamalama i lagona o lau tama o ia e ona mea taalo taitasi ma lo<br />
latou mumusu e faasoa atu?<br />
Faataga lau fanau e sailiili lo latou siomaga e ala i le tago i mea<br />
e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>?<br />
Fa’amalosi i lau tama e ta’aalo ma isi tamaiti?<br />
Tali atu i fesili a lau tama e uiga i mataupu ogaoga, e pei o le<br />
aoaoina o lo latou o i le faleuila?<br />
Mai i le 4 i le 6 tausaga – manatu mamao poo le sala<strong>mo</strong><br />
E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />
Tuuina le avanoa e a’oa’o ai lau tama i isi auala e fiafia faatasi ai,<br />
e pei o le faitau tusi ma faitaga o fagogo e fiafia i ai, faamalosi e<br />
tusi ni a latou lava ata, ma taaalo ma isi tamaiti?<br />
Iloa e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> le aoaoina e fanau o le faitau tusi ma le tusia o latou<br />
igoa? (O nisi fanau e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> le matutua latou te mauaina ai ia<br />
tomai ma afai e tuai ona latou iloaina e le faapea e le atamai lau<br />
tama.)<br />
Viia lau tama pe a taumafai pea i taimi uma, tusa lava pe fa’aauau<br />
pea ona le mafaia ona faia <strong>se</strong> mea?<br />
Faataoto tulafono manino, tuaoi ma tapulaa ma fesili ia tei latou pe<br />
ai<strong>se</strong>a e fai ai pea nisi o amioga ‘ulavale’?<br />
Aoao lau fanau e faataunuu folafolaga e ala i lou faataunuuina o<br />
au lava folafolaga? promi<strong>se</strong>s?<br />
Aoao lau fanau e fesoasoani i isi tamaiti pe a latou le fiafia pe<br />
faanoanoa?
Mai i le 6 i le 9 tausaga – atina’eina o le agavaa<br />
E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />
Mafuta i aso taitasi ma lau tama ma aveina i ai le avanoa e talanoa<br />
saoloto ai i lo latou aso? openly talk about their day?<br />
Faalogo manino i lau tama pe a fa’aalia lo latou popole lea e foliga<br />
le taua ia te oe? (e ono taua ia i latou) trivial to you? (it may not be<br />
trivial to them)<br />
Matamata i lau fanau pe a latou ta’aalo i taaloga fai au?<br />
Tima’i i lau fanau e foia faafitauli e i latou lava (tusa lava poo a latou<br />
fofo poo faaiuga e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> ma au fofo poo faaiuga)? (even if their<br />
solutions or conclusions are different to yours)?<br />
Mai i le 10 i le 15 tausaga – o tausaga o le talavou<br />
E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />
Ta’uina i lau tama talavou e te alofa ma talia i latou ma le le faatuaoia?<br />
Faalogo <strong>mo</strong>ni atu lava ma e talanoa i lau tama talavou e uiga i o<br />
latou manatu ma talitonuga ia e e<strong>se</strong> mai nai i lo o ou manatu ma<br />
talitonuga?<br />
Faamalosi i lau fanau ina ia malamalama ma fa’aalia faataitaiga o<br />
le talia o faaiuga e pogai mai i a latou mea e fai?<br />
Lagolago i lau tama talavou i le faataotoina ma le faamatala manino<br />
o o latou lava faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega faatasi ma sitepu latou te mana’omia e<br />
faataunuu ai ia faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega? Afai e te le iloaina, e te taumafai e<br />
saili mai i tagata atamamai faapitoa?<br />
Mafai ona e fai lelei ‘leai’ i lau tama talavou pe a mana’o i <strong>se</strong> mea<br />
ma talanoa filemu i mafuaaga ua e teena ai lo latou manaoga tusa<br />
lava pe foliga ua le fiafia ia te oe?<br />
Faia ni mea poo ni faiga faa-le-aiga e faamanuia ai taumafaiga<br />
faapitoa a lau tama talavou ua taunuu?<br />
19
MATAUPU E 3 :<br />
Fesoasoani i lau fanau e atina’e lo latou mautinoa
Mataupu e 3: Fesoasoani i lau<br />
tama talavou e atina’e lona lava<br />
mautinoa<br />
O le a le manatu-mautinoa?<br />
I faaupuga taatele, o le manatu-to’a o le<br />
tuufaatasiga o o tatou talitonuga poo lagona e<br />
uiga ia i tatou lava. Mo tamaiti laiti, o le <strong>se</strong>lfesteem<br />
o le tele o lo latou lava talitonuga i le<br />
taliaina poo le faatauaina e le aiga ma uo.<br />
O tamaiti e lelei lagona o le <strong>se</strong>lf-esteem latou<br />
te lagonaina lo latou taliaina amanaiaina ma<br />
mafai ona puipuia i latou e tagata taua i o latou<br />
olaga. I le isi itu, o tamaiti e itiiti <strong>se</strong>lf-esteem e<br />
masani ona latou lagonaina le le faatuatuaina<br />
aemai<strong>se</strong> lava pe a latou mana’omia, o tagata<br />
matutua ma uo. O tamaiti e itiiti <strong>se</strong>lf-esteem latou<br />
te le lagonaina le saogalemu pe puipuia e nisi<br />
poo tagata uma o le aiga ma ua talitonu foi o i<br />
latou e le alofagia, pe e le tala fetaui ma i latou<br />
le alofaina. Ua latou faapea foi afai e le alolofa<br />
le faatuaoia o latou <strong>matua</strong> ia tei latou, e ono<br />
faapea foi ona latou le alolofa ia i latou lava<br />
faapea ma isi.<br />
O le <strong>se</strong>lf-esteem o <strong>se</strong> faiga taua <strong>mo</strong> oe e fa’aaoga<br />
i vaega uma lava o lau galuega faa<strong>matua</strong> aua<br />
e aoga <strong>mo</strong> le lumana’i lelei ma le fiafia o lau<br />
tama.<br />
O le <strong>se</strong>lf-esteem ma tagata Sa<strong>mo</strong>a<br />
O le faamatalaina o le <strong>se</strong>lf-esteem e e<strong>se</strong> mai i lea<br />
aganuu ma lea aganuu. I nisi aganuu e fua i lo<br />
tatou aulelei, pe fia ni a tatou tupe, poo i tatou<br />
fo’i o nisi o <strong>se</strong> aiga faapitoa. I Au<strong>se</strong>talia, pe<br />
vaai le tagata ia te ia o <strong>se</strong> tagata manuia poo <strong>se</strong><br />
tagata e le mafaia <strong>se</strong> mea e foliga o <strong>se</strong> mea taua<br />
tele, i lo latou fiafia ma le manuia o le mafaufau.<br />
I faaupuga masani, e toatele tagata Au<strong>se</strong>talia e<br />
talitonu e tusa lava poo oe o <strong>se</strong> tamaloa poo <strong>se</strong><br />
fafine, tama poo <strong>se</strong> teine, laititi pe <strong>matua</strong>, e tatau<br />
ona faia faalelei oe. E talitonu tagata Au<strong>se</strong>talia<br />
e tatau ona tuuina i tagata taitoatasi le avanoa<br />
e pei o isi ma pe latou te manuia pe le manuia e<br />
fuafua i o latou lava tagata ma le galulue ai. O<br />
lona uiga a le manuia <strong>se</strong> tasi, o le tuuaiga e pau<br />
i luga o lea tagata ae le o lona aiga.<br />
I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a, o le mamalu e tele lava ina<br />
faailoa e le tulaga o le aiga i le nuu poo tagata<br />
lautele. O le toatele o aiga Sa<strong>mo</strong>a sa aofia i<br />
la matou suesuega i le 2006 sa latou taua e<br />
leai so latou manatu e maualuga ni o latou <strong>se</strong>lfesteem<br />
pe malolosi foi ni o latou manatu-to’a<br />
ina ua malaga mai e aumau mai i Au<strong>se</strong>talia.<br />
O le toatele o Sa<strong>mo</strong>a latou faatulaga i latou i<br />
taunuuga o taumafaiga a latou fanau i Au<strong>se</strong>talia.<br />
I <strong>se</strong> isi faaupuga, o le toatele o outou e i ai le<br />
mea ua matou taua o le ‘we-esteem’ ae le o le<br />
‘<strong>se</strong>lf-esteem’.<br />
I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a, o le mafuta ma le faalatalata<br />
i lou aiga e sili atu ona taua nai i lo o lou nofo<br />
na’o oe. E una’iina tamaiti e auai i mea fai ma<br />
taaloga a aulotu Sa<strong>mo</strong>a. O le una’iina o lau<br />
fanau e avea ma tagata tutoatasi e taua foi lea,<br />
aua e i ai le faitauga e latou te faia lava e i<br />
latou le tele o faaiuga i le aoga ma galuega i<br />
Au<strong>se</strong>talia.<br />
21
22<br />
I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a, e a’oa’oina tama mai i le<br />
ititi e fa’aaloalo ma puipui o latou tuafafine. I<br />
le isi itu, e tatau ona fa’aaloalo ma usitai teine i<br />
o latou tuagane. I aiga Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e ono<br />
faapito le alofa o le <strong>matua</strong> i <strong>se</strong> tamaitiiti faatusa i<br />
isi, tusa lava poo <strong>se</strong> teine poo <strong>se</strong> tama.<br />
O nei mea uma e aafia ai le <strong>se</strong>lf-esteem a lau<br />
tama. E taua lou manatua o le tulaga tutusa ma<br />
le <strong>se</strong>lf-esteem e faitau e taua tele i le aganuu<br />
a Au<strong>se</strong>talia i le taimi nei, e tatau ai la ona<br />
faapaleni lou aoaoina o au faiga e masani ai<br />
lea o le a fesoasoani i le manuia o lau fanau i lo<br />
latou aganuu fou.<br />
O tamaiti e lelei <strong>se</strong>lf-esteem e masani<br />
ona:<br />
• manatu e faatauaina i latou e o latou<br />
aiga ma tagata<br />
• galulue tutoatasi<br />
• mitamita i a latou lava taumafaiga ua<br />
taunuu<br />
• tatali le tiga ma taumafai pea e ui ina<br />
latou le mafaia ona maua lelei ni tomai<br />
fou<br />
• tatali lagona lelei faapea fo’i lagona le<br />
lelei<br />
• a<strong>mo</strong>ina a latou lava mea <strong>se</strong><strong>se</strong> ma taga<br />
• mafai ona tatali ni mea ua faaletonu<br />
pe ua le manuia ma lagona ua latou<br />
maua lesona mai i lea mea ua tupu.<br />
Ua maua foi e la matou suesuega e toatele<br />
<strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e malamalama i le taua<br />
o le una’iina o lagona-to’a o a latou fanau ma<br />
fesoasoani ia i latou i le fa’aalia o o latou<br />
lagona ma faalogona. I le vaega lenei, matou<br />
te fesoasoani ia e malamalama i le faiga o lea<br />
mea.<br />
O le ata o loo i lalo o loo fa’aali atu ai aoga o<br />
lou fesoasoani i lau fanau i le atina’eina o le <strong>se</strong>lfesteem.<br />
O tamaiti e le lelei <strong>se</strong>lf-esteem e<br />
masani ona:<br />
• lagonaina lo latou le alofagia ma le<br />
le taua i totonu o o latou aiga ma o latou<br />
tagata<br />
• alo e<strong>se</strong> mai i le taumafaia o mea fou<br />
• una’i i isi lo latou le mafaia o ni mea<br />
• faigofie ona lagona ita pe a le taulau<br />
fuafuaga<br />
• faatosina gofie e isi<br />
• vaai maualalo i a latou lava taleni ma o<br />
latou agavaa<br />
• feosofi i le faamisa e fa’aalu ai lo latou<br />
ita ma le le fiafia.
E i ai lou tiute faa<strong>matua</strong> e fai i le atina’eina ma le faamalosia o le <strong>se</strong>lf-esteem a lau fanau. E aofia<br />
ai lou fa’aaloalogia o i latou o ni tagata e i ai o latou lava mana’oga, talanoa ia i latou e uiga ia<br />
latou amioga ma tuuina i ai avanoa e fa’aatamamai ai.<br />
Faatupuina o le <strong>se</strong>lf-esteem a lau fanau<br />
E tele auala e fesoasoani i le faatupuina o le <strong>se</strong>lf-esteem o lau fanau. Faitau i nei fautuaga ma<br />
talanoa i ai ma lou aiga.<br />
1. Faafesoota’i lau fanau i lo latou tuana’i<br />
Mo le fauina o le <strong>se</strong>lf-esteem o lau fanau, e taua lo latou:<br />
• iloaina ma le mitamita i le tupuaga Sa<strong>mo</strong>a o lo latou aiga<br />
• malamalama pe faapefea ona latou ola i Au<strong>se</strong>talia ma lana aganuu<br />
• fiafia i lo latou lumana’i ma sauni e galulue malosi e faataunuu o latou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e.<br />
MEA FAATINO LONA FA<br />
A’oa’oina lau fanau i lo latou tupuaga faa Sa<strong>mo</strong>a ma faa Au<strong>se</strong>talia<br />
E mafai ona e fesoasoani e faafesoota’i lau fanau i o latou auga <strong>matua</strong> e ala i le faamalosi i ai<br />
e mitamita i lo latou itu Sa<strong>mo</strong>a ma le tupuaga faa Sa<strong>mo</strong>a, ae ia iloa foi uiga lelei o le aganuu a<br />
Au<strong>se</strong>talia.<br />
E ono i ai ni tala, ata, tusi, pe<strong>se</strong> ma ata tifaga a lou aiga, e fesoasoani i lau fanau e malamalama<br />
tele ai i lo latou itu Sa<strong>mo</strong>a e taumafai e a’oa’o atili ai i ai.<br />
• o ou <strong>matua</strong> ma <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, atunuu, aa o lou aiga, le autovaa mai ma le aumau ai, ma le<br />
olioli ma faigata sa e feagai ai<br />
• lou tulaga i Au<strong>se</strong>talia faapea lou tiute i le potopotoga o tagata o le mea o loo e nofo ai<br />
• lou sao i mea fai lautele, taaloga ma faa-le-lotu ma isi lava e aofia ai fiafiaga faaleaganuu ma<br />
fiafiaga o faamanuiaga<br />
• au fuafuaga ma miti <strong>mo</strong> le lumana’i <strong>mo</strong> lou aiga<br />
• ou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> le lumana’i o lau fanau ae o a ni suiga talu taimi ua mavae.<br />
• lau gagana ma mea faa-le-aganuu, ma ai<strong>se</strong>a e taua ai ia mea ia te oe ma lou aiga.<br />
23
24<br />
2. A’oa’o le viia o lau fanau<br />
E mana’omia e tamaiti upu faamalosi ina ia latou<br />
lagonaina ai lo latou lelei. E leai <strong>se</strong> tamaititi e<br />
lelei atoatoa ia manatua o le a i ai malosiaga<br />
ma vaivaiga o lau tama. Ia e faamaoni i taimi<br />
uma pe a e viia i latou ma alo e<strong>se</strong> mai i le soona<br />
faamasinosino. Talanoa ia i latou i mea latou te<br />
le o lelei tele ai e aunoa ma le faamasinosinoina<br />
o i latou, ma taumafai e faamanatu ia i latou<br />
mea e lelei ai aemai<strong>se</strong> pe a latou lagonaina le<br />
ma poo le vaivai i le le mafai ona latou a’oa’oina<br />
lelei <strong>se</strong> tomai fou.<br />
Faamanatu i lau fanau e umi <strong>se</strong> taimi ma tele <strong>se</strong><br />
faamasani e lelei ai i <strong>se</strong> mea, ma o nisi taimi e te<br />
ono le taunuu i le tumutumu o <strong>se</strong> mea e te naunau<br />
lava i ai, e pei o taaloga. E faasolo lava ina iloa<br />
e lau tama ona malosiaga ma ona vaivaiga ma<br />
amata ona malamalama ma talitonu ia tei latou<br />
lava.<br />
O le a mana’omia lou avea ma tagata tufa atu<br />
ma agalelei. Aua nei galo le viia o lau fanau e<br />
ala i le:<br />
• fai atu “Ou te alofa ia te oe, tusa lava<br />
poo le a”<br />
• ta’uina ia i latou ua e fiafia ma laki ua avea<br />
i latou ma au fanau<br />
• fesoasoani ia i latou e a’oa’o le foia o<br />
faafitauli e i latou lava, tusa lava poo nei<br />
faafitauli o ni tama’i mea ia te oe.<br />
3. Amanaia iuga o taumafaiga a lau fanau<br />
A taumafai tamaiti e aoaoina <strong>se</strong> mea pe aafia<br />
foi i <strong>se</strong> tauvaga a le aoga, aua nei galo ona viia<br />
i latou e ala i lou faapea atu:<br />
• “Malo lava. Ou te mimita ia te oe pe a e<br />
taumafaia le mea aupito sili e te mafaia”<br />
• “E matagofie le vaai atu i lou taumafaia o le<br />
mea aupito sili e te mafaia.”<br />
• “Ua siisii pea oe i taimi”.<br />
Peitai faatoa fai lava nei mea pe a <strong>mo</strong>ni. Manatua,<br />
afai e te viia lau fanau ae le tatau ai <strong>mo</strong> latou, o<br />
le a latou le malamalama poo le a le mea o loo<br />
<strong>mo</strong>omia mai ia i latou. O le autu o le amanaiaina<br />
o iuga o a latou taumafaiga, o le fa’aalia lea o lou<br />
amanaia o le tele o a latou taumafaiga, ma o le a<br />
faamalosia ai i latou e taumafai pea pe aoaoina<br />
ia maua lelei tomai fou.<br />
4. Fa’aalia o lou alofa<br />
Mo tamaiti, e sili le leo tele o taga nai i lo upu.<br />
O le fa’aalia o le alofa faatino pe pupula fiafia<br />
pe a e faatasi ma i latou e mafai ona tuuina atu<br />
ai le tele o faamalosiau. E mafai ona e fa’aalia<br />
lou alofa e ala i le:<br />
• faalogo i lau fanau<br />
• mafuta faatasi i taimi faapitoa<br />
• auai atu i a latou taaloga ma mea fai<br />
• fa’aali ia i latou uiga mafanafana ma le alofa<br />
i taimi talafeagai (ataata, fusifusi, milimili o o<br />
latou ulu ma le laulu poo le tua)<br />
• faatagaina o i latou e fesoasoani i mea e fai i<br />
le fale ma viia i latou pe a taumafai e<br />
fesoasoani ia te oe.
MATAUPU E 4 :<br />
Faaleleia o le tomai i le gagana ma le va<br />
fealoai o lau fanau
Mataupu e 4: Faaleleia o tomai i<br />
le gagana ma le va fealoai a lau<br />
fanau<br />
O le taua o le tomai i le gagana ma le<br />
va fealoa’i<br />
E faataua tele e Au<strong>se</strong>talia auala e talanoa ai ma<br />
militino tagata i fafo atu o aiga. O lona uiga<br />
e mana’omia le a’oa’oina o le fesoota’i o lau<br />
fanau ma tagata e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> i fafo atu o le aiga.<br />
E faigofie ona mafai e fanau ona aoaoina le sili<br />
atu i le tasi le gagana fou i le 5 tausaga muamua<br />
o lo latou ola. I le <strong>matua</strong> lea, e fautuaina ia le<br />
na’o le FaaSa<strong>mo</strong>a e te tautala ai i le aiga. E<br />
taua le iloa foi e lau tama o le Igilisi mai i ona<br />
uso ma tuafafine matutua poo oe foi pe a e iloa<br />
ona tautala Igilisi i le aiga. O le taimi lelei lea e<br />
amata ai ona a’oa’oina le latou gagana Sa<strong>mo</strong>a<br />
e ala i va<strong>se</strong>ga <strong>mo</strong> tagata Sa<strong>mo</strong>a poo nisi lava<br />
gagana e te mana’o e latou te aoaoina.<br />
E taua foi tausaga amata i le a’oa’oina o lau<br />
tama i le va fealoai. I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a e toatele<br />
tamaiti e faigofie ona tafafao ma o latou tei<br />
aemai<strong>se</strong> isi tagata latou te aiga, ona o le taatele<br />
o aiga potopoto. I le atunuu fou e te le ono<br />
maua ai ni fesootaiga ma nei aiga potopoto,<br />
o <strong>se</strong> faiga lelei le faafeiloai atu o lau fanau i<br />
le toatele o isi tamaiti. E pei ona talanoaina i<br />
le Mataupu e 2, o playgroups, o faletusi, aoga<br />
fa’ataitai ma va<strong>se</strong>ga gagana Sa<strong>mo</strong>a o nofoaga<br />
aoga e feiloai ai ma isi tamaiti. E fesoasoani foi<br />
i lau fanau i le aoaoina o tomai taua, e pei o le<br />
faasologa o mea e fai i le aso, ma le sauni i soo<br />
<strong>se</strong> taimi.<br />
Ai<strong>se</strong>a e taua ai le taalo i le tamaititi?<br />
E toatele <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e ono le iloa le<br />
taua o le taalo i olaga o tamaiti ma manatu o le<br />
taaalo ma a latou fanau o <strong>se</strong> mea faamaumau<br />
taimi. Atonu e mafua ona e te le o manatua poo<br />
lou toalua fo’i ni taimi sa outou taaalo ai ma o<br />
outou <strong>matua</strong>. Atonu sa masani ona e fesoasoani<br />
i ou <strong>matua</strong> i le faiga o feau o le aiga poo le<br />
faatoaga, lea e masani ona vaivai ai ou <strong>matua</strong> i<br />
le tausiga o le aiga, ma leai ai <strong>se</strong> taimi latou te<br />
taalo ai ma a latou fanau.<br />
O le mea taua e tatau ona e manatua, ua maua<br />
e le au atamamai i tamaiti o le taalo o tamaiti e<br />
le na’o le fiafia ai; e <strong>matua</strong> fesoasoani i tamaiti<br />
i le a’oa’oina o faiga fou poo tomai i fafo atu o<br />
potu aoga.<br />
Ua ta’u mai e le au atamamai ia i tatou o le<br />
taalo:<br />
• o <strong>se</strong> avanoa e a’oa’o sa’o ai ma malie ai le<br />
a’oa’oina<br />
• e faatosina ai le tamaititi e su’esu’e ma fia<br />
iloa mea<br />
• e saunia ai avanoa e militino ai ma isi tamaiti<br />
ma a’oa’o ai tomai taua <strong>mo</strong> le va ma isi<br />
• e fa’amalosia tamaiti e atina’e mea e fiafia i<br />
ai, lo latou mafai ma lo latou agavaa<br />
• e mapu ai fanau, aoaoina ai le faafiafiaina,<br />
iloa ona gaosia mea ma foia ai faafitauli<br />
• e fesoasoani i lau fanau i le a’oa’oina o le<br />
ala aupito sili e fa’aali ai o latou la<br />
25
26<br />
O lou tiute i le ta’aalo o lau fanau ma<br />
le atina’eina o le gagana<br />
Fa’aaoga sina taimi e iloilo ai pe faapefea ona e:<br />
• faamalosi i lau fanau e taaalo e aunoa ma<br />
le faasinoina i ai o ni a latou mea <strong>se</strong><strong>se</strong><br />
• alu atu tou te ta’aalo ia latou taaloga ma<br />
outou fiafia faatasi ai<br />
• alo e<strong>se</strong> i le pulea o a latou taaloga, ma ave<br />
ia i latou le avanoa e taitai ma fiafia i le<br />
avea ma taitai ia latou lava taaloga<br />
• faamalosi ia i latou e fa’aoga o latou<br />
mafaufauga ma foafoa ni taaloga fou e<br />
ta’aalo ai<br />
• a’oa’oina i latou e fa’aoga meataua sa’o<br />
a’o latou ta’aalo – e pei o le fetufaa’i, leai<br />
<strong>se</strong> faamisa, mulimuli sa’o i tulafono, galulue<br />
faatasi ma le faamaoni<br />
• faamalosi lau tama e foafoa ni mea e ala i<br />
lou fautua ia i latou e fai ni a latou lava<br />
taaloga poo tulafono.<br />
O le a le mea e tupu pe a faigata i<br />
fanau ona fa’aali o latou lagona?<br />
O fanau e faigata ona fa’ailoa o latou lagona e<br />
ono pagatia i lagona faanoanoa ma / pe faigata<br />
foi ona tafafao ma isi tamaiti. E faapefea la ona<br />
e iloa o loo fa’aali mai e lau tama faailoga o le<br />
mafatia?<br />
O fanau e maua i lagona faanoanoa<br />
e ono:<br />
• faigofie ona feita ma mumusu e ta’aalo pe a<br />
le mafai ona faia le mea e mananao ai<br />
• fa’aali soo le faalii<br />
• tagi vavale ma faigata ona na, tusa lava<br />
poo e taumafai e faanana i latou<br />
• feei pe fepo oe poo isi tamaiti<br />
• faafaigata ona foia finauga<br />
• mumusu e tafafao ma isi tamaiti latou te<br />
tausaga faatasi.<br />
O tamaiti e maua i faigata i le va<br />
fealoai e ono:<br />
• ola a’e e le tautatala, matamumuli, nofonofo<br />
toatasi ma le fia militino ma isi<br />
• leai so latou mautinoa e taumafai ai ni mea<br />
fou<br />
• filemu, nofonofo lava ma faigofie ona ulagia<br />
ma fetuleia’i e isi tamaiti.
MEA FAATINO LONA LIMA<br />
Auala e faaleleia ai tomai e tautala e faailoa ma le va fealoai a lau fanau<br />
O loo i lalo fautuaga e fesoasoani i le faaleleia o le tautala e fa’aali lagona o lau fanau.<br />
Talanoa ma lou aiga i nei fautuaga. E fia mea o nei mea e te faia?<br />
E te: Tali ‘ioe’ pe ‘leai’<br />
Fa’alogo i lau fanau ma faamalosi iai e faamatala uiga o mea e fai<br />
mai ai, i a latou lava upu?<br />
Fesili ia i latou i ni fesili faigofie, e faamalosi ai ina ia mafaufau<br />
lava i latou?<br />
Fa’aaoga avanoa taitasi e faamalosi ai e tautatala, e pei o le ave o<br />
i latou i faatauga ma fai i ai e saili oloa e te mana’o e faatau?<br />
Fai ia i latou e faamatala mea latou te vaaia ma faalogoina i taimi<br />
e malaga ai i nofoa-afi, tram, pasi poo totonu o taavale?<br />
Faamatala i lau fanau mea ma tagata o loo siomia ai i latou,<br />
fesoasoani ia latou iloa ona mafaufau lelei, tuu atoa le mafaufau<br />
ma aoao mai i tomai fou ua maua mai i le faiga o mea fou?<br />
Ave i latou i nofoaga fou e pei o le pa manu, pe afai e asiasi i aiga<br />
i nuu mamao, fai i ai e faamatala atu mea latou te vaai i ai?<br />
Faamalosi i lau fanau e fa’amaai o latou lagona ma faata’ita’i lo<br />
latou tomai i le gagana a’o faatali i nofoaga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> (nofoaga faatali<br />
pasi, falema’i poo le faletupe)?<br />
Fesoasoani i lau fanau (mai i le 18 masina faasolo i luga) ia<br />
malamalama pe ai<strong>se</strong>a e mulimuli ai <strong>se</strong> mea i <strong>se</strong> isi mea? Mo <strong>se</strong><br />
faataitaiga, a e kiina le <strong>mo</strong>li, ua ola mai.<br />
27
28<br />
E te: Tali ‘ioe’ pe ‘leai’<br />
A’oa’o lau fanau i mea tutupu mai i a latou amioga? Mo <strong>se</strong><br />
faataitaiga, o le tago i le naifi maai e mafai ona lavea ai, pe o le<br />
galo ona fufulu o nifo o le a pala ai nifo.<br />
Taalo ma lau fanau i taaloga upu e atina’e ai lo latou iloa o upu ma<br />
le tomai i le tautala?<br />
Ave i latou i <strong>se</strong> playgroup, va<strong>se</strong>ga o le gagana Sa<strong>mo</strong>a poo le aoga<br />
faataitai?<br />
Faamalosi ia i latou e tautatala i le faa Sa<strong>mo</strong>a poo isi gagana tou<br />
te tautatala ai i le aiga faapea ma uo?
MATAUPU E 5 :<br />
E faapefea ona faailoa lagona
Mataupu e 5:<br />
E faapefea ona faailoa lagona<br />
Fa’ailoaina o lagona i <strong>se</strong> aganuu fou<br />
II Au<strong>se</strong>talia o le taimi nei ua iloa e <strong>matua</strong> mai<br />
isi aganuu e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> le taua o le fa’aalia ma le<br />
talanoa i faalogona ma lagona faatasi ma a<br />
latou fanau.<br />
E toatele <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a o loo faia pea<br />
auala faa Sa<strong>mo</strong>a e tausi ai a latou fanau, lea<br />
e alo e<strong>se</strong> mai ai i le talanoaina poo le fa’aalia<br />
o faalogona, aemai<strong>se</strong> lava pe a i ai tagata<br />
matutua.<br />
Manatu i tua i le faiga sa tausia ai oe e ou lava<br />
<strong>matua</strong>.<br />
E ui ina talafeagai ia faiga ma le taimi tuana’i,<br />
lea fai mai e le aoga <strong>mo</strong> le nofo lelei o le aiga<br />
poo le tagata lautele le fa’aalia o lagona, i nei<br />
aso ua talitonu tagata atamamai i le atina’eina o<br />
mafaufau o tamaiti e tatau ona tatou faamalosi i<br />
tamaiti e fa’aali o latou lagona i auala lelei.<br />
O le fa’aalia o lagona o <strong>se</strong> tasi o vaega e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong><br />
tele ai faiga tuai faa Sa<strong>mo</strong>a ma faiga i le taimi nei<br />
o loo tausia ai lau fanau. Ua e oo mai i le olaga<br />
i Au<strong>se</strong>talia lea e mana’omia ai <strong>matua</strong> e faataga<br />
a latou fanau e fa’aali o latou faalogona. O le<br />
iloa ona faapaleni o lea mana’oga ma faiga sa<br />
tausia ai oe poo talitonuga faa-le-aganuu o <strong>se</strong><br />
luitau <strong>mo</strong> outou (oe) o (le) <strong>matua</strong>.<br />
I nisi o aiga Sa<strong>mo</strong>a e le aloaia le fa’aalia poo le<br />
talanoa i ou lagona, peitai i Au<strong>se</strong>talia e taatele i<br />
faiaoga ma <strong>matua</strong> le fai i tamaiti e fa’aali o latou<br />
lagona ma fa’aalia o latou manatu i ni mea. E<br />
mafai ona nunumi lea mea <strong>mo</strong> tamaiti, pe a<br />
taumafai e fa’aali o latou faalogona i le aiga ae<br />
e otegia pe e te le ano ia i latou ona o le faia o ia<br />
mea o loo faamalosia i le aoga. O le le fa’aalia<br />
o ou lagona, e masani ona le mautonu ai tamaiti<br />
poo fanau talavou ma faapea ai masalo e te le<br />
alofa pe e te le faatauaina i latou.<br />
O le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o mea e a’oa’oina i le aoga ma<br />
faiga e te talanoa ai i le aiga, e le faapea e<br />
otometi ona e suia ai auala e te talanoa ai i lau<br />
fanau. Mo le avea ma <strong>matua</strong> lelei, e tatau ona<br />
e malamalama i le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o aganuu ma le<br />
e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o auga tupulaga o loo i ai e oo i le<br />
taimi na e tuua ai Sa<strong>mo</strong>a. E ono tatau ona e<br />
talanoa ma faamatala i lau fanau e faapea sa<br />
aoaoina oe e alofia le fa’aali o lagona ma o<br />
lenei mea o <strong>se</strong> mea fou ia te oe.<br />
E mafai ona e amata atina’e le fetufaa’i ma lau<br />
fanau e ala i le:<br />
• faalogo i ai ma maitauina lau fanau a’o<br />
fa’aali o latou lagona ma a latou uo poo uso<br />
tuagane matutua.<br />
• talanoa lelei i lau fanau ma iloa ona fesili ia<br />
i latou i fesili.<br />
• iloaina o le le faa<strong>mo</strong>tuina o lau tama a’o<br />
talanoa atu ia te oe.<br />
29
30<br />
O nisi nei o fautuaga taua.<br />
Mo le amata ona e faalogo ma<br />
maitauina o lau fanau:<br />
1. Fai <strong>se</strong> taimi ma <strong>se</strong> avanoa filemu e te faalogo<br />
ai i lau fanau. Afai e te pisi, faataunuu lau<br />
tautoga i lou faalogo i lau fanau mulimuli<br />
ane.<br />
2. Matua faalogo toto’a i lau fanau pe a<br />
talanoa.<br />
3. Fai i lau fanau e te malamalama i mea o<br />
loo fai atu ai e ala i le toe faamatala atu o le<br />
aotelega o le mea sa latou ta’u atu ia te oe.<br />
4. Tilotilo sa’o i mata, <strong>se</strong> ataata ma luelue lou<br />
ulu a’o e faalogo i lau tama<br />
5. Fesili i fesili e mafai ai ona tali mai lau fanau<br />
i a latou lava upu e pei o le “Tau mai i ni au<br />
lava upu, sa faapefea ona tupu?” pe “O le a<br />
sou faalogona i le taimi nei?”<br />
6. Faatu i lalo ma tilotilo sa’o i mata pe a e<br />
faalogo i lau fanau laiti ina ia feagai lelei i<br />
latou ma lou maualuga faa-le-tino.<br />
7. Alofia le tusitusi lima, ulagia, faatauemuina<br />
ma lou faapea o lau fanau latou te le mafaia ni<br />
mea. Taumafai e fa’aaoga le gagana<br />
faamalosi ma faamanatu pea i ai mea lelei<br />
sa latou faia.<br />
8. Faalogo ma le alofa i mea o loo fai mai ai lau<br />
fanau, faamatala e te malamalama ia i latou,<br />
ma sa faapea foi ona e lagonaina ia mea e<br />
faamatala mai, i le <strong>matua</strong> ua latou i ai nei.<br />
9. Taumafai ia e malamalama ma talia<br />
faalogona o lau fanau e aunoa ma le ita pe e<br />
te le fiafia foi ia i latou i lea taimi aua<br />
o le a latou aloe<strong>se</strong> i le fa’ailoa poo le fa’aalia<br />
mai o o latou lagona ia te oe.<br />
Mo le talanoa i lau fanau i <strong>se</strong> auala e<br />
maua mai ai le tali aupito sili:<br />
1. Talanoa ma lau fanau amata mai a’o laiti<br />
lava e fesoasoani e toleni ai lau fanau i auala<br />
e talanoa ai.<br />
2. Fesiligia lau fanau i autu latou te fiafia i ai, e<br />
pei o le aoga, uo ma taaloga.<br />
3. Ia e aafia i mea fai i aso taitasi a lau fanau<br />
ma fesilisili i ai e uiga i ia mea.<br />
4. Fa’aaoga upu faamalosiau ma viia lau tama<br />
pe a ia fa’aalia sana taumafaiga malosi poo<br />
ua le fa’asolosolo lelei.<br />
5. Alofia le faamaina o lau fanau poo le fesiligia<br />
i fesili faigata i luma o isi.
Fa’aaogaina o ‘Ou-feau’ ae le o “oe-feau’<br />
O <strong>se</strong> tasi o fautuaga aupito sili <strong>mo</strong> le talanoa i lau tama i <strong>se</strong> auala e fesoasoani i le atina’eina o o<br />
latou lagona ma le mautinoa o le fa’aaoga o feau e taua ai le ‘ou’ ae le o le ‘oe’. E ono fou lenei<br />
metotia ia te oe, peitai o <strong>se</strong> auala aupito aoga o fefaasoaiga.<br />
Ou-feau: Oe-feau:<br />
”Ua ou le fiafia ina ua e matamata TV ae le’i<br />
faia muamua lau galuega i le aiga.”<br />
E mana’omia lou iloa o le mea lea aua<br />
o le ‘oe-feau’:<br />
• e mafai ona foafoaina le fefe ma talitonuga<br />
e te le alofa i lau fanau<br />
• e mafai ona tiga ai ma amataina ai lagona<br />
le fiafia ma tali ita, mai i lau tama<br />
MEA FAATINO LONA ONO<br />
Fa’aaogaina o ‘Ou-feau’ i lou aiga<br />
“O oe e te le aoga ma e paie. Na o lou<br />
manao e te matamata TV i le aso atoa ae le<br />
faia au galuega i le aiga”<br />
Ae e mafai ona fa’aaogaina le ‘oufeau’<br />
e:<br />
• faataunuu ai ou mana’oga ma ta’u atu ai<br />
mea e taua ia te oe, ou lagona ma mafaufauga<br />
• faailoa i lau fanau le tulaga o loo e i ai<br />
faapea ma ou faalogona.<br />
I le vaiaso a sau, faamaumau taimi e te fa’aogaina ai le ‘ou-feau’ ma ‘oe-feau’ i lau fanau.<br />
Talanoa ma lou toalua, faataitaiga i le taimi sa mafai ai ona e faatonuina lelei le amio a lau tama.<br />
Taumafai e mafaufau pe sa faapefea ona e faia ae pe o a foi sitepu sa e uia.<br />
31
Mataupu e 6: Taofi le misa ma<br />
lau fanau<br />
O le foia o feteenaiga ma fanau o le tasi o luitau<br />
e mafai ona feagai ma le <strong>matua</strong>. O le a le auala<br />
pito sili? O le auala masani i le tele o aganuu o<br />
le otegia poo le fasi.<br />
I nei aso o le toatele o tagata atamamai e tetee<br />
i ia auala, ua iloa o ni auala tuai, le talafeagai<br />
ma ai le atina’eina o le va lelei, lagona ma<br />
le mafaufau o le tamaititi. O lenei mataupu e<br />
talanoaina faalaua’itele e <strong>matua</strong> mai i aganuu<br />
uma ma e ono le maua <strong>se</strong> tali sa’o <strong>se</strong> tasi. E leai<br />
<strong>se</strong> manatu o lenei <strong>taiala</strong> e sili <strong>se</strong> auala i <strong>se</strong> isi<br />
auala, ae na’o na avatu ia te oe o filifiliga e te<br />
taumafaia pe a misa oe ma lau fanau.<br />
MEA FAATINO LONA FITU<br />
Foia o feteenaiga<br />
Ono sitepu faatino <strong>mo</strong> le foia o<br />
feteenaiga ma lau fanau<br />
O le mea faatino o loo i lalo o <strong>se</strong> auivi <strong>mo</strong> le<br />
foia o feteenaiga i le va o oe ma lau fanau, ua<br />
faataitaiina i le tele o atunuu ma ua fautuaina e<br />
tagata atamamai i tamaiti faa-va-malo. E aofia<br />
ai sitepu e ono ma taumafaiga ina ia mafai<br />
ona manumalo uma <strong>matua</strong> ma fanau e ala i le<br />
faamalosia o le galulue faatasi. Matou te fautua<br />
atu e te taumafaia, ma vaai pe aoga <strong>mo</strong> oe.<br />
Sitepu 1: Faamatala le faafitauli, ou manaoga ma manaoga o lau fanau<br />
O le sitepu aupito taua i le foia o <strong>se</strong> faafitauli, o le iloa lea o loo i ai le faafitauli.<br />
A’o le o auai lau fanau, talanoa ma lou aiga ma/poo isi tagata matutua, i <strong>se</strong> faafitauli o loo<br />
feagai ma oe i le faatonuina o lau fanau. Tusi le faafitauli i lalo ifo.<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
…………………………........................................................................................................<br />
33
34<br />
Talanoa nei loa fesili taua:<br />
• O e fa’aaogaina le auala o le ‘ou-feau’ e fa’aali ai i lau fanau ou manaoga ma ou<br />
faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> i latou?<br />
• O e faalogo i lau fanau pe a latou taumafai e faamatala o latou manaoga poo a latou<br />
fuafuaga?<br />
• O e fa’aalia ou lagona leaga (e pei o le ita) i lou avaavau poo lou faitioina lea o i latou?<br />
• O e faamautinoaina lau fanau e faapea:<br />
– o loo e sailia <strong>se</strong> fofo <strong>mo</strong> le faafitauli lea o le a faamalieina ai o latou manaoga?<br />
– e te lua ‘manumalo’ uma pe a foia le mataupu e aunoa ma le ita, ma o le a taumafai e<br />
vaai uma i itu e lua o le faafitauli?<br />
– ua e faia le faasalaga ona o oe o le <strong>matua</strong> e te gafa ma lo latou manuia aupito sili e te<br />
alofa pea i lau fanau ma tausi lelei ia i latou?<br />
Sitepu 2: Mafaufau i fofo talafeagai<br />
O le taimi nei e mana’omia lou mafaufau i auala aupito sili e foia ai tou feteenaiga ma lau fanau.<br />
Fa’aaoga ni aso <strong>se</strong> lua e te mafaufau ai i le faafitauli ua e tusia i luga ma tusi i lalo ni auala<br />
e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> <strong>se</strong> fa pe lima e te manatu e mafai ona foia ai le faafitauli, e aunoa ma le foafoa ai o nisi<br />
foi feteenaiga. O nisi nei o fautuaga aoga:<br />
• Aloe<strong>se</strong> mai i le tauemuina poo le faitioina mamafa o ni fofo ua ofoina mai e lau tama.<br />
• Aumai <strong>se</strong> tele o nisi fo’i fofo e mafai ona sui ai.<br />
• Manatua o lou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e e le o le ‘manumalo’ ae o le galulue faatasi i lenei mataupu.<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
……………………………………………………………………………………………………………...
Sitepu 3: Iloilo fofo talafeagai<br />
Ua tatau ona galulue faatasi oe ma lau fanau poo fea tou te manatu o fofo aupito sili mai i le lisi<br />
o loo i luga. E tatau ona e faailogaina <strong>se</strong> tali e tasi ma faapea foi ona fai e lau tama mai i au tali<br />
i le sitepu 2, ona oulua talanoa lea i a oulua filifiliga. Manatua:<br />
• Ia faamaoni i le iloiloina o le fofo a le isi.<br />
• Iloilo maea finauga e lelei ai ma finauga e leaga ai fofo tai tasi.<br />
• Fesili i fesili talafeagai pe faapefea ona faatinoina fofo tai tasi.<br />
• Tofotofo i fofo talafeagai taitasi e saili ai ni faaletonu.<br />
• Iloilo pe lelei <strong>mo</strong> oe ma lau fanau mea o le a maua mai i fofo tai tasi.<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
…………………………………………………………………………………………………….............<br />
Sitepu 4: Filifili i le fofo o le a talia faatasi<br />
Talu ai ua outou talanoaina maea filifiliga aupito sili, fai le tonu poo fea e tatau ona filifilia ma<br />
tusi i lalo ifo. A fetaui fofo e lua, tusi uma i lalo le lua. O nisi fautuaga o le:<br />
• Filifili o le fofo lua te malilie uma i ai.<br />
• Aloe<strong>se</strong> i le faamalosia o au fofo i lau fanau e aunoa ma le faamatalaina o<br />
au mafuaaga.<br />
• Faamautinoa o lo oulua malamalama faatasi poo le a le uiga o le fofo ua<br />
filifilia aemai<strong>se</strong> foi ni ona taunuuga.<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
35
36<br />
Sitepu 5: Fa’atinoina le faaiuga<br />
Talanoa pe faapefea ona faatino le fofo pe a maea ona filifilia <strong>se</strong> fofo. Tusi ni sitepu talafeagai i<br />
lalo ifo. O nisi nei o ni fautuaga e ono fesoasoani i le faatinoina o le feagaiga:<br />
• Talanoa poo ai e faia le a, ae o afea foi.<br />
• Aua le le talitonu i faanaunauga o lau fanau pe faamanatu pea ia i latou o iuga e ono oo i ai.<br />
• Tuu sa’o i lau fanau le ‘ou-feau’ pe a latou le faia mea ua ioeina.<br />
• Ofo atu ni fautuaga i lau fanau e fesoasoani i lo latou faia o o latou tiute.<br />
• Aloe<strong>se</strong> i le faasoesa, taumafai e pulea poo lou leoleoa i lau fanau, aua e oo ai ina feita ma<br />
toe alia’e ai fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga.<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………
Sitepu 6: Iloilo le fofo<br />
A maea <strong>se</strong> taimi talafeagai (pei o le tuanai o ni aso poo ni vaiaso) talanoa ma lau fanau pe sa<br />
aoga ia fofo. Afai e te mana’o e fai ni fesuiaiga i lenei maliega, tusi i lalo. O nisi nei o fautuaga<br />
e mulimuli ai:<br />
• Fai ia avea ma mea manaia – poo <strong>se</strong> taimi o aiga poo <strong>se</strong> faafiafiaga a le aiga.<br />
• Afai sa lelei lea fofo, faailoa le taumafaiga ma le tulaga ua oo i ai.<br />
• Afai e le’i atoa ona lelei lea fofo, aua nei teena le fofo ae mafaufau i ni suiga e ono mafai ai<br />
ona sili atu ona aoga.<br />
• I le ma lea, faalogo manino i mea o loo fai mai ai lau fanau.<br />
• Ia e fetala’i ma faamaoni. O le faafoliga ua foia le fafitauli ae lei foia, o le a oo ai i nisi o<br />
mataupu ogaoga mulimuli ane.<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
………………………………………………………………………………………………………………<br />
Afai e faigata tele pe le lelei lenei mea faatino ia te oe, manatua e mafai ona e auai mai i <strong>se</strong> tasi<br />
o a matou aoaoga i le ‘<strong>matua</strong> i <strong>se</strong> aganuu fou’ poo le sailia o fautuaga mai i la matou vaega<br />
<strong>matua</strong> atamamai e ala i le valaau i le (03) 9496 0200.<br />
37
MATAUPU E 7 :<br />
E faapefea ona faatonutonu lau fanau
Mataupu e 7: E faapefea ona<br />
faatonu lau fanau<br />
E pei o le foia o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga, o le faatonuina<br />
o lau fanau e mafai ona avea ma galuega<br />
mamafa. E aafia ai le faifai pea o iloiloga. Aua<br />
e te ofo pe a e faanenefu ai, aua e nenefu i le<br />
tele o <strong>matua</strong>. E ui i lea faigata, o le faatonu o<br />
<strong>se</strong> mea e tatau ona e mataituina i <strong>se</strong> taimi. E<br />
tatau ona e iloa e ui lava ina leai <strong>se</strong> maliega i<br />
<strong>se</strong> auala <strong>se</strong> tasi e aupito sili i le faatonuina o lau<br />
fanau, o le faatonuina o tamaiti e le tutusa ma<br />
le faasalaina.<br />
I faaupuga masani, o le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e o le faatonu<br />
o le a’oa’o lea o amioga talafeagai <strong>mo</strong> tamaiti,<br />
e pei o le sa’o ma le <strong>se</strong><strong>se</strong>, ma le fa’aaloalogia o<br />
le aia tatau a isi. E tausisi foi e atina’e <strong>se</strong> tamaititi<br />
to’a na te lagonaina lona saogalemu, alofagia<br />
ma mafai ona pulea o ona manaoga faavavave.<br />
O le faasalaina i le isi itu, o <strong>se</strong> mea e ‘tali atu’ ma<br />
e famamafa le faasalaina i amioga le taupulea.<br />
I Au<strong>se</strong>talia, e i ai tulafono e faasaina ai le <strong>matua</strong><br />
sasaina, faiga le tatau poo le tuulafoaia o le<br />
tamaititi, ma e mafai ona <strong>mo</strong>lia i le tulafono<br />
<strong>matua</strong> e faia ia mea ia latou fanau. O lenei<br />
mataupu o le a talanoaina atili i <strong>se</strong> vaega o loo<br />
mulimuli mai o lenei mataupu.<br />
O faatonuga masani a’i<br />
Ona o oe o <strong>se</strong> <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e te ono<br />
mana’o e talia e lau fanau le aganuu, meataua<br />
ma faiga masani a Sa<strong>mo</strong>a. E pei o le tele o<br />
<strong>matua</strong> o le a e faitau e usitai lau fanau ia te<br />
oe ma mulimuli i lau fautuaga, <strong>mo</strong> le faia o<br />
faaiuga taua e pei o aoga, filifiliga i galuega<br />
ma faaipoipoga. Peitai, e le otometi ona usitai<br />
tamaiti uma ma fanau talavou e ola i Au<strong>se</strong>talia i<br />
o latou <strong>matua</strong>.<br />
E le gata i lea, o nisi <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a<br />
o loo fa’aaogaina pea le faafefe ma faasalaga<br />
pa’itino e faatonu ai a latou fanau. Atonu sa<br />
fetaui i le taimi tuana’i nei faiga ma atonu foi<br />
sa taliaina i nisi atunuu e aofia ai Sa<strong>mo</strong>a i Sisifo,<br />
peitai ua suia mea i atunuu e pei o Au<strong>se</strong>talia.<br />
O nei aso, o le faaleaga o tamaiti ma le<br />
faasalaina mamafa e mafai ona uai mai ai<br />
manatu o matagaluega a le malo e puipuia<br />
tamaiti faapea ma leoleo, ma e te ono tulai ai i<br />
luma o le faamasinoga.<br />
I Au<strong>se</strong>talia, e a’oa’oina tamaiti e i ai a latou aia<br />
tatau ma e le faapea e otometi ona latou mulimuli<br />
i faanaunauga poo mana’oga a o latou <strong>matua</strong>.<br />
E a’oa’oina foi i latou i le le taliaina o faasalaga<br />
mamafa pa’itino. O le a manatu faapena lau<br />
fanau ma e tatau ona e malamalama i le ono<br />
faaluafesasi o lau fanau i lau pule faa<strong>matua</strong>,<br />
ona o nei a’oa’oga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>.<br />
Faatonuina i le aganuu talutalufou<br />
a Au<strong>se</strong>talia<br />
I aganuu o le talutalufou, o le faatonuina e masani<br />
ona faapea o le foafoaina o le malamalamaaga<br />
ma le va fealoai o <strong>matua</strong> ma fanau, ae le o le<br />
faafefe i faasalaga. O le mea lea e masani ona<br />
taua o le ‘faa<strong>matua</strong> lelei’. Ua i ai le faitauga e<br />
malamalama fanau i le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o le amio lelei<br />
ma le amio <strong>se</strong><strong>se</strong>, ia fa’aaloalo i faanaunauga o<br />
o latou <strong>matua</strong> ma fatufatu mea faataua aemai<strong>se</strong><br />
39
40<br />
uiga lelei. Ua fautua mai tagata atamamai i<br />
olaga o fanau o auala aupito sili e faatonu ai<br />
fanau e aofia ai:<br />
• faailoa i fanau mea e tutupu mai i a latou<br />
amio leaga ae faapefea foi ona afaina ai i<br />
latou poo isi<br />
• fai i fanau e tatau ona manatu foi i latou i le<br />
faafoia o le faafitauli<br />
• talanoa ma lau fanau i au tulafono e uiga<br />
i le faatonuina, ae o le a foi le faasalaga pe<br />
a latou amio le taupulea<br />
• faataga fanau e faatumau lo latou taualoa<br />
pe a le malilie.<br />
Sasaina o fanau<br />
E toatele <strong>matua</strong> i le tele o aganuu e manatu o le<br />
sasa e taliaina ma o le po mama i nisi o taimi<br />
e mafai ona lelei ai le tamaititi. Ae ua lapata’i<br />
mai e le au polofesa e faapea, afai e na’o le<br />
poina ae le faatonuina e fa’aaoga, e mafai ona<br />
oo i nisi o tulaga matuia o le faamisa ma e ono<br />
faapea foi ona faia e fanau nei uiga i soo <strong>se</strong><br />
taimi latou te feagai ai ma fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga. E ono<br />
tupu lea mea i le aoga, lea e oo ai ina tu’iina<br />
e tamaiti o loo sasaina i le aiga isi tamaiti, o<br />
<strong>se</strong> auala e foia ai fusuaga poo fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga. O<br />
lou tiute lea o le talanoa i totonu o lou aiga i le<br />
mataupu lea o le sasa ma malilie pe tatau ona e<br />
fa’aaogaina lea faiga e faatonu ai lau fanau.<br />
Aloe<strong>se</strong> i le faaleagaina o tamaiti<br />
I Au<strong>se</strong>talia o le faaleagaina ma le le tausia lelei<br />
e <strong>matua</strong> o tamaiti o <strong>se</strong> solitulafono matuia o loo<br />
mataituina e ofisa o le malo, <strong>se</strong>tete ma itumalo<br />
taitasi. Manatua, o le faaleagaina o le tamaititi<br />
e mafai ona faamatalaina i le tele o auala. A<br />
manu’a leaga <strong>se</strong> tamaititi e mafua mai i <strong>matua</strong><br />
poo le pa’itino poo le otegia poo faiga le tatau,<br />
e ono oo ina aia mai ai ofisa o le malo ma<br />
leoleo. I nisi o tulaga, e mafai ona aia mai i ai<br />
ofisa o le malo/state <strong>se</strong>tete, e ave e<strong>se</strong> tamaiti<br />
mai i aiga o o latou <strong>matua</strong>, ma <strong>mo</strong>lia <strong>matua</strong> i le<br />
faamasinoga.<br />
Malamalama i tulafono e puipuia ai<br />
tamaiti a Au<strong>se</strong>talia<br />
E tatau ona e malamalama i tulafono e puipuia<br />
ai tamaiti a Au<strong>se</strong>talia. Manatua, e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> tulafono<br />
ma tulaga o le puipuiga o tamaiti a Au<strong>se</strong>talia, ma<br />
le tele o atunuu e aofia ai Sa<strong>mo</strong>a i Sisifo.<br />
O le a le faaleagaina o le tamaititi?<br />
O le ‘faaleagaina o tamaiti’ poo le ‘le tausia lelei’<br />
o le faaooina e <strong>matua</strong> poo isi tagata matutua e<br />
tausia fanau, o le leaga i <strong>se</strong> tamaititi, e ala i le<br />
pa’itino, faiga le tatau poo le faafefeina.<br />
O le faaleagaina e mafai ona alia’e mai i <strong>se</strong><br />
faalavelave <strong>se</strong> tasi e pogai ai <strong>se</strong> afaina matuia e<br />
mana’omia ai le vaaia e foma’i, e pei o le sasaina<br />
i le fusipa’u, tu’iina, luluina poo le susunuina o le<br />
tamaitiiti. A le o lea foi o le faaleagaina o <strong>se</strong> mea<br />
e faifai pea e pogai ai afaina faa-le-tino, faa-lemafaufau<br />
faapea ma lagona <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi umi, o<br />
le tamaititi. O le le tausia lelei e mafai ona aofia<br />
ai le fafagaina lelei o le tamaititi, tuli e<strong>se</strong>ina o le<br />
tamaititi, poo le le amanaiaina o manaoga o le<br />
tamaititi <strong>mo</strong> le mafanafana ma le faaofuina. E le<br />
tatau foi ona vaai ma faalogo tamaiti i misa a
tagata matutua i le aiga, aua e ono afaina ai o<br />
latou mafaufau <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi umi lava.<br />
O a tulafono <strong>mo</strong> le puipuiga o tamaiti a<br />
Au<strong>se</strong>talia?<br />
I Au<strong>se</strong>talia, o tulafono <strong>mo</strong> le puipuiga o tamaiti<br />
o le matafaioi a malo, <strong>se</strong>tete ma telitoli ma e<br />
fai si e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga laititi o tulafono fuafua i le <strong>se</strong>tete<br />
poo le telitoli o loo e nofo ai. E faamatala e<br />
tulafono le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o le faaleagaina o tamaiti<br />
ma le tiaiina, pe faapefea a’o afea foi e o mai<br />
ai ofisa e puipuia tamaiti i lou aiga, ma faiga<br />
faa-le-tulafono e <strong>mo</strong>lia ai <strong>matua</strong> e tiaiina pe<br />
faaleagaina a latou fanau.<br />
O ai e gafa ma le puipuia o tamaiti i<br />
Au<strong>se</strong>talia?<br />
O mataupu tau i le puipuia o tamaiti e masani<br />
lava ona gafa ma tagata ofisa social workers ia<br />
e galulue i matagaluega a le malo, <strong>se</strong>tete ma<br />
itumalo, lea e i ai la latou pule faa-le-tulafono<br />
e ave e<strong>se</strong> ai le tamaititi mai i le aiga pe a ua<br />
faaleagaina matuia. E gafa leoleo ma social<br />
workers ma le asia o aiga e suesue tulaga<br />
taitasi ma lipoti i le Minisita e tatau ai. O le a<br />
faia le faaiuga pe <strong>mo</strong>lia e le malo <strong>matua</strong>, ma<br />
e ono mana’omia foi <strong>matua</strong> e tulai i luma o le<br />
faamasinoga e tali i ia <strong>mo</strong>liaga.<br />
O a mea e tutupu mai faa-le-tulafono pe<br />
a faaleagaina tamaiti?<br />
E mafai ona matuia faasalaga faa-le-tulafono<br />
pe a faaleagaina tamaiti. E ono faatonuina<br />
e le faamasinoga le avee<strong>se</strong>ina o <strong>se</strong> tamaititi<br />
mai i le tausiga a ona <strong>matua</strong> ma tuu atu i le<br />
tausiga a le malo. O lona uiga e ono nofo lea<br />
tamaititi (poo tamaiti) i <strong>se</strong> isi o ou aiga poo <strong>se</strong><br />
aiga fai e faatagaina e le malo. I tulaga o le<br />
faaleagaina matuia o le tamaititi, e ono aveina<br />
e tagata faigaluega e puipuia aia tatau a<br />
tamaiti le tamaititi e aunoa ma <strong>se</strong> poloaiga a <strong>se</strong><br />
faamasinoga. I tulaga matuia tele, e mafai ona<br />
faasalaina <strong>matua</strong> ma faafalepuipuiina.<br />
O le afaina o aiga i faasalaga pa’itino<br />
matuia<br />
O faiga faaleaga tamaiti e mafai ona mata’utia<br />
ma umi ona afaina ai tino ma mafaufau o tamaiti.<br />
Ua ta’u mai e le au su’esu’e o le faifai pea o<br />
faasalaga pa’itino e mafai ona oo ai i le:<br />
• sosola e<strong>se</strong> o tamaiti, <strong>mo</strong>tusia ai aiga e ala i<br />
le valavala o ulugalii, poo le tete’a<br />
• lipotia o le faaleagaina pa’itino o le tamaititi<br />
e le faiaoga, foma’i poo tuaoi i leoleo, ia e<br />
ono asiasi atu e su’esu’e<br />
• mauaina fa’afoma’i o faafitauli o le<br />
mafaufau ma lagona o le tamaititi i taimi<br />
mulimuli ane o lona ola, e aofia ai le leai o<br />
sona lagona to’a, le uma o le aoga,<br />
fa’aaoga o fualaau poo le ava malosi ma<br />
faafaigata ona mafuta atu i isi tagata<br />
• le mafai ona atoatoa le tino e pei o le<br />
afaina o le faiai poo le ma’ima’ia, o tamaiti<br />
ua faaleagaina<br />
• <strong>mo</strong>tusia o va ma tagata o le aiga<br />
41
42<br />
Mo nisi faamatalaga i mea <strong>mo</strong>ni faatatau i le<br />
faaleagaina o tamaiti, silasila ane i le Australian<br />
Childhood <strong>Fou</strong>ndation’s website www.<br />
stopchildabu<strong>se</strong>.com.au.<br />
• social isolation for the family.<br />
For<strong>mo</strong>reinformationonfactsaboutchildabu<strong>se</strong>,go<br />
to the Australian Childhood <strong>Fou</strong>ndation’s website<br />
www.stopchildabu<strong>se</strong>.com.au.<br />
MEA FAATINO LONA VALU<br />
O le a le auala o le faatonu e te filifilia?<br />
O le a le auala aupito sili e faatonu<br />
ai fanau?<br />
I <strong>se</strong> talanoaga faalauaitele, e le tasi <strong>se</strong> auala<br />
sa’o e faatonu ma tausi ai fanau. E tele auala<br />
aoga e faatonuina lelei ai lau fanau. E ono fiafia<br />
<strong>matua</strong> i <strong>se</strong> auala talafeagai ma mea faataua ia<br />
latou aganuu. Poo a lava auala e te filifilia, e<br />
taua lou tumau ai ma e tatau i le tama ma le tina<br />
ona fa’aaoga faatasi le auala lea e faatonu ai<br />
fanau.<br />
E tolu auala lautele o le faatonu ua lisi e ni suesuega i le faa<strong>matua</strong> ma mataupu tau i tamaiti.<br />
O loo aotele atu i lalo. Faitau i le aotelega ma talanoa ma lou toalua poo fea le auala poo le<br />
tuufaatasiga o auala o loo e fa’aaogaina. .<br />
• O le faiga pule malosi<br />
O <strong>matua</strong> e pule malosi e talitonu i le ‘<strong>matua</strong> usitaia o le pule’. Latou te faatonu mea e mafai<br />
ma le mafai ona faia e le la fanau, lea e <strong>matua</strong> itiiti ai lava <strong>se</strong> avanoa e fetuuna’i pe mafaufau<br />
ai. O <strong>se</strong> amio le talafeagai o le a <strong>matua</strong> faasalaina ma itiiti foi <strong>se</strong> fefaasoaiga ma le<br />
tamaitiiti.<br />
E ui ina faia pea e nisi <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a i le li’o o tagata Sa<strong>mo</strong>a, ua le o toe faatagaina lenei<br />
faiga e le li’o o tagata Au<strong>se</strong>talia poo le toatele o aiga malaga mai e aumau.<br />
O tamaiti e ola a’e i le auala lea e ono tata’iina i le faatosina a latou uo faaletonuga, pe<br />
avea ma tagata mafatia ma ono mana’omia ai togafitiga faa-le-mafaufau. O le iuga o le<br />
<strong>matua</strong> faasalaina, o le tetee lea o lau fanau poo le sosola e<strong>se</strong> mai i le aiga.
• O le faiga faatagaina<br />
I le faiga lenei e faalolololo <strong>matua</strong>, e le soona aia tele, latou te le faatapulaaina amio a le<br />
la fanau ma tuuina ia i latou le avanoa e aoao ai mai i mea e tutupu mai i a latou faiga. E ono<br />
le amanaiaina amio le talafeagai pe avea foi ma mea malie. O nisi o <strong>matua</strong> i nei faiga latou<br />
te avea a latou fanau e pei o ni uo ma mumusu e tuuaia i latou ona o faiga a latou fanau e<br />
afaina ai i latou lava poo nisi foi.<br />
O tamaiti e ola a’e i lenei auala e masani lava ona matala o latou mafaufau, peitai e ono latou<br />
lagonaina le le malu puipuia ma e mafai i nisi taimi ona latou faia faaiuga le lelei aua ua latou<br />
misia faatonuga ma fautuaga mai i <strong>matua</strong>. E masani ona faigata ona latou feagai ma e pule,<br />
ma faigata foi galuega ma tiute e mana’omia ai lo latou lava faitalia e pei o le a’oa’o <strong>mo</strong><br />
suega, poo le fa’aauau ona faigaluega umi i <strong>se</strong> galuega.<br />
• O le faiga e aia faatemukalasi<br />
O <strong>matua</strong> e fa’aogaina lenei faiga e talitonu e pau tonu lava i tamaiti a latou lava amioga,<br />
e matala le talanoa i fanau e uiga i auala faatatauina e amio ai, ma avatu foi mafuaaga <strong>mo</strong><br />
tapulaa. E taitaia fanau ma tuuina i ai le tele o faataitaiga i le faiga o filifiliga.<br />
O le faiga lenei o loo taatele i le tele o sosaiete o le talutalufou ma e talia foi o <strong>se</strong> faiga talafeagai<br />
lelei e le toatele o faiaoga, foma’i o mafaufau o tamaiti ma foma’i o tamaiti a Au<strong>se</strong>talia.<br />
Ua uma foi ona iloa e lea tamaititi amio le taupulea, o le a i ai faaiuga o ia, ma o le ituaiga<br />
faasalaga o le a talanoaina lea e <strong>matua</strong> ma le tamaititi. O le amio le taupulea faifai pea o <strong>se</strong><br />
tamaititi ua le-mafai-ona-pulea, e le faatagaina i soo <strong>se</strong> taimi. I taimi uma e agamalu pea<br />
le <strong>matua</strong> ae tumau le faaiuga i le faasalaga ua malamalama ai le tamaititi. O nisi o auala e<br />
fa’aaogaina e aofia ai le avee<strong>se</strong> o le tamaititi mai i lea mea, poo le aveina i le aiga, sasa<br />
mama, valaauina o le tama i le galuega ma fai i le tamaititi e faamatala i le tama le mea ua<br />
ia faia, avee<strong>se</strong>ina o lona avanoa i ana mea taalo, le TV poo taaloga <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi umi.<br />
O fanau e ola a’e i lenei auala e iloa ona talia mea e tutupu e pogai mai ia latou amioga le<br />
lelei, iloa foi ona galulue faatasi ma isi i le aoga faapea foi i galuega, manuia a latou ulugalii<br />
ma iloa e le tatau ona vavevave i le faiga o faaiuga taua.<br />
Fautuaga <strong>mo</strong> le faatonuina lelei o lau tama<br />
O loo i lalo le lisi o auala ua iloa e aoga i le faatonuina o fanau. Afai e te le’i faalogologo muamua<br />
i ai, taumafai e fai ma tagai pe aoga <strong>mo</strong> oe.<br />
43
44<br />
• E tatau ona a’oa’o tamaiti ia malamalama<br />
e i ai taunuuga o mea latou te fai, e aofia ai<br />
faasalaga pe a amio le lelei. O lou tiute<br />
faa<strong>matua</strong> le fesoasoani i lau fanau ina ia<br />
malamalama i taunuuga o a latou mea e fai<br />
ma faaiuga.<br />
• A amata ona amio le lelei lau tama, faamanatu<br />
i ai tulafono ma taunuuga. Mo <strong>se</strong> faataitaiga,<br />
e mafai ona e faapea “A valia le si’o i lau<br />
peni, ua e iloa o le tulafono o le a taofia lou<br />
toe taalo i au mea taalo.” Faasala pe tauia<br />
lau fanau i le taimi lava lea e tusa ai ma<br />
a latou mea na fai ma amioga. Faavave lau<br />
gaioiga e faapipii le mea na fai ma le mea ua<br />
tupu mai ai, ma fai loa le faasalaga<br />
talafeagai. Ia tutusa i taimi uma, ma o lona<br />
uiga e tatau ona malilie le tama ma le tina i<br />
le faiga o le faasalaga ia ua malilie i ai e<br />
aunoa lava ma le faaluafesasi. Aua e te ata<br />
pe e te soisoi i lau tama pe a amio le lelei<br />
aua e le mautonu ai o ia, pe o le mea ea o<br />
loo amio lelei pe leai.<br />
• Faamalosi i lona mafaufau matala ma tauia<br />
ana amio lelei e ala i le viia o ia i le taimi<br />
lava e uma ai lea taga.<br />
• Ia e malosi i le taimi e faasala ai pe tauia ai<br />
lau fanau. Aua le finau ma i latou i le<br />
faasalaga ua tuuina ia i latou.<br />
• Faataoto ni tapulaa <strong>mo</strong> lau fanau e talafeagai<br />
ma lo latou matutua. A’o lei oo i le 2 tausaga<br />
le matutua, e le’i iloa pe laititi foi so latou<br />
malamalama i le taunuuga o a latou amioga.<br />
I le va o le 2-4 tausaga e mafai ona ave ia<br />
i latou ni faatonuga ma faasalaga faigofie,<br />
ae faifai pea. Mai i le 5 tausaga ma luga<br />
a’e, e le taumateina ua latou malamalama<br />
i mafuaaga ua faasala ai, lea e tatau ona<br />
faia fa’aauau faatasi ma le faamatalaina pea<br />
o taunuuga o a latou amio.<br />
• Taofi amioga le fetaui i le ‘leai’ malosi, avatu<br />
i <strong>se</strong> leo malu ma <strong>se</strong> faamatalaga manino ma<br />
le faigofie.<br />
• Faataoto <strong>se</strong> faasologa <strong>mo</strong> aso taitasi ma ia<br />
taumafai malosi e mulimuli i ai.<br />
• Aua le tuu avanoa i taimi e <strong>matua</strong> tatau ai ona<br />
usitai lau tama i au tulafono. Mo <strong>se</strong> faataitaiga,<br />
pei o le “O le taimi lenei e te <strong>mo</strong>e ai” ... ae<br />
aua le faapea “E te mana’o e te alu e te<br />
<strong>mo</strong>e?”<br />
• Mo tamaiti laiti ifo (lalo o le 2 tausaga)<br />
fa’aaoga faasalavei e avee<strong>se</strong> ai lagona o<br />
tamaiti mai i amioga le talafeagai.<br />
• Fa’aoga le ‘taimi malolo’ o <strong>se</strong> isi lea auala<br />
aoga o fa’asalaga, fai lea e ala i le faia o <strong>se</strong><br />
nofoaga e malolo ai le tamaititi ma mafaufau<br />
ai i lana amio leaga <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi.<br />
• Fai e oe le amioga o loo e mana’o e faata’ita’i<br />
e lau fanau i tulaga uma.
MATAUPU E 8 :<br />
Puleaina o mafatiaga o le aiga
Mataupu e 8: Puleaina o<br />
mafatiaga o le aiga<br />
O le tausiga o fanau e mafai ona avea ma<br />
mafatiaga i nisi taimi. E ui ina maua mai ai le<br />
fiafia ma le faagaeetia, e masani ona maua mai<br />
ai ma mafatiaga poo le a lava le matutua o ia<br />
fanau. E ui ina o mafatiaga e mafai ona una’iina<br />
le aiga e saili ni fofo i faafitauli ua leva ona taoto<br />
mai, a tetele mafatiaga e mafai ona faigata ai le<br />
olaga i le aiga ma oo ai ina mamai ai tagata o<br />
le aiga. O le iloa ona feagai ma mafatiaga o <strong>se</strong><br />
tomai taua <strong>mo</strong> oe e te aoaoina.<br />
Mafatiaga ma aiga malaga mai<br />
e aumau<br />
O le olaga i le aiga e faapea foi ona avea<br />
ma mafatiaga sili atu <strong>mo</strong> aiga e malaga mai e<br />
aumau. E tele mafuaaga e pogai ai:<br />
• E te ono lagona mafatiaga e mafua mai i<br />
tulaga o lou malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia.<br />
O nisi mafatiaga e faaopoopo mai e lou<br />
iloaina o le faailoga tagata, o le faigata e<br />
feagai ma nisi aiga Sa<strong>mo</strong>a i Au<strong>se</strong>talia i le<br />
sailia o ni galuega poo galuega lelei, aemai<strong>se</strong><br />
nisi o faamatalaga le lelei a le au faasalalau<br />
poo uiga o isi tagata e fa’aali i tagata<br />
Sa<strong>mo</strong>a.<br />
• E ono e<strong>se</strong> <strong>se</strong> auala sa tausia ai oe e ou<br />
<strong>matua</strong>, lea na fa’aaogaina ai auala e<strong>se</strong>e<strong>se</strong><br />
e fa’aali ai lagona ma faatonutonu ai. E ono<br />
le taliaina atoatoa e lau fanau auala a <strong>matua</strong><br />
a o latou <strong>matua</strong>. E ono latou mananao<br />
e mulimuli i le aganuu o le talutalufou, lea e<br />
faamamafa ai le tutoatasi, tauia le to’a e faia<br />
ana tonu ma faamalosia le sailia o o latou<br />
lava fiafiaga o <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega aupito sili.<br />
• E toatele <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a e fo’i i tua i faiga<br />
masani faa<strong>matua</strong> lea ua leva e oo lava i<br />
faiga o le talutalufou faa Sa<strong>mo</strong>a. O lea faiga<br />
e mafai ona atili ai ona faateteleina ai<br />
faafitauli i totonu o le aiga.<br />
• O le leai o lou aiga potopoto ma ou aiga ma<br />
uo Sa<strong>mo</strong>a sa outou tutupu a’e faatasi, e ono<br />
le mauaina ai e lau fanau avanoa e vaavaai<br />
ai i tagata e tatau ona faataitai i ai, i le faiga<br />
e tatau ona amio ai i totonu o le lio o le aiga<br />
Sa<strong>mo</strong>a.<br />
• E ono leai ni ou aiga potopoto e fesoasoani<br />
e avee<strong>se</strong>ina lea mamafa mai ia te oe i taimi<br />
o le mafatiaga tele.<br />
• E masani lava, e toatele <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a e<br />
avea le amio le taupulea o a latou fanau ma<br />
mafuaaga o le sala<strong>mo</strong> ma le faalumaina.<br />
• O le anoanoa’i o au mea ua fa’aaluina <strong>mo</strong><br />
lau fanau, faigaluega faasoloatoa e faatau<br />
ai mea pe totogi ai pili o aoga, o lona uiga<br />
o nisi taimi ua ititi le taimi tou te mafuta ai ma<br />
i latou. O le mea lea e mafai ona oo ai i le le<br />
fiafia o tamaiti ma lagona ai foi e <strong>matua</strong> le<br />
leai o <strong>se</strong> lagona faafetai o tamaiti.<br />
Peitai aua le popole. O le faatauaina e le<br />
aganuu anamua ma le talutalufou a Sa<strong>mo</strong>a o<br />
le mulimulita’i i faatonuga ma le nonofo<br />
faatasi o aiga, ua fesoasoani lea i le tele<br />
o tagata talavou Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e mafuta<br />
lelei ai ma isi ma faataunuu lelei a latou<br />
taumafaiga.<br />
45
46<br />
Malamalama i lau fanau<br />
O le malamalama i le tuputupu a’e o lau fanau e<br />
mafai ona fesoasoani tele ia te oe i lou feagai ai<br />
ma mafatiaga i le aiga. E tatau ona e iloa:<br />
• O lau fanau o ni tagata e le faaluaina ma e<br />
e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o latou uiga, mana’oga, taleni,<br />
malosiaga ma vaivaiga.<br />
• E e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> foi le vave o le tupu o tino, lagona<br />
ma le mafaufau o fanau.<br />
• E le talafeagai ma le fetaui le faatusatusa pea<br />
o lau fanau ma isi tamaiti, tusa lava poo<br />
totonu o lou aiga.<br />
• E te le a<strong>mo</strong>ina amioga a lau fanau, o lou tiute<br />
le a’oa’oina o lau fanau ina ia a<strong>mo</strong> e i latou<br />
a latou lava amioga.<br />
Toe tepa i ou lava mana’oga<br />
Atonu e te mana’o e toe iloiloi lau fuafuaga vaai<br />
mamao <strong>mo</strong> le ola o lou aiga. E i ai suiga e mafai<br />
ona e faia e fesoasoani i le faaitiitia o mafatiaga.<br />
Mo <strong>se</strong> faataitaiga:<br />
• Fa’ailoa ou lava tomai ma malosiaga<br />
faa<strong>matua</strong>.<br />
• Aua le soona mafatia i amioga le lelei a lau<br />
fanau ma manatu i le tele foi o au amio le<br />
lelei a’o e talavou.<br />
• E le tatau ona e sala<strong>mo</strong> pe a e fa’aaluina <strong>se</strong><br />
taimi e te malolo lelei ai lava oe.<br />
• O lou ita le pulea e mafai ona atili faateleina<br />
ai le mafatiaga o le aiga ma taitaiina ai lau<br />
fanau e faataitai lau amio ita, ma avea ai<br />
i latou ma tagata sili atu ona le fa’aaloalo ma<br />
tetee.<br />
• E tatau ona e taumafai e foia tulaga mafatia<br />
a’o lei oo i <strong>se</strong> tulaga pagatia tele<br />
Faaitiitia o mafatiaga ma pulea le ita<br />
Taumafai e atina’e ni au lava metotia <strong>mo</strong> le<br />
puleaina o mafatiaga. O le auala e te tauaaoina<br />
ai mafatiaga o le a i ai sona aafiaga i lau fanau,<br />
lo oulua mafutaga ma lou toalua ma, atonu e<br />
faapea foi, ma lou ola maloloina.<br />
Talu ai o le mafatiaga o <strong>se</strong> tali faanatura o le<br />
tagata i le ola i aso taitasi, o le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e<br />
e le o le faamutaina atoa, ae o le iloa lea pe<br />
faapefea ona pulea lelei mafatiaga.
MEA FAATINO LONA IVA<br />
Talanoaina auala e pulea ai mafatiaga<br />
O loo i lalo nisi o fautuaga <strong>mo</strong> le puleaina lelei o mafatiaga. Talanoa ma lou aiga pe faapefea<br />
ona mafai ona e fa’aaogaina nei auala.<br />
1. Fai sau faamalosi tino pe a lagona le mafatia poo le ita, e pei o le savali poo nisi mea faatino.<br />
O faamalosi tino faifai pea e mafai ona fesoasoani i lou lagona to’a ma avea ai oe ma tagata<br />
sili atu ona to’afilemu.<br />
2. A e lagona le tiga tele po’o lou ita i lau tama aua e te tali i ai ae alu e<strong>se</strong> mai i lea tulaga i <strong>se</strong><br />
vave e te mafai. Taumafai e avee<strong>se</strong> lou mafaufau e ala i lou alu e te savali i le paka poo lou<br />
alu i fafo i le togalaau, alu i le lotu, faia o <strong>se</strong> ipu ti, matamata TV, poo le alu i <strong>se</strong> isi potu. E le pine<br />
ae e lagona le amata ona e to’a malie. E aupito sili lou <strong>matua</strong> to’a lelei ona faatoa e toe<br />
talanoa lea i lau tama, poo le faatali <strong>se</strong>i fai sau <strong>mo</strong>e lelei i le po, ona toe talanoa lea i le aso<br />
e sosoo ai.<br />
3. Manatua e te le na’o oe. Taumafai e faatele lou fai uo ma i latou tou te talanoa ma mafuta.<br />
Talanoa i ou popolega ma isi <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a o loo feagai foi ma mafatiaga o aiga pei o oe.<br />
4. Avea tagata o lou aiga potopoto ma au uo mamae. Talanoa ia i latou i mataupu. Aua e te<br />
taumafai e foia uma na’o oe faafitauli uma o le aiga..<br />
5. Saili ni fofo e mafai ona faatino. Vaai mea e mafai e oe le <strong>matua</strong> ona e suia. Vaai poo a mea e<br />
mafai ona e alofia pe faaititia ai faapogai o mafatiaga o lou aiga. Ia e onosai ma<br />
faapalepale.<br />
6. Afai lava o loo faigata pea ia te oe ona foia, saili fesoasoani faapolofesa mai le fomai a lou<br />
aiga poo le fesili i lau fomai e faasino oe i <strong>se</strong> tagata atamai faufautua (coun<strong>se</strong>llor) poo le<br />
tagata atamai i le faa<strong>matua</strong>.<br />
47
MATAUPU E 9 :<br />
Feagai ai ma fanau talavou
Mataupu e 9:<br />
Feagai ai ma fanau talavou<br />
O a fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-le-talavou?<br />
O le tausiga o fanau talavou o <strong>se</strong> tasi o galuega<br />
aupito faigata e mafai ona feagai ma <strong>matua</strong>. E<br />
masani ona alia’e fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga, lea e mafai ona<br />
afaina ai e oo lava i aiga aupito fiafia.<br />
O lenei fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga i le va o fanau talavou ma<br />
o latou <strong>matua</strong>, ma o nisi taimi i le va o fanau<br />
talavou ma <strong>matua</strong> o o latou <strong>matua</strong>, e fa’aaigoaina<br />
i nisi taimi o le ‘fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga’.<br />
E tupu i totonu o aiga taitasi i aganuu taitasi i<br />
atunuu taitasi, ae e sili atu ona afaina ai aiga<br />
malaga e aumau. E le gata i e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga i le va o<br />
auga tupulaga, e feagai foi aiga aumau ma uiga<br />
e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o aganuu e faatatau i auala e tausia ai<br />
fanau talavou.<br />
E ui ina faigata le feagai ai, e le faapea e le<br />
mafai. O le a fesoasoani le itulau lenei ia te<br />
oe ina ia e malamalama lelei i le faafitauli. O<br />
le a faaiu atu i nisi o metotia e faaleleia ai au<br />
feutagaina ma lau fanau talavou.<br />
O mana’oga faapitoa o aiga aumau<br />
Ae tatou te le’i tilotilo pe faapefea ona feagai ma<br />
fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga i <strong>se</strong> faiga aupito<br />
sili, e fesoasoani lo tatou malamalama i le tele o<br />
mea mamafa e feagai ma lou aiga.<br />
• Atonu o loo avea oe ma vaega o <strong>se</strong> aiga<br />
potopoto lea e gafa ai foi <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>,<br />
uncles, aunts, uso tuafafine, ma tuagane ma<br />
le matafaioi o le vaaia o tamaiti.<br />
• A le o lea, atonu e leai so outou aiga potopoto<br />
poo ni uo e te faalagolago i ai ma e te ono le<br />
maua mai ni fautuaga mai i <strong>matua</strong> agavaa,<br />
pe faapefea ona feagai ma tausaga faigata<br />
o lau fanau.<br />
• Atonu e toatele lou aiga ma ua faigata ona<br />
e maua <strong>se</strong> fale tele e maua ai ni avanoa o loo<br />
mana’omia soo e le fanau talavou.<br />
• Atonu o nisi o mea mamafa i tamaiti<br />
aumau le manuia o a latou taumafaiga,<br />
aua o avanoa ua latou maua, atonu o le<br />
tasi lea o mafuaaga na o mai ai lou aiga e<br />
aumau i Au<strong>se</strong>talia.<br />
O le malaga e aumau e aafia ai le tutoatasi,<br />
mitamitaga ma avanoa fou, peitai e mafai foi<br />
ona aafia ai ma ni tau tele.<br />
49
50<br />
O le lelei ma le le lelei o le malaga e aumau <strong>mo</strong> aiga<br />
Lelei Le lelei<br />
Sili atu o avanoa <strong>mo</strong> aoaoga <strong>mo</strong> le fanau<br />
Aoaoina ma maitauina o <strong>se</strong> aganuu fou<br />
E lelei atu mea e tua i ai tagata lautele ma o<br />
nisi taimi e maualuga atu tupe maua ma tele<br />
atu tupe e fa’aaluina i le aiga<br />
Tulaga tutusa o alii ma tamaitai, tina ma tama<br />
Saolotoga mai i le faitauga e mulimuli i “auala<br />
tuai” i le tausiaina o lau fanau<br />
Ai<strong>se</strong>a e taatele ai le fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>a’i ma<br />
fanau talavou?<br />
O le mea aupito taua i fanau talavou o le ‘mafuta<br />
fetaui’ ma a latou uo ma isi tagata talavou. O<br />
le taimi lea o le olaga e mana’omia ai e fanau<br />
talavou le fauina o lo latou faasinomaga, e e<strong>se</strong><br />
mai i le pule a aiga ma oe o lo latou <strong>matua</strong>. E<br />
mafai ona oo ai i <strong>se</strong> amio faatautee ma mumusu e<br />
faalogo pe usitai ia te oe.<br />
E sailia e fanau talavou lo latou tutoatasi, ma<br />
o le mana’oga lea e masani ona fa’aali mai i<br />
amioga faatautee, o lona uiga e teena manaoga<br />
ma fautuaga a <strong>matua</strong>. Mo <strong>se</strong> faataitaiga:<br />
Aofaiga i ituaiga olaga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> e ono tutupu ai<br />
feteena’iga ma le olaga sa e masani ai<br />
Fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga i auala e tausia ai fanau ae pe<br />
fia <strong>se</strong> sa’olotoga e tatau ona latou mauaina<br />
Maualuga atu le tau o le tausiga o fanau<br />
Suia o matafaioi ma le pule a tama ma tina<br />
faapea le va masani o tamaloloa ma fafine.<br />
Le mautonu i le auala aupito sili e tausi ai<br />
lau fanau ina ia aua ai nei o latou faagalo<br />
lau aganuu ma le aganuu a <strong>matua</strong> a o latou<br />
<strong>matua</strong><br />
• E ono manana’o fanau talavou i ni taimi<br />
ma avanoa na’o latou ma latou anoanoa foi<br />
o latou foliga, aemai<strong>se</strong> lava pe a o auai nisi<br />
e faamananaia i ai.<br />
• E ono lagona e fanau talavou le naunau e<br />
faata’ita’i i a latou uo Au<strong>se</strong>talia e ala i le suia<br />
o a latou teuga ma teena ai le tele o tu ma<br />
faiga faa Sa<strong>mo</strong>a. Mo <strong>se</strong> faataitaiga, e ono<br />
latou suia o latou lavalava poo le faiga o le<br />
ulu e faafoliga ai i tagata pe<strong>se</strong> e fiafia i<br />
ai, amata ona na’o le Igilisi e tautatala ai,<br />
ma mumusu e auai i lotu Sa<strong>mo</strong>a poo le auai<br />
i faafiafiaga faa Sa<strong>mo</strong>a
Taunuuga o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />
matuia a aiga<br />
O le toatele o aiga latou te pulea lelei lava<br />
fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga. Peitai afai o lea<br />
fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga e laititi ma e le’i foia lava, e mafai<br />
ona avea ma ala e malepe ai le aiga. I nisi<br />
tulaga <strong>matua</strong> ogaoga o fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga e mafai ona<br />
oo ai i le:<br />
• Sosola e<strong>se</strong> o fanau mai i le aiga pe oo foi<br />
ina aafia ai leoleo<br />
• Lagonaina o le toe fia foi o lou aiga i lou<br />
atunuu ona ua le iloa e fanau lo latou ‘aa<br />
faa-le-aganuu’ ma ua le mautonu poo le a<br />
tonu lo latou tupuaga ma le faasinomaga<br />
MEA FAATINO LONA SEFULU<br />
O faapogai masani o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-le-talavou<br />
• Misa i le va o <strong>matua</strong> ma fanau<br />
• Palalauvale o fanau ma fa’aalia amioga le<br />
fa’aaloalo i <strong>matua</strong><br />
• Fa’aaogaina e fanau o fualaau faasaina<br />
ma le ava malosi poo le gaoi mai i o<br />
latou <strong>matua</strong><br />
• Pepelo o fanau i o latou <strong>matua</strong>, le o i<br />
va<strong>se</strong>ga poo le le manuia o a latou aoga<br />
• Petipeti o <strong>matua</strong> poo le umi ona i ai i le<br />
galuega ina ia alofia ai le i ai i le aiga.<br />
O faapogai taatele o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />
E tele faapogai o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga<br />
e taatele i aganuu uma.<br />
Faitau i le lisi o loo i lalo i faapogai taatele o fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga i le va o <strong>matua</strong> ma fanau talavou. Togi<br />
faapogai ua uma ona tutupu i lou aiga. Ua faataoto sau fuafuaga e fesoasoani i le faafeagai ai o lou<br />
aiga? Talanoa ma lou toalua i mea taitasi ma fuafua pe faapefea ona faafeagai ma faafitauli taitasi.<br />
Faapogai taatele o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />
1. Alu e tafao i le po e aunoa ma lau faatagana<br />
2. Ua musu (mumusu) le tama (fanau) teine e<br />
usitaia tulafono a le aiga vagana ua usitaia<br />
fo’i e lona (ona) tuagane ia tulafono<br />
3. Mumusu o fanau talavou e auai i sauniga<br />
faapitoa faa-le-lotu, faa-le-aganuu ma faa-leaiga<br />
potopoto<br />
Sa tupu muamua<br />
i lou aiga le<br />
mea lea?<br />
Ua i ai ni au<br />
tulafono ua<br />
malilie i ai?<br />
51
52<br />
4. Mumusu e ai meaai Sa<strong>mo</strong>a e masani ai ae ai<br />
lava na’o mea ai mai i faleaiga<br />
5. Ofuina o lavalava ma teuga taufaalili ma fai<br />
uo ia i latou e te le faatagaina<br />
6. Faia o <strong>se</strong> uo tama poo <strong>se</strong> uo teine<br />
7. Atonu e manana’o lau fanau e faaipoipo i<br />
nisi e le o ni Sa<strong>mo</strong>a<br />
8. Alu e<strong>se</strong> mai i le aoga ae lei taitai poo le le<br />
faia o mea aoga pe a’oa’o <strong>mo</strong> suega<br />
9. Ulaula poo le tagofia o fualaau ma le pia<br />
10. Musu e tautala pe aoao le gagana Sa<strong>mo</strong>a<br />
ma le fiafia i aganuu masani<br />
E tutupu lava le fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>a’i ma fanau talavou.<br />
Peitai, a lelei ona taulimaina, e mafai ona oo i<br />
<strong>se</strong> mafutaga sologa manuia <strong>mo</strong> le aiga.<br />
E i ai nisi o auala e mafai ona e faia e fesoasoani<br />
i lou taulimaina ma le foia o fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga ma lau<br />
fanau talavou:<br />
• Ia tumau pea i tulafono ma faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o<br />
le aiga e uiga i amioga e te mana’o ai <strong>mo</strong> lau<br />
fanau.<br />
• Faataatia <strong>se</strong> faataitaiga lelei <strong>mo</strong> lau fanau<br />
e ala i le talanoa i tulafono a’o le’i avea i latou<br />
ma fanau talavou, ina ia o latou iloa la latou<br />
pitolaau.<br />
• A’oa’o auala fou e fesoota’i ai ma lau fanau<br />
e ala i le tatala o le talanoa ia i latou, i ni faigata<br />
faapea sa feagai fo’i ma oe a’o e talavou.<br />
• Amanaia mana’oga ma talotaloga a lau<br />
fanau, pe a faia faaiuga <strong>mo</strong> le aiga.<br />
• A’oa’o pe faapefea ona faailoa le ita ma isi<br />
faalogona e aunoa ma le fa’aaluina o loimata,<br />
gagana masoa poo le saua.<br />
• Taga’i poo fea le vaega o le aganuu fou e<br />
te apoina a’o fea vaega o lau aganuu masani e<br />
taofi. Tusi <strong>se</strong> lisi. Ia mautinoa le malilie o oe ma<br />
lou aiga i tulafono faa-le-aganuu ma tu tuai e te<br />
mana’o e faatino pea e lou aiga.
• Ia manino foi le tulaga o le matafaioi i totonu<br />
o le aiga, e te mana’o e faatino e <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong><br />
o fanau faapea isi tagata o le aiga potopoto.<br />
Alu e tafao i le po<br />
e aunoa ma lau<br />
faatagana.<br />
E<strong>se</strong>e<strong>se</strong> tulafono <strong>mo</strong><br />
atalii ma afafine<br />
• Ia mautinoa le talanoaina lelei o nei tulafono<br />
fou a le aiga ma malamalama i ai tagata uma o<br />
le aiga ma ia malilie uma le tama ma le tina e le<br />
feteena’i i laua i le faataunuuina o nei tulafono.<br />
Poo a lava faamatalaga a lau fanau, e toatele aiga e tusa lava<br />
poo le a la latou aganuu, latou te le faatagaina a latou fanau e o<br />
e tafafao i soo <strong>se</strong> taimi ma soo <strong>se</strong> nofoaga latou te mananao ai.<br />
E tatau ona e faataatia ni tulafono ma ia tumau ai. Mo <strong>se</strong><br />
faataitaiga, e te ono faatonuina lau fanau e oo mai i le fale i <strong>se</strong><br />
taimi faatulagaina pe faatoa mafai ona o e tafafao pe a o ma <strong>se</strong><br />
tuagane, uso, tagata o le aiga poo le uo e faatuatuaina. O le isi<br />
filifiliga o lou faapea e faatoa mafai ona o e tafafao na’o latou i<br />
le ao, ae fo’i mai lava i le fale i le taimi ua malieaina.<br />
Afai e te faatagaina ou atalii e tafafao i le po, aua ne’i e ofo pe<br />
afai e manana’o foi ou afafine latou i lea lava saolotoga e tasi. E<br />
ono fa’aaloalogia tele ma usitaia oe e lou atalii ma lou afafine pe<br />
a e faia tutusa i latou.<br />
Afai e te <strong>matua</strong> faasaoloto lou atalii ae taofiofi lou afafine, e ono<br />
alia’e ai faafitauli ma finauga ma lou afafine i le aiga.<br />
53
54<br />
Faia o <strong>se</strong> uo tama<br />
poo <strong>se</strong> uo teine<br />
Mumusu e auai i<br />
sauniga faa-le-lotu,<br />
faa-le-aganuu ma le<br />
faa-le-aiga potopoto<br />
Faauo i e ete le<br />
faatagaina<br />
Aua e te ofo pe a tupu lea mea ma aua e te soona mateletele. Sema<br />
<strong>se</strong> taimi e talanoaina ai lenei mataupu. Faalogo i mafaufauga o<br />
lau fanau ma fa’aali ou popolega i <strong>se</strong> auala malu ma le alofa.<br />
Talanoa e uiga i mea faataua e tatau ai e te mana’o latou te<br />
apoina ma faapefea ona lelei ai oe ma lau mafutaga faaulugalii<br />
i ia mea faataua e tatau ai.<br />
Fa’ailoa ni mea e le taliaina pe o ni mea e tutupu mai i le faia o<br />
<strong>se</strong> mafutaga a’o itiiti, ae faapefea foi ona avea lea ma itu e tiai<br />
ai faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega autu (e pei o le aoga). Atonu e te mana’o foi e<br />
talanoa i luitau o faalogona e maua e i latou i mafutaga. E te ono<br />
talanoa foi pe ua mafaufau i le afaina i <strong>se</strong> ma’i to, pe a faapea e<br />
te talitonu o loo feusuai.<br />
O le faiga lea e masani ona fa’aalia ai le le mautonu o lau fanau,<br />
poo le teena, o lo latou faasinomaga faa-le-aganuu a’o latou<br />
taumafai e mafuta fetaui ma a latou uo Au<strong>se</strong>talia. Talanoa ma lau<br />
fanau i lou tupuaga ma tautino i ai i le lalolagi i le taimi nei, o le<br />
mafai ona tautala i ni gagana ma ni aganuu <strong>se</strong> lua o <strong>se</strong> ponesi.<br />
Afai latou te teena lau aganuu, aua e te soona mateletele; e<br />
masani lava ona mitamita fanau i o latou tupuaga pe avea ma<br />
tagata matutua. A e mateletele o le a una’iina i latou i <strong>se</strong> tulaga<br />
latou te teteeina atoa ai loa lau aganuu.<br />
E le aoga le soona mateletele i lea tulaga masani. Aua le faia<br />
ni faaupuga leaga ma le faavaivai loto e uiga i uo a lau fanau.<br />
Talanoa ma lou toalua pe ua talafeagai uo a lau fanau.<br />
Afai e te <strong>matua</strong> le taliaina, ta’u i lau fanau mafuaaga lelei e le<br />
fetaui ai a latou uo ma taumafai e faatosina i latou ae le o le<br />
‘faatonu malosi’ Manatua, e le taumateina e tetee lau fanau ia<br />
te oe, pe a e faasaina ona fai uo i <strong>se</strong> tasi ona o le atunuu poo le<br />
lotu a lea tagata.
Mumusu e a’oa’o<br />
mea e te mana’o<br />
ai pe e le tinou i le<br />
aoaoina<br />
Fa’amalosia e<br />
faaliliu-upu <strong>mo</strong><br />
<strong>matua</strong><br />
E toatele i latou e malaga e aumau e miti o le a avea a latou fanau<br />
ma tamaiti aoga lelei, peitai e le taulau lea miti i taimi uma. O le<br />
soona una’iina o lau fanau e a’oa’o o le a le iu lelei. O le a tinou<br />
lau tama i le aoaoina pe a e foafoaina le siosiomaga fetaui ma<br />
faia <strong>se</strong> faataitaiga lelei, e pei o lou talanoa i ai e uiga i le aoga,<br />
ae faapefea fo’i le gasologa o lo latou taumafai, mai lava i le<br />
amataga o le aoga, ae le na o tausaga faaiu.<br />
O le i ai o tusi i le fale, talanoaina o mea o loo tutupu, faitauina<br />
o tusi ma le faatauina o nusipepa aoga o faataitaiga lelei ia <strong>mo</strong><br />
fanau.<br />
Ia avea aoga o lau fanau ma mea aupito sili ona taua ia te oe ma<br />
faamanatu ia i latou o le galue malosi ma le le faalogologo tiga e<br />
manuia ai le aoga ma o ai i le Iunivesite.<br />
Ia e fiafia i a latou aoga ma talanoa pea i o latou faiaoga. Talanoa<br />
i lau fanau i le lelei naua <strong>mo</strong> i latou pe a fa’aauau pea a latou<br />
aoga. Faamanino manuia latou te maua i le fa’aauauina o a latou<br />
aoga, <strong>mo</strong> lo latou lumana’i faapea avanoa lelei faigaluega o le a<br />
latou mauaina i tausaga uma o loo mulimuli mai o lo latou ola.<br />
O tulaga lenei e mafai ona maasiasi tele ai lau fanau ma<br />
matamumuli ai. E ono manatu lau fanau o loo faapea le tagata<br />
lea e te talanoa i ai, e valea lo outou aiga.<br />
Aua le fa’aaogaina lau fanau e faaliliu-upu <strong>mo</strong> oe pe afai o loo<br />
aafia ai mataupu tau oe lava, fa’aaoga pea <strong>se</strong> tagata <strong>matua</strong> poo<br />
<strong>se</strong> tagata faaliliu-upu faapolofesa.<br />
Fesoasoani ia malamalama lau fanau i mafuaaga ua le lelei ai<br />
lau Igilisi. Ta’utino i lau fanau o loo e taumafai e a’oa’oina le<br />
gagana.<br />
55
56<br />
Ulaula pe tagofia<br />
fualaau ma le ava<br />
malosi<br />
Aua e te ofo pe a tofotofo e lau tama le ulaula, fualaau ma le ava<br />
malosi. E tupu lea mea i tamaiti mai atunuu e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>. E le o le tali<br />
le nanaina o lau fanau mai i le olaga faa Au<strong>se</strong>talia ina ia aua ai<br />
nei aafia i latou i le matautia, aua e <strong>matua</strong> le mafai lava ona faia<br />
lea mea i nei aso.<br />
E taua le talanoaina o taunuuga o le ulaula, tagofia o fualaau ma<br />
le inuina o le ava malosi, i le taimi lava ua malamalama ai i latou<br />
ina ua matutua. E tatau ona e faataatia ni tulafono <strong>mo</strong> le aiga<br />
atoa. Mo <strong>se</strong> faataitaiga, o le faasaina o le ava malosi i lou fale,<br />
e tatau ona talanoaina e tusa ai ma ou talitonuga faa-le-lotu poo<br />
faatatauga faa-le-aganuu.<br />
Ia avea oe ma faataitaiga lelei <strong>mo</strong> lau fanau. E <strong>matua</strong> faigata<br />
lava ia te oe ona e faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e ia le inu, le ulaula pe le tago i<br />
fualaau lau tama pe afai o loo e faia e oe <strong>se</strong> mea o nei mea.<br />
Afai o e manatu o loo fa’aaogaina e lau tama fualaau poo le<br />
ava malosi, ia avea ma mea matuia ma ia saili fautuaga mai i<br />
lau foma’i poo tagata faapolofesa o le soifua maloloina. O lau<br />
matafaioi le galulue faatasi ma i latou ia, ina ia i ai <strong>se</strong> taunuuga<br />
aupito sili <strong>mo</strong> lau tama.
Sui o le Vaega o Tagata Atamamai i le <strong>Faa<strong>matua</strong></strong><br />
Sa galulue vava lalata le <strong>Spectrum</strong> Migrant Resource Centre ma le vaega o tagata faapolofesa e i ai<br />
tomai lautele ma le faa<strong>matua</strong> <strong>mo</strong> le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e i le iloiloina o le <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong>, faapea le saunia<br />
o le vaai faa-le-aganuu i mea o loo i ai i totonu. O le vaega o tagata atamamai i le itupa o Sa<strong>mo</strong>a<br />
e aofia ai:<br />
Sera AIONO<br />
O Sera o <strong>se</strong> sui galue i totonu o tagata o Sa<strong>mo</strong>a ma le Sootaga o Tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia.<br />
“Ua ou fiafia e vaai i <strong>se</strong> <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> ua faia <strong>mo</strong> tagata o Sa<strong>mo</strong>a i Au<strong>se</strong>talia. O le a fesoasoani<br />
le <strong>taiala</strong> i <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a i le faafeagai ma luitau o le tausiaina o a latou fanau i Au<strong>se</strong>talia. E na te<br />
saunia fautuaga e mafai ona faatino <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> i le faafeagai lea ma le tele o mataupu faa<strong>matua</strong>.<br />
Na ou fiafia i le vaega ‘faafeagai ma fanau talavou’ ona e manaia tele, lelei ona faamatalaina ma<br />
mana’omia lava e <strong>matua</strong> malaga mai e aumau aemai<strong>se</strong> lava tagata o Sa<strong>mo</strong>a. – Sera Aiono<br />
Fuauli AUNEI LOGO<br />
O Fuauli o <strong>se</strong> sui galue i totonu o tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia ma o le Failautusi foi o le Sootaga o Tagata<br />
Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia.<br />
“Na ou mauaina le <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> o <strong>se</strong> faapogai taua o le atamai. O autu o loo faamatalaina na<br />
filifilia lelei. A fa’aaogaina lelei e <strong>matua</strong> e tupuga mai i Sa<strong>mo</strong>a, o le a faamalosia i latou e avea ma<br />
tagata sili atu ona to’a i le faafeagai ma a latou fanau i vaega e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o lo latou tuputupu a’e”. –<br />
Fuauli Aunei Logo<br />
Sanelivi I’A<br />
O Sanelivi ua maea ana aoaoga i lona faailoga o le BA i le Social Communication mai i le Iunivesite<br />
o Pontifical Salesiana i Roma. Sa faigaluega Sanelivi i nisi o tausaga i le vaega o tautua lautele ma<br />
talavou i Sa<strong>mo</strong>a ma Niu Sila a’o lei malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia. O Sanelivi o <strong>se</strong> sui galue i<br />
totonu o tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia. O ia o <strong>se</strong> tasi na faatuina le Sootaga o Tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia ma<br />
o le Pere<strong>se</strong>tene fo’i o loo i ai nei.<br />
“O <strong>matua</strong> malaga mai e aumau tusa lava poo le a lo latou aganuu ma le lanu o le a tele <strong>se</strong><br />
faamanuiaga mai i fautuaga faa<strong>matua</strong> o loo faamatala ai mea o loo latou mana’omia, faalautele<br />
ai o latou tomai faa<strong>matua</strong> ma atina’e lo latou mautinoa i le tausiga o a latou fanau i <strong>se</strong> tulaga o <strong>se</strong><br />
aganuu fou. Na ou mauaina e aoga le <strong>taiala</strong> e fesoasoani i <strong>matua</strong> i o latou tiute e ala i le sauniaina<br />
o fautuaga ma auala e mafai ona faatinoina”. – Sanelivi I’A<br />
57
58<br />
Pesio I’A<br />
O Pesio ua maea ana aoaoga i le faailoga Bachelor of Missiology (aoaoga faaleagaga) mai i le<br />
Pontifical Urbaniana University i Roma. Ua maea foi lona Tusi Pasi Faiaoga i Aoga Primary i Sa<strong>mo</strong>a<br />
ma lona Tipiloma Faiaoga i Aoga Primary mai i le Iunivesite o Aukilani, Niu Sila. Sa ia faigaluega<br />
i aoga laiti i Sa<strong>mo</strong>a ma Niu Sila a’o lei malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia. O Pesio o loo galue o <strong>se</strong><br />
faiaoga i le Lalor East Primary School.<br />
“Ou te <strong>matua</strong> lagona o a’u o <strong>se</strong> <strong>matua</strong> tupuga mai i Sa<strong>mo</strong>a ua malaga mai e aumau, o <strong>se</strong> tusi e pei<br />
o le <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> e <strong>matua</strong> mana’omia lava e tagata o Sa<strong>mo</strong>a faapea foi i tagata faapolofesa o<br />
loo galulue ma <strong>matua</strong> e tupuga mai i tagata Sa<strong>mo</strong>a. Ua <strong>matua</strong> faamatala malamalama e le <strong>taiala</strong><br />
autu taua ma saunia faamatalaga aoga, auala ma fautuaga lea e faaleleia ai le to’a o <strong>matua</strong>”. –<br />
Pesio I’a<br />
Ma’afala LIMA<br />
O Maafala Lima o <strong>se</strong> Faifeau faauuina o le Ekalesia Faapotopotoga Kerisiano i Sa<strong>mo</strong>a (EFKS).<br />
Na maea ana aoga maualuluga sosoo ai ma lona faailoga Masters Degree of Theology mai i le<br />
Princeton Theological Seminary New Jer<strong>se</strong>y, USA. Mulimuli ane, sa galue o <strong>se</strong> Faiaoga i le Kolisi<br />
Faafaifeau i Malua i Sa<strong>mo</strong>a. O le susuga a Lima o loo galue <strong>mo</strong> lona faailoga Doctorate in Theology<br />
i le Melbourne College of Divinity (MCD), soosoo tauau ma le Iunivesite o Melepone.<br />
“Ua matagofie le vaai ua sii e le <strong>Spectrum</strong> Migrant Resource Centre le mata lalaga e atina’e lenei<br />
tusi aoga <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> ma aiga o tagata Sa<strong>mo</strong>a o loo nonofo i Au<strong>se</strong>talia. O lenei tusi <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> o le a<br />
fesoasoani i <strong>matua</strong> e faalautele lo latou agavaa faa<strong>matua</strong> e tausi ai a latou fanau ma le mautinoa i<br />
totonu o le aganuu, tagata lautele ma li’o o aoaoga faa Au<strong>se</strong>talia”. – Ma’afala Lima<br />
Mino SU’A<br />
O Mino o <strong>se</strong> sui galue i totonu o tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia ma o <strong>se</strong> sui foi o le Sootaga o Tagata Sa<strong>mo</strong>a<br />
i Vitolia.<br />
“O le tausiga o fanau Sa<strong>mo</strong>a i Au<strong>se</strong>talia ua maitauina e le toatele o <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a o <strong>se</strong> galuega<br />
luitau o loo feagai ma i latou a’o tau faamautu. Na ou mauaina lenei <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> o <strong>se</strong> faapogai<br />
o faamatalaga manino e fesoasoani i <strong>matua</strong> i le atina’eina o auala e feagai ai ma luitau o le tausiga<br />
o a latou fanau, i le aganuu fou”. – Mino Su’a
<strong>Spectrum</strong> MRC<br />
Darebin Office<br />
251 High Street,<br />
Preston, 3072<br />
Phone: 03 9496 0200<br />
Fax: 03 9484 7942<br />
<strong>Spectrum</strong> MRC/Employment<br />
Moreland Office<br />
13 Munro Street,<br />
Coburg, 3058<br />
Phone: 03 9384 7900<br />
<strong>Spectrum</strong> Employment/Education & Training<br />
Broadmeadows Office<br />
1/1100 Pascoe Vale Road,<br />
Broadmeadows, 3047<br />
Phone: 03 9301 7400<br />
<strong>Spectrum</strong> MRC/Employment<br />
Thomastown Office<br />
187-189 High Street,<br />
Thomastown, 3074<br />
Phone: 03 9463 7800<br />
www.spectrumvic.org.au<br />
1800 200 822<br />
<strong>Spectrum</strong> Employment<br />
Preston Office<br />
Level 1, Suite 4, 293 High Street,<br />
Preston, 3072<br />
Phone: 03 9484 3711<br />
<strong>Spectrum</strong> Employment<br />
Fitzroy Office<br />
57 Victoria Street,<br />
Fitzroy, 3065<br />
Phone: 03 9419 8833<br />
<strong>Spectrum</strong> Immigration<br />
Preston Office<br />
59A Ro<strong>se</strong>berry Avenue,<br />
Preston, 3072<br />
Phone: 03 9470 2311<br />
<strong>Spectrum</strong> MRC Offices<br />
1800 770 712<br />
<strong>Spectrum</strong> Employment Offices<br />
1800 200 822<br />
Email: diannaz@spectrumvic.org.au