20.04.2013 Views

Faamatua i se Aganuu Fou O se taiala mo matua ... - Spectrum

Faamatua i se Aganuu Fou O se taiala mo matua ... - Spectrum

Faamatua i se Aganuu Fou O se taiala mo matua ... - Spectrum

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Faa<strong>matua</strong></strong> i <strong>se</strong> <strong>Aganuu</strong> <strong>Fou</strong><br />

O <strong>se</strong> <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a<br />

© <strong>Spectrum</strong> Migrant Resource Centre<br />

Lomiga lona lua<br />

2008


Faatatauga<br />

E tuuina atu lenei <strong>taiala</strong> i <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a uma o loo alala ma tausia<br />

a latou fanau i Au<strong>se</strong>talia.<br />

“ A ola i faitioga le tamaititi, na te a’oa’oina le faasala.<br />

A ola i le pisa le tamaititi, na te a’oa’oina le faamisa<br />

A ola i le ulagia le tamaititi, na te a’oa’oina le faamaina<br />

A ola i le fefe le tamaititi, na te a’oa’oina le le to’a<br />

A ola i le faamaina le tamaititi, na te a’oa’oina lagona sala<strong>mo</strong><br />

A ola i le faapalepale le tamaititi, na te a’oa’oina le onosa’i<br />

A ola i le faamalosi le tamaititi, na te a’oa’oina le to’a<br />

A ola i le taliaina le tamaititi, na te a’oa’oina le alofa<br />

A ola i le amanaiaina le tamaititi, na te aoaoina e lelei o le i ai o <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e<br />

A ola i le faamaoni le tamaititi, na te a’oa’oina le iloa o le mea <strong>mo</strong>ni<br />

A ola i le le faaituau le tamaititi, na te a’oa’oina le amiotonu<br />

A ola i le saogalemu le tamaititi, na te a’oa’oina le faatuatua ia te ia lava ma<br />

i latou o o loo siomiaina ia<br />

A ola i le feoeoea’i le tamaititi, na te a’oa’oina o le lalolagi o <strong>se</strong> nofoaga lelei e nofo,<br />

alofa ma alofagia ai.<br />

(Le mautinoa le na tusia)<br />

1


2<br />

Faatomuaga<br />

O lenei <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> sa saunia e fesoasoani i <strong>matua</strong> fou faatoa taunuu mai, i le tausia o a latou<br />

fanau i Au<strong>se</strong>talia. O le lomiga muamua sa uluai faalauaitele i le 2004 ma tufaina i <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a o<br />

loo nonofo i vaega uma o Au<strong>se</strong>talia.<br />

O le lomiga lona lua ua faavae i fautuaga sa matou maua mai i <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a sa latou<br />

faitauina le lomiga muamua ma sa latou iloaina le aoga. O loo fa’aalia foi i le lomiga lona lua<br />

fautuaga ma manatu o <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a sa valaaulia e auai i la matou komiti o tagata<br />

faufautua. O nei tagata sa filifilia ma le faaeteete i luga o o latou tomai faa<strong>matua</strong> o loo tausia a<br />

latou fanau i totonu o Au<strong>se</strong>talia. E le gata i lea, o le toatele o nei <strong>matua</strong> o loo latou umia faailoga<br />

mai i Iunivesite i tomai o loo fesoasoani i o latou tomai o tagata Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a o loo malaga mai<br />

e aumau.<br />

Ou te fia faafetai i le Pule o le matou Vaega Tautua <strong>mo</strong> Aiga Dr Khairy Majeed o ia o le autu o le<br />

faataatiaga o le auivi ma suesuega uma ua mafua ai ona maua lenei faasologa o <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong>.<br />

E faafetaia foi Dennis Glover <strong>mo</strong> lona sao i le faatonutonuina, faapea Deni<strong>se</strong> Goldfinisch i lana<br />

fesoasoani i le fausiaina ma le faalauaiteleina.<br />

Le Malo Tele o Au<strong>se</strong>talia e ala i le Matagaluega o Aiga, Fale, Tautua <strong>mo</strong> le Mamalu Lautele ma<br />

Mataupu tau Tagata Apoliti sa faatofalaia le tuuina mai o tupe <strong>mo</strong> lenei galuega e ala mai i le<br />

’Responding Early in Assisting Children (REACh)’. O manatu o loo tusia i lenei tusi o lagona lava o<br />

tusitala ma e le atagia ai ni finagalo o le Minista poo le Matagaluega o Aiga, Fale, Tautua <strong>mo</strong> le<br />

Mamalu Lautele ma Mataupu tau Tagata Apoliti a le Malo Tele o Au<strong>se</strong>talia.<br />

Stephanie Lagos<br />

Chief Executive Officer<br />

E faapefea ona ou maua <strong>se</strong> kopi o lenei <strong>taiala</strong>?<br />

E mafai ona e mauaina ni kopi o lenei <strong>taiala</strong> i le :<br />

• Lolomiina o <strong>se</strong> kopi mai i la matou website - www.spectrumvic.org.au<br />

• Asiasi mai i lo matou ofisa autu - 251 High Street, Preston<br />

• Faafesoota’i mai matou i le telefoni (+61) (03) 9496 0200.


Faasino Itulau<br />

Faatatauga............................................................................................................ 1<br />

Faatomuaga .......................................................................................................... 2<br />

E faapefea ona ou maua <strong>se</strong> kopi o lenei <strong>taiala</strong> .......................................................... 2<br />

Folasaga .............................................................................................................. 4<br />

Mataupu 1: Tausia faa<strong>matua</strong> o tamaiti ma fanau talavou ............................................ 5<br />

Mataupu e 2: Malamalama i le tuputupu a’e o lau tama ............................................. 9<br />

Mataupu e 3: Fesoasoani i lau fanau e atina’e lo latou mautinoa .............................. 19<br />

Mataupu e 4: Faaleleia o le tomai i le gagana ma le va fealoai o lau fanau ............... 23<br />

Mataupu e 5: E faapefea ona faailoa lagona .......................................................... 27<br />

Mataupu e 6: Taofi le misa ma lau fanau ................................................................ 31<br />

Mataupu e 7: E faapefea ona faatonutonu lau fanau ................................................ 37<br />

Mataupu e 8: Puleaina o mafatiaga o le aiga ......................................................... 43<br />

Mataupu e 9: Feagai ai ma fanau talavou .............................................................. 47<br />

Sui ole Vaega o Tagata Atamamai i le <strong>Faa<strong>matua</strong></strong> .................................................... 55<br />

3


4<br />

Folasaga<br />

Ona o oe o <strong>se</strong> <strong>matua</strong> malaga mai e aumau, o le a feagai oe ma le tele o luitau. E aofia ai le tau<br />

faafesoota’i o faiga faa<strong>matua</strong> sa a’oa’oina ai oe ma faiga faa<strong>matua</strong> o loo fa’aaogaina e <strong>matua</strong> sa<br />

ola i Au<strong>se</strong>talia.<br />

Ona o oe o le <strong>matua</strong>, e te ono popole faapea o le tausia o lau fanau i Au<strong>se</strong>talia o le a latou teena<br />

ma faagalo ai lo latou tupuaga ma le Gagana Sa<strong>mo</strong>a. E te ono popole foi faapea o le a punitia<br />

avanoa <strong>mo</strong> i latou i Asuetalia<br />

E tutupu lava atugaluga faapea, ae e taua foi lou iloa <strong>matua</strong> e sili atu foi ona e maua ni fanau<br />

mautinoa ma le to’a lelei pe a e una’iina lo latou a’oa’oina o la latou aganuu Sa<strong>mo</strong>a, ma faamasani<br />

ma fesoota’i atu i le aganuu a Au<strong>se</strong>talia. O fanau e ola a’e faapea o le a sili atu lo latou tuputupu<br />

a’e e avea ma tagata matutua faamanuiaina.<br />

O lenei <strong>taiala</strong> sa mafua i <strong>matua</strong> fou ua malaga mai e aumau Sa fesoota’i mai i le <strong>Spectrum</strong> Migrant<br />

Resource Centre e saili ni fautuaga ma <strong>taiala</strong> faa<strong>matua</strong> i nofoaga ma aganuu fou. E toatele <strong>matua</strong><br />

Sa<strong>mo</strong>a ua i Au<strong>se</strong>talia nei e le o lagolagoina pe o faa<strong>taiala</strong>ina e o latou lava <strong>matua</strong> poo aiga, ia e<br />

masani ona fesoasoani ia i latou i Sa<strong>mo</strong>a.<br />

E toatele aiga Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e mumusu e saili ni fautuaga mai tagata e<strong>se</strong> poo tagata atamamai<br />

faapitoa i fafo atu o le aiga. E ofoina atu e lenei <strong>taiala</strong> <strong>se</strong> avanoa e fesoasoani ai ia te oe le <strong>matua</strong><br />

poo le ta’uina atu ia te oe e aunoa ma le faamasinosino poo a auala sa’o ma auala <strong>se</strong><strong>se</strong> e tausia<br />

ai lau fanau. Matou te fautuaina le faitau faatasi e tina ma tama o lenei <strong>taiala</strong> ina ia maua le aoga<br />

aupito sili. O mataupu faa<strong>matua</strong> o loo i totonu o lenei <strong>taiala</strong> e aofia ai:<br />

• Le faatusatusaga ma le sailia o auala e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o tu faapea faiga fou o le a vaaia e lau tama ia<br />

latou aoga i Au<strong>se</strong>talia;<br />

• Tulafono a Au<strong>se</strong>talia e faatatau i le sasaina poo le faasalaina o lau fanau;<br />

• Vaega ma suiga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o le malosi, ma le mafaufau o le a oo i lau tama a’o tuputupu a’e o ia i<br />

tausaga taitasi;<br />

• Mea faatino e faamalosi ai oe le <strong>matua</strong> e faataoto ai tulafono <strong>mo</strong> i latou a’o faasolo ina matutua;<br />

• Pe faapefea ona tali fesili ‘faigata’ – <strong>mo</strong> <strong>se</strong> faataitaiga, o le a le mea e fai pe a fai mai lau<br />

tama talavou e o ma ana uo e tafafao poo le a foi le mea e fai pe a latou teena au tu ma aga<br />

faa Sa<strong>mo</strong>a.<br />

E taumafai pea le <strong>Spectrum</strong> e faaleleia a matou tautua <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> faatoa taunuu mai e aumau, i lo<br />

matou saunia lea o fesoasosani <strong>mo</strong> oe i lou nofo ai i Au<strong>se</strong>talia. Matou te fiafia tele i sou finagalo e<br />

uiga lenei <strong>taiala</strong>, ma e mafai foi ona e maua isi a matou tautua i la matou website www.spectrumvic.<br />

org.au. Taumafai e aua le popole, ma manatua e toatele isi <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a sa malaga mai<br />

e aumau i Au<strong>se</strong>talia na muamua atu i lo o oe, sa latou tausia foi fanau lelei ma le faamanuiaina, lea<br />

o loo olioli ma mitamita ai o latou aiga faapea ma Au<strong>se</strong>talia uma.<br />

Stephanie Lagos – Chief Executive Officer


MATAUPU 1 :<br />

Tausiga faa<strong>matua</strong> o tamaiti ma fanau talavou<br />

Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a i <strong>se</strong> aganuu fou


Mataupu 1: Tausiga faa<strong>matua</strong> o<br />

alo ma fanau talavou i <strong>se</strong> aganuu<br />

fou.<br />

O mea faatauaaina a aiga Sa<strong>mo</strong>a<br />

O le a e iloa mai i lou lava tomai faa<strong>matua</strong> i le<br />

tausiga o fanau i Au<strong>se</strong>talia, o auala e masani<br />

ona tausia ai fanau i Sa<strong>mo</strong>a e mafai ona e<strong>se</strong>e<strong>se</strong><br />

ma auala e tausia ai <strong>se</strong> tamaitiiti Faapapalagi-<br />

Au<strong>se</strong>talia<br />

E pei ona e silafia, e masani aiga Sa<strong>mo</strong>a i le<br />

nonofo i a latou faatoaga ma o latou nuu, lea<br />

o loo mana’omia ai le galulue faatasi o le aiga<br />

atoa. O aiga Sa<strong>mo</strong>a e aofia ai aiga potopoto, e<br />

pei o uso ma tuafafine, <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, tuafafine<br />

o tama poo uso o tina (aunts) ma uso o tama<br />

poo tuagane o tina (uncles) lea e latalata mai<br />

pea ia te oe i lou olaga atoa. E i ai le matafaioi<br />

taua a le au matutua, <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, uncles ma<br />

aunts, auaiga, tamaiti matutua ma uo a lou aiga<br />

i le tausiga o tamaiti laiti. E mana’omia tamaiti<br />

e fa’aalia lo latou fa’aaloalo ma usita’i i tagata<br />

uma o le aiga e matutua atu ia i latou, tusa lava<br />

pe ua faasolo ina matutua.<br />

Ua fuafua o <strong>matua</strong> i Sa<strong>mo</strong>a e avea ma vaega<br />

tele o le ola o a latou fanau a’o tuputupu a’e. A<br />

oo fo’i ina avea ia <strong>matua</strong> ma <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, o<br />

le a fa’aauau pea la latou galuega o le vaaia<br />

o fanau a fanau, ma fa’aauau lo latou tuuina<br />

atu o fautuaga ma lagolago faatino i a latou<br />

fanau matutua pe a avea foi i latou ma <strong>matua</strong><br />

fou. E taua le fa’aauau o le va lelei ma <strong>matua</strong><br />

faa-le-tulafono ma faapea foi ona talisapaia<br />

<strong>matua</strong> faa-le-tulafono fou o <strong>se</strong> vaega o le aiga<br />

potopoto, lea o le a latou lagolago ai foi i fanau<br />

fou a latou fanau.<br />

E i ai foi le matafaioi a le lotu Sa<strong>mo</strong>a e fai <strong>mo</strong> le<br />

ola o le aiga, aoaoina o tamaiti ma le lagolago<br />

i aiga potopoto. O le masani, e itiiti le taua o le<br />

to’a o le tamaititi nai i lo o le tauleleia o le aiga<br />

atoa ma le mamalu lautele.<br />

I Sa<strong>mo</strong>a, a ulavale <strong>se</strong> tamaititi pe fai foi <strong>se</strong> mea<br />

leaga e pei o le gaoi, o le a lagona e le aiga<br />

atoa le maasiasi ma o le a faaleagaina foi le<br />

igoa o le aiga atoa i totonu o le nuu. Mo <strong>se</strong><br />

faataitaiga, afai e avaga <strong>se</strong> teineititi poo <strong>se</strong><br />

tamaititi e teena e <strong>matua</strong> le mafutaga, o le a<br />

maasiasi uma le aiga potopoto i lea mea. Afai e<br />

faia e <strong>se</strong> tamaititi <strong>se</strong> mea leaga pe solitulafono e<br />

masani ona talanoa ma faitatala ai tuaoi poo isi<br />

tagata o le nuu ma faaleaga ai le aiga atoa.<br />

O meataua i aiga a’o e i Sa<strong>mo</strong>a o lona uiga<br />

e tatau ona e mulimuli i tulafono a aiga sa<br />

faataoto manino mai e ou <strong>matua</strong> poo <strong>matua</strong><br />

o ou <strong>matua</strong>. Mo <strong>se</strong> faataitaiga, sa faitau e<br />

te fesoasoani i le faatoaga a le aiga poo le<br />

fesoasoani i le vaaia o ou tei laiti, ma mulimuli<br />

i tulafono a le nuu faatatau i le auai i le lotu ma<br />

isi. A e ulavale sa le’i faaluafesasi ou <strong>matua</strong> i le<br />

sasaina lea o oe aua o le faasalaga masani lea.<br />

O le a <strong>se</strong> mea ua suia mai i taimi na e ola a’e ai<br />

ma le taimi nei?<br />

5


6<br />

O mea faataua e aiga Sa<strong>mo</strong>a i<br />

Au<strong>se</strong>talia<br />

E tele mea ua suia i auala e tausia ai e <strong>matua</strong><br />

Sa<strong>mo</strong>a talavou a latou fanau i Sa<strong>mo</strong>a i le taimi<br />

nei ma aiga fou malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia<br />

ma isi atunuu.<br />

E foliga mai e toatele <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a latou te<br />

taumafaia le tele o auala fou ma auala e masani<br />

ai, e tausi ai fanau. E toatele <strong>matua</strong> e fai mai o<br />

le taotasi i <strong>se</strong> auala e tasi e tausi fanau – poo le<br />

auala faa Sa<strong>mo</strong>a poo le auala faa Au<strong>se</strong>talia – e<br />

mafai ona tutupu ai faigata. E i ai le faafitauli o<br />

le a ‘vaeluaina i aganuu e lua’ lau fanau ma e<br />

mafai ona tupu ai le tele o pisa ma fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />

i le va o oe ma lau fanau.<br />

O le i ai o lau fanau i totonu o Au<strong>se</strong>talia ia poo<br />

totonu foi o Sa<strong>mo</strong>a i le taimi nei e ono tosoaina<br />

ai lau fanau i le tele o mea – e aofia ai mea latou<br />

te vaaia i televi<strong>se</strong>, faapea amioga a isi aiga fou<br />

i Au<strong>se</strong>talia e ala i le talanoa ma uo i aoga i<br />

Au<strong>se</strong>talia, faapea mea latou te faitau i ai ma<br />

vaaia i tusi taatele ma le initaneti.<br />

Tatou talanoa la i nisi o e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o auala i<br />

Au<strong>se</strong>talia faatusa i faiga masani faa Sa<strong>mo</strong>a.<br />

I le aganuu a Au<strong>se</strong>talia i le taimi nei, e leai <strong>se</strong><br />

matafaioi autu a le aiga potopoto i le ola i aso<br />

taitasi pei o le aganuu Sa<strong>mo</strong>a. E toatele tamaiti<br />

ma fanau talavou Au<strong>se</strong>talia a atoa le 21 tausaga<br />

ua tutoatasi loa mai i <strong>matua</strong> ma o lenei tausaga,<br />

ua ausia, e masani ona faamanatuina i <strong>se</strong> fiafia<br />

tele o <strong>se</strong> aso fanau. O <strong>se</strong> tamaititi Au<strong>se</strong>talia e<br />

atoa lona 21 tausaga tusa lava poo <strong>se</strong> tama<br />

poo <strong>se</strong> teine, pe faaipoipo pe leai fo’i, e taua<br />

o le tagata <strong>matua</strong>. O lona uiga e mafai ona ia<br />

faia ana lava faaiuga i mataupu e uiga i a latou<br />

aoaoga poo galuega ae o nisi o i latou ua nonofo<br />

e<strong>se</strong> mai i o latou aiga e ui ina le’i faaipoipo. I<br />

Au<strong>se</strong>talia, a nofo pea le tamaititi ua 21 tausaga<br />

le <strong>matua</strong> ma o latou <strong>matua</strong> i lo latou aiga, ua i ai<br />

le faatatauga e faigaluega ma ave tupe i o latou<br />

<strong>matua</strong> <strong>mo</strong> tupe fa’aalu a le aiga – o lea faiga e<br />

taua o le ‘nofo totogi’ (paying board).<br />

I le faatusatusaga i le faiga e tutoatasi ai tamaiti<br />

i Au<strong>se</strong>talia, e foliga mai i le aga masani a aiga<br />

Sa<strong>mo</strong>a, e aafia uma tagata i le faiga o faaiuga<br />

tetele – e oo lava i uncles, aunts faapea <strong>matua</strong> o<br />

<strong>matua</strong>. E le tatau la ona e ofo pe afai e taumafai<br />

malosi lau lava fanau ia faapei o tagata Au<strong>se</strong>talia<br />

ma latou manana’o i lo latou saolotoga e faia ai<br />

a latou lava tonu taua <strong>mo</strong> lo latou lumana’i, e<br />

aunoa ma le aafia o oe poo i si tagata o le aiga.<br />

O lea manaoga o lau fanau <strong>mo</strong> le tutoatasi e<br />

ono oo ai ia te oe ni lagona tiga ma fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ai<br />

ai ma lau fanau, ma ulugalii, i <strong>se</strong> faiga aupito sili<br />

e faafoia ai lea tulaga.<br />

O le faitauina o lenei tusi ma le faia o mea<br />

faatino o le a fesoasoani i lou malamalamaaga<br />

i le taua o e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o mea e faataua e aiga i<br />

aganuu Sa<strong>mo</strong>a ma Au<strong>se</strong>talia ma sailia ni auala<br />

e faafoia ai ia e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga.


Meataua e masani ai aiga Sa<strong>mo</strong>a Meataua e masani ai aiga Au<strong>se</strong>talia<br />

E fesoasoani isi o le aiga potopoto e pei<br />

o <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, aunties ma uncles i le<br />

tausiga o lau fanau<br />

E fa’aalia le <strong>matua</strong> usiusitai i <strong>matua</strong>, <strong>matua</strong><br />

o <strong>matua</strong> ma tagata matutua<br />

E tele le matafaioi a le lotu ma va latalata<br />

ma faifeau o ekalesia<br />

Tiute e lagolago ai i <strong>matua</strong> pe a matutua, ae<br />

o nisi taimi e nonofo i le fale e tasi<br />

‘Fa’aaloalogia o le Aiga’ poo le igoa lelei o<br />

le aiga i totonu o le nuu e <strong>matua</strong> sili ona taua.<br />

I aiga masani ai, e tauvalea uma tagata o<br />

le aiga potopoto tusa lava pe na o le toatasi<br />

le tagata o le aiga potopoto sa faia <strong>se</strong> mea<br />

leaga poo <strong>se</strong> mea faalumaina<br />

O le ‘aiga tutotonu’ (‘nuclear family’) (tina,<br />

tama ma le fanau) e taua uma ma e tausia<br />

lava e i latou a latou lava fanau i le tele o<br />

taimi.<br />

Una’iina le tutoatasi o lona uiga e mana’omia<br />

le fai lava e i latou o a latou lava faaiuga,<br />

tusa lava pe e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> ma mea e manatu lou<br />

tina ma lou tama e tatau ona fai.<br />

O tagata Au<strong>se</strong>talia e lolotu, e masani ona<br />

faatoa asiasi i le falesa i taeao o Aso Sa.<br />

Faalagolago-ia te ia lava o lona uiga e tatau<br />

ona i ai ni tupe teu a <strong>matua</strong> <strong>mo</strong> lo latou litaea<br />

pe maua ni penesiona matutua mai i le malo.<br />

O le toatele o le aumatutua Au<strong>se</strong>talia latou<br />

te le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e e maua mai ni tupe mai i a<br />

latou fanau matutua.<br />

E <strong>matua</strong> taua le fa’aaloalogia o le tagata<br />

lava ia ma le faitalia e fai ana faaiuga ma<br />

talia ni iuga o ia faaiuga. A fai e <strong>se</strong> tagata<br />

e toatasi <strong>se</strong> mea leaga e na’o ia lava na<br />

te a<strong>mo</strong>ina lona taumafai e toe faalelei <strong>se</strong><br />

ta’uleagaina ua i ai.<br />

E taliaina le faasalaina pa’itino e faatonu ai O faasalaga pa’itino, tusa lava poo le a le<br />

mama, e masani ona inosia.<br />

7


8<br />

<strong>Faa<strong>matua</strong></strong> lelei<br />

O le a le auala aupito lelei e tausia ai fanau? E e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> auala a aganuu ma aiga taitasi, ma e le faia<br />

e lenei <strong>taiala</strong> <strong>se</strong> faamasinoga poo le fea le auala e sili. Tasi le mea e tatau ona e faia o le faatinoina<br />

lea o tulafono o le ‘faa<strong>matua</strong> lelei’. O lona uiga o le a’oa’oina lea o auala lelei e talanoa ai i lau<br />

fanau, sailia auala fou e foia ai faafitauli ma a’oa’oina tomai fou. E aofia ai lou malamalama i<br />

mafaufauga o lau fanau, taumafai ia faalogo mai i latou ia te oe ma e malamalama i mea mamafa<br />

o loo feagai ma i latou i vaega taitasi o lo latou tuputupu a’e.<br />

E mafai ona faafetaui le faa<strong>matua</strong> lelei i soo <strong>se</strong> aganuu. E aofia ai mea taua e lima e mafai ona e<br />

faia <strong>mo</strong> lau fanau:<br />

1. Saunia <strong>se</strong> olaga saogalemu ma le puipuia i le aiga<br />

2. Fesoasoani i lo latou a’oa’oina<br />

3. A’oa’o i <strong>matua</strong> ma fanau le foia o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga e aunoa ma le misa<br />

4. I ai o ni faatatauga talafeagai<br />

5. Tausia lelei o oe lava o le <strong>matua</strong>.<br />

Avea ma faataitaiga lelei<br />

Ia manatua pea o le tasi o aafiaga aupito tele o lau fanau e mai ia te oe. O le a mataina oe e lau<br />

fanau ma o nisi taimi latou te faata’ita’i ia te oe i le faiga o mea. Mafaufau i ou lava <strong>matua</strong>: a’o e<br />

taumafai e faae<strong>se</strong> mai oe ia i laua i le tele o faiga, e tele auala ua e soo ai ia te’i laua. O le avea<br />

ma faataitaiga lelei <strong>mo</strong> lau fanau o le auala mautinoa lea e mafuta vavalalata ai ma i latou a’o<br />

faasolo ina matutua.<br />

Foia o Faafitauli<br />

O le faataitaiga lelei e amata ai ona a’oa’oina auala fou e te fesoota’i ai ma lau fanau, o le muamua<br />

ona e iloa o le auala na tausia ai oe. Pau lea, e mafai ai ona avea oe ma tagata mautinoa i mea<br />

e tatau ona faia i le lumana’i ma mea e suia pe a tatau ai. Faa<strong>mo</strong>le<strong>mo</strong>le amata le faataitaiga i lou<br />

fesili ifo i fesili nei ia te oe.


MEA FAATINO TAUA: O le mea faatino e le tatau ona sili atu ma le 1 le itula ma e fautuaina<br />

lou faia o lenei faataitaiga ma lou toalua.<br />

MEA FAATINO MUAMUA<br />

Mafaufau pe faapefea ona e tausia faa<strong>matua</strong> lau fanau<br />

Tali mai i fesili o loo i lalo e uiga i lou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> le tausiga o lau fanau.<br />

Talanoa ma lou aiga poo sui o la outou vaega i au tali.<br />

1. O le a sou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> ou lava <strong>matua</strong>?<br />

2. O le a <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o ou <strong>matua</strong> <strong>mo</strong> oe?<br />

3. O le a sou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> lau fanau?<br />

4. O le a <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o lau fanau <strong>mo</strong> oe o le <strong>matua</strong>?<br />

5. O le a <strong>se</strong> mea o e mitamita ai i lau aganuu ma tu Faa Sa<strong>mo</strong>a?<br />

6. O a tu ma aganuu taua e te manatu e tatau ona suia e fesoasoani ai i lau fanau e fetuuna’i ai<br />

<strong>mo</strong> le olaga i Au<strong>se</strong>talia?<br />

7. O e sauni e suia ia tu ma aganuu? A ua e sauni, e faapefea?<br />

9


MATAUPU E 2 :<br />

Malamalama i le tuputupu a’e o lau tama


Mataupu e 2: Malamalama i le<br />

tuputupu a’e o lau tama<br />

E e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> tamaiti taitoatasi –<br />

peitai e tutusa<br />

Ua e maitauina o oe o le <strong>matua</strong> le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o<br />

tamaiti taitoatasi. E pei lava lau fanau o oe poo<br />

lou toalua, ma e suia foi o latou manaoga a’o<br />

tuputupu a’e. Ua faailoa mai eleau atamamai,<br />

vaega mavaevae e lima o le tuputupu a’e o<br />

tamaiti uma, e feagai ma o latou manaoga i<br />

le tino, mafaufau ma manaoga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>. O lou<br />

malamalama i nei vaega e lima o le a fesoasoani<br />

ia te oe i le iloa pe faapefea ona ola lau fanau<br />

aemai<strong>se</strong> nisi o suiga e tutupu mai i vaega<br />

taitasi.<br />

VAEGA E LIMA O LE TUPUTUPU A’E<br />

Vaega 5 – faamatalaina o ia lava<br />

Vaega 4 – amanaiaina<br />

Vaega 3 – alofa<br />

Vaega 2 – saogalemu ma malu puipuia<br />

Vaega 1 – faalagolago<br />

O nisi o mea e tatau ona e iloiloina i vaega<br />

taitasi nei e lima o:<br />

• Le saogalemu o lau fanau o lona uiga a<br />

faasalaina fanau e mafai ona e poina<br />

mama i latou (i le na’o le nofoi ae le o le ulu<br />

poo foliga), peitai e le tatau ona e faatigaina<br />

i latou, pe e te luluina i latou a’o pepe pe<br />

soona sasaina <strong>mo</strong>’a<strong>mo</strong>’a i latou. O le mea<br />

lea e ta’u o le faaooina o leaga i le tamaititi<br />

ma e lipotia e foma’i i le malo soo <strong>se</strong> leaga<br />

ua oo i le tino o le tamaititi. I Au<strong>se</strong>talia, e i<br />

ai tulafono e faasaina ai soo <strong>se</strong> tasi, e aofia<br />

ai <strong>matua</strong>, ona latou faaleagaina tamaiti e ala<br />

i faasalaga o le tino, pe tuulafoaina foi e pei<br />

o le alu e<strong>se</strong> atu ae tuu ai na’o i latou i le<br />

fale.<br />

• I Au<strong>se</strong>talia, o le toatele o <strong>matua</strong> e galulue i<br />

fafo atu o aiga ma o lona uiga e laititi le taimi<br />

e mafuta ai ma fanau. E toatele <strong>matua</strong> e uumi<br />

itula e faigaluega ai ae taunuu mai i le fale<br />

toe pisi i isi feau e pei o le faamamaina o le<br />

fale poo le faia o isi feau i le aiga. O le<br />

mafuaga lea e vaivai ai ma laititi ai le taimi e<br />

ta’aalo ai pe talanoa ma a latou fanau pe auai<br />

atu i mea faatino a le aiga i faaiuga o vaiaso.<br />

E ono tatau ona e talanoa i lou toalua ia<br />

faapaleni lelei le taimi e te fa’aaluina i le<br />

galuega ma le taimi e totoe e te fa’aaluina <strong>mo</strong><br />

lau fanau.<br />

• I Au<strong>se</strong>talia e iai le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e e faauo atu lau<br />

tama i tamaiti o isi atunuu, isi talitonuga<br />

faalelotu ma isi lava tamaiti uma. O le auai i<br />

vaega e mafuta ai <strong>matua</strong> ma tamaiti<br />

(playgroups), asiasi i vaega o meataalo i le<br />

faletusi latalata ane, ma le fa’aaogaina o lau<br />

tama i le aoga faataitai o nisi ia o auala<br />

masani e amata ai ona militino ma isi <strong>matua</strong><br />

ma a latou fanau laiti.<br />

11


12<br />

FEAU TAUA FAAMATUA: E te valaaulia isi <strong>matua</strong> e aumai a latou fanau e ta’aalo i lo outou aiga<br />

i taimi o tuuaga o aoga?<br />

• O le faamalo i lau fanau pe a galulue malosi e fai <strong>se</strong> mea, e taua e fesoasoani ia i latou i le<br />

faatupuina o le to’a ma le faatauaina o i latou lava. E viia e faiaoga tamaiti i potu aoga pe<br />

a latou galulue malosi, tusa lava pe e le o i le tumutumu o le va<strong>se</strong>ga lau tama. A le mafaia e<br />

<strong>se</strong> tamaiti ona fai <strong>se</strong> mea i le aoga, e le taumate le avatu e le faiaoga o faamalosiau ma<br />

fautuaga e faaleleia ai ma toe taumafai. E LE faasalaina pe otegia e faiaoga i Au<strong>se</strong>talia ni<br />

tamaiti e le pasi i <strong>se</strong> mataupu poo <strong>se</strong> galuega faaleaoaoga. A faasala e le faiaoga lau tama i<br />

le aoga, e masani ona mafua i sana amio le taupulea i le potu aoga pe sa aafia foi i <strong>se</strong><br />

fusuaga ma <strong>se</strong> isi tamaititi aoga.<br />

• O le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e maualuga o outou o <strong>matua</strong> o le aoaoina o a outou fanau ina ia fiafia i le<br />

galulue malosi i <strong>se</strong> mea (pei o le faitau tusi ma le tusitusi) ma faifai pea <strong>se</strong>ia oo ina mafai ona<br />

latou lelei ai lo latou tomai. O le taimi lava e oo ai lo latou malamalama i <strong>se</strong> mataupu i<br />

<strong>se</strong> tulaga lelei, o le a tuuina atu loa i ai <strong>se</strong> isi mea faigata atu, ina ia o latou a’oa’oina ai le<br />

fa’aauauina o le faaleleia o lo latou tomai.<br />

• E toatele le au atamamai i mataupu i tamaiti ua latou fautuaina le faatonuina o tamaiti e ala<br />

i tima’iga. O lona uiga, ia amanaia ma viia lau tama i soo <strong>se</strong> taimi e amio lelei ai ma fulitua<br />

i le tamaititi pe a amio le taupulea. E mafua le faiga lenei ona o fanau e manana’o e ano atu o<br />

latou <strong>matua</strong> ma latou lagona ua faasalaina i latou pe a e le amanaiaina latou. Ia manatua<br />

foi o le faifai pea poo le ta’uina i lau fanau o latou e ulavavale, e te ono faamalosia ai i latou e<br />

ulavavale aua latou te fiafia i le amanaiaina, e ui ina o la e te otegiaina i latou.<br />

• Ua fautuaina e le au atamamai i tamaiti o le faasalaina i le otegia mamafa poo le sasaina<br />

mama e tatau ona fa’aaoga o <strong>se</strong> laasaga mulimuli, ma ia faatoa fa’aaoga foi pe afai ua toe<br />

faia e le tamaititi <strong>se</strong> amio e afaina ai i latou poo isi tamaiti.<br />

• E le masani ona talanoa atu faiaoga i Au<strong>se</strong>talia pe a le pasi pe ulavale lau tama i le aoga. E<br />

faatoa talanoa atu lava e uiga i lau tama i afiafi o feiloaiga a <strong>matua</strong>-faiaoga lea e faia e aoga<br />

taitasi i le tausaga atoa. O le a valaaulia atu oe le <strong>matua</strong> e te oo mai e feiloai ma le faiaoga o<br />

lau tama. E e<strong>se</strong> mai la i ia mafutaga i afiafi a faiaoga-<strong>matua</strong>, pau le taimi e fesoota’i atu ai<br />

faiaoga poo le pule aoga ia te oe o <strong>se</strong> tulaga o <strong>se</strong> ma’i poo <strong>se</strong> mea faafua<strong>se</strong>i e pei o le aafia o<br />

lau tama i <strong>se</strong> faalavelave matuia e mana’omia ai fesoasoani faafoma’i, poo <strong>se</strong> fusuaga matuia pe<br />

ua ma’i foi lau tama.<br />

FEAU TAUA FAAMATUA: E aupito sili le a’oa’oina o lau tama laititi i mea faatino aemai<strong>se</strong> lava<br />

pe a fai faatasi ma oe poo isi tamaiti. E tatau ona faaititia le matamata televi<strong>se</strong> ma faapea foi ona<br />

vaavaaia i taimi uma e <strong>se</strong> tagata <strong>matua</strong>.


MEA FAATINO LONA LUA<br />

Faataunuuina o manaoga o le tuputupu a’e o lau fanau<br />

Faataunuuina o manaoga o le tuputupu a’e o lau fanau<br />

Vaega o le tuputupu a’e Manaoga Taga e faia e oe<br />

Level 1:<br />

Fa’alagolago<br />

Level 2:<br />

Saogalemu ma malu<br />

puipuia<br />

Level 3:<br />

Alofa<br />

Level 4:<br />

Amanaiaina<br />

Level 5:<br />

Faamatalaina o ia lava<br />

Meaai, meainu, <strong>mo</strong>e Faataitaiga: faasusu i le susu ma/pe<br />

faasusu fagu<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

Puipuia o le tino,<br />

<strong>se</strong> faasologa lelei,<br />

saoloto e sailiili lo latou<br />

siomaga<br />

Va mafana, va<br />

lalata, faauo, ma le<br />

faapelepele<br />

Lagonaina o le agavaa<br />

ma le aoga, agavaa<br />

i <strong>se</strong> tomai faapita,<br />

faateleina o le lagona<br />

mautinoa<br />

Talanoa ma isi i soo<br />

<strong>se</strong> tulaga lava ma<br />

taumafai ia iloa e<br />

i latou i latou lava<br />

faapea o latou<br />

malosiaga ma vaivaiga<br />

Fa’ataitaiga: si’o lou vai auau i <strong>se</strong> pa,<br />

a’oa’oina o tulafono o le auala<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

Faataitaiga: fai ni ta’aloga faaleaiga<br />

ma tautino atu le va mafana ma le alofa<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

Faataitaiga: viia le tamaititi i lona<br />

taumafai e faia le mea aupito sili i le<br />

aoga faapea mea latou te fiafia i ai<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

Faataitaiga: faalogo i lau fanau ma fesili<br />

i ai pe faapefea la latou vaai ia i latou<br />

lava faapea isi o loo siomia ai i latou<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

13


14<br />

Tausia o le saogalemu faa-le-tino o<br />

lau fanau<br />

E matele ina fesouaina lau fanau i tausaga<br />

a’o le’i aooga. O <strong>se</strong> mea e tatau ona e faia le<br />

faasaogalemu o lau fanau e ala i le vaavaaia<br />

faasoloatoa e <strong>se</strong> tagata <strong>matua</strong>.<br />

Fanau mai <strong>se</strong>ia oo i le 3 tausaga<br />

tamaiti i tausaga nei :<br />

• e fia iloa lava mea e ala i le tagotago,<br />

lagona ma le su’esu’e solo<br />

• e suesue lava soo <strong>se</strong> mea e tosina iai,<br />

e masani lava i le tuu i o latou gutu<br />

• e inu soo <strong>se</strong> mea (tusa lava poo le a)<br />

• e fiafia i mea taalo poo isi mea e feoai,<br />

felanulanuai ma fai musika / leo<br />

• e fiafia e totolo i avanoa laiti.<br />

Talu ai o tamaiti faatoa fananau mai <strong>se</strong>ia oo i le<br />

tolu tausaga latou te le iloa poo a mea e afaina<br />

ai pe matautia, e tele <strong>se</strong> avanoa e <strong>mo</strong>le, male<strong>mo</strong>,<br />

ona ma mu, pe afaina ai foi i nisi faalavelave,<br />

pe a le vaavaaia.<br />

Mai i le 3 i le 5 tausaga<br />

tamaiti i tausaga nei ua:<br />

• taofia le tuuina o mea i o latou gutu<br />

• a’oa’o mea fou o loo siomia ai i latou e ala<br />

i le lagona, tago ma le su’esu’eina o nofoaga<br />

fou ae na’o sina iloa lava poo sina<br />

malamalamaaga itiiti i ni afaina e maua<br />

mai ai<br />

• amata ona iloa ona faatonutonu i latou lava,<br />

ma amata ona mulimuli i tulafono e faatatau<br />

i le ai, taalo ma taimi e <strong>mo</strong>e ai.<br />

• fiafia e ta’aalo ma oe i taaloga ma fiafia<br />

foi e taaalo ma i latou lava i le faataitai lea<br />

i ni mea e te faia e pei o le kuka, ta’aalo<br />

ma pepe taalo poo taavale mea taalo ma isi.<br />

O manu’aga i faalavelave faafua<strong>se</strong>’i o le pogai<br />

autu lea o le tele o le malaia o tamaiti i Au<strong>se</strong>talia.<br />

O nei faalavelave e tutupu faafua<strong>se</strong>’i ona e<br />

leai ni puipuiga ua saunia a’o lei tutupu. Mo<br />

faamatalaga atili e faatatau i puipuiga aupito<br />

sili e mafai ona e faia e puipui ai lau tama mai i<br />

faalavelave tino mai, asiasi i le www.kidsafevic.<br />

com.au lea o loo i ai pepa o faamatalaga i lau<br />

gagana e mafai ona e lolomiina e aunoa ma <strong>se</strong><br />

totogi.<br />

Malamalama i le atina’eina o mafaufau<br />

ma lagona o tamaiti<br />

Mai i le 0 i le 18 masina – atina’eina o le<br />

faalagolago ma le mafuta<br />

O le taimi lea e aoao ai e pepe le fa’alagolago<br />

ma amata ona mafuta mafana i le tama ma le tina.<br />

O le tele o le lagona saogalemu ma le mafuta<br />

mafana o pepe i <strong>matua</strong> uma e faalagolago i le<br />

mafai ona taliaina pea o o latou mana’o e ala<br />

i taimi e fafaga, faa<strong>mo</strong>e, faataele ma le taimi e<br />

ta’aalo ai ma <strong>matua</strong>.<br />

O <strong>se</strong> tulaga faigata i le aiga e ono maua ai e le<br />

pepe lona lagona fefe e mafuta mafana i <strong>matua</strong><br />

– e mafai ona tupu lea mea pe a pisa le aiga, pe<br />

tiaiina foi le pepe, pe matele ina ma’i le tina pe<br />

<strong>matua</strong> faanoanoa foi.


A le mafai ona lagona e le pepe le mafuta<br />

mafana lelei o le a tele ni faafitauli e feagai ma<br />

i latou a’o faasolo ina matutua. E ono oo i le<br />

tamaititi <strong>se</strong> lagona faaletonu i <strong>se</strong> taimi umi e pei<br />

o le itiiti o lona lagona mautinoa poo le fa’aalia<br />

pea o le faatautau i <strong>matua</strong> poo le matanana. E<br />

ono faigata foi ona latou tautatala pe maua i<br />

faafitauli o le gagana, pe maua foi i faaletonu<br />

i le ai. O nisi o faafitauli o le va lautele o le<br />

fa’aalia lea o lona le mafai ona pulea o ia lava,<br />

faigata ona faauo poo le lagonaina o le faae<strong>se</strong>a<br />

o ia e <strong>matua</strong>.<br />

Mai i le 18 masina i le 3 tausaga<br />

– atina’eina o le tutoatasi poo le<br />

maasiasi<br />

O le taimi lea ua avea ai le pepe ma tamaititi<br />

ma ua ia iloaina e e<strong>se</strong> o ia mai ia te oe. Mo <strong>se</strong><br />

faataitaiga ua latou iloaina i latou i <strong>se</strong> faata. Mai<br />

i le 18 masina o le matutua, e ono amata ona<br />

manana’o tamaiti i mea pe mumusu foi e faalogo<br />

i au faatonuga i le faapea mai “leai” i meaai poo<br />

le <strong>mo</strong>e. E pisi tamaiti i le su’esu’eina pea o lo latou<br />

siosiomaga, ma taumafai e fai mea <strong>mo</strong> latou lava<br />

e pei o le aai poo le feinu mai i a latou lava ipu,<br />

i le faataitai lea ia te oe ma au taga. O fuaiupu e<br />

fiafia i ai i le <strong>matua</strong> lea o le “ou te mafaia” poo le<br />

“aumai ou te faia”.<br />

E toatele tamaiti e te’a e<strong>se</strong> mai i le <strong>matua</strong> lea ma<br />

fiafia e a’oa’o ma su’esu’e mea fou poo siosiomaga,<br />

e ui ina latou le malamalama i le afaina poo ni<br />

faalavelave e ono tutupu ai. I le <strong>matua</strong> lea e taua lou<br />

faataoto o tulafono manino i mea e tutupu i lau tama<br />

pe a ulavale, aemai<strong>se</strong> lava pe a faifai pea le amio e<br />

afaina ai pe tutupu ai faalavelave.<br />

4 i le 6 tausaga – manatu mamao poo le<br />

manatu sala<strong>mo</strong><br />

O tausaga nei e oo ai le tupu o le faiai o le<br />

tamaititi i le tumutumuga ma ua i ai le faitauga<br />

ua tele foi sona a’oa’oina. O le uluai taimi lea<br />

ua faatatauina e fai ai lava e ia galuega mai i le<br />

amataga <strong>se</strong>ia uma.<br />

O le a fa’aalia foi e lau tama ona mafaufauga<br />

fetala’i ma taalo i ni taaloga e aofia ai tagata<br />

malolosi poo ropati (robots) ma isi. E mana’omia<br />

lou faamalosi i lau tama a’o taumafai e a’oa’oina<br />

metotia fou e pei o le ai i le sipuni ma le tui poo le<br />

faata’ita’iina o upu fou.<br />

E taua foi le a’oa’o o lau tama i tulafono e<br />

faatatau i lona saogalemu i le taimi e sopoia<br />

ai le alatele, fa’aaloalo i e pule, ma mulimuli i<br />

faiga tumama e pei o le taele po le fufuluina o<br />

nifo. E taua i le taimi lea le amata ona e aoao<br />

i ai faiga e tatau ai e pei o le aua le pepelo pe<br />

fa’aaogaina le faamisa e foia ai fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga.<br />

I suesuega talu ai nei na iloa ai i le matutua<br />

lea, ua taumafai fanau e faia mea <strong>mo</strong> i latou<br />

lava. A faifai pea le otegia ma le amusia o lea<br />

tamaititi pe a latou faia mea <strong>se</strong><strong>se</strong> i le a’oa’oina<br />

o tomai amata e pei o le faia o le ofu poo le<br />

taalo i le polo, o le a le taumate lo latou taofia<br />

vave o lo latou taumafai pe mumusu e toe faia<br />

le galuega.<br />

E taua ia te oe lou malamalama o le tamaititi i le<br />

<strong>matua</strong> lea e vave lava ona matamuli pe lagona<br />

sala<strong>mo</strong> pe a le mafai ona latou faia <strong>se</strong> galuega.<br />

15


16<br />

A e otegia pe e te ata i lo latou taumafai, latou<br />

te aloe<strong>se</strong> mai i lagona tiga e ala i lo latou <strong>matua</strong><br />

mumusu lea e taumafai <strong>se</strong> mea.<br />

O tamaiti ua a’oa’oina le aloe<strong>se</strong> mai i faiga le<br />

taulau e ala i le mumusu e faia ni mea faigata,<br />

e le taumateina le i ai o ni faigata o lo latou<br />

a’oa’oina i le aoga. E taua ia outou <strong>matua</strong> ona<br />

manatua e tatau ona viia tamaiti pe a latou<br />

a’oa’oina pe taumafaia ni mea fou ma aua le<br />

na’o le viia pe a sa’o ona latou faia lea mea. O<br />

le fa’aaogaina o lea faiga ua e a’oa’oina ai lau<br />

fanau, e malie le aoaoina ma o le faasolo ina<br />

lelei i le faia o <strong>se</strong> mea e mana’omia le faamalosi<br />

ma le tele o le galuega.<br />

Mai i le 6 i le 9 tausaga – atina’eina o<br />

le agavaa<br />

I le <strong>matua</strong> lea, o le a fesoota’i atu lau tama i le<br />

lalolagi i fafo e ala i le aoga. Ua fuafuaina fo’i e<br />

tatau ona ausia e fanau ni tomai i le faitau tusi,<br />

tusitusi faapea le galulue faatasi ma le fesoota’i<br />

atu i isi tamaiti ma faiaoga matutua.<br />

O tamaiti e lelei i lenei vaega o le olaga e<br />

faigofie ona fai uo ma fiafia i taaloga fai au,<br />

tausisia faasologa o aoga ma fiafia e aoao<br />

mai i mea <strong>se</strong><strong>se</strong> tusa lava poo luma o a latou<br />

uo. O tamaiti e le gafatia lelei e le taumate o<br />

le a mananao e alo e<strong>se</strong> mai i le o i le aoga ma<br />

masani ona fefefe e toe fai le galuega pe a uma<br />

ona faia <strong>se</strong> mea <strong>se</strong><strong>se</strong>.<br />

Mai i le 10 i le 15 tausaga – o tausaga<br />

o le talavou<br />

O le piliota lea e faailoga ai le siitia ai mai i le<br />

‘tamaititi’ i le ‘tagata’ <strong>matua</strong>. E foliga lava o <strong>se</strong><br />

taimi aupito luitau ma e mafai ona mafua ai<br />

popolega <strong>mo</strong> outou o <strong>matua</strong>. O le taimi lea ua le<br />

o toe tamaititi ai lau tama, peitai e le’i avea foi ma<br />

tagata <strong>matua</strong>.<br />

O le olaga i le aiga ma fanau talavou e mafai ona<br />

<strong>matua</strong> nunumi i tagata uma o le aiga. O le taimi<br />

lea e iloga i le alia’e o o<strong>mo</strong>ne o le ola (growth<br />

hor<strong>mo</strong>nes) e mafua ai suiga vaaia e pei o itutino<br />

sa, laulu, fuafua o foliga ma le leo. O growth<br />

hor<strong>mo</strong>nes e aafia ai uiga o lau tama talavou ma<br />

le taumatea o le a ia faataitaia uiga e pei o le<br />

aveina o le taavale e aunoa ma <strong>se</strong> lai<strong>se</strong>ne, poo le<br />

amata ona ulaina sikaleti lea ua e<strong>se</strong> mai i uiga o le<br />

tamaititi sa e masani ai. O uiga le popoi o tamaiti<br />

talavou e foliga e lu’iina ai lou onosa’i ma e mafai<br />

ona feita ai outou o <strong>matua</strong>, ma i le vaitaimi lea, e<br />

masani lava ona misa ai <strong>matua</strong> ma fanau talavou.<br />

O uiga le popoi e MASANI AI ma e maua i soo <strong>se</strong><br />

tamaitiiti talavou lava i soo <strong>se</strong> vaega o le lalolagi.<br />

O le mea aupito taua e manatua o le faatumauina<br />

lea o le va fesoota’i ma lau tama talavou, tusa<br />

lava pe foliga e le fia talanoa mai ia te oe poo<br />

<strong>se</strong> isi lava tagata o lou aiga. E mafai ona sili<br />

atu le naunau o lau tama talavou e nofonofo i<br />

totonu o latou potu<strong>mo</strong>e pe talanoa foi ia latou<br />

uo, aua e taua tele i fanau talavou faatagaga<br />

ma le taliaina e a latou uo. Manatua tusa lava<br />

pe foliga e le o toe fiafia lau tama ia te oe, o loo<br />

tele lava lou sao ma latou mana’omia pea o lau<br />

faatagaga e ui ina foliga latou te le amanaiaina<br />

au fautuaga.<br />

O le taimi foi lea o le a manao ai lau tama<br />

talavou e tafao e<strong>se</strong> atu mai i le aiga ma mana’o<br />

<strong>mo</strong> sona tutoatasi ma sona saolotoga sili atu e<br />

tafafao ai ma a latou uo.


O le taimi foi lea e toe feutaga’i ai e le toatele<br />

o <strong>matua</strong> tulafono ma a latou fanau talavou e<br />

uiga i mea aoga e faia i le aiga, le tafafao i le<br />

faaiuga o vaiaso po o aso aunoa, alauni tupe,<br />

o a lavalava e faatagaina ona latou ofuina, ma<br />

afai e iai sau fanau teine pe faatagaina lo latou<br />

fa’aaogaina o vali <strong>mo</strong> foliga.<br />

MEA FAATINO LONA TOLU<br />

Lagolago le atina’eina o le mafaufau ma lagona o lau fanau<br />

O le mea faatino lenei o le a fesoasoani ia te oe i le faataatiaina o ni faavae lelei e fetaui ma<br />

manaoga o lau fanau <strong>mo</strong> le maloloina faa-le-mafaufau tuutuu mamao faapea lagona. Tali ‘ioe’<br />

pe ‘leai’ i fesili o loo i lalo.<br />

Mai i le 0 i le 18 masina – atina’eina o le faalagolago ma le mafuta<br />

E te: Tali ‘ioe’ pe ‘leai’<br />

Avaavau i autafa o le pepe pe a latou fetagisi?<br />

Pupula sa’o ma ou mata alofa i lau tama, fusifusi ma e ata ma<br />

avatu i ai upu faamalosiau?<br />

Toe ta’u atu upu autu pe faata’ita’i i leo e fai e lau pepe?<br />

Faato’ato’a malie pea i lau pepe e tusa lava poo latou fetagisi ma<br />

e le mafaiona faanaina la latou tagi?<br />

Fa’aaoga meataalo e faafiafia ai lau pepe pe a mafatia?<br />

O lou tiute faa<strong>matua</strong> le fesoasoani i lau tama<br />

talavou i le faia o faaiuga talafeagai i mea uma<br />

nei, ma ia mautinoa le talafeagai o faaiuga ma<br />

faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o lona lumana’i. A latou mananao<br />

pe faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e ia lelei a latou aoga, e tatau ona<br />

e faamanatu ia i latou le taua o le faapaleniina<br />

o le taimi latou te fa’aaluina i a latou galuega i<br />

le maea o le aoga ma a latou aoaoga.<br />

17


18<br />

Mai i le 18 masina e oo i le 3 tausaga – atina’eina o le tutoatasi poo le maasiasi<br />

E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />

Malamalama i lagona o lau tama o ia e ona mea taalo taitasi ma lo<br />

latou mumusu e faasoa atu?<br />

Faataga lau fanau e sailiili lo latou siomaga e ala i le tago i mea<br />

e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>?<br />

Fa’amalosi i lau tama e ta’aalo ma isi tamaiti?<br />

Tali atu i fesili a lau tama e uiga i mataupu ogaoga, e pei o le<br />

aoaoina o lo latou o i le faleuila?<br />

Mai i le 4 i le 6 tausaga – manatu mamao poo le sala<strong>mo</strong><br />

E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />

Tuuina le avanoa e a’oa’o ai lau tama i isi auala e fiafia faatasi ai,<br />

e pei o le faitau tusi ma faitaga o fagogo e fiafia i ai, faamalosi e<br />

tusi ni a latou lava ata, ma taaalo ma isi tamaiti?<br />

Iloa e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> le aoaoina e fanau o le faitau tusi ma le tusia o latou<br />

igoa? (O nisi fanau e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> le matutua latou te mauaina ai ia<br />

tomai ma afai e tuai ona latou iloaina e le faapea e le atamai lau<br />

tama.)<br />

Viia lau tama pe a taumafai pea i taimi uma, tusa lava pe fa’aauau<br />

pea ona le mafaia ona faia <strong>se</strong> mea?<br />

Faataoto tulafono manino, tuaoi ma tapulaa ma fesili ia tei latou pe<br />

ai<strong>se</strong>a e fai ai pea nisi o amioga ‘ulavale’?<br />

Aoao lau fanau e faataunuu folafolaga e ala i lou faataunuuina o<br />

au lava folafolaga? promi<strong>se</strong>s?<br />

Aoao lau fanau e fesoasoani i isi tamaiti pe a latou le fiafia pe<br />

faanoanoa?


Mai i le 6 i le 9 tausaga – atina’eina o le agavaa<br />

E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />

Mafuta i aso taitasi ma lau tama ma aveina i ai le avanoa e talanoa<br />

saoloto ai i lo latou aso? openly talk about their day?<br />

Faalogo manino i lau tama pe a fa’aalia lo latou popole lea e foliga<br />

le taua ia te oe? (e ono taua ia i latou) trivial to you? (it may not be<br />

trivial to them)<br />

Matamata i lau fanau pe a latou ta’aalo i taaloga fai au?<br />

Tima’i i lau fanau e foia faafitauli e i latou lava (tusa lava poo a latou<br />

fofo poo faaiuga e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> ma au fofo poo faaiuga)? (even if their<br />

solutions or conclusions are different to yours)?<br />

Mai i le 10 i le 15 tausaga – o tausaga o le talavou<br />

E te: Tali ‘leai’ pe ‘leai’<br />

Ta’uina i lau tama talavou e te alofa ma talia i latou ma le le faatuaoia?<br />

Faalogo <strong>mo</strong>ni atu lava ma e talanoa i lau tama talavou e uiga i o<br />

latou manatu ma talitonuga ia e e<strong>se</strong> mai nai i lo o ou manatu ma<br />

talitonuga?<br />

Faamalosi i lau fanau ina ia malamalama ma fa’aalia faataitaiga o<br />

le talia o faaiuga e pogai mai i a latou mea e fai?<br />

Lagolago i lau tama talavou i le faataotoina ma le faamatala manino<br />

o o latou lava faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega faatasi ma sitepu latou te mana’omia e<br />

faataunuu ai ia faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega? Afai e te le iloaina, e te taumafai e<br />

saili mai i tagata atamamai faapitoa?<br />

Mafai ona e fai lelei ‘leai’ i lau tama talavou pe a mana’o i <strong>se</strong> mea<br />

ma talanoa filemu i mafuaaga ua e teena ai lo latou manaoga tusa<br />

lava pe foliga ua le fiafia ia te oe?<br />

Faia ni mea poo ni faiga faa-le-aiga e faamanuia ai taumafaiga<br />

faapitoa a lau tama talavou ua taunuu?<br />

19


MATAUPU E 3 :<br />

Fesoasoani i lau fanau e atina’e lo latou mautinoa


Mataupu e 3: Fesoasoani i lau<br />

tama talavou e atina’e lona lava<br />

mautinoa<br />

O le a le manatu-mautinoa?<br />

I faaupuga taatele, o le manatu-to’a o le<br />

tuufaatasiga o o tatou talitonuga poo lagona e<br />

uiga ia i tatou lava. Mo tamaiti laiti, o le <strong>se</strong>lfesteem<br />

o le tele o lo latou lava talitonuga i le<br />

taliaina poo le faatauaina e le aiga ma uo.<br />

O tamaiti e lelei lagona o le <strong>se</strong>lf-esteem latou<br />

te lagonaina lo latou taliaina amanaiaina ma<br />

mafai ona puipuia i latou e tagata taua i o latou<br />

olaga. I le isi itu, o tamaiti e itiiti <strong>se</strong>lf-esteem e<br />

masani ona latou lagonaina le le faatuatuaina<br />

aemai<strong>se</strong> lava pe a latou mana’omia, o tagata<br />

matutua ma uo. O tamaiti e itiiti <strong>se</strong>lf-esteem latou<br />

te le lagonaina le saogalemu pe puipuia e nisi<br />

poo tagata uma o le aiga ma ua talitonu foi o i<br />

latou e le alofagia, pe e le tala fetaui ma i latou<br />

le alofaina. Ua latou faapea foi afai e le alolofa<br />

le faatuaoia o latou <strong>matua</strong> ia tei latou, e ono<br />

faapea foi ona latou le alolofa ia i latou lava<br />

faapea ma isi.<br />

O le <strong>se</strong>lf-esteem o <strong>se</strong> faiga taua <strong>mo</strong> oe e fa’aaoga<br />

i vaega uma lava o lau galuega faa<strong>matua</strong> aua<br />

e aoga <strong>mo</strong> le lumana’i lelei ma le fiafia o lau<br />

tama.<br />

O le <strong>se</strong>lf-esteem ma tagata Sa<strong>mo</strong>a<br />

O le faamatalaina o le <strong>se</strong>lf-esteem e e<strong>se</strong> mai i lea<br />

aganuu ma lea aganuu. I nisi aganuu e fua i lo<br />

tatou aulelei, pe fia ni a tatou tupe, poo i tatou<br />

fo’i o nisi o <strong>se</strong> aiga faapitoa. I Au<strong>se</strong>talia, pe<br />

vaai le tagata ia te ia o <strong>se</strong> tagata manuia poo <strong>se</strong><br />

tagata e le mafaia <strong>se</strong> mea e foliga o <strong>se</strong> mea taua<br />

tele, i lo latou fiafia ma le manuia o le mafaufau.<br />

I faaupuga masani, e toatele tagata Au<strong>se</strong>talia e<br />

talitonu e tusa lava poo oe o <strong>se</strong> tamaloa poo <strong>se</strong><br />

fafine, tama poo <strong>se</strong> teine, laititi pe <strong>matua</strong>, e tatau<br />

ona faia faalelei oe. E talitonu tagata Au<strong>se</strong>talia<br />

e tatau ona tuuina i tagata taitoatasi le avanoa<br />

e pei o isi ma pe latou te manuia pe le manuia e<br />

fuafua i o latou lava tagata ma le galulue ai. O<br />

lona uiga a le manuia <strong>se</strong> tasi, o le tuuaiga e pau<br />

i luga o lea tagata ae le o lona aiga.<br />

I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a, o le mamalu e tele lava ina<br />

faailoa e le tulaga o le aiga i le nuu poo tagata<br />

lautele. O le toatele o aiga Sa<strong>mo</strong>a sa aofia i<br />

la matou suesuega i le 2006 sa latou taua e<br />

leai so latou manatu e maualuga ni o latou <strong>se</strong>lfesteem<br />

pe malolosi foi ni o latou manatu-to’a<br />

ina ua malaga mai e aumau mai i Au<strong>se</strong>talia.<br />

O le toatele o Sa<strong>mo</strong>a latou faatulaga i latou i<br />

taunuuga o taumafaiga a latou fanau i Au<strong>se</strong>talia.<br />

I <strong>se</strong> isi faaupuga, o le toatele o outou e i ai le<br />

mea ua matou taua o le ‘we-esteem’ ae le o le<br />

‘<strong>se</strong>lf-esteem’.<br />

I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a, o le mafuta ma le faalatalata<br />

i lou aiga e sili atu ona taua nai i lo o lou nofo<br />

na’o oe. E una’iina tamaiti e auai i mea fai ma<br />

taaloga a aulotu Sa<strong>mo</strong>a. O le una’iina o lau<br />

fanau e avea ma tagata tutoatasi e taua foi lea,<br />

aua e i ai le faitauga e latou te faia lava e i<br />

latou le tele o faaiuga i le aoga ma galuega i<br />

Au<strong>se</strong>talia.<br />

21


22<br />

I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a, e a’oa’oina tama mai i le<br />

ititi e fa’aaloalo ma puipui o latou tuafafine. I<br />

le isi itu, e tatau ona fa’aaloalo ma usitai teine i<br />

o latou tuagane. I aiga Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e ono<br />

faapito le alofa o le <strong>matua</strong> i <strong>se</strong> tamaitiiti faatusa i<br />

isi, tusa lava poo <strong>se</strong> teine poo <strong>se</strong> tama.<br />

O nei mea uma e aafia ai le <strong>se</strong>lf-esteem a lau<br />

tama. E taua lou manatua o le tulaga tutusa ma<br />

le <strong>se</strong>lf-esteem e faitau e taua tele i le aganuu<br />

a Au<strong>se</strong>talia i le taimi nei, e tatau ai la ona<br />

faapaleni lou aoaoina o au faiga e masani ai<br />

lea o le a fesoasoani i le manuia o lau fanau i lo<br />

latou aganuu fou.<br />

O tamaiti e lelei <strong>se</strong>lf-esteem e masani<br />

ona:<br />

• manatu e faatauaina i latou e o latou<br />

aiga ma tagata<br />

• galulue tutoatasi<br />

• mitamita i a latou lava taumafaiga ua<br />

taunuu<br />

• tatali le tiga ma taumafai pea e ui ina<br />

latou le mafaia ona maua lelei ni tomai<br />

fou<br />

• tatali lagona lelei faapea fo’i lagona le<br />

lelei<br />

• a<strong>mo</strong>ina a latou lava mea <strong>se</strong><strong>se</strong> ma taga<br />

• mafai ona tatali ni mea ua faaletonu<br />

pe ua le manuia ma lagona ua latou<br />

maua lesona mai i lea mea ua tupu.<br />

Ua maua foi e la matou suesuega e toatele<br />

<strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e malamalama i le taua<br />

o le una’iina o lagona-to’a o a latou fanau ma<br />

fesoasoani ia i latou i le fa’aalia o o latou<br />

lagona ma faalogona. I le vaega lenei, matou<br />

te fesoasoani ia e malamalama i le faiga o lea<br />

mea.<br />

O le ata o loo i lalo o loo fa’aali atu ai aoga o<br />

lou fesoasoani i lau fanau i le atina’eina o le <strong>se</strong>lfesteem.<br />

O tamaiti e le lelei <strong>se</strong>lf-esteem e<br />

masani ona:<br />

• lagonaina lo latou le alofagia ma le<br />

le taua i totonu o o latou aiga ma o latou<br />

tagata<br />

• alo e<strong>se</strong> mai i le taumafaia o mea fou<br />

• una’i i isi lo latou le mafaia o ni mea<br />

• faigofie ona lagona ita pe a le taulau<br />

fuafuaga<br />

• faatosina gofie e isi<br />

• vaai maualalo i a latou lava taleni ma o<br />

latou agavaa<br />

• feosofi i le faamisa e fa’aalu ai lo latou<br />

ita ma le le fiafia.


E i ai lou tiute faa<strong>matua</strong> e fai i le atina’eina ma le faamalosia o le <strong>se</strong>lf-esteem a lau fanau. E aofia<br />

ai lou fa’aaloalogia o i latou o ni tagata e i ai o latou lava mana’oga, talanoa ia i latou e uiga ia<br />

latou amioga ma tuuina i ai avanoa e fa’aatamamai ai.<br />

Faatupuina o le <strong>se</strong>lf-esteem a lau fanau<br />

E tele auala e fesoasoani i le faatupuina o le <strong>se</strong>lf-esteem o lau fanau. Faitau i nei fautuaga ma<br />

talanoa i ai ma lou aiga.<br />

1. Faafesoota’i lau fanau i lo latou tuana’i<br />

Mo le fauina o le <strong>se</strong>lf-esteem o lau fanau, e taua lo latou:<br />

• iloaina ma le mitamita i le tupuaga Sa<strong>mo</strong>a o lo latou aiga<br />

• malamalama pe faapefea ona latou ola i Au<strong>se</strong>talia ma lana aganuu<br />

• fiafia i lo latou lumana’i ma sauni e galulue malosi e faataunuu o latou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e.<br />

MEA FAATINO LONA FA<br />

A’oa’oina lau fanau i lo latou tupuaga faa Sa<strong>mo</strong>a ma faa Au<strong>se</strong>talia<br />

E mafai ona e fesoasoani e faafesoota’i lau fanau i o latou auga <strong>matua</strong> e ala i le faamalosi i ai<br />

e mitamita i lo latou itu Sa<strong>mo</strong>a ma le tupuaga faa Sa<strong>mo</strong>a, ae ia iloa foi uiga lelei o le aganuu a<br />

Au<strong>se</strong>talia.<br />

E ono i ai ni tala, ata, tusi, pe<strong>se</strong> ma ata tifaga a lou aiga, e fesoasoani i lau fanau e malamalama<br />

tele ai i lo latou itu Sa<strong>mo</strong>a e taumafai e a’oa’o atili ai i ai.<br />

• o ou <strong>matua</strong> ma <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>, atunuu, aa o lou aiga, le autovaa mai ma le aumau ai, ma le<br />

olioli ma faigata sa e feagai ai<br />

• lou tulaga i Au<strong>se</strong>talia faapea lou tiute i le potopotoga o tagata o le mea o loo e nofo ai<br />

• lou sao i mea fai lautele, taaloga ma faa-le-lotu ma isi lava e aofia ai fiafiaga faaleaganuu ma<br />

fiafiaga o faamanuiaga<br />

• au fuafuaga ma miti <strong>mo</strong> le lumana’i <strong>mo</strong> lou aiga<br />

• ou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> le lumana’i o lau fanau ae o a ni suiga talu taimi ua mavae.<br />

• lau gagana ma mea faa-le-aganuu, ma ai<strong>se</strong>a e taua ai ia mea ia te oe ma lou aiga.<br />

23


24<br />

2. A’oa’o le viia o lau fanau<br />

E mana’omia e tamaiti upu faamalosi ina ia latou<br />

lagonaina ai lo latou lelei. E leai <strong>se</strong> tamaititi e<br />

lelei atoatoa ia manatua o le a i ai malosiaga<br />

ma vaivaiga o lau tama. Ia e faamaoni i taimi<br />

uma pe a e viia i latou ma alo e<strong>se</strong> mai i le soona<br />

faamasinosino. Talanoa ia i latou i mea latou te<br />

le o lelei tele ai e aunoa ma le faamasinosinoina<br />

o i latou, ma taumafai e faamanatu ia i latou<br />

mea e lelei ai aemai<strong>se</strong> pe a latou lagonaina le<br />

ma poo le vaivai i le le mafai ona latou a’oa’oina<br />

lelei <strong>se</strong> tomai fou.<br />

Faamanatu i lau fanau e umi <strong>se</strong> taimi ma tele <strong>se</strong><br />

faamasani e lelei ai i <strong>se</strong> mea, ma o nisi taimi e te<br />

ono le taunuu i le tumutumu o <strong>se</strong> mea e te naunau<br />

lava i ai, e pei o taaloga. E faasolo lava ina iloa<br />

e lau tama ona malosiaga ma ona vaivaiga ma<br />

amata ona malamalama ma talitonu ia tei latou<br />

lava.<br />

O le a mana’omia lou avea ma tagata tufa atu<br />

ma agalelei. Aua nei galo le viia o lau fanau e<br />

ala i le:<br />

• fai atu “Ou te alofa ia te oe, tusa lava<br />

poo le a”<br />

• ta’uina ia i latou ua e fiafia ma laki ua avea<br />

i latou ma au fanau<br />

• fesoasoani ia i latou e a’oa’o le foia o<br />

faafitauli e i latou lava, tusa lava poo nei<br />

faafitauli o ni tama’i mea ia te oe.<br />

3. Amanaia iuga o taumafaiga a lau fanau<br />

A taumafai tamaiti e aoaoina <strong>se</strong> mea pe aafia<br />

foi i <strong>se</strong> tauvaga a le aoga, aua nei galo ona viia<br />

i latou e ala i lou faapea atu:<br />

• “Malo lava. Ou te mimita ia te oe pe a e<br />

taumafaia le mea aupito sili e te mafaia”<br />

• “E matagofie le vaai atu i lou taumafaia o le<br />

mea aupito sili e te mafaia.”<br />

• “Ua siisii pea oe i taimi”.<br />

Peitai faatoa fai lava nei mea pe a <strong>mo</strong>ni. Manatua,<br />

afai e te viia lau fanau ae le tatau ai <strong>mo</strong> latou, o<br />

le a latou le malamalama poo le a le mea o loo<br />

<strong>mo</strong>omia mai ia i latou. O le autu o le amanaiaina<br />

o iuga o a latou taumafaiga, o le fa’aalia lea o lou<br />

amanaia o le tele o a latou taumafaiga, ma o le a<br />

faamalosia ai i latou e taumafai pea pe aoaoina<br />

ia maua lelei tomai fou.<br />

4. Fa’aalia o lou alofa<br />

Mo tamaiti, e sili le leo tele o taga nai i lo upu.<br />

O le fa’aalia o le alofa faatino pe pupula fiafia<br />

pe a e faatasi ma i latou e mafai ona tuuina atu<br />

ai le tele o faamalosiau. E mafai ona e fa’aalia<br />

lou alofa e ala i le:<br />

• faalogo i lau fanau<br />

• mafuta faatasi i taimi faapitoa<br />

• auai atu i a latou taaloga ma mea fai<br />

• fa’aali ia i latou uiga mafanafana ma le alofa<br />

i taimi talafeagai (ataata, fusifusi, milimili o o<br />

latou ulu ma le laulu poo le tua)<br />

• faatagaina o i latou e fesoasoani i mea e fai i<br />

le fale ma viia i latou pe a taumafai e<br />

fesoasoani ia te oe.


MATAUPU E 4 :<br />

Faaleleia o le tomai i le gagana ma le va<br />

fealoai o lau fanau


Mataupu e 4: Faaleleia o tomai i<br />

le gagana ma le va fealoai a lau<br />

fanau<br />

O le taua o le tomai i le gagana ma le<br />

va fealoa’i<br />

E faataua tele e Au<strong>se</strong>talia auala e talanoa ai ma<br />

militino tagata i fafo atu o aiga. O lona uiga<br />

e mana’omia le a’oa’oina o le fesoota’i o lau<br />

fanau ma tagata e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> i fafo atu o le aiga.<br />

E faigofie ona mafai e fanau ona aoaoina le sili<br />

atu i le tasi le gagana fou i le 5 tausaga muamua<br />

o lo latou ola. I le <strong>matua</strong> lea, e fautuaina ia le<br />

na’o le FaaSa<strong>mo</strong>a e te tautala ai i le aiga. E<br />

taua le iloa foi e lau tama o le Igilisi mai i ona<br />

uso ma tuafafine matutua poo oe foi pe a e iloa<br />

ona tautala Igilisi i le aiga. O le taimi lelei lea e<br />

amata ai ona a’oa’oina le latou gagana Sa<strong>mo</strong>a<br />

e ala i va<strong>se</strong>ga <strong>mo</strong> tagata Sa<strong>mo</strong>a poo nisi lava<br />

gagana e te mana’o e latou te aoaoina.<br />

E taua foi tausaga amata i le a’oa’oina o lau<br />

tama i le va fealoai. I le aganuu Sa<strong>mo</strong>a e toatele<br />

tamaiti e faigofie ona tafafao ma o latou tei<br />

aemai<strong>se</strong> isi tagata latou te aiga, ona o le taatele<br />

o aiga potopoto. I le atunuu fou e te le ono<br />

maua ai ni fesootaiga ma nei aiga potopoto,<br />

o <strong>se</strong> faiga lelei le faafeiloai atu o lau fanau i<br />

le toatele o isi tamaiti. E pei ona talanoaina i<br />

le Mataupu e 2, o playgroups, o faletusi, aoga<br />

fa’ataitai ma va<strong>se</strong>ga gagana Sa<strong>mo</strong>a o nofoaga<br />

aoga e feiloai ai ma isi tamaiti. E fesoasoani foi<br />

i lau fanau i le aoaoina o tomai taua, e pei o le<br />

faasologa o mea e fai i le aso, ma le sauni i soo<br />

<strong>se</strong> taimi.<br />

Ai<strong>se</strong>a e taua ai le taalo i le tamaititi?<br />

E toatele <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e ono le iloa le<br />

taua o le taalo i olaga o tamaiti ma manatu o le<br />

taaalo ma a latou fanau o <strong>se</strong> mea faamaumau<br />

taimi. Atonu e mafua ona e te le o manatua poo<br />

lou toalua fo’i ni taimi sa outou taaalo ai ma o<br />

outou <strong>matua</strong>. Atonu sa masani ona e fesoasoani<br />

i ou <strong>matua</strong> i le faiga o feau o le aiga poo le<br />

faatoaga, lea e masani ona vaivai ai ou <strong>matua</strong> i<br />

le tausiga o le aiga, ma leai ai <strong>se</strong> taimi latou te<br />

taalo ai ma a latou fanau.<br />

O le mea taua e tatau ona e manatua, ua maua<br />

e le au atamamai i tamaiti o le taalo o tamaiti e<br />

le na’o le fiafia ai; e <strong>matua</strong> fesoasoani i tamaiti<br />

i le a’oa’oina o faiga fou poo tomai i fafo atu o<br />

potu aoga.<br />

Ua ta’u mai e le au atamamai ia i tatou o le<br />

taalo:<br />

• o <strong>se</strong> avanoa e a’oa’o sa’o ai ma malie ai le<br />

a’oa’oina<br />

• e faatosina ai le tamaititi e su’esu’e ma fia<br />

iloa mea<br />

• e saunia ai avanoa e militino ai ma isi tamaiti<br />

ma a’oa’o ai tomai taua <strong>mo</strong> le va ma isi<br />

• e fa’amalosia tamaiti e atina’e mea e fiafia i<br />

ai, lo latou mafai ma lo latou agavaa<br />

• e mapu ai fanau, aoaoina ai le faafiafiaina,<br />

iloa ona gaosia mea ma foia ai faafitauli<br />

• e fesoasoani i lau fanau i le a’oa’oina o le<br />

ala aupito sili e fa’aali ai o latou la<br />

25


26<br />

O lou tiute i le ta’aalo o lau fanau ma<br />

le atina’eina o le gagana<br />

Fa’aaoga sina taimi e iloilo ai pe faapefea ona e:<br />

• faamalosi i lau fanau e taaalo e aunoa ma<br />

le faasinoina i ai o ni a latou mea <strong>se</strong><strong>se</strong><br />

• alu atu tou te ta’aalo ia latou taaloga ma<br />

outou fiafia faatasi ai<br />

• alo e<strong>se</strong> i le pulea o a latou taaloga, ma ave<br />

ia i latou le avanoa e taitai ma fiafia i le<br />

avea ma taitai ia latou lava taaloga<br />

• faamalosi ia i latou e fa’aoga o latou<br />

mafaufauga ma foafoa ni taaloga fou e<br />

ta’aalo ai<br />

• a’oa’oina i latou e fa’aoga meataua sa’o<br />

a’o latou ta’aalo – e pei o le fetufaa’i, leai<br />

<strong>se</strong> faamisa, mulimuli sa’o i tulafono, galulue<br />

faatasi ma le faamaoni<br />

• faamalosi lau tama e foafoa ni mea e ala i<br />

lou fautua ia i latou e fai ni a latou lava<br />

taaloga poo tulafono.<br />

O le a le mea e tupu pe a faigata i<br />

fanau ona fa’aali o latou lagona?<br />

O fanau e faigata ona fa’ailoa o latou lagona e<br />

ono pagatia i lagona faanoanoa ma / pe faigata<br />

foi ona tafafao ma isi tamaiti. E faapefea la ona<br />

e iloa o loo fa’aali mai e lau tama faailoga o le<br />

mafatia?<br />

O fanau e maua i lagona faanoanoa<br />

e ono:<br />

• faigofie ona feita ma mumusu e ta’aalo pe a<br />

le mafai ona faia le mea e mananao ai<br />

• fa’aali soo le faalii<br />

• tagi vavale ma faigata ona na, tusa lava<br />

poo e taumafai e faanana i latou<br />

• feei pe fepo oe poo isi tamaiti<br />

• faafaigata ona foia finauga<br />

• mumusu e tafafao ma isi tamaiti latou te<br />

tausaga faatasi.<br />

O tamaiti e maua i faigata i le va<br />

fealoai e ono:<br />

• ola a’e e le tautatala, matamumuli, nofonofo<br />

toatasi ma le fia militino ma isi<br />

• leai so latou mautinoa e taumafai ai ni mea<br />

fou<br />

• filemu, nofonofo lava ma faigofie ona ulagia<br />

ma fetuleia’i e isi tamaiti.


MEA FAATINO LONA LIMA<br />

Auala e faaleleia ai tomai e tautala e faailoa ma le va fealoai a lau fanau<br />

O loo i lalo fautuaga e fesoasoani i le faaleleia o le tautala e fa’aali lagona o lau fanau.<br />

Talanoa ma lou aiga i nei fautuaga. E fia mea o nei mea e te faia?<br />

E te: Tali ‘ioe’ pe ‘leai’<br />

Fa’alogo i lau fanau ma faamalosi iai e faamatala uiga o mea e fai<br />

mai ai, i a latou lava upu?<br />

Fesili ia i latou i ni fesili faigofie, e faamalosi ai ina ia mafaufau<br />

lava i latou?<br />

Fa’aaoga avanoa taitasi e faamalosi ai e tautatala, e pei o le ave o<br />

i latou i faatauga ma fai i ai e saili oloa e te mana’o e faatau?<br />

Fai ia i latou e faamatala mea latou te vaaia ma faalogoina i taimi<br />

e malaga ai i nofoa-afi, tram, pasi poo totonu o taavale?<br />

Faamatala i lau fanau mea ma tagata o loo siomia ai i latou,<br />

fesoasoani ia latou iloa ona mafaufau lelei, tuu atoa le mafaufau<br />

ma aoao mai i tomai fou ua maua mai i le faiga o mea fou?<br />

Ave i latou i nofoaga fou e pei o le pa manu, pe afai e asiasi i aiga<br />

i nuu mamao, fai i ai e faamatala atu mea latou te vaai i ai?<br />

Faamalosi i lau fanau e fa’amaai o latou lagona ma faata’ita’i lo<br />

latou tomai i le gagana a’o faatali i nofoaga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> (nofoaga faatali<br />

pasi, falema’i poo le faletupe)?<br />

Fesoasoani i lau fanau (mai i le 18 masina faasolo i luga) ia<br />

malamalama pe ai<strong>se</strong>a e mulimuli ai <strong>se</strong> mea i <strong>se</strong> isi mea? Mo <strong>se</strong><br />

faataitaiga, a e kiina le <strong>mo</strong>li, ua ola mai.<br />

27


28<br />

E te: Tali ‘ioe’ pe ‘leai’<br />

A’oa’o lau fanau i mea tutupu mai i a latou amioga? Mo <strong>se</strong><br />

faataitaiga, o le tago i le naifi maai e mafai ona lavea ai, pe o le<br />

galo ona fufulu o nifo o le a pala ai nifo.<br />

Taalo ma lau fanau i taaloga upu e atina’e ai lo latou iloa o upu ma<br />

le tomai i le tautala?<br />

Ave i latou i <strong>se</strong> playgroup, va<strong>se</strong>ga o le gagana Sa<strong>mo</strong>a poo le aoga<br />

faataitai?<br />

Faamalosi ia i latou e tautatala i le faa Sa<strong>mo</strong>a poo isi gagana tou<br />

te tautatala ai i le aiga faapea ma uo?


MATAUPU E 5 :<br />

E faapefea ona faailoa lagona


Mataupu e 5:<br />

E faapefea ona faailoa lagona<br />

Fa’ailoaina o lagona i <strong>se</strong> aganuu fou<br />

II Au<strong>se</strong>talia o le taimi nei ua iloa e <strong>matua</strong> mai<br />

isi aganuu e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> le taua o le fa’aalia ma le<br />

talanoa i faalogona ma lagona faatasi ma a<br />

latou fanau.<br />

E toatele <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a o loo faia pea<br />

auala faa Sa<strong>mo</strong>a e tausi ai a latou fanau, lea<br />

e alo e<strong>se</strong> mai ai i le talanoaina poo le fa’aalia<br />

o faalogona, aemai<strong>se</strong> lava pe a i ai tagata<br />

matutua.<br />

Manatu i tua i le faiga sa tausia ai oe e ou lava<br />

<strong>matua</strong>.<br />

E ui ina talafeagai ia faiga ma le taimi tuana’i,<br />

lea fai mai e le aoga <strong>mo</strong> le nofo lelei o le aiga<br />

poo le tagata lautele le fa’aalia o lagona, i nei<br />

aso ua talitonu tagata atamamai i le atina’eina o<br />

mafaufau o tamaiti e tatau ona tatou faamalosi i<br />

tamaiti e fa’aali o latou lagona i auala lelei.<br />

O le fa’aalia o lagona o <strong>se</strong> tasi o vaega e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong><br />

tele ai faiga tuai faa Sa<strong>mo</strong>a ma faiga i le taimi nei<br />

o loo tausia ai lau fanau. Ua e oo mai i le olaga<br />

i Au<strong>se</strong>talia lea e mana’omia ai <strong>matua</strong> e faataga<br />

a latou fanau e fa’aali o latou faalogona. O le<br />

iloa ona faapaleni o lea mana’oga ma faiga sa<br />

tausia ai oe poo talitonuga faa-le-aganuu o <strong>se</strong><br />

luitau <strong>mo</strong> outou (oe) o (le) <strong>matua</strong>.<br />

I nisi o aiga Sa<strong>mo</strong>a e le aloaia le fa’aalia poo le<br />

talanoa i ou lagona, peitai i Au<strong>se</strong>talia e taatele i<br />

faiaoga ma <strong>matua</strong> le fai i tamaiti e fa’aali o latou<br />

lagona ma fa’aalia o latou manatu i ni mea. E<br />

mafai ona nunumi lea mea <strong>mo</strong> tamaiti, pe a<br />

taumafai e fa’aali o latou faalogona i le aiga ae<br />

e otegia pe e te le ano ia i latou ona o le faia o ia<br />

mea o loo faamalosia i le aoga. O le le fa’aalia<br />

o ou lagona, e masani ona le mautonu ai tamaiti<br />

poo fanau talavou ma faapea ai masalo e te le<br />

alofa pe e te le faatauaina i latou.<br />

O le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o mea e a’oa’oina i le aoga ma<br />

faiga e te talanoa ai i le aiga, e le faapea e<br />

otometi ona e suia ai auala e te talanoa ai i lau<br />

fanau. Mo le avea ma <strong>matua</strong> lelei, e tatau ona<br />

e malamalama i le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o aganuu ma le<br />

e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o auga tupulaga o loo i ai e oo i le<br />

taimi na e tuua ai Sa<strong>mo</strong>a. E ono tatau ona e<br />

talanoa ma faamatala i lau fanau e faapea sa<br />

aoaoina oe e alofia le fa’aali o lagona ma o<br />

lenei mea o <strong>se</strong> mea fou ia te oe.<br />

E mafai ona e amata atina’e le fetufaa’i ma lau<br />

fanau e ala i le:<br />

• faalogo i ai ma maitauina lau fanau a’o<br />

fa’aali o latou lagona ma a latou uo poo uso<br />

tuagane matutua.<br />

• talanoa lelei i lau fanau ma iloa ona fesili ia<br />

i latou i fesili.<br />

• iloaina o le le faa<strong>mo</strong>tuina o lau tama a’o<br />

talanoa atu ia te oe.<br />

29


30<br />

O nisi nei o fautuaga taua.<br />

Mo le amata ona e faalogo ma<br />

maitauina o lau fanau:<br />

1. Fai <strong>se</strong> taimi ma <strong>se</strong> avanoa filemu e te faalogo<br />

ai i lau fanau. Afai e te pisi, faataunuu lau<br />

tautoga i lou faalogo i lau fanau mulimuli<br />

ane.<br />

2. Matua faalogo toto’a i lau fanau pe a<br />

talanoa.<br />

3. Fai i lau fanau e te malamalama i mea o<br />

loo fai atu ai e ala i le toe faamatala atu o le<br />

aotelega o le mea sa latou ta’u atu ia te oe.<br />

4. Tilotilo sa’o i mata, <strong>se</strong> ataata ma luelue lou<br />

ulu a’o e faalogo i lau tama<br />

5. Fesili i fesili e mafai ai ona tali mai lau fanau<br />

i a latou lava upu e pei o le “Tau mai i ni au<br />

lava upu, sa faapefea ona tupu?” pe “O le a<br />

sou faalogona i le taimi nei?”<br />

6. Faatu i lalo ma tilotilo sa’o i mata pe a e<br />

faalogo i lau fanau laiti ina ia feagai lelei i<br />

latou ma lou maualuga faa-le-tino.<br />

7. Alofia le tusitusi lima, ulagia, faatauemuina<br />

ma lou faapea o lau fanau latou te le mafaia ni<br />

mea. Taumafai e fa’aaoga le gagana<br />

faamalosi ma faamanatu pea i ai mea lelei<br />

sa latou faia.<br />

8. Faalogo ma le alofa i mea o loo fai mai ai lau<br />

fanau, faamatala e te malamalama ia i latou,<br />

ma sa faapea foi ona e lagonaina ia mea e<br />

faamatala mai, i le <strong>matua</strong> ua latou i ai nei.<br />

9. Taumafai ia e malamalama ma talia<br />

faalogona o lau fanau e aunoa ma le ita pe e<br />

te le fiafia foi ia i latou i lea taimi aua<br />

o le a latou aloe<strong>se</strong> i le fa’ailoa poo le fa’aalia<br />

mai o o latou lagona ia te oe.<br />

Mo le talanoa i lau fanau i <strong>se</strong> auala e<br />

maua mai ai le tali aupito sili:<br />

1. Talanoa ma lau fanau amata mai a’o laiti<br />

lava e fesoasoani e toleni ai lau fanau i auala<br />

e talanoa ai.<br />

2. Fesiligia lau fanau i autu latou te fiafia i ai, e<br />

pei o le aoga, uo ma taaloga.<br />

3. Ia e aafia i mea fai i aso taitasi a lau fanau<br />

ma fesilisili i ai e uiga i ia mea.<br />

4. Fa’aaoga upu faamalosiau ma viia lau tama<br />

pe a ia fa’aalia sana taumafaiga malosi poo<br />

ua le fa’asolosolo lelei.<br />

5. Alofia le faamaina o lau fanau poo le fesiligia<br />

i fesili faigata i luma o isi.


Fa’aaogaina o ‘Ou-feau’ ae le o “oe-feau’<br />

O <strong>se</strong> tasi o fautuaga aupito sili <strong>mo</strong> le talanoa i lau tama i <strong>se</strong> auala e fesoasoani i le atina’eina o o<br />

latou lagona ma le mautinoa o le fa’aaoga o feau e taua ai le ‘ou’ ae le o le ‘oe’. E ono fou lenei<br />

metotia ia te oe, peitai o <strong>se</strong> auala aupito aoga o fefaasoaiga.<br />

Ou-feau: Oe-feau:<br />

”Ua ou le fiafia ina ua e matamata TV ae le’i<br />

faia muamua lau galuega i le aiga.”<br />

E mana’omia lou iloa o le mea lea aua<br />

o le ‘oe-feau’:<br />

• e mafai ona foafoaina le fefe ma talitonuga<br />

e te le alofa i lau fanau<br />

• e mafai ona tiga ai ma amataina ai lagona<br />

le fiafia ma tali ita, mai i lau tama<br />

MEA FAATINO LONA ONO<br />

Fa’aaogaina o ‘Ou-feau’ i lou aiga<br />

“O oe e te le aoga ma e paie. Na o lou<br />

manao e te matamata TV i le aso atoa ae le<br />

faia au galuega i le aiga”<br />

Ae e mafai ona fa’aaogaina le ‘oufeau’<br />

e:<br />

• faataunuu ai ou mana’oga ma ta’u atu ai<br />

mea e taua ia te oe, ou lagona ma mafaufauga<br />

• faailoa i lau fanau le tulaga o loo e i ai<br />

faapea ma ou faalogona.<br />

I le vaiaso a sau, faamaumau taimi e te fa’aogaina ai le ‘ou-feau’ ma ‘oe-feau’ i lau fanau.<br />

Talanoa ma lou toalua, faataitaiga i le taimi sa mafai ai ona e faatonuina lelei le amio a lau tama.<br />

Taumafai e mafaufau pe sa faapefea ona e faia ae pe o a foi sitepu sa e uia.<br />

31


Mataupu e 6: Taofi le misa ma<br />

lau fanau<br />

O le foia o feteenaiga ma fanau o le tasi o luitau<br />

e mafai ona feagai ma le <strong>matua</strong>. O le a le auala<br />

pito sili? O le auala masani i le tele o aganuu o<br />

le otegia poo le fasi.<br />

I nei aso o le toatele o tagata atamamai e tetee<br />

i ia auala, ua iloa o ni auala tuai, le talafeagai<br />

ma ai le atina’eina o le va lelei, lagona ma<br />

le mafaufau o le tamaititi. O lenei mataupu e<br />

talanoaina faalaua’itele e <strong>matua</strong> mai i aganuu<br />

uma ma e ono le maua <strong>se</strong> tali sa’o <strong>se</strong> tasi. E leai<br />

<strong>se</strong> manatu o lenei <strong>taiala</strong> e sili <strong>se</strong> auala i <strong>se</strong> isi<br />

auala, ae na’o na avatu ia te oe o filifiliga e te<br />

taumafaia pe a misa oe ma lau fanau.<br />

MEA FAATINO LONA FITU<br />

Foia o feteenaiga<br />

Ono sitepu faatino <strong>mo</strong> le foia o<br />

feteenaiga ma lau fanau<br />

O le mea faatino o loo i lalo o <strong>se</strong> auivi <strong>mo</strong> le<br />

foia o feteenaiga i le va o oe ma lau fanau, ua<br />

faataitaiina i le tele o atunuu ma ua fautuaina e<br />

tagata atamamai i tamaiti faa-va-malo. E aofia<br />

ai sitepu e ono ma taumafaiga ina ia mafai<br />

ona manumalo uma <strong>matua</strong> ma fanau e ala i le<br />

faamalosia o le galulue faatasi. Matou te fautua<br />

atu e te taumafaia, ma vaai pe aoga <strong>mo</strong> oe.<br />

Sitepu 1: Faamatala le faafitauli, ou manaoga ma manaoga o lau fanau<br />

O le sitepu aupito taua i le foia o <strong>se</strong> faafitauli, o le iloa lea o loo i ai le faafitauli.<br />

A’o le o auai lau fanau, talanoa ma lou aiga ma/poo isi tagata matutua, i <strong>se</strong> faafitauli o loo<br />

feagai ma oe i le faatonuina o lau fanau. Tusi le faafitauli i lalo ifo.<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

…………………………........................................................................................................<br />

33


34<br />

Talanoa nei loa fesili taua:<br />

• O e fa’aaogaina le auala o le ‘ou-feau’ e fa’aali ai i lau fanau ou manaoga ma ou<br />

faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega <strong>mo</strong> i latou?<br />

• O e faalogo i lau fanau pe a latou taumafai e faamatala o latou manaoga poo a latou<br />

fuafuaga?<br />

• O e fa’aalia ou lagona leaga (e pei o le ita) i lou avaavau poo lou faitioina lea o i latou?<br />

• O e faamautinoaina lau fanau e faapea:<br />

– o loo e sailia <strong>se</strong> fofo <strong>mo</strong> le faafitauli lea o le a faamalieina ai o latou manaoga?<br />

– e te lua ‘manumalo’ uma pe a foia le mataupu e aunoa ma le ita, ma o le a taumafai e<br />

vaai uma i itu e lua o le faafitauli?<br />

– ua e faia le faasalaga ona o oe o le <strong>matua</strong> e te gafa ma lo latou manuia aupito sili e te<br />

alofa pea i lau fanau ma tausi lelei ia i latou?<br />

Sitepu 2: Mafaufau i fofo talafeagai<br />

O le taimi nei e mana’omia lou mafaufau i auala aupito sili e foia ai tou feteenaiga ma lau fanau.<br />

Fa’aaoga ni aso <strong>se</strong> lua e te mafaufau ai i le faafitauli ua e tusia i luga ma tusi i lalo ni auala<br />

e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> <strong>se</strong> fa pe lima e te manatu e mafai ona foia ai le faafitauli, e aunoa ma le foafoa ai o nisi<br />

foi feteenaiga. O nisi nei o fautuaga aoga:<br />

• Aloe<strong>se</strong> mai i le tauemuina poo le faitioina mamafa o ni fofo ua ofoina mai e lau tama.<br />

• Aumai <strong>se</strong> tele o nisi fo’i fofo e mafai ona sui ai.<br />

• Manatua o lou faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e e le o le ‘manumalo’ ae o le galulue faatasi i lenei mataupu.<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

……………………………………………………………………………………………………………...


Sitepu 3: Iloilo fofo talafeagai<br />

Ua tatau ona galulue faatasi oe ma lau fanau poo fea tou te manatu o fofo aupito sili mai i le lisi<br />

o loo i luga. E tatau ona e faailogaina <strong>se</strong> tali e tasi ma faapea foi ona fai e lau tama mai i au tali<br />

i le sitepu 2, ona oulua talanoa lea i a oulua filifiliga. Manatua:<br />

• Ia faamaoni i le iloiloina o le fofo a le isi.<br />

• Iloilo maea finauga e lelei ai ma finauga e leaga ai fofo tai tasi.<br />

• Fesili i fesili talafeagai pe faapefea ona faatinoina fofo tai tasi.<br />

• Tofotofo i fofo talafeagai taitasi e saili ai ni faaletonu.<br />

• Iloilo pe lelei <strong>mo</strong> oe ma lau fanau mea o le a maua mai i fofo tai tasi.<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

…………………………………………………………………………………………………….............<br />

Sitepu 4: Filifili i le fofo o le a talia faatasi<br />

Talu ai ua outou talanoaina maea filifiliga aupito sili, fai le tonu poo fea e tatau ona filifilia ma<br />

tusi i lalo ifo. A fetaui fofo e lua, tusi uma i lalo le lua. O nisi fautuaga o le:<br />

• Filifili o le fofo lua te malilie uma i ai.<br />

• Aloe<strong>se</strong> i le faamalosia o au fofo i lau fanau e aunoa ma le faamatalaina o<br />

au mafuaaga.<br />

• Faamautinoa o lo oulua malamalama faatasi poo le a le uiga o le fofo ua<br />

filifilia aemai<strong>se</strong> foi ni ona taunuuga.<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

35


36<br />

Sitepu 5: Fa’atinoina le faaiuga<br />

Talanoa pe faapefea ona faatino le fofo pe a maea ona filifilia <strong>se</strong> fofo. Tusi ni sitepu talafeagai i<br />

lalo ifo. O nisi nei o ni fautuaga e ono fesoasoani i le faatinoina o le feagaiga:<br />

• Talanoa poo ai e faia le a, ae o afea foi.<br />

• Aua le le talitonu i faanaunauga o lau fanau pe faamanatu pea ia i latou o iuga e ono oo i ai.<br />

• Tuu sa’o i lau fanau le ‘ou-feau’ pe a latou le faia mea ua ioeina.<br />

• Ofo atu ni fautuaga i lau fanau e fesoasoani i lo latou faia o o latou tiute.<br />

• Aloe<strong>se</strong> i le faasoesa, taumafai e pulea poo lou leoleoa i lau fanau, aua e oo ai ina feita ma<br />

toe alia’e ai fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga.<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………


Sitepu 6: Iloilo le fofo<br />

A maea <strong>se</strong> taimi talafeagai (pei o le tuanai o ni aso poo ni vaiaso) talanoa ma lau fanau pe sa<br />

aoga ia fofo. Afai e te mana’o e fai ni fesuiaiga i lenei maliega, tusi i lalo. O nisi nei o fautuaga<br />

e mulimuli ai:<br />

• Fai ia avea ma mea manaia – poo <strong>se</strong> taimi o aiga poo <strong>se</strong> faafiafiaga a le aiga.<br />

• Afai sa lelei lea fofo, faailoa le taumafaiga ma le tulaga ua oo i ai.<br />

• Afai e le’i atoa ona lelei lea fofo, aua nei teena le fofo ae mafaufau i ni suiga e ono mafai ai<br />

ona sili atu ona aoga.<br />

• I le ma lea, faalogo manino i mea o loo fai mai ai lau fanau.<br />

• Ia e fetala’i ma faamaoni. O le faafoliga ua foia le fafitauli ae lei foia, o le a oo ai i nisi o<br />

mataupu ogaoga mulimuli ane.<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………………………………………………………………………………………<br />

Afai e faigata tele pe le lelei lenei mea faatino ia te oe, manatua e mafai ona e auai mai i <strong>se</strong> tasi<br />

o a matou aoaoga i le ‘<strong>matua</strong> i <strong>se</strong> aganuu fou’ poo le sailia o fautuaga mai i la matou vaega<br />

<strong>matua</strong> atamamai e ala i le valaau i le (03) 9496 0200.<br />

37


MATAUPU E 7 :<br />

E faapefea ona faatonutonu lau fanau


Mataupu e 7: E faapefea ona<br />

faatonu lau fanau<br />

E pei o le foia o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga, o le faatonuina<br />

o lau fanau e mafai ona avea ma galuega<br />

mamafa. E aafia ai le faifai pea o iloiloga. Aua<br />

e te ofo pe a e faanenefu ai, aua e nenefu i le<br />

tele o <strong>matua</strong>. E ui i lea faigata, o le faatonu o<br />

<strong>se</strong> mea e tatau ona e mataituina i <strong>se</strong> taimi. E<br />

tatau ona e iloa e ui lava ina leai <strong>se</strong> maliega i<br />

<strong>se</strong> auala <strong>se</strong> tasi e aupito sili i le faatonuina o lau<br />

fanau, o le faatonuina o tamaiti e le tutusa ma<br />

le faasalaina.<br />

I faaupuga masani, o le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e o le faatonu<br />

o le a’oa’o lea o amioga talafeagai <strong>mo</strong> tamaiti,<br />

e pei o le sa’o ma le <strong>se</strong><strong>se</strong>, ma le fa’aaloalogia o<br />

le aia tatau a isi. E tausisi foi e atina’e <strong>se</strong> tamaititi<br />

to’a na te lagonaina lona saogalemu, alofagia<br />

ma mafai ona pulea o ona manaoga faavavave.<br />

O le faasalaina i le isi itu, o <strong>se</strong> mea e ‘tali atu’ ma<br />

e famamafa le faasalaina i amioga le taupulea.<br />

I Au<strong>se</strong>talia, e i ai tulafono e faasaina ai le <strong>matua</strong><br />

sasaina, faiga le tatau poo le tuulafoaia o le<br />

tamaititi, ma e mafai ona <strong>mo</strong>lia i le tulafono<br />

<strong>matua</strong> e faia ia mea ia latou fanau. O lenei<br />

mataupu o le a talanoaina atili i <strong>se</strong> vaega o loo<br />

mulimuli mai o lenei mataupu.<br />

O faatonuga masani a’i<br />

Ona o oe o <strong>se</strong> <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e te ono<br />

mana’o e talia e lau fanau le aganuu, meataua<br />

ma faiga masani a Sa<strong>mo</strong>a. E pei o le tele o<br />

<strong>matua</strong> o le a e faitau e usitai lau fanau ia te<br />

oe ma mulimuli i lau fautuaga, <strong>mo</strong> le faia o<br />

faaiuga taua e pei o aoga, filifiliga i galuega<br />

ma faaipoipoga. Peitai, e le otometi ona usitai<br />

tamaiti uma ma fanau talavou e ola i Au<strong>se</strong>talia i<br />

o latou <strong>matua</strong>.<br />

E le gata i lea, o nisi <strong>matua</strong> Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a<br />

o loo fa’aaogaina pea le faafefe ma faasalaga<br />

pa’itino e faatonu ai a latou fanau. Atonu sa<br />

fetaui i le taimi tuana’i nei faiga ma atonu foi<br />

sa taliaina i nisi atunuu e aofia ai Sa<strong>mo</strong>a i Sisifo,<br />

peitai ua suia mea i atunuu e pei o Au<strong>se</strong>talia.<br />

O nei aso, o le faaleaga o tamaiti ma le<br />

faasalaina mamafa e mafai ona uai mai ai<br />

manatu o matagaluega a le malo e puipuia<br />

tamaiti faapea ma leoleo, ma e te ono tulai ai i<br />

luma o le faamasinoga.<br />

I Au<strong>se</strong>talia, e a’oa’oina tamaiti e i ai a latou aia<br />

tatau ma e le faapea e otometi ona latou mulimuli<br />

i faanaunauga poo mana’oga a o latou <strong>matua</strong>.<br />

E a’oa’oina foi i latou i le le taliaina o faasalaga<br />

mamafa pa’itino. O le a manatu faapena lau<br />

fanau ma e tatau ona e malamalama i le ono<br />

faaluafesasi o lau fanau i lau pule faa<strong>matua</strong>,<br />

ona o nei a’oa’oga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>.<br />

Faatonuina i le aganuu talutalufou<br />

a Au<strong>se</strong>talia<br />

I aganuu o le talutalufou, o le faatonuina e masani<br />

ona faapea o le foafoaina o le malamalamaaga<br />

ma le va fealoai o <strong>matua</strong> ma fanau, ae le o le<br />

faafefe i faasalaga. O le mea lea e masani ona<br />

taua o le ‘faa<strong>matua</strong> lelei’. Ua i ai le faitauga e<br />

malamalama fanau i le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o le amio lelei<br />

ma le amio <strong>se</strong><strong>se</strong>, ia fa’aaloalo i faanaunauga o<br />

o latou <strong>matua</strong> ma fatufatu mea faataua aemai<strong>se</strong><br />

39


40<br />

uiga lelei. Ua fautua mai tagata atamamai i<br />

olaga o fanau o auala aupito sili e faatonu ai<br />

fanau e aofia ai:<br />

• faailoa i fanau mea e tutupu mai i a latou<br />

amio leaga ae faapefea foi ona afaina ai i<br />

latou poo isi<br />

• fai i fanau e tatau ona manatu foi i latou i le<br />

faafoia o le faafitauli<br />

• talanoa ma lau fanau i au tulafono e uiga<br />

i le faatonuina, ae o le a foi le faasalaga pe<br />

a latou amio le taupulea<br />

• faataga fanau e faatumau lo latou taualoa<br />

pe a le malilie.<br />

Sasaina o fanau<br />

E toatele <strong>matua</strong> i le tele o aganuu e manatu o le<br />

sasa e taliaina ma o le po mama i nisi o taimi<br />

e mafai ona lelei ai le tamaititi. Ae ua lapata’i<br />

mai e le au polofesa e faapea, afai e na’o le<br />

poina ae le faatonuina e fa’aaoga, e mafai ona<br />

oo i nisi o tulaga matuia o le faamisa ma e ono<br />

faapea foi ona faia e fanau nei uiga i soo <strong>se</strong><br />

taimi latou te feagai ai ma fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga. E ono<br />

tupu lea mea i le aoga, lea e oo ai ina tu’iina<br />

e tamaiti o loo sasaina i le aiga isi tamaiti, o<br />

<strong>se</strong> auala e foia ai fusuaga poo fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga. O<br />

lou tiute lea o le talanoa i totonu o lou aiga i le<br />

mataupu lea o le sasa ma malilie pe tatau ona e<br />

fa’aaogaina lea faiga e faatonu ai lau fanau.<br />

Aloe<strong>se</strong> i le faaleagaina o tamaiti<br />

I Au<strong>se</strong>talia o le faaleagaina ma le le tausia lelei<br />

e <strong>matua</strong> o tamaiti o <strong>se</strong> solitulafono matuia o loo<br />

mataituina e ofisa o le malo, <strong>se</strong>tete ma itumalo<br />

taitasi. Manatua, o le faaleagaina o le tamaititi<br />

e mafai ona faamatalaina i le tele o auala. A<br />

manu’a leaga <strong>se</strong> tamaititi e mafua mai i <strong>matua</strong><br />

poo le pa’itino poo le otegia poo faiga le tatau,<br />

e ono oo ina aia mai ai ofisa o le malo ma<br />

leoleo. I nisi o tulaga, e mafai ona aia mai i ai<br />

ofisa o le malo/state <strong>se</strong>tete, e ave e<strong>se</strong> tamaiti<br />

mai i aiga o o latou <strong>matua</strong>, ma <strong>mo</strong>lia <strong>matua</strong> i le<br />

faamasinoga.<br />

Malamalama i tulafono e puipuia ai<br />

tamaiti a Au<strong>se</strong>talia<br />

E tatau ona e malamalama i tulafono e puipuia<br />

ai tamaiti a Au<strong>se</strong>talia. Manatua, e e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> tulafono<br />

ma tulaga o le puipuiga o tamaiti a Au<strong>se</strong>talia, ma<br />

le tele o atunuu e aofia ai Sa<strong>mo</strong>a i Sisifo.<br />

O le a le faaleagaina o le tamaititi?<br />

O le ‘faaleagaina o tamaiti’ poo le ‘le tausia lelei’<br />

o le faaooina e <strong>matua</strong> poo isi tagata matutua e<br />

tausia fanau, o le leaga i <strong>se</strong> tamaititi, e ala i le<br />

pa’itino, faiga le tatau poo le faafefeina.<br />

O le faaleagaina e mafai ona alia’e mai i <strong>se</strong><br />

faalavelave <strong>se</strong> tasi e pogai ai <strong>se</strong> afaina matuia e<br />

mana’omia ai le vaaia e foma’i, e pei o le sasaina<br />

i le fusipa’u, tu’iina, luluina poo le susunuina o le<br />

tamaitiiti. A le o lea foi o le faaleagaina o <strong>se</strong> mea<br />

e faifai pea e pogai ai afaina faa-le-tino, faa-lemafaufau<br />

faapea ma lagona <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi umi, o<br />

le tamaititi. O le le tausia lelei e mafai ona aofia<br />

ai le fafagaina lelei o le tamaititi, tuli e<strong>se</strong>ina o le<br />

tamaititi, poo le le amanaiaina o manaoga o le<br />

tamaititi <strong>mo</strong> le mafanafana ma le faaofuina. E le<br />

tatau foi ona vaai ma faalogo tamaiti i misa a


tagata matutua i le aiga, aua e ono afaina ai o<br />

latou mafaufau <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi umi lava.<br />

O a tulafono <strong>mo</strong> le puipuiga o tamaiti a<br />

Au<strong>se</strong>talia?<br />

I Au<strong>se</strong>talia, o tulafono <strong>mo</strong> le puipuiga o tamaiti<br />

o le matafaioi a malo, <strong>se</strong>tete ma telitoli ma e<br />

fai si e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga laititi o tulafono fuafua i le <strong>se</strong>tete<br />

poo le telitoli o loo e nofo ai. E faamatala e<br />

tulafono le e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga o le faaleagaina o tamaiti<br />

ma le tiaiina, pe faapefea a’o afea foi e o mai<br />

ai ofisa e puipuia tamaiti i lou aiga, ma faiga<br />

faa-le-tulafono e <strong>mo</strong>lia ai <strong>matua</strong> e tiaiina pe<br />

faaleagaina a latou fanau.<br />

O ai e gafa ma le puipuia o tamaiti i<br />

Au<strong>se</strong>talia?<br />

O mataupu tau i le puipuia o tamaiti e masani<br />

lava ona gafa ma tagata ofisa social workers ia<br />

e galulue i matagaluega a le malo, <strong>se</strong>tete ma<br />

itumalo, lea e i ai la latou pule faa-le-tulafono<br />

e ave e<strong>se</strong> ai le tamaititi mai i le aiga pe a ua<br />

faaleagaina matuia. E gafa leoleo ma social<br />

workers ma le asia o aiga e suesue tulaga<br />

taitasi ma lipoti i le Minisita e tatau ai. O le a<br />

faia le faaiuga pe <strong>mo</strong>lia e le malo <strong>matua</strong>, ma<br />

e ono mana’omia foi <strong>matua</strong> e tulai i luma o le<br />

faamasinoga e tali i ia <strong>mo</strong>liaga.<br />

O a mea e tutupu mai faa-le-tulafono pe<br />

a faaleagaina tamaiti?<br />

E mafai ona matuia faasalaga faa-le-tulafono<br />

pe a faaleagaina tamaiti. E ono faatonuina<br />

e le faamasinoga le avee<strong>se</strong>ina o <strong>se</strong> tamaititi<br />

mai i le tausiga a ona <strong>matua</strong> ma tuu atu i le<br />

tausiga a le malo. O lona uiga e ono nofo lea<br />

tamaititi (poo tamaiti) i <strong>se</strong> isi o ou aiga poo <strong>se</strong><br />

aiga fai e faatagaina e le malo. I tulaga o le<br />

faaleagaina matuia o le tamaititi, e ono aveina<br />

e tagata faigaluega e puipuia aia tatau a<br />

tamaiti le tamaititi e aunoa ma <strong>se</strong> poloaiga a <strong>se</strong><br />

faamasinoga. I tulaga matuia tele, e mafai ona<br />

faasalaina <strong>matua</strong> ma faafalepuipuiina.<br />

O le afaina o aiga i faasalaga pa’itino<br />

matuia<br />

O faiga faaleaga tamaiti e mafai ona mata’utia<br />

ma umi ona afaina ai tino ma mafaufau o tamaiti.<br />

Ua ta’u mai e le au su’esu’e o le faifai pea o<br />

faasalaga pa’itino e mafai ona oo ai i le:<br />

• sosola e<strong>se</strong> o tamaiti, <strong>mo</strong>tusia ai aiga e ala i<br />

le valavala o ulugalii, poo le tete’a<br />

• lipotia o le faaleagaina pa’itino o le tamaititi<br />

e le faiaoga, foma’i poo tuaoi i leoleo, ia e<br />

ono asiasi atu e su’esu’e<br />

• mauaina fa’afoma’i o faafitauli o le<br />

mafaufau ma lagona o le tamaititi i taimi<br />

mulimuli ane o lona ola, e aofia ai le leai o<br />

sona lagona to’a, le uma o le aoga,<br />

fa’aaoga o fualaau poo le ava malosi ma<br />

faafaigata ona mafuta atu i isi tagata<br />

• le mafai ona atoatoa le tino e pei o le<br />

afaina o le faiai poo le ma’ima’ia, o tamaiti<br />

ua faaleagaina<br />

• <strong>mo</strong>tusia o va ma tagata o le aiga<br />

41


42<br />

Mo nisi faamatalaga i mea <strong>mo</strong>ni faatatau i le<br />

faaleagaina o tamaiti, silasila ane i le Australian<br />

Childhood <strong>Fou</strong>ndation’s website www.<br />

stopchildabu<strong>se</strong>.com.au.<br />

• social isolation for the family.<br />

For<strong>mo</strong>reinformationonfactsaboutchildabu<strong>se</strong>,go<br />

to the Australian Childhood <strong>Fou</strong>ndation’s website<br />

www.stopchildabu<strong>se</strong>.com.au.<br />

MEA FAATINO LONA VALU<br />

O le a le auala o le faatonu e te filifilia?<br />

O le a le auala aupito sili e faatonu<br />

ai fanau?<br />

I <strong>se</strong> talanoaga faalauaitele, e le tasi <strong>se</strong> auala<br />

sa’o e faatonu ma tausi ai fanau. E tele auala<br />

aoga e faatonuina lelei ai lau fanau. E ono fiafia<br />

<strong>matua</strong> i <strong>se</strong> auala talafeagai ma mea faataua ia<br />

latou aganuu. Poo a lava auala e te filifilia, e<br />

taua lou tumau ai ma e tatau i le tama ma le tina<br />

ona fa’aaoga faatasi le auala lea e faatonu ai<br />

fanau.<br />

E tolu auala lautele o le faatonu ua lisi e ni suesuega i le faa<strong>matua</strong> ma mataupu tau i tamaiti.<br />

O loo aotele atu i lalo. Faitau i le aotelega ma talanoa ma lou toalua poo fea le auala poo le<br />

tuufaatasiga o auala o loo e fa’aaogaina. .<br />

• O le faiga pule malosi<br />

O <strong>matua</strong> e pule malosi e talitonu i le ‘<strong>matua</strong> usitaia o le pule’. Latou te faatonu mea e mafai<br />

ma le mafai ona faia e le la fanau, lea e <strong>matua</strong> itiiti ai lava <strong>se</strong> avanoa e fetuuna’i pe mafaufau<br />

ai. O <strong>se</strong> amio le talafeagai o le a <strong>matua</strong> faasalaina ma itiiti foi <strong>se</strong> fefaasoaiga ma le<br />

tamaitiiti.<br />

E ui ina faia pea e nisi <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a i le li’o o tagata Sa<strong>mo</strong>a, ua le o toe faatagaina lenei<br />

faiga e le li’o o tagata Au<strong>se</strong>talia poo le toatele o aiga malaga mai e aumau.<br />

O tamaiti e ola a’e i le auala lea e ono tata’iina i le faatosina a latou uo faaletonuga, pe<br />

avea ma tagata mafatia ma ono mana’omia ai togafitiga faa-le-mafaufau. O le iuga o le<br />

<strong>matua</strong> faasalaina, o le tetee lea o lau fanau poo le sosola e<strong>se</strong> mai i le aiga.


• O le faiga faatagaina<br />

I le faiga lenei e faalolololo <strong>matua</strong>, e le soona aia tele, latou te le faatapulaaina amio a le<br />

la fanau ma tuuina ia i latou le avanoa e aoao ai mai i mea e tutupu mai i a latou faiga. E ono<br />

le amanaiaina amio le talafeagai pe avea foi ma mea malie. O nisi o <strong>matua</strong> i nei faiga latou<br />

te avea a latou fanau e pei o ni uo ma mumusu e tuuaia i latou ona o faiga a latou fanau e<br />

afaina ai i latou lava poo nisi foi.<br />

O tamaiti e ola a’e i lenei auala e masani lava ona matala o latou mafaufau, peitai e ono latou<br />

lagonaina le le malu puipuia ma e mafai i nisi taimi ona latou faia faaiuga le lelei aua ua latou<br />

misia faatonuga ma fautuaga mai i <strong>matua</strong>. E masani ona faigata ona latou feagai ma e pule,<br />

ma faigata foi galuega ma tiute e mana’omia ai lo latou lava faitalia e pei o le a’oa’o <strong>mo</strong><br />

suega, poo le fa’aauau ona faigaluega umi i <strong>se</strong> galuega.<br />

• O le faiga e aia faatemukalasi<br />

O <strong>matua</strong> e fa’aogaina lenei faiga e talitonu e pau tonu lava i tamaiti a latou lava amioga,<br />

e matala le talanoa i fanau e uiga i auala faatatauina e amio ai, ma avatu foi mafuaaga <strong>mo</strong><br />

tapulaa. E taitaia fanau ma tuuina i ai le tele o faataitaiga i le faiga o filifiliga.<br />

O le faiga lenei o loo taatele i le tele o sosaiete o le talutalufou ma e talia foi o <strong>se</strong> faiga talafeagai<br />

lelei e le toatele o faiaoga, foma’i o mafaufau o tamaiti ma foma’i o tamaiti a Au<strong>se</strong>talia.<br />

Ua uma foi ona iloa e lea tamaititi amio le taupulea, o le a i ai faaiuga o ia, ma o le ituaiga<br />

faasalaga o le a talanoaina lea e <strong>matua</strong> ma le tamaititi. O le amio le taupulea faifai pea o <strong>se</strong><br />

tamaititi ua le-mafai-ona-pulea, e le faatagaina i soo <strong>se</strong> taimi. I taimi uma e agamalu pea<br />

le <strong>matua</strong> ae tumau le faaiuga i le faasalaga ua malamalama ai le tamaititi. O nisi o auala e<br />

fa’aaogaina e aofia ai le avee<strong>se</strong> o le tamaititi mai i lea mea, poo le aveina i le aiga, sasa<br />

mama, valaauina o le tama i le galuega ma fai i le tamaititi e faamatala i le tama le mea ua<br />

ia faia, avee<strong>se</strong>ina o lona avanoa i ana mea taalo, le TV poo taaloga <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi umi.<br />

O fanau e ola a’e i lenei auala e iloa ona talia mea e tutupu e pogai mai ia latou amioga le<br />

lelei, iloa foi ona galulue faatasi ma isi i le aoga faapea foi i galuega, manuia a latou ulugalii<br />

ma iloa e le tatau ona vavevave i le faiga o faaiuga taua.<br />

Fautuaga <strong>mo</strong> le faatonuina lelei o lau tama<br />

O loo i lalo le lisi o auala ua iloa e aoga i le faatonuina o fanau. Afai e te le’i faalogologo muamua<br />

i ai, taumafai e fai ma tagai pe aoga <strong>mo</strong> oe.<br />

43


44<br />

• E tatau ona a’oa’o tamaiti ia malamalama<br />

e i ai taunuuga o mea latou te fai, e aofia ai<br />

faasalaga pe a amio le lelei. O lou tiute<br />

faa<strong>matua</strong> le fesoasoani i lau fanau ina ia<br />

malamalama i taunuuga o a latou mea e fai<br />

ma faaiuga.<br />

• A amata ona amio le lelei lau tama, faamanatu<br />

i ai tulafono ma taunuuga. Mo <strong>se</strong> faataitaiga,<br />

e mafai ona e faapea “A valia le si’o i lau<br />

peni, ua e iloa o le tulafono o le a taofia lou<br />

toe taalo i au mea taalo.” Faasala pe tauia<br />

lau fanau i le taimi lava lea e tusa ai ma<br />

a latou mea na fai ma amioga. Faavave lau<br />

gaioiga e faapipii le mea na fai ma le mea ua<br />

tupu mai ai, ma fai loa le faasalaga<br />

talafeagai. Ia tutusa i taimi uma, ma o lona<br />

uiga e tatau ona malilie le tama ma le tina i<br />

le faiga o le faasalaga ia ua malilie i ai e<br />

aunoa lava ma le faaluafesasi. Aua e te ata<br />

pe e te soisoi i lau tama pe a amio le lelei<br />

aua e le mautonu ai o ia, pe o le mea ea o<br />

loo amio lelei pe leai.<br />

• Faamalosi i lona mafaufau matala ma tauia<br />

ana amio lelei e ala i le viia o ia i le taimi<br />

lava e uma ai lea taga.<br />

• Ia e malosi i le taimi e faasala ai pe tauia ai<br />

lau fanau. Aua le finau ma i latou i le<br />

faasalaga ua tuuina ia i latou.<br />

• Faataoto ni tapulaa <strong>mo</strong> lau fanau e talafeagai<br />

ma lo latou matutua. A’o lei oo i le 2 tausaga<br />

le matutua, e le’i iloa pe laititi foi so latou<br />

malamalama i le taunuuga o a latou amioga.<br />

I le va o le 2-4 tausaga e mafai ona ave ia<br />

i latou ni faatonuga ma faasalaga faigofie,<br />

ae faifai pea. Mai i le 5 tausaga ma luga<br />

a’e, e le taumateina ua latou malamalama<br />

i mafuaaga ua faasala ai, lea e tatau ona<br />

faia fa’aauau faatasi ma le faamatalaina pea<br />

o taunuuga o a latou amio.<br />

• Taofi amioga le fetaui i le ‘leai’ malosi, avatu<br />

i <strong>se</strong> leo malu ma <strong>se</strong> faamatalaga manino ma<br />

le faigofie.<br />

• Faataoto <strong>se</strong> faasologa <strong>mo</strong> aso taitasi ma ia<br />

taumafai malosi e mulimuli i ai.<br />

• Aua le tuu avanoa i taimi e <strong>matua</strong> tatau ai ona<br />

usitai lau tama i au tulafono. Mo <strong>se</strong> faataitaiga,<br />

pei o le “O le taimi lenei e te <strong>mo</strong>e ai” ... ae<br />

aua le faapea “E te mana’o e te alu e te<br />

<strong>mo</strong>e?”<br />

• Mo tamaiti laiti ifo (lalo o le 2 tausaga)<br />

fa’aaoga faasalavei e avee<strong>se</strong> ai lagona o<br />

tamaiti mai i amioga le talafeagai.<br />

• Fa’aoga le ‘taimi malolo’ o <strong>se</strong> isi lea auala<br />

aoga o fa’asalaga, fai lea e ala i le faia o <strong>se</strong><br />

nofoaga e malolo ai le tamaititi ma mafaufau<br />

ai i lana amio leaga <strong>mo</strong> <strong>se</strong> taimi.<br />

• Fai e oe le amioga o loo e mana’o e faata’ita’i<br />

e lau fanau i tulaga uma.


MATAUPU E 8 :<br />

Puleaina o mafatiaga o le aiga


Mataupu e 8: Puleaina o<br />

mafatiaga o le aiga<br />

O le tausiga o fanau e mafai ona avea ma<br />

mafatiaga i nisi taimi. E ui ina maua mai ai le<br />

fiafia ma le faagaeetia, e masani ona maua mai<br />

ai ma mafatiaga poo le a lava le matutua o ia<br />

fanau. E ui ina o mafatiaga e mafai ona una’iina<br />

le aiga e saili ni fofo i faafitauli ua leva ona taoto<br />

mai, a tetele mafatiaga e mafai ona faigata ai le<br />

olaga i le aiga ma oo ai ina mamai ai tagata o<br />

le aiga. O le iloa ona feagai ma mafatiaga o <strong>se</strong><br />

tomai taua <strong>mo</strong> oe e te aoaoina.<br />

Mafatiaga ma aiga malaga mai<br />

e aumau<br />

O le olaga i le aiga e faapea foi ona avea<br />

ma mafatiaga sili atu <strong>mo</strong> aiga e malaga mai e<br />

aumau. E tele mafuaaga e pogai ai:<br />

• E te ono lagona mafatiaga e mafua mai i<br />

tulaga o lou malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia.<br />

O nisi mafatiaga e faaopoopo mai e lou<br />

iloaina o le faailoga tagata, o le faigata e<br />

feagai ma nisi aiga Sa<strong>mo</strong>a i Au<strong>se</strong>talia i le<br />

sailia o ni galuega poo galuega lelei, aemai<strong>se</strong><br />

nisi o faamatalaga le lelei a le au faasalalau<br />

poo uiga o isi tagata e fa’aali i tagata<br />

Sa<strong>mo</strong>a.<br />

• E ono e<strong>se</strong> <strong>se</strong> auala sa tausia ai oe e ou<br />

<strong>matua</strong>, lea na fa’aaogaina ai auala e<strong>se</strong>e<strong>se</strong><br />

e fa’aali ai lagona ma faatonutonu ai. E ono<br />

le taliaina atoatoa e lau fanau auala a <strong>matua</strong><br />

a o latou <strong>matua</strong>. E ono latou mananao<br />

e mulimuli i le aganuu o le talutalufou, lea e<br />

faamamafa ai le tutoatasi, tauia le to’a e faia<br />

ana tonu ma faamalosia le sailia o o latou<br />

lava fiafiaga o <strong>se</strong> faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega aupito sili.<br />

• E toatele <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a e fo’i i tua i faiga<br />

masani faa<strong>matua</strong> lea ua leva e oo lava i<br />

faiga o le talutalufou faa Sa<strong>mo</strong>a. O lea faiga<br />

e mafai ona atili ai ona faateteleina ai<br />

faafitauli i totonu o le aiga.<br />

• O le leai o lou aiga potopoto ma ou aiga ma<br />

uo Sa<strong>mo</strong>a sa outou tutupu a’e faatasi, e ono<br />

le mauaina ai e lau fanau avanoa e vaavaai<br />

ai i tagata e tatau ona faataitai i ai, i le faiga<br />

e tatau ona amio ai i totonu o le lio o le aiga<br />

Sa<strong>mo</strong>a.<br />

• E ono leai ni ou aiga potopoto e fesoasoani<br />

e avee<strong>se</strong>ina lea mamafa mai ia te oe i taimi<br />

o le mafatiaga tele.<br />

• E masani lava, e toatele <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a e<br />

avea le amio le taupulea o a latou fanau ma<br />

mafuaaga o le sala<strong>mo</strong> ma le faalumaina.<br />

• O le anoanoa’i o au mea ua fa’aaluina <strong>mo</strong><br />

lau fanau, faigaluega faasoloatoa e faatau<br />

ai mea pe totogi ai pili o aoga, o lona uiga<br />

o nisi taimi ua ititi le taimi tou te mafuta ai ma<br />

i latou. O le mea lea e mafai ona oo ai i le le<br />

fiafia o tamaiti ma lagona ai foi e <strong>matua</strong> le<br />

leai o <strong>se</strong> lagona faafetai o tamaiti.<br />

Peitai aua le popole. O le faatauaina e le<br />

aganuu anamua ma le talutalufou a Sa<strong>mo</strong>a o<br />

le mulimulita’i i faatonuga ma le nonofo<br />

faatasi o aiga, ua fesoasoani lea i le tele<br />

o tagata talavou Au<strong>se</strong>talia-Sa<strong>mo</strong>a e mafuta<br />

lelei ai ma isi ma faataunuu lelei a latou<br />

taumafaiga.<br />

45


46<br />

Malamalama i lau fanau<br />

O le malamalama i le tuputupu a’e o lau fanau e<br />

mafai ona fesoasoani tele ia te oe i lou feagai ai<br />

ma mafatiaga i le aiga. E tatau ona e iloa:<br />

• O lau fanau o ni tagata e le faaluaina ma e<br />

e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o latou uiga, mana’oga, taleni,<br />

malosiaga ma vaivaiga.<br />

• E e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> foi le vave o le tupu o tino, lagona<br />

ma le mafaufau o fanau.<br />

• E le talafeagai ma le fetaui le faatusatusa pea<br />

o lau fanau ma isi tamaiti, tusa lava poo<br />

totonu o lou aiga.<br />

• E te le a<strong>mo</strong>ina amioga a lau fanau, o lou tiute<br />

le a’oa’oina o lau fanau ina ia a<strong>mo</strong> e i latou<br />

a latou lava amioga.<br />

Toe tepa i ou lava mana’oga<br />

Atonu e te mana’o e toe iloiloi lau fuafuaga vaai<br />

mamao <strong>mo</strong> le ola o lou aiga. E i ai suiga e mafai<br />

ona e faia e fesoasoani i le faaitiitia o mafatiaga.<br />

Mo <strong>se</strong> faataitaiga:<br />

• Fa’ailoa ou lava tomai ma malosiaga<br />

faa<strong>matua</strong>.<br />

• Aua le soona mafatia i amioga le lelei a lau<br />

fanau ma manatu i le tele foi o au amio le<br />

lelei a’o e talavou.<br />

• E le tatau ona e sala<strong>mo</strong> pe a e fa’aaluina <strong>se</strong><br />

taimi e te malolo lelei ai lava oe.<br />

• O lou ita le pulea e mafai ona atili faateleina<br />

ai le mafatiaga o le aiga ma taitaiina ai lau<br />

fanau e faataitai lau amio ita, ma avea ai<br />

i latou ma tagata sili atu ona le fa’aaloalo ma<br />

tetee.<br />

• E tatau ona e taumafai e foia tulaga mafatia<br />

a’o lei oo i <strong>se</strong> tulaga pagatia tele<br />

Faaitiitia o mafatiaga ma pulea le ita<br />

Taumafai e atina’e ni au lava metotia <strong>mo</strong> le<br />

puleaina o mafatiaga. O le auala e te tauaaoina<br />

ai mafatiaga o le a i ai sona aafiaga i lau fanau,<br />

lo oulua mafutaga ma lou toalua ma, atonu e<br />

faapea foi, ma lou ola maloloina.<br />

Talu ai o le mafatiaga o <strong>se</strong> tali faanatura o le<br />

tagata i le ola i aso taitasi, o le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e<br />

e le o le faamutaina atoa, ae o le iloa lea pe<br />

faapefea ona pulea lelei mafatiaga.


MEA FAATINO LONA IVA<br />

Talanoaina auala e pulea ai mafatiaga<br />

O loo i lalo nisi o fautuaga <strong>mo</strong> le puleaina lelei o mafatiaga. Talanoa ma lou aiga pe faapefea<br />

ona mafai ona e fa’aaogaina nei auala.<br />

1. Fai sau faamalosi tino pe a lagona le mafatia poo le ita, e pei o le savali poo nisi mea faatino.<br />

O faamalosi tino faifai pea e mafai ona fesoasoani i lou lagona to’a ma avea ai oe ma tagata<br />

sili atu ona to’afilemu.<br />

2. A e lagona le tiga tele po’o lou ita i lau tama aua e te tali i ai ae alu e<strong>se</strong> mai i lea tulaga i <strong>se</strong><br />

vave e te mafai. Taumafai e avee<strong>se</strong> lou mafaufau e ala i lou alu e te savali i le paka poo lou<br />

alu i fafo i le togalaau, alu i le lotu, faia o <strong>se</strong> ipu ti, matamata TV, poo le alu i <strong>se</strong> isi potu. E le pine<br />

ae e lagona le amata ona e to’a malie. E aupito sili lou <strong>matua</strong> to’a lelei ona faatoa e toe<br />

talanoa lea i lau tama, poo le faatali <strong>se</strong>i fai sau <strong>mo</strong>e lelei i le po, ona toe talanoa lea i le aso<br />

e sosoo ai.<br />

3. Manatua e te le na’o oe. Taumafai e faatele lou fai uo ma i latou tou te talanoa ma mafuta.<br />

Talanoa i ou popolega ma isi <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a o loo feagai foi ma mafatiaga o aiga pei o oe.<br />

4. Avea tagata o lou aiga potopoto ma au uo mamae. Talanoa ia i latou i mataupu. Aua e te<br />

taumafai e foia uma na’o oe faafitauli uma o le aiga..<br />

5. Saili ni fofo e mafai ona faatino. Vaai mea e mafai e oe le <strong>matua</strong> ona e suia. Vaai poo a mea e<br />

mafai ona e alofia pe faaititia ai faapogai o mafatiaga o lou aiga. Ia e onosai ma<br />

faapalepale.<br />

6. Afai lava o loo faigata pea ia te oe ona foia, saili fesoasoani faapolofesa mai le fomai a lou<br />

aiga poo le fesili i lau fomai e faasino oe i <strong>se</strong> tagata atamai faufautua (coun<strong>se</strong>llor) poo le<br />

tagata atamai i le faa<strong>matua</strong>.<br />

47


MATAUPU E 9 :<br />

Feagai ai ma fanau talavou


Mataupu e 9:<br />

Feagai ai ma fanau talavou<br />

O a fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-le-talavou?<br />

O le tausiga o fanau talavou o <strong>se</strong> tasi o galuega<br />

aupito faigata e mafai ona feagai ma <strong>matua</strong>. E<br />

masani ona alia’e fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga, lea e mafai ona<br />

afaina ai e oo lava i aiga aupito fiafia.<br />

O lenei fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga i le va o fanau talavou ma<br />

o latou <strong>matua</strong>, ma o nisi taimi i le va o fanau<br />

talavou ma <strong>matua</strong> o o latou <strong>matua</strong>, e fa’aaigoaina<br />

i nisi taimi o le ‘fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga’.<br />

E tupu i totonu o aiga taitasi i aganuu taitasi i<br />

atunuu taitasi, ae e sili atu ona afaina ai aiga<br />

malaga e aumau. E le gata i e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>ga i le va o<br />

auga tupulaga, e feagai foi aiga aumau ma uiga<br />

e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o aganuu e faatatau i auala e tausia ai<br />

fanau talavou.<br />

E ui ina faigata le feagai ai, e le faapea e le<br />

mafai. O le a fesoasoani le itulau lenei ia te<br />

oe ina ia e malamalama lelei i le faafitauli. O<br />

le a faaiu atu i nisi o metotia e faaleleia ai au<br />

feutagaina ma lau fanau talavou.<br />

O mana’oga faapitoa o aiga aumau<br />

Ae tatou te le’i tilotilo pe faapefea ona feagai ma<br />

fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga i <strong>se</strong> faiga aupito<br />

sili, e fesoasoani lo tatou malamalama i le tele o<br />

mea mamafa e feagai ma lou aiga.<br />

• Atonu o loo avea oe ma vaega o <strong>se</strong> aiga<br />

potopoto lea e gafa ai foi <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong>,<br />

uncles, aunts, uso tuafafine, ma tuagane ma<br />

le matafaioi o le vaaia o tamaiti.<br />

• A le o lea, atonu e leai so outou aiga potopoto<br />

poo ni uo e te faalagolago i ai ma e te ono le<br />

maua mai ni fautuaga mai i <strong>matua</strong> agavaa,<br />

pe faapefea ona feagai ma tausaga faigata<br />

o lau fanau.<br />

• Atonu e toatele lou aiga ma ua faigata ona<br />

e maua <strong>se</strong> fale tele e maua ai ni avanoa o loo<br />

mana’omia soo e le fanau talavou.<br />

• Atonu o nisi o mea mamafa i tamaiti<br />

aumau le manuia o a latou taumafaiga,<br />

aua o avanoa ua latou maua, atonu o le<br />

tasi lea o mafuaaga na o mai ai lou aiga e<br />

aumau i Au<strong>se</strong>talia.<br />

O le malaga e aumau e aafia ai le tutoatasi,<br />

mitamitaga ma avanoa fou, peitai e mafai foi<br />

ona aafia ai ma ni tau tele.<br />

49


50<br />

O le lelei ma le le lelei o le malaga e aumau <strong>mo</strong> aiga<br />

Lelei Le lelei<br />

Sili atu o avanoa <strong>mo</strong> aoaoga <strong>mo</strong> le fanau<br />

Aoaoina ma maitauina o <strong>se</strong> aganuu fou<br />

E lelei atu mea e tua i ai tagata lautele ma o<br />

nisi taimi e maualuga atu tupe maua ma tele<br />

atu tupe e fa’aaluina i le aiga<br />

Tulaga tutusa o alii ma tamaitai, tina ma tama<br />

Saolotoga mai i le faitauga e mulimuli i “auala<br />

tuai” i le tausiaina o lau fanau<br />

Ai<strong>se</strong>a e taatele ai le fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>a’i ma<br />

fanau talavou?<br />

O le mea aupito taua i fanau talavou o le ‘mafuta<br />

fetaui’ ma a latou uo ma isi tagata talavou. O<br />

le taimi lea o le olaga e mana’omia ai e fanau<br />

talavou le fauina o lo latou faasinomaga, e e<strong>se</strong><br />

mai i le pule a aiga ma oe o lo latou <strong>matua</strong>. E<br />

mafai ona oo ai i <strong>se</strong> amio faatautee ma mumusu e<br />

faalogo pe usitai ia te oe.<br />

E sailia e fanau talavou lo latou tutoatasi, ma<br />

o le mana’oga lea e masani ona fa’aali mai i<br />

amioga faatautee, o lona uiga e teena manaoga<br />

ma fautuaga a <strong>matua</strong>. Mo <strong>se</strong> faataitaiga:<br />

Aofaiga i ituaiga olaga e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> e ono tutupu ai<br />

feteena’iga ma le olaga sa e masani ai<br />

Fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga i auala e tausia ai fanau ae pe<br />

fia <strong>se</strong> sa’olotoga e tatau ona latou mauaina<br />

Maualuga atu le tau o le tausiga o fanau<br />

Suia o matafaioi ma le pule a tama ma tina<br />

faapea le va masani o tamaloloa ma fafine.<br />

Le mautonu i le auala aupito sili e tausi ai<br />

lau fanau ina ia aua ai nei o latou faagalo<br />

lau aganuu ma le aganuu a <strong>matua</strong> a o latou<br />

<strong>matua</strong><br />

• E ono manana’o fanau talavou i ni taimi<br />

ma avanoa na’o latou ma latou anoanoa foi<br />

o latou foliga, aemai<strong>se</strong> lava pe a o auai nisi<br />

e faamananaia i ai.<br />

• E ono lagona e fanau talavou le naunau e<br />

faata’ita’i i a latou uo Au<strong>se</strong>talia e ala i le suia<br />

o a latou teuga ma teena ai le tele o tu ma<br />

faiga faa Sa<strong>mo</strong>a. Mo <strong>se</strong> faataitaiga, e ono<br />

latou suia o latou lavalava poo le faiga o le<br />

ulu e faafoliga ai i tagata pe<strong>se</strong> e fiafia i<br />

ai, amata ona na’o le Igilisi e tautatala ai,<br />

ma mumusu e auai i lotu Sa<strong>mo</strong>a poo le auai<br />

i faafiafiaga faa Sa<strong>mo</strong>a


Taunuuga o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />

matuia a aiga<br />

O le toatele o aiga latou te pulea lelei lava<br />

fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga. Peitai afai o lea<br />

fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga e laititi ma e le’i foia lava, e mafai<br />

ona avea ma ala e malepe ai le aiga. I nisi<br />

tulaga <strong>matua</strong> ogaoga o fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga e mafai ona<br />

oo ai i le:<br />

• Sosola e<strong>se</strong> o fanau mai i le aiga pe oo foi<br />

ina aafia ai leoleo<br />

• Lagonaina o le toe fia foi o lou aiga i lou<br />

atunuu ona ua le iloa e fanau lo latou ‘aa<br />

faa-le-aganuu’ ma ua le mautonu poo le a<br />

tonu lo latou tupuaga ma le faasinomaga<br />

MEA FAATINO LONA SEFULU<br />

O faapogai masani o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-le-talavou<br />

• Misa i le va o <strong>matua</strong> ma fanau<br />

• Palalauvale o fanau ma fa’aalia amioga le<br />

fa’aaloalo i <strong>matua</strong><br />

• Fa’aaogaina e fanau o fualaau faasaina<br />

ma le ava malosi poo le gaoi mai i o<br />

latou <strong>matua</strong><br />

• Pepelo o fanau i o latou <strong>matua</strong>, le o i<br />

va<strong>se</strong>ga poo le le manuia o a latou aoga<br />

• Petipeti o <strong>matua</strong> poo le umi ona i ai i le<br />

galuega ina ia alofia ai le i ai i le aiga.<br />

O faapogai taatele o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />

E tele faapogai o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga faa-va-i-tupulaga<br />

e taatele i aganuu uma.<br />

Faitau i le lisi o loo i lalo i faapogai taatele o fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga i le va o <strong>matua</strong> ma fanau talavou. Togi<br />

faapogai ua uma ona tutupu i lou aiga. Ua faataoto sau fuafuaga e fesoasoani i le faafeagai ai o lou<br />

aiga? Talanoa ma lou toalua i mea taitasi ma fuafua pe faapefea ona faafeagai ma faafitauli taitasi.<br />

Faapogai taatele o fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga<br />

1. Alu e tafao i le po e aunoa ma lau faatagana<br />

2. Ua musu (mumusu) le tama (fanau) teine e<br />

usitaia tulafono a le aiga vagana ua usitaia<br />

fo’i e lona (ona) tuagane ia tulafono<br />

3. Mumusu o fanau talavou e auai i sauniga<br />

faapitoa faa-le-lotu, faa-le-aganuu ma faa-leaiga<br />

potopoto<br />

Sa tupu muamua<br />

i lou aiga le<br />

mea lea?<br />

Ua i ai ni au<br />

tulafono ua<br />

malilie i ai?<br />

51


52<br />

4. Mumusu e ai meaai Sa<strong>mo</strong>a e masani ai ae ai<br />

lava na’o mea ai mai i faleaiga<br />

5. Ofuina o lavalava ma teuga taufaalili ma fai<br />

uo ia i latou e te le faatagaina<br />

6. Faia o <strong>se</strong> uo tama poo <strong>se</strong> uo teine<br />

7. Atonu e manana’o lau fanau e faaipoipo i<br />

nisi e le o ni Sa<strong>mo</strong>a<br />

8. Alu e<strong>se</strong> mai i le aoga ae lei taitai poo le le<br />

faia o mea aoga pe a’oa’o <strong>mo</strong> suega<br />

9. Ulaula poo le tagofia o fualaau ma le pia<br />

10. Musu e tautala pe aoao le gagana Sa<strong>mo</strong>a<br />

ma le fiafia i aganuu masani<br />

E tutupu lava le fee<strong>se</strong>e<strong>se</strong>a’i ma fanau talavou.<br />

Peitai, a lelei ona taulimaina, e mafai ona oo i<br />

<strong>se</strong> mafutaga sologa manuia <strong>mo</strong> le aiga.<br />

E i ai nisi o auala e mafai ona e faia e fesoasoani<br />

i lou taulimaina ma le foia o fe<strong>se</strong>e<strong>se</strong>aiga ma lau<br />

fanau talavou:<br />

• Ia tumau pea i tulafono ma faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega o<br />

le aiga e uiga i amioga e te mana’o ai <strong>mo</strong> lau<br />

fanau.<br />

• Faataatia <strong>se</strong> faataitaiga lelei <strong>mo</strong> lau fanau<br />

e ala i le talanoa i tulafono a’o le’i avea i latou<br />

ma fanau talavou, ina ia o latou iloa la latou<br />

pitolaau.<br />

• A’oa’o auala fou e fesoota’i ai ma lau fanau<br />

e ala i le tatala o le talanoa ia i latou, i ni faigata<br />

faapea sa feagai fo’i ma oe a’o e talavou.<br />

• Amanaia mana’oga ma talotaloga a lau<br />

fanau, pe a faia faaiuga <strong>mo</strong> le aiga.<br />

• A’oa’o pe faapefea ona faailoa le ita ma isi<br />

faalogona e aunoa ma le fa’aaluina o loimata,<br />

gagana masoa poo le saua.<br />

• Taga’i poo fea le vaega o le aganuu fou e<br />

te apoina a’o fea vaega o lau aganuu masani e<br />

taofi. Tusi <strong>se</strong> lisi. Ia mautinoa le malilie o oe ma<br />

lou aiga i tulafono faa-le-aganuu ma tu tuai e te<br />

mana’o e faatino pea e lou aiga.


• Ia manino foi le tulaga o le matafaioi i totonu<br />

o le aiga, e te mana’o e faatino e <strong>matua</strong> o <strong>matua</strong><br />

o fanau faapea isi tagata o le aiga potopoto.<br />

Alu e tafao i le po<br />

e aunoa ma lau<br />

faatagana.<br />

E<strong>se</strong>e<strong>se</strong> tulafono <strong>mo</strong><br />

atalii ma afafine<br />

• Ia mautinoa le talanoaina lelei o nei tulafono<br />

fou a le aiga ma malamalama i ai tagata uma o<br />

le aiga ma ia malilie uma le tama ma le tina e le<br />

feteena’i i laua i le faataunuuina o nei tulafono.<br />

Poo a lava faamatalaga a lau fanau, e toatele aiga e tusa lava<br />

poo le a la latou aganuu, latou te le faatagaina a latou fanau e o<br />

e tafafao i soo <strong>se</strong> taimi ma soo <strong>se</strong> nofoaga latou te mananao ai.<br />

E tatau ona e faataatia ni tulafono ma ia tumau ai. Mo <strong>se</strong><br />

faataitaiga, e te ono faatonuina lau fanau e oo mai i le fale i <strong>se</strong><br />

taimi faatulagaina pe faatoa mafai ona o e tafafao pe a o ma <strong>se</strong><br />

tuagane, uso, tagata o le aiga poo le uo e faatuatuaina. O le isi<br />

filifiliga o lou faapea e faatoa mafai ona o e tafafao na’o latou i<br />

le ao, ae fo’i mai lava i le fale i le taimi ua malieaina.<br />

Afai e te faatagaina ou atalii e tafafao i le po, aua ne’i e ofo pe<br />

afai e manana’o foi ou afafine latou i lea lava saolotoga e tasi. E<br />

ono fa’aaloalogia tele ma usitaia oe e lou atalii ma lou afafine pe<br />

a e faia tutusa i latou.<br />

Afai e te <strong>matua</strong> faasaoloto lou atalii ae taofiofi lou afafine, e ono<br />

alia’e ai faafitauli ma finauga ma lou afafine i le aiga.<br />

53


54<br />

Faia o <strong>se</strong> uo tama<br />

poo <strong>se</strong> uo teine<br />

Mumusu e auai i<br />

sauniga faa-le-lotu,<br />

faa-le-aganuu ma le<br />

faa-le-aiga potopoto<br />

Faauo i e ete le<br />

faatagaina<br />

Aua e te ofo pe a tupu lea mea ma aua e te soona mateletele. Sema<br />

<strong>se</strong> taimi e talanoaina ai lenei mataupu. Faalogo i mafaufauga o<br />

lau fanau ma fa’aali ou popolega i <strong>se</strong> auala malu ma le alofa.<br />

Talanoa e uiga i mea faataua e tatau ai e te mana’o latou te<br />

apoina ma faapefea ona lelei ai oe ma lau mafutaga faaulugalii<br />

i ia mea faataua e tatau ai.<br />

Fa’ailoa ni mea e le taliaina pe o ni mea e tutupu mai i le faia o<br />

<strong>se</strong> mafutaga a’o itiiti, ae faapefea foi ona avea lea ma itu e tiai<br />

ai faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>ega autu (e pei o le aoga). Atonu e te mana’o foi e<br />

talanoa i luitau o faalogona e maua e i latou i mafutaga. E te ono<br />

talanoa foi pe ua mafaufau i le afaina i <strong>se</strong> ma’i to, pe a faapea e<br />

te talitonu o loo feusuai.<br />

O le faiga lea e masani ona fa’aalia ai le le mautonu o lau fanau,<br />

poo le teena, o lo latou faasinomaga faa-le-aganuu a’o latou<br />

taumafai e mafuta fetaui ma a latou uo Au<strong>se</strong>talia. Talanoa ma lau<br />

fanau i lou tupuaga ma tautino i ai i le lalolagi i le taimi nei, o le<br />

mafai ona tautala i ni gagana ma ni aganuu <strong>se</strong> lua o <strong>se</strong> ponesi.<br />

Afai latou te teena lau aganuu, aua e te soona mateletele; e<br />

masani lava ona mitamita fanau i o latou tupuaga pe avea ma<br />

tagata matutua. A e mateletele o le a una’iina i latou i <strong>se</strong> tulaga<br />

latou te teteeina atoa ai loa lau aganuu.<br />

E le aoga le soona mateletele i lea tulaga masani. Aua le faia<br />

ni faaupuga leaga ma le faavaivai loto e uiga i uo a lau fanau.<br />

Talanoa ma lou toalua pe ua talafeagai uo a lau fanau.<br />

Afai e te <strong>matua</strong> le taliaina, ta’u i lau fanau mafuaaga lelei e le<br />

fetaui ai a latou uo ma taumafai e faatosina i latou ae le o le<br />

‘faatonu malosi’ Manatua, e le taumateina e tetee lau fanau ia<br />

te oe, pe a e faasaina ona fai uo i <strong>se</strong> tasi ona o le atunuu poo le<br />

lotu a lea tagata.


Mumusu e a’oa’o<br />

mea e te mana’o<br />

ai pe e le tinou i le<br />

aoaoina<br />

Fa’amalosia e<br />

faaliliu-upu <strong>mo</strong><br />

<strong>matua</strong><br />

E toatele i latou e malaga e aumau e miti o le a avea a latou fanau<br />

ma tamaiti aoga lelei, peitai e le taulau lea miti i taimi uma. O le<br />

soona una’iina o lau fanau e a’oa’o o le a le iu lelei. O le a tinou<br />

lau tama i le aoaoina pe a e foafoaina le siosiomaga fetaui ma<br />

faia <strong>se</strong> faataitaiga lelei, e pei o lou talanoa i ai e uiga i le aoga,<br />

ae faapefea fo’i le gasologa o lo latou taumafai, mai lava i le<br />

amataga o le aoga, ae le na o tausaga faaiu.<br />

O le i ai o tusi i le fale, talanoaina o mea o loo tutupu, faitauina<br />

o tusi ma le faatauina o nusipepa aoga o faataitaiga lelei ia <strong>mo</strong><br />

fanau.<br />

Ia avea aoga o lau fanau ma mea aupito sili ona taua ia te oe ma<br />

faamanatu ia i latou o le galue malosi ma le le faalogologo tiga e<br />

manuia ai le aoga ma o ai i le Iunivesite.<br />

Ia e fiafia i a latou aoga ma talanoa pea i o latou faiaoga. Talanoa<br />

i lau fanau i le lelei naua <strong>mo</strong> i latou pe a fa’aauau pea a latou<br />

aoga. Faamanino manuia latou te maua i le fa’aauauina o a latou<br />

aoga, <strong>mo</strong> lo latou lumana’i faapea avanoa lelei faigaluega o le a<br />

latou mauaina i tausaga uma o loo mulimuli mai o lo latou ola.<br />

O tulaga lenei e mafai ona maasiasi tele ai lau fanau ma<br />

matamumuli ai. E ono manatu lau fanau o loo faapea le tagata<br />

lea e te talanoa i ai, e valea lo outou aiga.<br />

Aua le fa’aaogaina lau fanau e faaliliu-upu <strong>mo</strong> oe pe afai o loo<br />

aafia ai mataupu tau oe lava, fa’aaoga pea <strong>se</strong> tagata <strong>matua</strong> poo<br />

<strong>se</strong> tagata faaliliu-upu faapolofesa.<br />

Fesoasoani ia malamalama lau fanau i mafuaaga ua le lelei ai<br />

lau Igilisi. Ta’utino i lau fanau o loo e taumafai e a’oa’oina le<br />

gagana.<br />

55


56<br />

Ulaula pe tagofia<br />

fualaau ma le ava<br />

malosi<br />

Aua e te ofo pe a tofotofo e lau tama le ulaula, fualaau ma le ava<br />

malosi. E tupu lea mea i tamaiti mai atunuu e<strong>se</strong>e<strong>se</strong>. E le o le tali<br />

le nanaina o lau fanau mai i le olaga faa Au<strong>se</strong>talia ina ia aua ai<br />

nei aafia i latou i le matautia, aua e <strong>matua</strong> le mafai lava ona faia<br />

lea mea i nei aso.<br />

E taua le talanoaina o taunuuga o le ulaula, tagofia o fualaau ma<br />

le inuina o le ava malosi, i le taimi lava ua malamalama ai i latou<br />

ina ua matutua. E tatau ona e faataatia ni tulafono <strong>mo</strong> le aiga<br />

atoa. Mo <strong>se</strong> faataitaiga, o le faasaina o le ava malosi i lou fale,<br />

e tatau ona talanoaina e tusa ai ma ou talitonuga faa-le-lotu poo<br />

faatatauga faa-le-aganuu.<br />

Ia avea oe ma faataitaiga lelei <strong>mo</strong> lau fanau. E <strong>matua</strong> faigata<br />

lava ia te oe ona e faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e ia le inu, le ulaula pe le tago i<br />

fualaau lau tama pe afai o loo e faia e oe <strong>se</strong> mea o nei mea.<br />

Afai o e manatu o loo fa’aaogaina e lau tama fualaau poo le<br />

ava malosi, ia avea ma mea matuia ma ia saili fautuaga mai i<br />

lau foma’i poo tagata faapolofesa o le soifua maloloina. O lau<br />

matafaioi le galulue faatasi ma i latou ia, ina ia i ai <strong>se</strong> taunuuga<br />

aupito sili <strong>mo</strong> lau tama.


Sui o le Vaega o Tagata Atamamai i le <strong>Faa<strong>matua</strong></strong><br />

Sa galulue vava lalata le <strong>Spectrum</strong> Migrant Resource Centre ma le vaega o tagata faapolofesa e i ai<br />

tomai lautele ma le faa<strong>matua</strong> <strong>mo</strong> le faa<strong>mo</strong>e<strong>mo</strong>e i le iloiloina o le <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong>, faapea le saunia<br />

o le vaai faa-le-aganuu i mea o loo i ai i totonu. O le vaega o tagata atamamai i le itupa o Sa<strong>mo</strong>a<br />

e aofia ai:<br />

Sera AIONO<br />

O Sera o <strong>se</strong> sui galue i totonu o tagata o Sa<strong>mo</strong>a ma le Sootaga o Tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia.<br />

“Ua ou fiafia e vaai i <strong>se</strong> <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> ua faia <strong>mo</strong> tagata o Sa<strong>mo</strong>a i Au<strong>se</strong>talia. O le a fesoasoani<br />

le <strong>taiala</strong> i <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a i le faafeagai ma luitau o le tausiaina o a latou fanau i Au<strong>se</strong>talia. E na te<br />

saunia fautuaga e mafai ona faatino <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> i le faafeagai lea ma le tele o mataupu faa<strong>matua</strong>.<br />

Na ou fiafia i le vaega ‘faafeagai ma fanau talavou’ ona e manaia tele, lelei ona faamatalaina ma<br />

mana’omia lava e <strong>matua</strong> malaga mai e aumau aemai<strong>se</strong> lava tagata o Sa<strong>mo</strong>a. – Sera Aiono<br />

Fuauli AUNEI LOGO<br />

O Fuauli o <strong>se</strong> sui galue i totonu o tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia ma o le Failautusi foi o le Sootaga o Tagata<br />

Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia.<br />

“Na ou mauaina le <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> o <strong>se</strong> faapogai taua o le atamai. O autu o loo faamatalaina na<br />

filifilia lelei. A fa’aaogaina lelei e <strong>matua</strong> e tupuga mai i Sa<strong>mo</strong>a, o le a faamalosia i latou e avea ma<br />

tagata sili atu ona to’a i le faafeagai ma a latou fanau i vaega e<strong>se</strong>e<strong>se</strong> o lo latou tuputupu a’e”. –<br />

Fuauli Aunei Logo<br />

Sanelivi I’A<br />

O Sanelivi ua maea ana aoaoga i lona faailoga o le BA i le Social Communication mai i le Iunivesite<br />

o Pontifical Salesiana i Roma. Sa faigaluega Sanelivi i nisi o tausaga i le vaega o tautua lautele ma<br />

talavou i Sa<strong>mo</strong>a ma Niu Sila a’o lei malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia. O Sanelivi o <strong>se</strong> sui galue i<br />

totonu o tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia. O ia o <strong>se</strong> tasi na faatuina le Sootaga o Tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia ma<br />

o le Pere<strong>se</strong>tene fo’i o loo i ai nei.<br />

“O <strong>matua</strong> malaga mai e aumau tusa lava poo le a lo latou aganuu ma le lanu o le a tele <strong>se</strong><br />

faamanuiaga mai i fautuaga faa<strong>matua</strong> o loo faamatala ai mea o loo latou mana’omia, faalautele<br />

ai o latou tomai faa<strong>matua</strong> ma atina’e lo latou mautinoa i le tausiga o a latou fanau i <strong>se</strong> tulaga o <strong>se</strong><br />

aganuu fou. Na ou mauaina e aoga le <strong>taiala</strong> e fesoasoani i <strong>matua</strong> i o latou tiute e ala i le sauniaina<br />

o fautuaga ma auala e mafai ona faatinoina”. – Sanelivi I’A<br />

57


58<br />

Pesio I’A<br />

O Pesio ua maea ana aoaoga i le faailoga Bachelor of Missiology (aoaoga faaleagaga) mai i le<br />

Pontifical Urbaniana University i Roma. Ua maea foi lona Tusi Pasi Faiaoga i Aoga Primary i Sa<strong>mo</strong>a<br />

ma lona Tipiloma Faiaoga i Aoga Primary mai i le Iunivesite o Aukilani, Niu Sila. Sa ia faigaluega<br />

i aoga laiti i Sa<strong>mo</strong>a ma Niu Sila a’o lei malaga mai e aumau i Au<strong>se</strong>talia. O Pesio o loo galue o <strong>se</strong><br />

faiaoga i le Lalor East Primary School.<br />

“Ou te <strong>matua</strong> lagona o a’u o <strong>se</strong> <strong>matua</strong> tupuga mai i Sa<strong>mo</strong>a ua malaga mai e aumau, o <strong>se</strong> tusi e pei<br />

o le <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> e <strong>matua</strong> mana’omia lava e tagata o Sa<strong>mo</strong>a faapea foi i tagata faapolofesa o<br />

loo galulue ma <strong>matua</strong> e tupuga mai i tagata Sa<strong>mo</strong>a. Ua <strong>matua</strong> faamatala malamalama e le <strong>taiala</strong><br />

autu taua ma saunia faamatalaga aoga, auala ma fautuaga lea e faaleleia ai le to’a o <strong>matua</strong>”. –<br />

Pesio I’a<br />

Ma’afala LIMA<br />

O Maafala Lima o <strong>se</strong> Faifeau faauuina o le Ekalesia Faapotopotoga Kerisiano i Sa<strong>mo</strong>a (EFKS).<br />

Na maea ana aoga maualuluga sosoo ai ma lona faailoga Masters Degree of Theology mai i le<br />

Princeton Theological Seminary New Jer<strong>se</strong>y, USA. Mulimuli ane, sa galue o <strong>se</strong> Faiaoga i le Kolisi<br />

Faafaifeau i Malua i Sa<strong>mo</strong>a. O le susuga a Lima o loo galue <strong>mo</strong> lona faailoga Doctorate in Theology<br />

i le Melbourne College of Divinity (MCD), soosoo tauau ma le Iunivesite o Melepone.<br />

“Ua matagofie le vaai ua sii e le <strong>Spectrum</strong> Migrant Resource Centre le mata lalaga e atina’e lenei<br />

tusi aoga <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> ma aiga o tagata Sa<strong>mo</strong>a o loo nonofo i Au<strong>se</strong>talia. O lenei tusi <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> o le a<br />

fesoasoani i <strong>matua</strong> e faalautele lo latou agavaa faa<strong>matua</strong> e tausi ai a latou fanau ma le mautinoa i<br />

totonu o le aganuu, tagata lautele ma li’o o aoaoga faa Au<strong>se</strong>talia”. – Ma’afala Lima<br />

Mino SU’A<br />

O Mino o <strong>se</strong> sui galue i totonu o tagata Sa<strong>mo</strong>a i Vitolia ma o <strong>se</strong> sui foi o le Sootaga o Tagata Sa<strong>mo</strong>a<br />

i Vitolia.<br />

“O le tausiga o fanau Sa<strong>mo</strong>a i Au<strong>se</strong>talia ua maitauina e le toatele o <strong>matua</strong> Sa<strong>mo</strong>a o <strong>se</strong> galuega<br />

luitau o loo feagai ma i latou a’o tau faamautu. Na ou mauaina lenei <strong>taiala</strong> <strong>mo</strong> <strong>matua</strong> o <strong>se</strong> faapogai<br />

o faamatalaga manino e fesoasoani i <strong>matua</strong> i le atina’eina o auala e feagai ai ma luitau o le tausiga<br />

o a latou fanau, i le aganuu fou”. – Mino Su’a


<strong>Spectrum</strong> MRC<br />

Darebin Office<br />

251 High Street,<br />

Preston, 3072<br />

Phone: 03 9496 0200<br />

Fax: 03 9484 7942<br />

<strong>Spectrum</strong> MRC/Employment<br />

Moreland Office<br />

13 Munro Street,<br />

Coburg, 3058<br />

Phone: 03 9384 7900<br />

<strong>Spectrum</strong> Employment/Education & Training<br />

Broadmeadows Office<br />

1/1100 Pascoe Vale Road,<br />

Broadmeadows, 3047<br />

Phone: 03 9301 7400<br />

<strong>Spectrum</strong> MRC/Employment<br />

Thomastown Office<br />

187-189 High Street,<br />

Thomastown, 3074<br />

Phone: 03 9463 7800<br />

www.spectrumvic.org.au<br />

1800 200 822<br />

<strong>Spectrum</strong> Employment<br />

Preston Office<br />

Level 1, Suite 4, 293 High Street,<br />

Preston, 3072<br />

Phone: 03 9484 3711<br />

<strong>Spectrum</strong> Employment<br />

Fitzroy Office<br />

57 Victoria Street,<br />

Fitzroy, 3065<br />

Phone: 03 9419 8833<br />

<strong>Spectrum</strong> Immigration<br />

Preston Office<br />

59A Ro<strong>se</strong>berry Avenue,<br />

Preston, 3072<br />

Phone: 03 9470 2311<br />

<strong>Spectrum</strong> MRC Offices<br />

1800 770 712<br />

<strong>Spectrum</strong> Employment Offices<br />

1800 200 822<br />

Email: diannaz@spectrumvic.org.au

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!