Tiranë, 2 Nëntor 2008 - Shoqeria e Artisteve te Rinj Modern
Tiranë, 2 Nëntor 2008 - Shoqeria e Artisteve te Rinj Modern
Tiranë, 2 Nëntor 2008 - Shoqeria e Artisteve te Rinj Modern
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Viti 125 i botimit <strong>Tiranë</strong>, 2 <strong>Nëntor</strong> <strong>2008</strong> Nr. 1<br />
Gazeta “DRITA”<br />
del dy herë në muaj.<br />
Për pajtime kontaktoni<br />
me redaksine në adresen<br />
elekronike<br />
redaksia@artis<strong>te</strong>t.org<br />
Drejtimi:<br />
Alban Kardashi<br />
Kryeredaktor<br />
Granit Zela<br />
Dhe Drita e Diturisë përpara Do të na shpjerë<br />
Gazeta “DRITA”<br />
letraro-kulturore<br />
Botohet si organ i pavarur<br />
i shoqatës “Shoqëria e <strong>Artis<strong>te</strong>ve</strong><br />
të <strong>Rinj</strong> <strong>Modern</strong>”<br />
“ Sh.A.R.M”<br />
Kontakti:<br />
redaksia@artis<strong>te</strong>t.org<br />
kryeredaktori@artis<strong>te</strong>t.org<br />
Punoni për ve<strong>te</strong>n tuaj Mos për botë e për të huaj<br />
LEXO!<br />
MBI ROLIN E LIBRAVE<br />
NË FORMIMIN E NJERIUT<br />
Tajar ZAVALANI<br />
Në këto kohët e fundit njeriu<br />
mund të konstatojë me kënaqësi<br />
një farë aktivi<strong>te</strong>ti në fushën<br />
letrare. Botimet e reja vijnë një<br />
pas një. Disa duan të thonë se<br />
kjo vjen nga kriza. Shtypshkronjat<br />
s’kanë më aq punë me<br />
regjistrat e ministrive dhe që të<br />
mos rrinë bosh botojnë libra.<br />
Nuk e di, as nuk më in<strong>te</strong>reson<br />
shumë, deri sa ky shpjegim është<br />
i vër<strong>te</strong>të por në qoftë se kriza<br />
pati rezultat pozitiv, gjene mirë.<br />
S’ka të keqe pa asnjë të mirë, si<br />
thotë një fjalë e moçme. Midis<br />
gjithë librave që janë botuar<br />
këto ditë, suksesin më të madh<br />
e ka patur seria...<br />
Vijon në faqen 11<br />
KORRUpsIOnI<br />
në KULTURë<br />
Ese nga Xhemal AHMETI<br />
Në komunizëm, për tu rekrutuar<br />
në sis<strong>te</strong>m, në ndonjë institucion<br />
kulturor, duhej të<br />
ishe servil ndaj ideologjisë në<br />
push<strong>te</strong>t. Sot duhet ose të kesh<br />
para ose ta kesh axhën a <strong>te</strong>zen<br />
shef/e të ndonjë institucioni<br />
ose klani. Fakt mbe<strong>te</strong>t i njejtë:<br />
jo pak institucione të rëndësishme<br />
shoqërore e kulturore<br />
mbe<strong>te</strong>n edhe sot në duart e<br />
diletantëve. Procesi i rekrutimit<br />
të “asis<strong>te</strong>ntëve”, “akademikëve”,<br />
“gazetarëve” dhe “in<strong>te</strong>lektualëve”<br />
të rinj nëpër institucionet<br />
kulturore është një <strong>te</strong>më<br />
vër<strong>te</strong>t për t’u diskutuar.<br />
Vijon në faqen 10<br />
Pjese nga: Kryekisha e Shën<br />
Gjergjit këndon liturgjinë e<br />
1oo-të të shenjtë Noliane<br />
nga Rozi Theohari - Boston<br />
At Liolini tregoi në të<br />
majtë të altarit ikonën e Jezu<br />
Krishtit, i cili mban në dorë një<br />
libër të hapur ku shkruhet në<br />
shqipe:<br />
“ Unë jam drita e botës<br />
Ay që më vjen pas nuk do të<br />
baresë në errësirë<br />
po do të ketë dritën e jetës”<br />
Vijon në faqen 2<br />
Klien<strong>te</strong>lizmi është gangrena<br />
e Shqipërisë së sotme.<br />
Bisedë e shkrimtares rumune<br />
Iolanda Malamen me shkrimtarin<br />
shqiptar Flurans Ilia<br />
botuar në një nga të përditshmet<br />
më të mëdha të rumanisë<br />
gazetën Ziua (Dita).<br />
Vijon në faqen 4<br />
Poezi nga Frederik Rrepshja<br />
Vijon në faqen 17<br />
Poezi nga Jack Micheline<br />
Vijon në faqen 18<br />
Agim MORInA<br />
TRAJTIM ARTIsTIK I nJI<br />
BEsTYTnIE Të LAsHTë<br />
Vijon në faqen 14<br />
FILOZOFIA E<br />
IDEALIZMIT KULTUROR<br />
Editorial nga Granit ZELA<br />
Në lëmë të kulturës nuk dalin<br />
gjithmonë hesapet e hanxhisë.<br />
Kultura nuk është mall që të<br />
llogarisësh fitimin e të bësh hesape,<br />
por edhe kur i bën, më së<br />
shumti sheh se nuk fiton por<br />
humbet. Këtë e thonë të gjitha<br />
shtëpitë botuese të cilat kanë<br />
krijuar aleanca e shoqata për të<br />
mbrojtur të drejtat e tyre. Sivjet,<br />
shpallën hapur pakënaqësinë<br />
për mos-heqjen e Tatimit mbi<br />
Vlerën e Shtuar për librin. Ato<br />
thonë se e shohin librin si vlerë<br />
shpirtërore por, nga ana tjetër, u<br />
duhet të paguajnë tatime.<br />
E megjithëse janë organizuar<br />
në aleanca e shoqata, shtëpitë<br />
botuese nuk arritën që t’i shpëtojnë<br />
zgjedhës së Tatimit mbi<br />
ATDhE I KUJT JE TI?<br />
NGA FLURANS ILIA<br />
Ndërsa nata rrëzohet dhe<br />
Qielli fillon Shpirtit t’i<br />
afrohet,ndër ëndrrat e mia të<br />
arratisura vjen Berati. Qy<strong>te</strong>ti<br />
im i kapur prej dore me zhgjëndrrën<br />
(si të vin<strong>te</strong> prej<br />
Kashtës së Kumtrit, prej një<br />
tjetër bo<strong>te</strong>) zbret tatëpjetë<br />
rrugës së Kalasë. I dëgjoj<br />
shpesh hapat e tij si pentagram....<br />
Vijon në faqen 6<br />
IM BIR<br />
tregim nga :Hekuran KOKA<br />
Vijon në faqen 15<br />
Gazeta DRITA Për reklama kontaktoni në adresën e postës elektronike reklama@artis<strong>te</strong>t.org<br />
50 lekë<br />
Vlerën e Shtuar. Nuk pinë ujë<br />
as aleancat, as shkrimet në media<br />
e për më <strong>te</strong>për as letrat që<br />
ato nisën me adresë e pa adresë<br />
me shpresën se do t’i lexon<strong>te</strong><br />
ndokush. Por, pavarësisht nga<br />
kjo, shtëpitë botuese vetëm<br />
shtohen, shtypin libra, shesin<br />
libra dhe ankohen për Tatimin<br />
e Vlerës së Shtuar, duke thënë<br />
se janë në pikë të hallit! E thonë<br />
këtë edhe shtëpi të tilla të cilat<br />
kanë monopolin në fushë të<br />
Vijon në faqen 3<br />
Liria, tregim i Xhovani Verga.<br />
Në shqip nga Arjan Kallço<br />
Vijon në faqen 8<br />
Mbi librin me poezi<br />
“Themelet e erës” të Alisa<br />
Velajt nga Agron TUFA dhe<br />
Arian LEKA<br />
Vijon në faqen 13<br />
ELPIZA GAXHAZI<br />
Poezi e humbjes dhe<br />
rilindjes<br />
Mes orvatjeve të pafundme<br />
për mbije<strong>te</strong>së të qenieve<br />
njerëzore, në një botë që<br />
duket se po e bjerr përherë e<br />
më <strong>te</strong>për kuptimin e humanizmit...<br />
Vijon në faqen 12
Kalendar<br />
2 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
PJESE NGA: KRYEKISHA E SHËN<br />
GJERGJIT KËNDON LITURGJINË E<br />
1OO-të TË SHENJTË NOLIANE<br />
Nga ROZI THEOHARI- Boston<br />
NË VITIN E JU-<br />
BILEUT—<strong>2008</strong><br />
Viti <strong>2008</strong> ka qenë viti i<br />
Apostolatës së Kishës Ortodokse<br />
Shqiptare në Amerikë, vit i përkujtimit<br />
të 100- vjetorit të kryekishës<br />
së Shën Gjergjit—kryeqendra e<br />
historisë dhe e kronikave të dioqezës<br />
së kishave ortodokse shqiptare<br />
të Amerikës së Veriut. Ky<br />
ka qenë një vit i ngarkuar me veprimtari,<br />
festime, përvjetore e të<br />
diela përkujtimore për shqiptaroamerikanët<br />
e Bostonit dhe rrethinat<br />
e tij. Qendra e këtyre ngjarjeve<br />
historike ka qenë kryekisha e Shën<br />
Gjergjit, e cila filloi qysh në janar<br />
<strong>2008</strong> me festimin e Theofanisë së<br />
shenjtë në kujtim të ditëlindjes së<br />
Fan Nolit dhe në nderim të emrit<br />
të tij. Përkujtimet vazhduan<br />
më 9 mars <strong>2008</strong> me celebrimin e<br />
Meshës Peshkopale të organizuar<br />
nga At Arturi, kancelari i kishes<br />
ortodokse të Bostonit, e të drejtuar<br />
nga hirësia e tij peshkop Nikon<br />
Liolini dhe hirësia e tij peshkop<br />
Ilia Ketri, në përkujtimin e 100-vjetorit<br />
të liturgjisë së parë hyjnore<br />
në gjuhën shqipe, të meshës së<br />
parë shqipe në kryekishën e Shën<br />
Gjergjit në Boston dhe të krijimit<br />
të Kishës Autoqefale Shqiptare.<br />
Në meshën peshkopale<br />
merr<strong>te</strong> pjesë edhe Lumtëria e tij<br />
kryepeshkopi Anastas Janullatos,<br />
i cili erdhi për të nderuar veprën<br />
e Fan Nolit. Mesha përfundoi kur<br />
At Liolini ngriti lart një kryq të<br />
artë, kryqi historik, i cili u përdor<br />
nga Fan Noli në meshën e parë<br />
shqipe të 1908-s…<br />
Gjatë zhvillimit të<br />
meshës u përkujtua dhe dyvjetori<br />
i shkollës së Gjuhës dhe Trashëgimisë<br />
shqiptare, e cila u hap në<br />
Boston më 23 mars 2006. Tradita<br />
noliane e organizimit të shkollave<br />
shqipe pranë kishave shqiptare<br />
vazhdon edhe sot me po atë kujdes<br />
e me po atë përkushtim. Për<br />
të nderuar trashëgiminë e Nolit<br />
të madh, fëmijët e shkollës dhanë<br />
një koncert me këngë, vjersha dhe<br />
recitime të disa poezive të Fan<br />
Nolit dhe të poetëve të tjerë rilindës.<br />
Fëmijët mbanin lart e tundnin<br />
tre flamurë të vegjël, flamurin<br />
shqiptar, flamurin e Kosovës dhe<br />
atë amerikan…<br />
Në shërbesën e 11 majit<br />
<strong>2008</strong> në kryekishën e Shën<br />
Gjergjit për të festuar “Ditën e nënës”<br />
, At Liolini dha një informa-<br />
cion in<strong>te</strong>resant në lidhje me historikun<br />
e ndër<strong>te</strong>sës së kësaj kishe<br />
të Shën Gjergjit në South Boston.<br />
Sipas tij, më parë ndër<strong>te</strong>sa e kishës<br />
ish<strong>te</strong> një kishë amerikane , të cilën<br />
e frekuenton<strong>te</strong> si besimtare zonja<br />
Xhulia Vard hove- abolicionis<strong>te</strong>,<br />
shkrimtare dhe nismëtare e<br />
festimit të “Mother’s Day” (Dita e<br />
Nënës) në Amerikë dhe autore e<br />
himnit amerikan “Battle hymn of<br />
the Republic”.<br />
…Më 15 qershor <strong>2008</strong>,<br />
ditën e diel, u ndodha në ka<strong>te</strong>dralen<br />
e Shën Gjergjit në South<br />
Boston. Para shërbesës kishtare,<br />
sa më pa, At Liolini më propozoi<br />
të këndoja në korin e kishës<br />
mbasi atë ditë mungonin disa<br />
këngëtare. Pranova me mëdyshje,<br />
nuk e kundërshtoja dot. Gratë e<br />
korit më pritën me përgëzime.<br />
Qëndroja pranë sopranos Dita<br />
Katsis, e lindur ne ShBA nga<br />
prindër shqiptarë e që nuk e flis<strong>te</strong><br />
mirë shqipen… Ndërkaq në podium<br />
At Liolini tha se sot është<br />
përkujtimi i 50 ditëve pas pashkës.<br />
“Ne në shqip i themi “Rrushajat”,tha<br />
At Liolini, - “Rru” vjen nga<br />
sanskrishtja, që në shqipen do të<br />
thotë: “të të nguli<strong>te</strong>t në mendje…”<br />
“Erdhi shpirti i shenjtë…” Kuptimi<br />
i dytë i Rrushajave: Në këtë<br />
ditë u kthye në atdhe Skënderbeu.<br />
Poeti Longfellou e ka përmendur<br />
këtë në poemën e tij dhe Noli e ka<br />
përkthyer në shqipe,” - vazhdoi At<br />
Liolini, i cili, si gjithnjë, shërbesën<br />
kishtare e kthen në një auditor.<br />
At Liolini tregoi në të<br />
majtë të altarit ikonën e Jezu<br />
Krishtit, i cili mban në dorë një<br />
libër të hapur ku shkruhet në<br />
shqipe:<br />
“ Unë jam drita e botës<br />
Ay që më vjen pas nuk do të<br />
baresë në errësirë<br />
po do të ketë dritën e jetës”<br />
Sa herë i lexoj këta rreshta,<br />
më shkon mendja <strong>te</strong>k troparet<br />
e përkthyera nga Fan Noli.<br />
Ditën e shtunë më 27 shtator <strong>2008</strong><br />
presidenti ynë shqiptar erdhi të<br />
bën<strong>te</strong> nje vizitë në Biblio<strong>te</strong>kën-<br />
Muzeum “Kenedi. Unë shtrëngoja<br />
në dorë një degë të lules barbarosë<br />
(idërsha), të cilën e kisha vendosur<br />
në një vazo të vogël, lidhur me<br />
një fjongo të bardhë. Mes emocionesh<br />
ia dorëzova këtë degëzë<br />
luleje presidentit si dhe një letër<br />
drejtuar çiftit Topi:<br />
I nderuar Zoti President Topi,<br />
E nderuara Zonja e Parë Teuta,<br />
Mirë se na erdhët në Bostonin<br />
shekullor, në kryeqy<strong>te</strong>tin e emigrantëve<br />
shqiptarë.<br />
Jam e gëzuar t’ju pres me një degë<br />
të lules barbarosë (idërsha), e<br />
cila ka një histori të gjatë këtu në<br />
diasporën e Bostonit. Këtë lule e<br />
ka sjellë nga Kosova e Përmetit<br />
një nuse e re emigran<strong>te</strong> shqiptare,<br />
Aretia, kur u martua në vitin 1911<br />
me një emigrant përmetar. Aretia<br />
e pruri të mbjellë në një vazo dhe<br />
barbarosa iu përshtat shumë mirë<br />
klimës së Nju-Inglandit. Gratë<br />
përmetare e përdorin idërshanë<br />
për t’u dhënë aromë të mirë likove<br />
të tyre <strong>te</strong> famshme, traditë e cila u<br />
ndoq edhe në Amerikë. Qysh prej<br />
vitit 1911 barbarosa lulëzon<strong>te</strong> nën<br />
kujdesin e Aretisë e vi<strong>te</strong> më vonë<br />
nën kujdesin e vajzës së saj Sofisë.<br />
Sofia, mikja ime 87-vjeçare, kujton<strong>te</strong><br />
gjithnjë se, sa herë shkonin<br />
me familjen në kishën e Shën<br />
Gjergjit, i shpinin Fan Nolit një<br />
degëzë barbarosë. Ai i falënderon<strong>te</strong><br />
dhe e vendos<strong>te</strong> lulen në altar…<br />
Në vitin 2003, para se të sëmurej<br />
e të vdis<strong>te</strong> Sofia ma dhuroi mua<br />
vazon me lulen e shtrenjtë të barbarosës,<br />
duke ma lënë amanet të<br />
kujdesem për të.<br />
Kjo lule historike është simbol<br />
i vazhdimësisë së grupit etnik të<br />
shqiptarëve në komuni<strong>te</strong>tin e Bostonit,<br />
është simbol i dashurisë dhe<br />
zemërdhembshurisë së shqiptaroamerikanëve<br />
për vendlindjen e<br />
paharruar.<br />
Me respekt, R.Th.<br />
X X X<br />
Është në nderin e diasporës<br />
shqiptaro-amerikane letra përshëndetëse<br />
e presidentit të Amerikës<br />
Xhorxh Bush:<br />
“Unë dërgoj përshëndetjet për<br />
100- vjetorin e Kishës Autoqefale<br />
Ortodokse Shqiptare…Zemërdhembshuria<br />
juaj, puna e mirë dhe<br />
përkushtimi për familjen dhe besimin<br />
pasuron shoqërinë tonë e<br />
bëhet një shembull i mirë për të<br />
tjerët. Duke shpërndarë mesazhin<br />
e dashurisë së Zotit, ju ndihmoni<br />
të ngrini lart zemrat e ta bëni vendin<br />
tonë më paqësor…”<br />
Presidenti shqiptar Topi në letrën<br />
e tij përshëndetëse shkruan mes të<br />
tjerash:<br />
“ Fan Noli, ky apostull shqiptar,<br />
predikoi në gjuhën e bukur shqipe<br />
jo vetëm fjalën e shenjtë të<br />
Perëndisë, por shpërndau edhe<br />
zërin e shpirtit të Shqipërisë dhe<br />
të shqiptarëve…Fan Noli zgjodhi<br />
<strong>te</strong>mpullin e lirisë bo<strong>te</strong>rore, Sh<strong>te</strong><strong>te</strong>t<br />
e Bashkuara të Amerikës, për të<br />
shpallur lirinë e shqiptarizmit…”<br />
Në letrën e tij presidenti i Universi<strong>te</strong>tit<br />
të harvardit, në Kembrixh,<br />
MA, zoti Drev Gilpin Faust,<br />
shkruan:<br />
“ Të dashur Ms. Toli, i përndershmi<br />
Liolin dhe zoti Cornetta: Jam i<br />
gëzuar të kem kënaqësinë t’ju përshëndes<br />
ju dhe anëtarët e kishës<br />
ortodokse shqiptare në Amerikë<br />
në 100- vjetorin e themelimit<br />
të kishës suaj nga kryepeshkopi<br />
Theofan S. Noli. Ne, në harvard,<br />
ndiejmë një kënaqësi të veçantë<br />
për këtë ngjarje historike, që<br />
kryepeshkopi Noli ish<strong>te</strong> një student,<br />
një anëtar i respektuar i<br />
kolegjit tonë të vitit 1912 dhe sot<br />
ju kremtoni fru<strong>te</strong>t e bollshme të<br />
punës së tij. Një përvjetor 100vjeçar<br />
është një etapë e rëndësishme<br />
historike…dhe unë ju uroj<br />
një festë të lumtur edhe në 100<br />
vjetët e tjerë që do të pasojnë.” …<br />
Kryekishës së Shën Gjergjit i kanë<br />
ardhur përshëndetje edhe nga<br />
senatori John Kerry, nga kryetari i<br />
Bashkisë së Bostonit Mr. Thomas<br />
Menino, nga governatori i Massaçusetsit<br />
Mr. Deval Patrick, nga<br />
presidentja e keshillit të Bostonit<br />
Maureen Feency e personali<strong>te</strong><strong>te</strong><br />
të tjera.<br />
X X X<br />
Mbrëmja festive e 100- vjetorit<br />
u celebrua në Qendrën Tregtare<br />
Botërore të Bostonit, më 27 shtator<br />
<strong>2008</strong>, në orën 6 pas di<strong>te</strong>.<br />
Presidenti i Republikës Bamir<br />
Topi dekoroi Kryekishën e Shën<br />
Gjergjit me urdhërin “Naim<br />
Frashëri” i Artë. Me një dekoratë<br />
të dytë Presidenti i Republikës<br />
nderoi Imzot Fan S. Nolin, pas<br />
vdekjes, me urdhrin e lartë “Gjergj<br />
Kastrioti Skënderbeu” .<br />
KËMBANA E KIShËS SË FAN<br />
NOLIT NË SOUTh BOSTON<br />
TINGËLLOI PËR TË NJËQ-<br />
INDTËN hERË!<br />
MEShA E 100- VJETORIT NË<br />
KRYEKIShËN ORTODOKSE<br />
ShQIPTARE TË ShËN GJERGJIT<br />
Ditën e diel më 28 shtator <strong>2008</strong><br />
kryekisha e Shën Gjergjit zhvilloi<br />
Meshën e 100- vjetorit të liturgjisë<br />
së shenjtë në kujtim dhe nderim<br />
të themeluesit të kishës së parë<br />
shqipe Theofan S Noli…<br />
Shërbesa kishtare që zgjati 2<br />
orë e 15 minuta, përfundoi me<br />
predikimin e tre peshkopëve.<br />
Shkrimin e plotë mund ta lexoni në faqen<br />
tonë http://www.artis<strong>te</strong>t.org/
Editorial<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 3<br />
botimtarisë. Janë të stresuar se<br />
fitimi nuk është ai që duhet (u<br />
duhet).<br />
Disa zëra thonë se e gjitha kjo<br />
ndodhi ngaqë shtëpitë botuese<br />
i zuri nëma e shkrimtarëve të<br />
cilët jo vetëm që kalojnë vi<strong>te</strong><br />
të tëra pune krijuese për të<br />
shkruar libra, por edhe duhet<br />
t’i paguajnë ato! E pasi t’i paguajnë<br />
duhet të bëhen hamej<br />
e t’i shpërndajnë nëpër librari,<br />
të in<strong>te</strong>resohen për shitjet, të<br />
merren me marketingun kulturor,<br />
e ndërkohë të vazhdojnë<br />
të shkruajnë, që edhe në të ardhmen<br />
t’i paguajnë botuesit, të<br />
cilët si në asnjë vend të Evropës<br />
u marrin paratë shkrimtarëve<br />
për veprat që shkruajnë!<br />
Dhe nëma e shkrimtarëve<br />
shqiptarë ndaj shtëpive botuese<br />
qe e tmerrshme “Mos u heqshin<br />
kurrë Tatimin mbi Vlerën e<br />
Shtuar!” kishin nëmur shkrimtarët<br />
shqiptarë. Sepse si ua hoqën,<br />
si nuk ua hoqën, tatimi që<br />
vetëm shtohet për shkrimtarët<br />
as nuk është dëgjuar të përmendet<br />
ndonjëherë. Se shkrimtarët<br />
nuk kanë organizata e nuk organizojnë<br />
aleanca. Nuk dalin<br />
në tribuna e nuk rrahin gjoksin<br />
si shpëtimtarë mëmëdhetarë.<br />
Sidoqoftë, ata as që llogari<strong>te</strong>n<br />
se ekzistojnë në faqe të dheut,<br />
andaj gjithë zemëratën të zotët<br />
e shtëpive botuese e kanë me<br />
përfaqësuesit sh<strong>te</strong>tëror të kulturës.<br />
Nuk po na japin hakën,<br />
ankohen. Po na tatojnë! E si<br />
mund të na tatojnë kur ne merremi<br />
me Librin, themelin e<br />
qy<strong>te</strong>tërimit, të tashmen e ardhmërinë<br />
e kombit? Por, ata nuk<br />
e vënë ve<strong>te</strong>n në<br />
pozitën e tjetrit.<br />
Nuk e dinë që<br />
edhe pro<strong>te</strong>ktorët<br />
sh<strong>te</strong>tërorë të librit<br />
kanë andrallat e<br />
tyre. Edhe ata e<br />
kanë kuptuar se<br />
kultura, ishull më<br />
ve<strong>te</strong>, nuk ka hiç<br />
fitim, ndaj dhe<br />
kanë menduar që<br />
të zbatojnë doktrinën<br />
e turizmit<br />
kulturor.<br />
Edhe turizëm, edhe kulturë!<br />
Është një prirje globale sot<br />
bashkëshoqërimi, e në rastin<br />
më të keq njësimi i artit<br />
dhe kulturës me argëtimin.<br />
Po ndodh kudo në glob, pse<br />
të mos ndodh edhe <strong>te</strong>k ne?<br />
S’do mend se tjetërsimi i kulturës<br />
prej tregut është prirja e<br />
tashme globale, por mbrojtja<br />
e tjetërsimit të kulturës është<br />
vizion i të ardhmes. Kultura<br />
në përgjithësi, dhe sidomos<br />
Libri, janë të kërcënuar prej një<br />
padroni të ri, zgjedha e të cilit<br />
është më e egër se ajo që përshkruajnë<br />
të zotët e shtëpive<br />
botuese dhe të pazotët e autori<strong>te</strong><strong>te</strong>ve<br />
menaxhuese në lëmë<br />
të kulturës, dhe ai është tregu.<br />
Tregu e sheh librin si mall, e<br />
reklamon si të tillë, e shet.<br />
E megjithëse libri nuk zë vend<br />
sot në jetën e njeriut modern<br />
vendin që zin<strong>te</strong> në shekullin e<br />
kaluar apo para shumë shekujsh,<br />
as in<strong>te</strong>rneti, as gazetat, revistat<br />
apo kinematografia dhe<br />
as një lloj <strong>te</strong>knologjie nuk e<br />
zëvendëson dot Librin. Përballë<br />
këtij reali<strong>te</strong>ti të ri, lypset<br />
një doktrinë e re që i udhëheq<br />
të rinjtë dhe shoqërinë drejt<br />
Librit. Kjo është doktrina e idealizmit<br />
kulturor. Kjo doktrinë<br />
nënkupton që librit duhet t’i<br />
qasesh si idealist, e jo si tregtar.<br />
Filozofia e idealizmit kulturor<br />
kërkon që të punohet<br />
për mbrothësinë e librit dhe<br />
kulturës duke menduar që të<br />
fitojë vetëm kombi. Pra menaxhuesit<br />
e kulturës duhet ta<br />
heqin TVSh-në mbi librin,<br />
se paskëtaj gjithë patriotizmi<br />
turistik kulturor kthehet<br />
në farsë dhe pronarët e<br />
shtëpive botuese duhet ta<br />
heqin TVSh-në mbi shkrimtarin<br />
se përndryshe aleancat<br />
e tyre ngjajnë me luftëra<br />
plaçka e fitime. Fakti që ky<br />
“dyluftim” mes shtëpive<br />
botuese dhe ligjvënësve<br />
mbaroi me humbjen e të<br />
parëve, tregon mungesën e<br />
një reflektimi të thellë për<br />
të ardhmen e industrisë së<br />
botimit dhe propagandimit<br />
të librit duke e reduktuar<br />
atë në <strong>te</strong>rma të thjeshtëzuar<br />
mekanikë ekonomikë. Të dy<br />
këto binjakë me shpinë të<br />
kthyer kundrejt njëri-tjetrit<br />
ngjajnë me premtuesit rrenacakë<br />
që përshkruan Soresku<br />
kur thotë se: Premtuesit që<br />
gënjejnë gjithë ditën,/I marr<br />
me mend se ç’grijnë e dërdëllijnë./Dëgjoj<br />
me dhimbje<br />
këtë sulm tronditës,/Nga<br />
zhurma e tyre veshët më oshtijnë./Na<br />
thonë do të jetë,<br />
ja, kështu... /Dhe llomotisin<br />
fort edhe paprerë,<br />
Këta mendjeroitur e të<br />
mjerë!<br />
Të dy këto industri, menaxhuesit<br />
dhe botuesit e librit,<br />
duhet të dinë një gjë shumë<br />
mirë, se në fillesë të gjithë<br />
këtij rrugëtimi ndodhet Krijuesi,<br />
ai që krijon e nuk bëzan.<br />
Shkrimtarët, ky komuni<strong>te</strong>t<br />
idealistësh të nëpërkëmbur,<br />
të paorganizuar, në mëshirë<br />
të një tregut kaotik të zaptuar<br />
nga letërsia bulevardeske<br />
e huaj, paguan për gjithçka e<br />
nuk paguhet për asgjë, duke<br />
qenë të braktisur, madje<br />
edhe pa sivëllezërit e tyre në<br />
tribunat e vendimmarrjes që<br />
kurrë nuk flasin në emër të<br />
shkrimtarëve tashmë të braktisur<br />
nga vetvetja.<br />
Sikurse thotë A. Marashi “Të<br />
jesh sot shkrimtar shqiptar<br />
do me thënë të jesh i vetëm<br />
në fushën e lojës, të bëhesh<br />
pré e botuesve që punojnë pa<br />
kontratë, e shpërndarësve dhe<br />
librarëve mospërfillës dhe e organizmave<br />
që shpërdorojnë të<br />
drejtën e autorit. Do me thënë<br />
të botosh pa marrë asnjë pagesë<br />
për punën tënde, ose mbasi ta<br />
kesh paguar vetë botuesin.”<br />
Të jesh sot shkrimtar shqiptar<br />
do me thënë të thotë të jesh<br />
pjesë e një procesi letrar që<br />
është i bllokuar sepse rravgimi<br />
ekonomik i krijuesve vetëm e<br />
shuan flakën e debatit kulturor,<br />
përfshirjen në dinamikën<br />
e problematikës aktuale, ndërmarrjen<br />
e përgjegjësisë sociale<br />
për të propaganduar librin dhe<br />
leximin, duke mos krijuar një<br />
klimë paqësore dhe vlerësuese<br />
krijuese, me një frymëzimi idealist<br />
kulturor.<br />
Shqipërinë nuk e kanë shpëtuar<br />
ndonjëherë tregtarët por<br />
idealistët. Tregtarët që kanë<br />
vënë pasurinë e tyre në shërbim<br />
të së ardhmes kulturore të<br />
shqiptarëve kanë qenë idealistë<br />
ndërsa ata që nuk e kanë bërë<br />
këtë kanë mbetur thjesht përllogaritës<br />
të fitimit të tyre vetjak.<br />
Idealistët janë ata që punojnë<br />
për in<strong>te</strong>resa të një ideali frymëzues<br />
që në këtë rast është kultura<br />
shqipe, letërsia shqipe, libri<br />
shqip, arti shqiptar dhe gjithçka<br />
që ka të bëjë me të shkuarën e të<br />
ardhmen e shqiptarëve.<br />
Vetëm kjo filozofi mund ta shpjerë<br />
shoqërinë shqiptare <strong>te</strong>k<br />
Libri. Llogaria e fitimit e lë në<br />
mes të udhës. Ndaj dhe duhet<br />
t’i mëshojmë këtij frymëzimi.<br />
Ndaj dhe duhet që dashurinë<br />
për librin ta lidhim fort me<br />
dashurinë për gjuhën shqipe,<br />
humanizmin atdhetar të të<br />
parëve tanë. Ky komb ka nevojë<br />
të frymëzohet prej doktrinës së<br />
idealizmit kulturor, prej idealistëve<br />
që dje kërkuan t’u mblidhet<br />
gjaku që me to të bëhen<br />
shkronja shqipe, e sot mendojnë<br />
e veprojnë në të mirë të kulturës<br />
kombëtare duke ofruar pa bujë<br />
sakrificën prej qy<strong>te</strong>tarësh me<br />
shpirt publik.<br />
Granit ZELA
In<strong>te</strong>rvista<br />
4 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
*Iolanda Malamen, poe<strong>te</strong>, prozatore, gazetare, eseis<strong>te</strong>, përkthyese, rumune.<br />
Autore e shquar e shumë vëllimeve në poezi dhe prozë. Ka botuar gjithashtu<br />
pesë vëllime bisedash me shkrimtarë dhe artistë rumunë e të huaj. Mes vi<strong>te</strong>ve<br />
1983-1997 gjatë periudhës së diktaturës rumune dhe “<strong>te</strong>jzgjatjes” së saj, Malamen<br />
në shenjë pro<strong>te</strong>s<strong>te</strong> nuk pranoi të publikon<strong>te</strong> asnjë varg. Ajo është laurea<strong>te</strong><br />
e Medaljes së Akademisë Femina (1999) për poezi. Meriton Çmimin APLER<br />
(2006) për gazetari kulturore. Si dhe ka fituar <strong>te</strong>të çmime të Bashkimit të<br />
Shkrimtarëve të Rumanisë dhe Shoqatës së Shkrimtarëve të Bukureshtit për<br />
krijimtarinë e saj në poezi, prozë, publicistikë. Punon si gazetare në një nga të<br />
përditshmet më të mëdha të Rumanisë gazetën ZIUA (Dita), prej së cilës është<br />
shkëputur kjo in<strong>te</strong>rvistë.<br />
Bisedë e shkrimtares rumune Iolanda<br />
Malamen me shkrimtarin<br />
shqiptar Flurans Ilia botuar në një<br />
nga të përditshmet më të mëdha të<br />
Rumanisë gazetën ZIUA (Dita).<br />
Iolanda Malamen: Flurans<br />
Ilia, të lu<strong>te</strong>m të përshkruash<br />
hap pas hapi udhën e librit<br />
me poezi në shqipëri, që nga<br />
shkrimtari e deri <strong>te</strong>k lexuesi…<br />
Flurans Ilia: Ju jeni duke shigjetuar<br />
me pyetjen tuaj të parë<br />
Thembrën e Akilit. Poezinë.<br />
Pikën tonë më të brishtë. Ajo<br />
çka do të rrëfej i përngjan trajektores<br />
së shigjetës nga syri<br />
i shigjetarit gjer <strong>te</strong>k thembra.<br />
Janë shpesh të pashpjegueshme<br />
arsyet subjektive pse shkrimtari<br />
shqiptar bie në ngasje objektive<br />
me poezinë. Në paktin mar-<br />
<strong>te</strong>sor që sh<strong>te</strong>tasi i ditëve tona<br />
bënë me jetën rudimentare<br />
ma<strong>te</strong>riale, flirti poetik përngjan<br />
me një lidhje jashtë mar<strong>te</strong>sore<br />
së cilës nuk mund t’i rezistosh.<br />
Ndijohet së pari raporti i zhveshur<br />
vetmitar i drejtpërdrejtë<br />
me muzën poetike. Më <strong>te</strong>j poezinë<br />
e merr krah <strong>te</strong>je dhe e<br />
prezanton <strong>te</strong>k miqtë e tu më<br />
të ngushtë. Kur rrethi zgjerohet,<br />
leximet poetike fillojnë<br />
të marrin trajtë kolektive çka<br />
i jep të drejtën sociale poezisë<br />
të shpërfaqet ekskluzivisht në<br />
faqe kulturore, periodik letrar,<br />
apo edhe in<strong>te</strong>rnet. Ky proces<br />
zgjat për aq kohë (ndoshta edhe<br />
vi<strong>te</strong> të tëra) gjersa vëllimi është<br />
kristalizuar në ndërgjegjen e<br />
autorit. Mbërritëm <strong>te</strong>k thembra<br />
e së vër<strong>te</strong>tës: Libri. Këtu<br />
fillojnë andrallat. Shkrimtarit<br />
KLIENTELIZMI ËSHTË GANGRENA<br />
E SHQIPËRISË SË SOTME<br />
shqiptar i duhet të gjej fondet<br />
e mjaftueshme për botim. Ai<br />
shkurton racionin e ushqimit<br />
të familjes së tij për të mbërritur<br />
<strong>te</strong>k dalja në dritë (si dita e<br />
lindjes së një fëmije) e librit me<br />
poezi. Shpesh qëllon me fat nga<br />
lëvrimi i ndonjë fondi, sponsorizim<br />
privat, apo zemërgjerësia<br />
me in<strong>te</strong>res e ndonjë botuesi.<br />
Por në të gjitha ras<strong>te</strong>t është i<br />
vetëdijshëm se nuk ka për të<br />
marrë asnjë kacidhe nga mundi<br />
i tij poetik. Si shpagim jo rrallë<br />
qëllon të jetë ai shpërndarësi i<br />
librit të vet. Sapo e shohin në<br />
dyert e librarive me një vëllim<br />
poetik në shpinë, e trajtojnë<br />
si mëkatar, si (ish) të dënuar<br />
politik, si humbameno, si heretik.<br />
Në këtë ngjitje-zbritje sizifiane<br />
shkallëve të “qy<strong>te</strong>tërimit”<br />
tonë nuk mungon syri i atyre<br />
që duan të shohin, lexojnë dhe<br />
kuptojnë, se ç’simbolizon guri,<br />
vullneti i mendimeve të atij<br />
që e mbart. Këta lexues me të<br />
vër<strong>te</strong>të janë të paktë, në më të<br />
shumtën e ras<strong>te</strong>ve janë edhe<br />
ata vet poetë, por janë neuronet<br />
më të shëndetshme të një<br />
kuj<strong>te</strong>se kolektive që, rrezikohet<br />
seriozisht nga atrofizimi.<br />
Me cilat letërsi kanë më <strong>te</strong>për<br />
afri shkrimtarët e rinj shqiptarë?<br />
Shkrimtarët e rinj shqiptarë<br />
janë të <strong>te</strong>jngopur me imagjinatë<br />
surrealis<strong>te</strong>, të cilën e shohin<br />
të pranishme në gjuhë, si<br />
instrument për të depërtuar<br />
akoma më thellë nën sipërfaqen<br />
e fenomenit botë. Ata i<br />
përafrohen më <strong>te</strong>për grupimit<br />
surrealist të André Breton nën<br />
flamurin e thënies “Të lirë nga<br />
çdo kontroll i arsyes dhe preokupimeve<br />
moralizuese të es<strong>te</strong>tizmit”.<br />
Çfarë risish solli brezi juaj në<br />
ligjërim(in) poetik?<br />
Me rënien e Murit të Berlinit u<br />
shembën gradualisht jo vetëm<br />
sis<strong>te</strong>met totalitare dhe kufijtë e<br />
ish kampit socialist, njëherazi e<br />
gjithë forma zhdanovis<strong>te</strong> e socrealizmit<br />
u shkërmoq. Sis<strong>te</strong>mi<br />
komunist në Shqipëri ish<strong>te</strong><br />
nga më të ashprit në drejtimin<br />
e shprehjes së lirë. hapi i parë<br />
që u hodh nga të rinjtë krijues<br />
pas vitit 1990 ish<strong>te</strong> kërkimi i<br />
rrugëve të reja të shprehjes. Poezia<br />
është përdorimi më i epërm<br />
i gjuhës së shkruar. Jo rastësisht<br />
brezi ’90 zgjodhi nëpërmjet<br />
gjuhës së poezisë të rindërton<strong>te</strong><br />
imazhin e fortë-kërkuar. Poeti<br />
Rudian Zekthi dhe grupimi<br />
avanguardist “E për7shme” në<br />
fillimvi<strong>te</strong>t e pluralizmit solli reformatim<br />
gjuhësor të pa hasur<br />
më parë në ligjërimin dhe mendimin<br />
poetik në Shqipërinë<br />
post-traumatike. Nga një Rosinant<br />
gërdallë fantazmagorik,<br />
nga një Pelë Troje, poezia rifitoi<br />
galopimin drejt fushnajave<br />
të gjelbërta të mendimit të lirë,<br />
në formë dhe përmbajtje, fitoi<br />
guximin në vetve<strong>te</strong> tu drejtohej<br />
dhe fu<strong>te</strong>j në brendësi pyjeve të<br />
egra të formave të pa lëvruara<br />
poetike. U zhdërvjelltësua. Kjo<br />
i hapi rrugë të më<strong>te</strong>jshme risive<br />
poetike të këtij fillim-shekulli<br />
të ri.<br />
Cili është synimi i letërsisë<br />
që shkruani?<br />
Gjithçka që unë di për qenien<br />
time, gjithë sa njoh rreth asaj<br />
që shkruaj, përmblidhet në<br />
thënien stërgjyshore sokratike<br />
“Unë di se nuk di asgjë”.<br />
Nuk bëhet fjalë për modesti të<br />
<strong>te</strong>pruar. Për aq kohë sa do vazhdoj<br />
të mos di asgjë nga e gjitha<br />
sa di, e kam të nevojshme të<br />
shkruaj vazhdimisht letërsi. Ky<br />
është një synim <strong>te</strong>jet vetjak,<br />
sepse më ka ndodhur papritur<br />
që të takoj aksidentalisht harmoninë<br />
e dijes në formë veprore<br />
brenda meje, gjatë procesit<br />
të shkrimit.<br />
Ju trand më fort reali<strong>te</strong>ti, apo<br />
imagjinarja?<br />
As njëri as tjetra. “Gjella me<br />
kripë por kripa me karar” thotë<br />
shprehja e urtë. Është e shëndetshme<br />
të imagjinosh po aq<br />
sa ta jetosh realisht reali<strong>te</strong>tin e<br />
jetës edhe pse shpesh herë zhgënjyes.<br />
Zgjerimi i kufijve të<br />
reali<strong>te</strong>tit në kurriz të imagjinares<br />
dhe anasjelltas, e prish
In<strong>te</strong>rvista<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 5<br />
ekuilibrin mendor. Prishja e<br />
ekuilibrit, është pikërisht ky<br />
fenomeni që më trand.<br />
sa e dukshme është kritika e<br />
kësaj periudhe?<br />
Aktualisht kritika (shkencore)<br />
letrare e kulluar nuk ekziston në<br />
Shqipëri. Ka vetëm opinione të<br />
parfumuara me pak <strong>te</strong>ndencë<br />
analize që burojnë nga disa faktorë:<br />
Nga dashuria e sinqertë<br />
e “kritikut” që e shkruan “kritikën”<br />
rreth veprës që ka lexuar<br />
vetëm se i vjen sipas midesë<br />
dhe shijeve të tij. Nga miqësia<br />
e “kritikut” me autorin që ka<br />
shkruar veprën (unë shkruaj<br />
sot për ty, ti duhet të shkruash<br />
nesër për mua!!). Si dhe nga<br />
ligësia, xhelozia, mediokri<strong>te</strong>ti i<br />
“kritikut” me të vetmin qellim<br />
që të nxijë figurën e autorit nga<br />
rrethana tërësisht jashtë letrare<br />
që, nuk kanë lidhje fare me veprën.<br />
Ju nuk do e besoni po tu<br />
them se, u bënë 18-vjet që në<br />
<strong>te</strong>ks<strong>te</strong>t e letërsisë në shkollat<br />
dhe universi<strong>te</strong><strong>te</strong>t tona, letërsia<br />
bashkëkohore shqiptare ndalet<br />
në vi<strong>te</strong>t ’90?!<br />
Çfarë peshe e mbrapshtë u<br />
shmang përfundimisht nga<br />
letërsia deri në vi<strong>te</strong>t ‘90?<br />
U shmang denigrimi total i<br />
njeriut. Rezis<strong>te</strong>nca e talentit<br />
kundrejt mediokri<strong>te</strong>tit mbytës.<br />
Diktatura, sado e ashpër dhe<br />
mizore që ka qenë, nuk ja doli<br />
mbanë të shuan<strong>te</strong> plotësisht<br />
aspiratën njerëzore të mbajtur<br />
ndezur në skutën më të thellë të<br />
shpirtit, për të menduar si individ<br />
i lirë dhe me vetëdije prej të<br />
talentuari. E tëra kjo fal letërsisë<br />
dhe një pjese të shkrimtarëve<br />
tanë në rezis<strong>te</strong>ncë.<br />
Çfarë kërkesash të natyrës<br />
sociale keni ju shkrimtarët e<br />
rinj?<br />
Shkrimtarët e rinj shqiptarë<br />
nuk presin prej kurrkujt të bëjë<br />
reali<strong>te</strong>t realizimin e kërkesave<br />
të tyre të nevojshme me natyrë<br />
sociale për t’i dhënë fund <strong>te</strong>rrit<br />
të indiferencës. Por, të paktën<br />
një fjalë e sinqertë vlerësuese<br />
do tu jep<strong>te</strong> zemër për të vazhduar<br />
rrugëtimin e tyre në art,<br />
jashtë Underground-it ku baresin.<br />
si do të imponohet letërsia<br />
shqiptare në tregun evropian<br />
të librit?<br />
Kjo nuk më takon mua ta them.<br />
Ndërkohë që në Shqipëri sukseset<br />
e përkthimit të li<strong>te</strong>raturës<br />
botërore nga gjuhët përkatëse<br />
në shqip është i pamat. Përkthimi<br />
i letërsisë shqipe nga shqipja<br />
në gjuhët evropiane është<br />
eventualisht i mangët.<br />
ndiheni të ndrydhur për<br />
shkak të gjuhës në të cilën<br />
shkruani?<br />
Shqipja për nga numri i frymëve<br />
që e flasin, lexojnë dhe shkruajnë,<br />
përbën një numër ndjeshmërisht<br />
të kufizuar. Të mos<br />
e shohim problemin nga kjo<br />
pikëpamje. Duhet të kuptojmë<br />
se të gjitha gjuhët, qofshin këto<br />
të vogla apo të mëdha, gjallojnë<br />
(gjakojnë) brenda llojit të<br />
vet. Ky është një fenomen <strong>te</strong>jet<br />
vetjak për çdo vend në veçanti.<br />
Gjuha nuk lëviz dhe ushqen me<br />
oksigjen vetëm gjakun e mendimit,<br />
por pastron edhe gjuhën<br />
e një kombi në vetve<strong>te</strong> duke<br />
luftuar manipulimin shpirtëror.<br />
Gjuha ndihmon in<strong>te</strong>resat e shtresave<br />
të ndryshme, kryesisht<br />
ato të brezit të ri, që kërkon<br />
mje<strong>te</strong> të reja të shprehuri. Gjuha<br />
e zbukuron, ose e shëmton<br />
në të kundërt, njeriun. Këto<br />
dukuri brenda një gjuhe të<br />
vogël si shqipja kapin një amplitudë<br />
<strong>te</strong>mperature edhe më<br />
të ndjeshme. Çështja qëndron<br />
në nyjën se sa të aftë jemi t’i<br />
shohim, tua shtojmë vlerën, t’i<br />
ndjejmë dobinë, dhe të bashkëjetojmë<br />
lirshëm pa kurrfarë<br />
kompleksi<strong>te</strong>ti me to.<br />
Çfarë gëzimesh të sjell letërsia<br />
që shkruan?<br />
“O ti që fle, thuamë ç’është gjumi?<br />
Gjumi i përngjan vdekjes.<br />
Atëherë, pse nuk bën vepra, në<br />
mënyrë që edhe kur të vdesësh<br />
t’u përngjash të gjallëve, ndërsa<br />
ti je i gjallë dhe u përngjan<br />
të vdekurve të trishtuar?” Kjo<br />
thënie iluminis<strong>te</strong> nga Leonardo<br />
da Vinçi, më bën të kuptoj<br />
se jam një qenie egois<strong>te</strong> njerëzore<br />
si gjithë të tjerët, më bën<br />
të kuptoj se një nga gëzimet që<br />
më fal shkrimi është përpjekja<br />
e gjallë që të mos u ngjaj të<br />
vdekurve të trishtuar.<br />
Bën pjesë ndër organizatorët<br />
e një festivali ndërkombëtar<br />
të poezisë, të quajtur “poe<strong>te</strong>ka”,<br />
i cili zhvilloi këtë vit<br />
edicionin e katërt. Cili është<br />
“përfitimi” i një manifestimi<br />
të tillë?<br />
Ideatori, drejtuesi dhe organizatori<br />
i projektit Poe<strong>te</strong>ka është<br />
poeti Arian Leka, i cili ka sakrifikuar<br />
shumë për ta shndërruar<br />
në këto katër vi<strong>te</strong> festivalin<br />
ndërkombëtar të poezisë Poe<strong>te</strong>ka<br />
në një eveniment dinjitoz<br />
të barabartë, e ndoshta akoma<br />
edhe më mirë se, simotrat evropiane.<br />
Dhe ja ka dalë mbanë<br />
faqebardhë. Unë jam munduar,<br />
me sa kam pasur mundësi, me<br />
gjithë shpirt, nga dashuria për<br />
artin e fjalës që, të mos sjell në<br />
festival vetëm poezinë time,<br />
por edhe pak energji fizike.<br />
Të dyja së bashku të shkrira<br />
me atmosferën e festivalit më<br />
kanë përftuar shumë gëzim në<br />
shpirt këto dy-tre vi<strong>te</strong>t e fundit<br />
dhe gjej rastin të falënderoj<br />
Poe<strong>te</strong>kën. Përfitimi i një manifestimi<br />
të tillë është shumëpërmasor<br />
në aspektin e imazhit të<br />
sotëm moral jo vetëm të poezisë.<br />
Do ndalem në një nga<br />
pikat që më prek më <strong>te</strong>për. Në<br />
raportin e thjeshtë të drejtpërdrejtë<br />
njerëzor të këtij festivali.<br />
Nëpërmjet tij ne kemi fatin të<br />
njohim nga afër njeriun, për më<br />
<strong>te</strong>për kur ky është edhe poet.<br />
Kjo na afron dhe bashkon me<br />
njerëz të bukur shpirtërisht, me<br />
vizionin e së ardhmes, me kontinentin<br />
mëmë dhe familjen e<br />
përbashkët evropiane, si edhe<br />
me treva të tjera të botës së kulturuar.<br />
Kjo na bënë të ndihemi<br />
mirë me vetve<strong>te</strong>n.<br />
A sillet ashtu siç duhet<br />
shqipëria e sotme ndaj<br />
shkrimtarëve?<br />
“Atdhe i kujt je ti?”, “Lundërtarë<br />
pa atdhe, atdhe pa lundërtarë”,<br />
“Si dhe përse shkruajmë”, etj,<br />
janë një seri artikujsh që unë<br />
personalisht kam trajtuar në<br />
shtypin e sotëm shqiptar këto<br />
tri vi<strong>te</strong>t e fundit. Varet se në<br />
ç’kon<strong>te</strong>kst e fusim <strong>te</strong>rmin Shqipëri.<br />
Në qoftë se kemi parasysh<br />
Shqipërinë zyrtare, sh<strong>te</strong>ti nuk<br />
investon si duhet për promovimin<br />
e kulturës shqiptare në<br />
botë dhe është indiferent ndaj<br />
problemeve të shkrimtarëve<br />
brenda vendit (shkrimtarët<br />
jashtë vendit??). Duhet ta pohoj<br />
se jepet një çmim letrar çdo<br />
fundviti nga Ministria e Kulturës.<br />
Po. Por problemi që kemi<br />
pasur këto kohë, i taksimit të<br />
librit nga ana e sh<strong>te</strong>tit, dëshmoi<br />
edhe njëherë që jo vetëm nuk<br />
stimulohet siç duhet ky sektor,<br />
por madje pengohet indirekt.<br />
Në qoftë se në ballinë të <strong>te</strong>rmit<br />
Shqipëri përfshijmë atë kontingjent<br />
njerëzish in<strong>te</strong>lektual<br />
që merren me ar<strong>te</strong>, letërsi, media<br />
të shkruar dhe vizive, ka<strong>te</strong>drat<br />
e universi<strong>te</strong><strong>te</strong>ve, pararojën e<br />
mendimit të formatuar si elitë,<br />
etj, këtu antikapi është akoma<br />
edhe më i madh, sepse gjithçka<br />
funksionon në baza dhe rregulla<br />
klanore. Klien<strong>te</strong>lizmi është<br />
gangrena e Shqipërisë së sotme.<br />
Nuk na mbe<strong>te</strong>t gjë tjetër<br />
veçse t’i sqarojmë ve<strong>te</strong>s si taksapagues<br />
se ç’duhet të quajmë<br />
Shqipëri? Ndërsa si shkrimtarë<br />
(nënkuptoj deri diku: njeriun<br />
e lirë), nuk presim ndonjë<br />
sjellje të veçantë nga Shqipëria,<br />
përkundrazi, duhet të japim më<br />
shumë.<br />
A mund të jetojë një shkrimtar<br />
i ri vetëm nga letërsia?<br />
Absolutisht jo.<br />
Cila është ëndrra jo<strong>te</strong> më e<br />
gjallë në këto ças<strong>te</strong>?<br />
Ju rrëfeva pak më sipër me sinqeri<strong>te</strong>t<br />
mbi synim tim vetjak në<br />
raport me procesin e shkrimit,<br />
sepse siç ju dëshmova, më ka<br />
ndodhur papritur që të takoj<br />
aksidentalisht harmoninë e<br />
dijes në formë veprore brenda<br />
meje. Por, ende nuk e kam<br />
ndeshur formën absolu<strong>te</strong> të<br />
dijes. Nuk kam takuar ende dijen<br />
e të Shumëdijshmit që, do<br />
t’i jep<strong>te</strong> një përgjigje të plotë<br />
pikëpyetjeve të mia në raport<br />
me Universin, dhe që do të më<br />
paqësojë me Botën. A mund<br />
të arrihet kjo? Apo është një<br />
ëndërr e gjallë që do vazhdoj të<br />
më mbajë të gjallë për çdo çast,<br />
si qenie tërësisht të shqetësuar<br />
njerëzore, ndër ëndrrat e mia të<br />
ankthshme?
In<strong>te</strong>rvista +<br />
6 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
Ndërsa nata rrëzohet dhe<br />
Qielli fillon Shpirtit t’i<br />
afrohet,ndër ëndrrat e mia të<br />
arratisura vjen Berati. Qy<strong>te</strong>ti<br />
im i kapur prej dore me zhgjëndrrën<br />
(si të vin<strong>te</strong> prej<br />
Kashtës së Kumtrit, prej një<br />
tjetër bo<strong>te</strong>) zbret tatëpjetë<br />
rrugës së Kalasë. I dëgjoj<br />
shpesh hapat e tij si pentagram<br />
sonatash të pashkruara<br />
mbi gjoksin tim të shndërruar<br />
në kalldrëm... Kalldrëmi<br />
mesjetar i Antipatreas<br />
me trokitjet e kuajve të Muzakajve<br />
dhe Vrionasve, rend<br />
rrugicave të Mangalemit,<br />
Kalasë, Gorricës dhe Urës<br />
mesjetare, që përbëjnë arki<strong>te</strong>kturën<br />
post-shpirtërore të<br />
shpirtit të qy<strong>te</strong>tarit të ikur<br />
për<strong>te</strong>j mureve dhe<br />
F<br />
L<br />
U<br />
R<br />
A<br />
N<br />
S<br />
kodrave me ullinj të qy<strong>te</strong>tit<br />
të vet.<br />
Ose më saktë, jo. Nuk janë<br />
hapat e tij. Ai gjithmonë aty<br />
ATDHE I KUJT<br />
ka qenë i palëvizshëm për më<br />
<strong>te</strong>për se 2450-vjet. Janë hapat<br />
e mia vocërrake <strong>te</strong>ksa me<br />
dy feta bukë të lyera me margarinë,<br />
pantallonat e shkurtra<br />
me dy gjunjë të gërvishtur si<br />
kutë-e-cingla, me koriçka të<br />
mpiksura gjaku, nga ndjekja<br />
e topit të futbollit në lagjen<br />
“22 Tetori” (nuk më kujtohet<br />
çfarë fes<strong>te</strong> ka qenë<br />
kjo?,shkoja për në kopshtin<br />
“Konstantin Leka”. Aty buzë<br />
JE TI?<br />
ILIA<br />
rrugës për Kala, <strong>te</strong>ksa fillon<strong>te</strong><br />
zanafillën e vet e përpjeta.<br />
Në krahë të majtë, ndërsa<br />
ngji<strong>te</strong>sha, si në portat e një<br />
fillim-kufiri-jetësor metaforik,<br />
gojëmadhe dhe e madhërishme<br />
qëndron<strong>te</strong> Porta e<br />
Pashait. Pashait sot, askush<br />
nuk ja mban mend emrin.<br />
Por Porta me konturet<br />
mesjetare e ngritur<br />
nga energji skllevërish<br />
është ende aty.<br />
Pas tre dekadash më<br />
vjen ndër mendje ai moment<br />
fëmijërie, ndërsa regjisorja e<br />
njohur e filmave për fëmijë<br />
zj. Xhanfize Keko, trokiti në<br />
portat e kopshtit “Kostandin<br />
Leka” në kërkim të personazhit<br />
të fundit që do e plotëson<strong>te</strong><br />
ansamblin e aktorëvefëmijë,<br />
për filmin “Tomka<br />
dhe shokët e tij” i xhiruar<br />
plotësisht në Berat, prodhim<br />
i “Kinostudios Shqipëria e<br />
Re”. Ish<strong>te</strong> viti 1976. Fëmijë<br />
5-vjeçar fillova të trashëgojë<br />
jetën nëpërmjet syve të kinemasë.<br />
Trashëgimi të cilën<br />
ndër vi<strong>te</strong> e humba. Por që<br />
nuk kam humbur akoma<br />
zërat dhe thirrjet e asaj kohe<br />
që pastërtish ende i dëgjoj:<br />
- Hej Guri do vish të bëjmë<br />
kala me baltë?! - dëgjohet<br />
një zë fëmije për<strong>te</strong>j<br />
sekuencave të filmit. Dhe<br />
personazhi i Gurit (unë<br />
doravet pa breçka) ashtu<br />
si me të vër<strong>te</strong>të vocërrakët<br />
kridheshin në ujërat e lumit<br />
Osum përgjigjet:<br />
- Ehu, unë do lahem!<br />
Dhe që prej një ledhi të atyshëm<br />
: Bëlldummmm... Drejt<br />
e në rrjedhën e ujërave të Osumit.<br />
I kredhur në pështjellime<br />
të kthiellta. Shpesh herë<br />
të turbullta e plot baltë (gjanicë).<br />
Të rrjedhshme e të rrezikshme<br />
ndërsa shpesh kanë<br />
gëlltitur jetë fëmijësh. Të<br />
helmuara më vonë nga pesticidet<br />
e uzinës së ba<strong>te</strong>rive në<br />
Poliçan. Në disa vende lumi<br />
ish<strong>te</strong> i shtruara e i hapura<br />
nëpër zallish<strong>te</strong>. Dhe shpesh<br />
i vrullshëm pas shkëmbinjve<br />
të pllakave përfund “zarizanit”.<br />
Osumit i takon<strong>te</strong> kryqi<br />
i hedhur në çdo 6 Janar (dita<br />
kur jam i pagëzuar) në ditën<br />
e Ujit të Bekuar, ndërsa çunat<br />
e Beratit duke u dridhur prej<br />
të ftohtit së bashku me kryqin<br />
shpresonin në një të ardhme<br />
më të mirë. Plot hije dhe<br />
elegancë përposhtë rrapeve<br />
dhe parmakëve i gjunjëzuar<br />
midis këmbëve të Urës së<br />
Gorricës, <strong>te</strong>ksa për kushedi<br />
se sa e sa jetë Osumi vazhdon<br />
pelegrinazhin e tij. Të gjitha<br />
këto metrazhe të një filmi<br />
bardh e zi prodhim tashmë
In<strong>te</strong>rvista +<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 7<br />
i “Kinostudios Shqipëria e<br />
Vjetër”. Film të cilin aq fortë<br />
do të dëshiroja ta shihja edhe<br />
një herë në sallën e kinemasë<br />
së qy<strong>te</strong>tit tim, në atë vend ku<br />
fantazia edukohej dhe merr<strong>te</strong><br />
krahë nën fluturime ëndrrash<br />
dhe reali<strong>te</strong><strong>te</strong>sh fëminore.<br />
Por nuk është e thënë. As e<br />
shkruar në rrotën e fa<strong>te</strong>ve.<br />
Në vitin e mbrapshtë 1997<br />
kinemanë e qy<strong>te</strong>tit e pushkatuan<br />
nën breshëri të çmendur<br />
kallashnikovësh skizofrenik.<br />
Muret e<br />
saj të zhgaravitura,<br />
gërmadha të<br />
turpshme, xhama<br />
të thyera, ende<br />
në këtë gjendje<br />
janë edhe sot.<br />
Kjo mjafton që<br />
të kuptosh, se si<br />
arti shqiptar frymon<br />
nën dihatje<br />
astmatike. Mjafton<br />
ky fakt që të<br />
besoj se Berati ka<br />
nevojë më <strong>te</strong>për<br />
për qy<strong>te</strong>tarë, se<br />
sa për emra heronjsh.<br />
Por edhe plumbat<br />
e kallashnikovëve<br />
mbaruan<br />
një ditë. Dhe ajo<br />
çka ngeli ish<strong>te</strong>(është)përsëri<br />
imazhi i Beratit. Në lindje<br />
përherë mali i Tomorit. Në<br />
perëndim përherë mali i Shpiragut.<br />
Midis të dyve Kalaja.<br />
Nga ballkoni i ish shtëpisë<br />
time në qendër të qy<strong>te</strong>tit prej<br />
katit të pestë përherë ky imazh<br />
më ka pas shoqëruar në<br />
historinë e legjendës e cila<br />
thotë :<br />
Na ish<strong>te</strong> njëherë një djalë i<br />
fortë e shtatlartë që quhej Tomor.<br />
Në dashuri ra me vajzën<br />
më lozonjare të quajtur Kala.<br />
Me atë i dashuruar ish<strong>te</strong><br />
edhe një tjetër djalë i bukur<br />
shtatshtruar i quajtur Shpirag.<br />
Të dy për një dashuri të<br />
vetme e të përjetshme rranë<br />
në dyluftim. Tomori e nxori<br />
shpatën dhe trupin i preu<br />
Shpiragut që edhe sot po ta<br />
sodisësh i ndarë në vija-vija<br />
është. Tjetri topuzin shtriu<br />
<strong>te</strong>j nëpër erë dhe trupin e<br />
Tomorit gropa-gropa e bëri.<br />
Edhe sot i tillë ka mbetur.<br />
Kalaja (Ah lozonjarja! E bukura!),<br />
duke i parë djemtë<br />
në dyluftim, filloi të qajë për<br />
plagët e tyre, dhe lotët e saj<br />
formuan lumin Osum!<br />
E kam si tashti mu përpara<br />
syve në imazh të pashlye-<br />
shëm krejt qy<strong>te</strong>tin prej së larti.<br />
Jo nga poshtë. Por pikërisht<br />
prej së larti. Mbi kodrën<br />
në zemër të qy<strong>te</strong>tit. Të veshur<br />
me pisha, mbuluar me<br />
shkëmbinj ku kryeneçësish<br />
i kacavjerrur midis qiellit<br />
dhe tokës, jetës dhe vdekjes,<br />
për të parën herë mësova se<br />
ç’shije kanë buzët e vajzave<br />
të ndrojtura të qy<strong>te</strong>tit tim?<br />
Se ç’shije kanë vargjet e para<br />
kur ende nuk di se si duhet<br />
t’i shkruash ato? Atje. Në<br />
majë. Në rrethina të mureve<br />
të kështjellës. Shumë afër<br />
dhe pothuajse jashtë saj...<br />
...Jashtë saj. Në rrjedhën<br />
e lëvizshme të rrugëve në<br />
South Boston, ndërsa në orët<br />
e para të mëngjesit autobusin<br />
e linjës pres. Bën ftohtë. Një<br />
i ftohtë qensh që ti ngulin<br />
dhëmbët thellë, me kafshime<br />
gradësh nën zero. Dhe mundohem<br />
të mblidhem fortë pas<br />
palltos time. Dhe nuk gjej të<br />
ngrohtë.<br />
- Në çfarë orë duhet të<br />
kalojë autobusi i ardhshëm<br />
i linjës? - pyes një vajzë<br />
përbri.<br />
- Unë nuk di - përgjigjet ajo<br />
Foto nga: “The Birth of a Nation” (1915)<br />
me një anglish<strong>te</strong> të kafshuar.<br />
- Ti je e huaj këtu? - e pyes.<br />
- Po jam Gjermane nga<br />
Berlini - më thotë - Ti di se<br />
ku është Berlini?<br />
- Natyrisht - i përgjigjem -<br />
Unë jam nga Berati. Nuk<br />
besoj se e ke dëgjuar ndonjëherë.<br />
Qy<strong>te</strong>t shumë më i<br />
vjetër se Berlini. Qy<strong>te</strong>t shumë<br />
më pak i njohur se Berlini.<br />
Berlin - Berat – Boston, ngjasojnë<br />
dhe aspak nuk ngjajnë<br />
me njëri tjetrin. E përbashkët<br />
është veç shkronja e parë.<br />
Por ajo që vjen më pas refuzon<br />
ta mbyllë vetve<strong>te</strong>n <strong>te</strong>k<br />
B-ja. Dhe nuk e di, për dreq,<br />
se çfarë lidhje kanë të gjitha<br />
këto. Veçse ajo çka ndër<br />
mëndje më rrih<strong>te</strong> dhe zhvish<strong>te</strong><br />
përgjatë krejt udhëtimit<br />
tim të më<strong>te</strong>jshëm, i mas<strong>te</strong><br />
dhe kontrollon<strong>te</strong> impulset e<br />
zemrës time, më ekspozon<strong>te</strong><br />
krejt lakuriq (si atëherë<br />
fëmijë pa breçka, i pavetëdijshëm,<br />
drejt e në rrjedhë të<br />
lumit të qy<strong>te</strong>tit tim) ishin<br />
vargjet e poetit (Beqë Cufaj,<br />
Gjermani),që e trembnin<br />
dhe ndillnin njëkohësisht të<br />
ftohtin e këtij mëngjesi, nën<br />
rrjedhën e vër<strong>te</strong>tësisë, përgjatë<br />
venave poetike<br />
që kishin<br />
aq shumë për të<br />
kumtuar, gjithçka,<br />
ose thjesht<br />
asgjë:<br />
Atdheu<br />
(Dialog i<br />
imagjinuar i cili<br />
do të fillon<strong>te</strong><br />
aty edhe ku<br />
mbaron)<br />
Për ty Atdhe<br />
shumë njerëz<br />
thonë se të kanë<br />
At e Dhé. Për ty<br />
shumë të dijshëm<br />
e padijshëm lot<br />
derdhin. Ti e ke<br />
fuqinë<br />
të gjitha t´i kesh. Trolli yt<br />
është i lashtë, qielli<br />
i pambërrishëm, njerëzit pos<br />
Zotit e <strong>te</strong>je askujt<br />
s´i takojnë. Edhe zogjtë,<br />
lumenjtë, fushat, gurët,<br />
detërat,<br />
dhembjet, fëmijët, ëndrrat...<br />
Pushtuesit, poetët,<br />
të dashuruarit, të tradhtuarit,<br />
trutharët!... Të gjitha<br />
tuat janë... Edhe jeta edhe<br />
vdekja. Vetëm diç s´kam të<br />
qartë<br />
Atdhe,<br />
I kujt je Ti?<br />
Atdhe i kujt je Ti? Atdhe i<br />
kujt je Ti? Atdhe i kujt je<br />
Ti? Atdhe i kujt je Ti? Atdhe<br />
i kujt je Ti? ...
8 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
Xhovani Verga lindi në Katania<br />
në vitin 1840. Në moshën 11<br />
vjeçare fillon studimet dhe tipi<br />
i edukatës që mori ish<strong>te</strong> patriotike-rilindëse<br />
dhe në aspektin<br />
letrar thellësisht romantik. Fillon<br />
universi<strong>te</strong>tin për drejtësi,<br />
por ngjarjet historike të asaj<br />
kohe (kujtojmë zbarkimin e<br />
Garibalidit në Siçili), nuk e lejojnë<br />
të që t’i përfundojë. Për<br />
këtë formin të tij flasin dhe veprat<br />
e para Dashuri dhe Atdhe<br />
i frymëzuar nga revolucioni<br />
amerikan. Më pas i dedikohet<br />
gazetarisë duke qenë redaktor<br />
në disa gazeta. Në 1863 boton<br />
me pjesë romane të tij Në lagunë,<br />
Një mëkatare, historia e<br />
një kokëziu.<br />
Shkon dhe vendoset në Firence<br />
ku njihet me shume letrarë të<br />
kohës dhe e konsideron atë si<br />
qendrën e vër<strong>te</strong>të politike dhe<br />
in<strong>te</strong>lektuale të Italisë ku jetohet<br />
një atmosferë tjetër. Më<br />
pas transferohet në Milano,<br />
qy<strong>te</strong>t ku shkëmbimet letrare<br />
janë shumë të gjalla dhe boton<br />
përmbledhjen me novela<br />
Pranvera dhe tregime të tjera.<br />
Nga mesi i vi<strong>te</strong>ve ’70 shkrimet<br />
shndërrohen në mjet tregimtar<br />
për kërkimin e së vër<strong>te</strong>tës.<br />
Romani i tij më i famshëm<br />
Malavoglia (mbiemri i një<br />
familje në qendër të veprës)<br />
është një vepër që i kushtohet<br />
luftës për jetën, vepra e tij më<br />
e rëndësishme dhe e përkthyer<br />
në shumë gjuhë të botës. Libra<br />
të tjerë që vijojnë më pas<br />
janë Fantastikeri, Jeta në ara,<br />
Novela nga fshati, Nëpër rrugë,<br />
Mjeshtri don Xhezualdo etj.<br />
Rikthehet në qy<strong>te</strong>tin e tij të<br />
lindjes Katania ku bën një jetë<br />
të izoluar. Kundërshtia e tij<br />
ndaj intrigave që shih<strong>te</strong> të triumfonin<br />
në botën letrare si dhe<br />
disa zi familjare e larguan përfundimisht<br />
nga arti. Periudha<br />
deri në fillimet e luftës së parë<br />
botërore shoqërohet me uljen<br />
e rritje të famës së tij. Në vitin<br />
1919 një ese’ me titull Xhovani<br />
Verga bën që të rimarrë meritat<br />
e tij, që bëhen gjithnjë dhe më<br />
unanime. Arti vergian fillon të<br />
jetë më i çmuar për origjinali<strong>te</strong>tin<br />
dhe gjallërinë e tij. Në vitin<br />
1920 emërohet senator dhe<br />
dy vjet më vonë vdes pas një<br />
hemorragjie cerebrale. Për ta<br />
dhënë shoqërinë në mënyrën<br />
më të vër<strong>te</strong>të Verga e vëzhgon<br />
me skrupuj, duke studiuar<br />
mjedisin fizik dhe dialektin,<br />
duke njohur mirë zana<strong>te</strong>t dhe<br />
traditat. Përdor një stil të pangjyrshëm<br />
në mënyrë që lexuesi<br />
të gjendet vetë aty, ballë për<br />
ballë me fak<strong>te</strong> lakuriqe dhe të<br />
pastra, pa e kërkuar në faqet e<br />
librave me len<strong>te</strong>n e shkrimtarit.<br />
Duket sikur personazhet dhe<br />
ngjarjet prezantohen vetë dhe<br />
ai që lexon të ketë përshtypjen<br />
se është përballë me reali<strong>te</strong>tin<br />
me të cilin përballen. Nga<br />
vepra e tij po sjellim tregimin<br />
“Liria”<br />
L I R I A<br />
Valëvitën nga këmbana një shami<br />
me tri ngjyra, u ranë këmbanave<br />
pandërprerë dhe filluan<br />
të thërrisnin në shesh: Rroftë<br />
liria. Ashtu si deti me furtunë.<br />
Turma lëviz<strong>te</strong> rrëmujshëm<br />
para klubit të xhentëlmenëve<br />
para Bashkisë, në shkallët e<br />
kishës: një lumë me bereta të<br />
bardha, sëpatat dhe kosat që<br />
shkëlqenin. Pastaj vërshoi në<br />
një rrugicë.<br />
Ty, më parë, o baron! që urdhërove<br />
rojet të godisnin me<br />
kamxhik njerëzit. Para gjithë të<br />
tjerëve një shtrigë, me flokë të<br />
thinjur të kreshpëruar në kokë,<br />
e armatosur vetëm me thonj.<br />
Ty, o prift i djallit! që na thithe<br />
gjakun! Ty, o pasanik epulon!<br />
që nuk mund t'ia mbathësh, që<br />
kaq shumë u majme me gjakun<br />
e të varfrit! Ty, o polic! që zbatove<br />
ligjin vetëm për ata që nuk<br />
kishin asnjë kacidhe! Ty, o pylltar!<br />
që e shi<strong>te</strong> mishin tënd dhe<br />
të komshiut për dy qindarka<br />
në ditë! Gjaku që vlon<strong>te</strong> dhe<br />
të deh<strong>te</strong>. Kosat, duart, rreckat,<br />
gurët, gjithçka i kuq si gjaku!<br />
Xhentëlmenëve! Kapelave!<br />
Vdekje! Vdekje! hidhuni mbi<br />
TREGIMI I HUAJ<br />
kapelat!<br />
Don Antoni sillej vërdallë duke<br />
prerë shkurt. Goditja e parë e<br />
rrëzoi me fytyrën e gjakosur<br />
mbi trotuar. Përse? Përse po më<br />
vrisni? Edhe ti! në djall vafsh!<br />
Një çunak çalaman mori kapelën<br />
e lyer dhe pështyu brenda.<br />
Poshtë kapelat! Rroftë liria!<br />
Ti! edhe ti! Uratës që predikon<strong>te</strong><br />
ferrin për atë që vidh<strong>te</strong><br />
bukën. Ai kthehej nga mesha,<br />
me naforën të shuguruar në<br />
bark. Mos më vrisni, pasi kam<br />
bërë mëkat. Luçia ish<strong>te</strong> mëkati;<br />
Luçia që babai e kish<strong>te</strong> shitur<br />
14 vjeçe, në dimrin e urisë dhe<br />
mbush<strong>te</strong> rrugën e çunakëve të<br />
uritur. Nëse ai mish qeni do t'ia<br />
kish<strong>te</strong> vlejtur për diçka, tani do<br />
të ishin të ngopur, ndërsa po e<br />
shqyenin në pragjet e shtëpive<br />
dhe mbi gurët e rrugëve me<br />
goditje sëpatash.<br />
Edhe ujku kur arrin i uritur<br />
në një kope, nuk mendon ta<br />
mbushë barkun dhe plas nga<br />
inati. I biri i zonjës që kish<strong>te</strong><br />
ngarendur për të parë se çfarë<br />
kish<strong>te</strong> ngjarë; farmacisti ndërsa<br />
po mbyll<strong>te</strong> dyqanin nxitimthi;<br />
don Paolo që kthehej nga vreshti<br />
në samar të gomarit, me torbat<br />
bosh në shpinë. Kish<strong>te</strong> edhe<br />
një beretë të vogël në kokë që e<br />
dashura ia kish<strong>te</strong> qëndisur kohë<br />
më parë, kur sëmundja ende<br />
nuk e kish<strong>te</strong> goditur vreshtin.<br />
Gruaja e tij e pa të bin<strong>te</strong> para<br />
derës, ndërsa pris<strong>te</strong> bashkë<br />
me pesë fëmijët supën e hollë<br />
që ndodhej në trastat e burrit.<br />
Paolo! Paolo! I pari e goditi në<br />
shpatull me një goditje sëpa<strong>te</strong>.<br />
Një tjetër iu hodh përsipër me<br />
kosë dhe ia nxori zorrët ndërsa<br />
kapej me krahë të përgjakur <strong>te</strong>k<br />
kanata e derës. Por më e keqja<br />
ndodhi sapo ra i biri i no<strong>te</strong>rit,<br />
një djalë 11 vjeç, biond ngjyrë<br />
ari, nuk dihet se si, i përfshirë<br />
në turmë.<br />
Babai i tij ish<strong>te</strong> ngjitur dy apo<br />
tre herë para se të zvarri<strong>te</strong>j deri<br />
<strong>te</strong>k koshi duke i thirrur: Nedu!<br />
Nedu! që ta ndihmon<strong>te</strong>. Nedu<br />
po ia mbath<strong>te</strong> nga tmerri, me<br />
sytë dhe gojën e shqyer pa<br />
mundur të bërtis<strong>te</strong>. E kthen<br />
përmbys, çohet prapë edhe ai<br />
mbi njërin gju si i ati i vet; rryma<br />
i kaloi sipër, dikush i kish<strong>te</strong><br />
vënë galloshen në faqe dhe ia<br />
kish<strong>te</strong> dërrmuar; edhe pse djali<br />
i kërkon<strong>te</strong> falje me duar-një<br />
pamje që ta këpus<strong>te</strong> shpirtin!<br />
Druvari i dha një goditje të fuqishme<br />
sëpa<strong>te</strong> me të dyja duart,<br />
sikur t'i ish<strong>te</strong> dashur të pris<strong>te</strong><br />
një lis 50 vjeçar-dhe dridhej si<br />
një gjethe. Dikush tjetër thirri:<br />
Edhe ai do të ish<strong>te</strong> bërë no<strong>te</strong>r,<br />
si i ati. Nuk ka rëndësi! Tash që<br />
i kishin duart të ngjyera me atë<br />
gjak, duhej derdhur edhe gllënjka<br />
e fundit. Të gjithë! të gjithë<br />
kapelat! Nuk ish<strong>te</strong> më uria,<br />
goditjet me shkop, paudhësitë<br />
që e bënin inatin të ndizej. Ish<strong>te</strong><br />
gjaku i pafajshëm.<br />
Gratë edhe më të egra, duke<br />
tundur krahët e zbuluar, duke<br />
bërtitur nga inati me trupin e<br />
butë nën zhelet e fustaneve.<br />
Ti që vije t'i lu<strong>te</strong>she Zotit me<br />
fustan mëndafshi! Ti që e kishe<br />
pështirë të gjunjëzoheshe<br />
pranë njerëzve të varfër! Ti!<br />
Ti! Nëpër shtëpi, nëpër shkallë,<br />
brenda dhomave të gjumit<br />
duke shqyer mëndafshin dhe<br />
cohën fine. Sa vathë mbi fytyrat<br />
e gjakosura! Sa unaza floriri në<br />
duar që përpiqeshin të prisnin<br />
goditjet e sëpatave! Baronia e<br />
kish<strong>te</strong> bllokuar derën: trarë,<br />
karroca fshati, fuçi plot nga pas;<br />
dhe bujqit që qëllonin nga dritaret<br />
pasi e kishin shitur shtrenjtë<br />
ve<strong>te</strong>n. Turma përul<strong>te</strong> kokën<br />
ndaj goditjeve sepse nuk kishin<br />
armë që t'u përgjigjeshin. Më<br />
parë ish<strong>te</strong> dënimi me vdekje,<br />
për atë që mban<strong>te</strong> armë zjarri.<br />
Rroftë liria! Dhe e hodhën në<br />
tokë portën.<br />
Pastaj në oborr, në shkallë<br />
duke kapërcyer të plagosurit.<br />
Nuk i ngacmuan pojakët. Pojakët<br />
më vonë! Më parë kërkonin<br />
ushqimet e barones, ushqimet<br />
e gatuara me thëllëza dhe verë<br />
të mirë. Ajo vrapon<strong>te</strong> nga<br />
dhoma në dhomë me foshnjën<br />
në gji, flokëprishur, dhomat<br />
nuk kishin të mbaruar. Dëgjohej<br />
turma të bërtis<strong>te</strong> nëpër<br />
ecejaket, duke u afruar si lumi<br />
që vërshon. Djali i madh, 16<br />
vjeçar, ende me lëkurë të bardhë<br />
dhe ai, mbron<strong>te</strong> hyrjen me<br />
duart që dridheshin, duke bërtitur:<br />
nënë! nënë! Me shtytjen<br />
e parë, ia rrëzuan portën përsipër.<br />
Nuk thërris<strong>te</strong> më. Nëna<br />
e tij, e marra, ish<strong>te</strong> fshehur<br />
në ballkon, duke mbajtur të<br />
mbërthyer vogëlushin, duke ia<br />
zënë gojën me dorë që të mos<br />
bërtis<strong>te</strong>. Djali tjetër don<strong>te</strong> ta<br />
mbron<strong>te</strong> me trupin e tij, i tronditur<br />
sikur të kish<strong>te</strong> pasur 100
TREGIMI I HUAJ<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 9<br />
duar, duke kapur nga <strong>te</strong>hu ato<br />
sëpata.<br />
I ndanë sa hap e mbyll sytë. E<br />
kapën atë nga flokët, tjetrin për<br />
mezi, një tjetër për rrobash duke<br />
e ngritur mbi parmakë. Qymyrshitësi<br />
i shkuli nga krahët fëmijën<br />
e gjirit. Vëllai tjetër nuk pa<br />
asgjë; nuk shih<strong>te</strong> veç bardhë e<br />
zi. Po e shkelnin, po ia bluanin<br />
kockat me goditje takash metali;<br />
ai kish<strong>te</strong> kafshuar një dorë që<br />
e kish<strong>te</strong> mbërthyer për fyti dhe<br />
nuk po e lëshon<strong>te</strong> më. Sëpatat<br />
nuk mund ta godisnin në atë<br />
pirg, shkëlqenin në ajër.<br />
Dhe në atë karnavale të çmendur<br />
të muajit qershor, në mes<br />
të klithjeve të të dehurve të<br />
turmës së uritur, vazhdon<strong>te</strong><br />
të bin<strong>te</strong> papushim këmbana e<br />
Kishës, deri në darkë, pa drekë<br />
dhe lutje, si në vendin e turqve.<br />
Po fillonin të lëkundeshin, të<br />
lodhur nga kasaphana, ngadalë<br />
ngadalë, secili duke iu shmangur<br />
shokut. Para se të bin<strong>te</strong><br />
nata, të gjitha dyert ishin të<br />
mbyllura, të frikësuar dhe në<br />
çdo shtëpi vigjilon<strong>te</strong> kandili.<br />
Nëpër rrugicat nuk dëgjoheshin<br />
veç qenë, duke kërkuar<br />
në qoshe, me kërcitje të thata<br />
kockash, nën dritën e hënës që<br />
lan<strong>te</strong> gjithçka dhe i tregon<strong>te</strong> të<br />
hapura kat më kat dyert dhe<br />
dritaret e shtëpive bosh.<br />
Po gdhihej; një e dielë pa këmbë<br />
njeriu në shesh, as tingujsh<br />
këmbanash. Sakrestani ish<strong>te</strong><br />
strukur, priftërinj nuk shiheshin<br />
më. Të parët që filluan të mblidhen<br />
në sheshin para kishës, shiheshin<br />
në sy me dyshim; secili<br />
duke menduar për atë që do ta<br />
bren<strong>te</strong> në ndërgjegje komshiun.<br />
Pastaj, kur u shtuan, filluan<br />
të gumëzhijnë. Të dielën<br />
nuk mund të rrinin pa meshim<br />
si qenër! Klubi i xhentëlmenëve<br />
ish<strong>te</strong> i bllokuar dhe nuk dinin<br />
ku të shkonin të merrnin urdhrat<br />
e padronëve për këtë javë.<br />
Nga këmbanorja varej përsëri<br />
shamia trengjyrëshe, e flashkët,<br />
në vapën kaltëroshe të qershorit.<br />
Ashtu si hija që zvogëlohej<br />
ngadalë mbi shesh, turma<br />
grumbullohej e gjitha në një<br />
qoshe.<br />
Midis disa shtëpive të vogla të<br />
piacës, në fund të një rrugice që<br />
zbris<strong>te</strong> thikë, dukeshin fushat e<br />
kuqërremta në rrafshinë, pyjet<br />
e errët në anë të Etnas. Tani<br />
duhej të ndanin ato pyje dhe<br />
fusha. Secili me mendje llogaris<strong>te</strong><br />
me duar atë që do t'i takon<strong>te</strong><br />
si pjesë dhe shih<strong>te</strong> vjedhurazi<br />
komshiun. Liri do të thosh<strong>te</strong> që<br />
të kish<strong>te</strong> për të gjithë! Ai Nino<br />
Bisha dhe ai Ramuracoja do<br />
të pre<strong>te</strong>ndonin të vazhdonin<br />
dhunën ndaj kapelave! Po të<br />
mos ish<strong>te</strong> <strong>te</strong>kniku për të matur<br />
tokën dhe no<strong>te</strong>ri për ta hedhur<br />
në letër, secili do ta kish<strong>te</strong> bërë<br />
me hir apo me pahir. Dhe nëse<br />
ti e ha pjesën tënde në mejhane,<br />
më pas, duhet të kthehesh ta<br />
ndash nga fillimi? hajdut ti,<br />
hajdut dhe unë! Tani që kemi<br />
lirinë , kush dëshiron<strong>te</strong> të han<strong>te</strong><br />
sa për dy vetë do të kish<strong>te</strong> shijuar<br />
si ajo e xhentëlmenëve!<br />
Druvari vringëllon<strong>te</strong> në ajër<br />
një dorë sikur të kish<strong>te</strong> ende<br />
sëpatën. Të nesërmen u dëgjua<br />
se do të vin<strong>te</strong> të vendos<strong>te</strong><br />
drejtësi gjenerali, ai që i bën<strong>te</strong><br />
njerëzit të dridheshin. Dalloheshin<br />
këmishat e kuqe të<br />
ushtarëve të vet <strong>te</strong>k ngji<strong>te</strong>shin<br />
nëpër përroskë, drejt lokali<strong>te</strong>tit;<br />
do të mjafton<strong>te</strong> të rrotulloje<br />
nga lart gurë për t'i shtypur<br />
të gjithë. Por askush nuk lëvizi.<br />
Gratë ulërinin dhe shkulnin<br />
flokët. Tashmë njerëzit e zinj<br />
me mjekrat e gjata ishin në mal,<br />
me duart mbi kofshë, shinin të<br />
mbërrinin ata rinokët e lodhur,<br />
të kërrusur nga pesha e<br />
pushkëve të ndryshkura dhe ai<br />
gjeneral i vogël mbi kalin e tij të<br />
madh zijosh, para të gjithëve, i<br />
vetëm.<br />
Gjenerali urdhëroi të sillnin<br />
kashtë në kishë dhe i vuri të<br />
flinin djemtë e tij si një prind.<br />
Në mëngjes, para se të agon<strong>te</strong>,<br />
nëse nuk çoheshin nga buria e<br />
trompës, ai hyn<strong>te</strong> në kishë me<br />
kalë, duke nëmur si një turk.<br />
Ky ish<strong>te</strong> njeriu. Dhe menjëherë<br />
urdhëroi që t'i pushkatonin<br />
pesë a gjashtë, Pipo i shkurtri,<br />
Picaneli, të parët që u gjendën<br />
aty. Druvari, ndërsa po e detyronin<br />
të gjunjëzoheshe pranë<br />
murit të varreve, qan<strong>te</strong> si një<br />
djalosh për disa fjalë që ia<br />
kish<strong>te</strong> thënë nëna e vet dhe nga<br />
të klithurat që kish<strong>te</strong> nxjerrë<br />
kur ia shkulën nga krahët.<br />
Nga larg, në rrugicat më të<br />
largëta të lokali<strong>te</strong>tit, pas dyerve,<br />
dëgjoheshin ato të shtëna<br />
pushke radhazi si fishekzjarrët<br />
e festës. Më pas sigurisht mbërritën<br />
gjykatësit, xhentëlmenë<br />
me syze, të kapur pas mushkave,<br />
të stërmunduar nga udhëtimi,<br />
që ankoheshin për rraskapitjen<br />
ndërsa merrnin në pyetje të<br />
akuzuarit në mensën e manastirit,<br />
të ulur në krah të.........<br />
duke psherëtirë ah! sa herë<br />
ndryshonin krah. Një proces i<br />
gjatë që nuk kish<strong>te</strong> të mbaruar.<br />
Më fajtorët i dërguan në qy<strong>te</strong>t,<br />
në këmbë, të lidhur dyshe, mes<br />
dy rreshtave të ushtarëve me<br />
pushkën ngrehur. Gratë e tyre<br />
i ndiqnin duke rendur nëpër<br />
rrugët e gjata të fshatit, mes<br />
brazdave, mes fiqve të detit,<br />
mes vreshtave, mes drithërave<br />
ngjyrë ari, duke dihatur, duke<br />
çaluar, duke i thirrur me emër<br />
sa herë që rruga kthen<strong>te</strong> dhe<br />
mund të shiheshin në fytyrë të<br />
burgosurit.<br />
Në qy<strong>te</strong>t i mbyllën në burgun e<br />
madh të lartë dhe të gjerë si një<br />
manastir, i gjithi i shpuar nga<br />
dritare më kangjellat; dhe nëse<br />
gratë donin t'i shihnin burrat<br />
e tyre, vetëm të hënave, në<br />
prani të rojeve, pas kangjellave<br />
të hekurta. Të gjorët dukeshin<br />
gjithnjë e më të verdhë në atë<br />
hije të përjetshme që nuk e shije<br />
diellin me sy. Çdo të prem<strong>te</strong><br />
bëheshin më të heshtur, mezi<br />
përgjigjeshin, qaheshin më<br />
pak. Ditët e tjera, nëse gratë<br />
endeshin nëpër sheshin përreth<br />
burgut, rojet i kërcënonin<br />
me pushkë. Më pas nuk dinin<br />
çfarë të bënin, ku të gjenin<br />
punë në qy<strong>te</strong>t, as si të fitonin<br />
bukën e gojës. Shtrati në han<br />
kushton<strong>te</strong> dy lek; buka e bardhë<br />
mbaron<strong>te</strong> si një kafshatë<br />
dhe nuk ta mbush<strong>te</strong> stomakun;<br />
nëse kënaqeshin të kalonin një<br />
natë në pragun e kishës, rojet i<br />
arrestonin.<br />
Pak nga pak rikthyen në shtëpi<br />
gratë, pastaj nënat. Një vajzë e<br />
bukur humbi në qy<strong>te</strong>t dhe nuk<br />
pati më asnjë lajm. Të gjithë të<br />
tjerët në qy<strong>te</strong>t kishin rifilluar<br />
të bënin atë që nuk e kishin<br />
bërë më parë. Xhentëlmenët<br />
nuk mund t'i punonin tokat<br />
e tyre me krahët e tyre dhe të<br />
varfrit nuk mund të jetonin pa<br />
xhentëlmenët. U paqtuan. Jetimi<br />
i dyqanit të erëzave ia mori<br />
gruan Neli Pirrut dhe iu duk<br />
punë e paqme, si hakmarrje<br />
ndaj atij që i kish<strong>te</strong> vrarë babën.<br />
Gruas që kish<strong>te</strong> herë pas here<br />
disa shqetësime dhe druhej<br />
se burri mos ia shëmton<strong>te</strong> fytyrën,<br />
kur të dil<strong>te</strong> nga burgu, ai<br />
i përgjigjej: rri e qetë se nuk del<br />
më kurrë. Tashmë askujt nuk i<br />
shkon<strong>te</strong> në mend; vetëm ndonjë<br />
nënë, ndonjë plakush, nëse i<br />
shkonin sytë nga rrafshina, ku<br />
ndodhej qy<strong>te</strong>ti ose të dielave<br />
duke parë të tjerët që flasin<br />
qetësisht për punët e tyre me<br />
xhentëlmenët, para klubit ku<br />
bisedohej, me beretë në dorë<br />
dhe ku bindeshin që gjërat pa<br />
vlerë hidhen.<br />
Procesi zgjati tre vjet, jo më<br />
pak! tre vjet burg dhe pa parë<br />
dritën e diellit. Kështu që ata të<br />
akuzuarit dukeshin të vdekurit<br />
e shumtë të varreve, sa herë që<br />
i çonin të prangosur në gjykatë.<br />
Kush mund<strong>te</strong> nga fshati kish<strong>te</strong><br />
ngarendur: dëshmitarë, të<br />
afërm, kureshtarë si në një festë,<br />
për të parë bashkëfshatarët,<br />
pas shumë kohësh, shtrënguar<br />
në birucë-bëhesh kaposh me<br />
të vër<strong>te</strong>të aty brenda! dhe Neli<br />
Pirrusë i duhej të duron<strong>te</strong> para<br />
syve fytyrën e dyqanxhiut me<br />
të cilin ishin bërë krushq me<br />
tradhti! I ngrinin në këmbë<br />
një e nga një-Juve, si ju quajnë?<br />
Dhe dëgjohej që secili thosh<strong>te</strong><br />
të vetin, emër dhe mbiemër<br />
dhe çfarë kish<strong>te</strong> bërë.<br />
Avokatët rrekeshin mes fjalëve,<br />
me mëngët e gjera që vareshin<br />
dhe nxeheshin, u dil<strong>te</strong> shkuma<br />
<strong>te</strong>k goja, duke e fshirë përnjëherë<br />
me shami të bardhë,<br />
duke hequr një të thithur duhani.<br />
Gjykatësit përgjumeshin,<br />
pas xhamave të syzeve të tyre<br />
që ta ngrinin zemrën. Ishin ulur<br />
përballë 12 xhentëlmenë, të<br />
lodhur, të mërzitur që gogësinin,<br />
kruanin mjekrën apo pëshpëritnin<br />
mes tyre. Sigurisht<br />
thoshin që ia kishin hedhur<br />
paq që nuk ishin xhentëlmenët<br />
e vendthit atje lart, kur kishin<br />
fituar lirinë. Pastaj u larguan të<br />
vendosnin mes tyre, të dënuarit<br />
prisnin të zbehtë dhe me<br />
sytë e fiksuar në atë portë të<br />
mbyllur. Kur hynë, shefi i tyre,<br />
ai që flis<strong>te</strong> me dorën në bark,<br />
ish<strong>te</strong> gati i zbehtë si të akuzuarit<br />
dhe tha: për nderin tim dhe me<br />
ndërgjegjen time!... Qymyrshitësi,<br />
ndërsa po ia rivendosnin<br />
prangat, belbëzon<strong>te</strong>: Ku po<br />
më çoni? Në burg? Përse? Nuk<br />
mora as një pëllëmbë tokë!<br />
Sikur kishin thënë se ishin të<br />
lirë!<br />
Përktheu: Arjan KALLÇO
10 Drita Ese<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
Xhemal AHMETI<br />
Xhemal Ahmeti në vitin 1969 në<br />
Dobërdoll të Maqedonisë. Mbaroi<br />
historinë e Ar<strong>te</strong>ve, Gazetarinë dhe<br />
Teologjinë. Studimet e Shkencave<br />
të Mediave/Komunikimit dhe Gjermanistikën<br />
i studioi në Universi<strong>te</strong>tin e<br />
Freiburgut. Studion histori Kon<strong>te</strong>mporane<br />
dhe Antropologji Sociale. Ka<br />
qenë gazetar, redaktor dhe kryeredaktor<br />
i disa gazetave të përditshme<br />
shqiptare si dhe redaktor i revistave të<br />
ndryshme zvicerane. Xhemal Ahmeti<br />
ka botuar vepra me ese,(Arti matanë<br />
kishave letrare) prozë (romani “Paranoja”<br />
dhe kritikë letrare . Që nga viti<br />
1991 jeton në Bernë të Zvicrës.<br />
Korrupsioni në kulturë<br />
Në komunizëm, për tu rekrutuar<br />
në sis<strong>te</strong>m, në ndonjë institucion<br />
kulturor, duhej të<br />
ishe servil ndaj ideologjisë në<br />
push<strong>te</strong>t. Sot duhet ose të kesh<br />
para ose ta kesh axhën a <strong>te</strong>zen<br />
shef/e të ndonjë institucioni<br />
ose klani. Fakt mbe<strong>te</strong>t i njejtë:<br />
jo pak institucione të rëndësishme<br />
shoqërore e kulturore<br />
mbe<strong>te</strong>n edhe sot në duart e diletantëve.<br />
Procesi i rekrutimit<br />
të “asis<strong>te</strong>ntëve”, “akademikëve”,<br />
“gazetarëve” dhe “in<strong>te</strong>lektualëve”<br />
të rinj nëpër institucionet<br />
kulturore është një <strong>te</strong>më vër<strong>te</strong>t<br />
për t’u diskutuar. Ata që kanë<br />
qenë pjesmarrës apo spektatorë<br />
(të rastit) të momen<strong>te</strong>ve<br />
të tilla mund të flasin edhe më<br />
shumë për këtë gjë. Ndoshta<br />
edhe e kanë për borxh.<br />
Kështu së paku do t`i shpëtonin<br />
pasionistët e vër<strong>te</strong>të të<br />
këtij drejtimi nga politika egocentrike<br />
e salloneve “kulturore<br />
e in<strong>te</strong>lektuale” dhe do të<br />
kontribuonin në përmirësimin<br />
e mediumeve, ka<strong>te</strong>drave, institu<strong>te</strong>ve<br />
apo thjeshtë thënë;<br />
dalëngadalë do t`i mundësonin<br />
kulturës autori<strong>te</strong>tin e merituar.<br />
Pa ato kushtëzimet ordinere që<br />
imponojnë tariqet. Më herët,<br />
në kohën kur veprat letrare<br />
artistike ende vlerësoheshin<br />
në bazë të “sensit” ideologjik,<br />
ish<strong>te</strong> lehtë të gjesh autorin për<br />
kë duhet të flasësh publikisht<br />
duke qenë i sigurtë se kundër<br />
<strong>te</strong>je nuk do të hartohej ndonjë<br />
dosje e veçantë nga policia<br />
letrare që përbëhej nga (re)<br />
cenzorët.<br />
Përkundër rrezikut të kthesës<br />
së “komi<strong>te</strong><strong>te</strong>ve” ndaj njërit<br />
apo tjetrit autor, megjithatë<br />
ish<strong>te</strong> lehtë, sepse formulat<br />
se si duhej shkruar diheshin<br />
përmendsh dhe mjafton<strong>te</strong> të<br />
gjeje listën e autorëve të privilegjuar<br />
nga ShB-të sh<strong>te</strong>tërore<br />
për të mos i marrë <strong>te</strong>lat nëpër<br />
këmbë. Ekzistonin varian<strong>te</strong> të<br />
ndryshme se si mund t`i takoje<br />
njerëzit e “mëdhenj”, pra ata<br />
të listave, nëse doje të bëhesh<br />
anëtar i ndonjë “klani” që do të<br />
të mundëson<strong>te</strong> ngjitjen shkallëve<br />
të afirmimit. Rruga më<br />
e mirë ish<strong>te</strong> që të ecje nëpër<br />
kafenetë që shërbenin si sallone<br />
diskutimesh propoetike e<br />
t’i takoje personalisht. Natyrisht<br />
para hyrjes në këto salone<br />
duhej të plotësoje një kusht të<br />
pashmangshëm; duhet të kishe<br />
xhepat e fryera me para, fjalorin<br />
e zgjedhur ideologjik dhe<br />
gatishmërinë e servilizmit të<br />
paskajshëm në shpirt! Përndryshe,<br />
në vend të përshëndetjes,<br />
të paralajmëronin inkuadrimin<br />
në listën e njerzve që e kishin të<br />
ndaluar përshpëritjen.<br />
Ç”ka bisedohej nëpër këto sallone?<br />
Dikush do të mendojë<br />
se aty janë bërë diskutime mbi<br />
poetikën e Aristo<strong>te</strong>lit, alergjinë<br />
e Brehtit ndaj Rilkes apo sharjet<br />
e Gë<strong>te</strong>s drejtuar Shlegelit.<br />
Jo! Është e vër<strong>te</strong>të se ato biseda<br />
kishin diçka poetike në ve<strong>te</strong>,<br />
p.shembull; “konjaku më kënaq<br />
shpirtin …sa trup të bukur që<br />
ka kjo zanë … oh!! jetë moj sa<br />
e bukur je” e të ngjajshme. Në<br />
ato "takime poetiko-sallonike"<br />
kryesisht bisedohej për kandidatin<br />
e ardhshëm të klikës<br />
së tarikut të tyre. Nëse kandidati<br />
i ri i plotëson<strong>te</strong> kush<strong>te</strong>t<br />
atëherë ai pranohej njëzëshëm<br />
nga të gjithë dhe në emër të tij<br />
shkruheshin ca reportazhe e<br />
recensione sipas konditave që<br />
pëlqen<strong>te</strong> push<strong>te</strong>ti dhe tariku.<br />
Kush<strong>te</strong>t themelore që konkuruesi<br />
duhej të plotësojë ishin:<br />
1. të jetë diletant i papërmirësueshëm<br />
me qëllim<br />
që mos ketë pre<strong>te</strong>ndime<br />
“fronesh”,2. të ketë dëshmuar<br />
dëgjueshmëri kolektive, kjo<br />
do të thotë të shkojë msit <strong>te</strong>k<br />
shoqet (besoj: dhe shokët)<br />
për ndonjë qejfli të tarikut dhe<br />
3. të bëjë një libër me vjersha,<br />
sidoqofshin ato. Kaq sa për<br />
pranimin e kandidatëve. Pas<br />
pranimit kanditatët botonin<br />
librin. Libër, patjetër me poezi.<br />
Redaktorët dhe (re)cenzorët<br />
bënin nga një minivështrim<br />
lavdërues për poetin dhe referimet<br />
e nevojshme për të nxjerrë<br />
anëtarin e ri të “elitës letrare”<br />
nga thonjtë e anonimi<strong>te</strong>tit.<br />
Askush nuk bën<strong>te</strong> kërkime<br />
të njëmendta kritike për të<br />
shpjeguar vendin ku gjenden<br />
vlerat e veprës. Pa problem;<br />
kush guxon<strong>te</strong> të kundërshtojë<br />
vështrimin ( qoftë edhe i thatë,<br />
siç ishin dheishin dhe janë<br />
recensionet e tyre) e ndonjë<br />
poeti “emërmadh” (edhe të<br />
sotëm)? Askush. Libri-pasportë<br />
i shërben<strong>te</strong> autorit si vizë për të<br />
shitur mend publikisht <strong>te</strong>k të<br />
tjerët, <strong>te</strong> lexuesit, dhe më e keqja:<br />
plakej duke mashtruar ve<strong>te</strong>n<br />
se ka bërë diç. Ndërgjegjësimi<br />
vjen gjithmonë i vonuar.<br />
Dëshira e tyre për të zbuluar diçka<br />
të re nuk mund të plotësohej,<br />
për një gjë të tillë mungon<strong>te</strong> kapaci<strong>te</strong>ti<br />
in<strong>te</strong>lektual. Ca prej tyre<br />
madje u “çmendën” kur morën<br />
vesh se tariku i ka gënjyer kur<br />
u ka thënë se ata janë mishërim<br />
i ndonjë mendje të madhe të<br />
epokave të kaluara. Ka të tillë,<br />
prej kandidatëve, të cilët pandërprerë<br />
<strong>te</strong>ntojnë të ikin nga<br />
një jetë e tillë. Jetë të fituar vullnetarisht<br />
e me zor. Siç thamë<br />
edhe më lartë: depërtimi nuk<br />
ish<strong>te</strong> i lehtë. I ngopur me servilizëm,<br />
pa dinji<strong>te</strong>t duke qenë<br />
“xhoker” i përjetshëm i kryetarit<br />
të tarikut, viktima kërkon<br />
shpëtimin, lirinë. Pa sukses.<br />
Që nga dita e ikjes së tij, tariku<br />
do të del me komunikatë për<br />
mënyrën e ngjitjes së tij në rradhët<br />
e shkronjësve profesionalë<br />
dhe ai aq e pati. Biografia e<br />
meritave bëhet fluskër pa pritë<br />
e kujtuar. Sallonet përkohësisht,<br />
për shkaqe të ndryshme,<br />
u dezorganizuan. Ca prej tyre<br />
ikën jashtë. Deklarativisht: për<br />
shkaqe politiko- kombëtare.<br />
Realisht – sot shihet efekti: “ku<br />
është paraja, është edhe sevdaja”.<br />
Mirëpo, menjëherë pas<br />
luftës nuk munguan as kandidatët<br />
që iu rikthyen salloneve.<br />
Ashtu të dëgjueshëm, të<br />
ndërgjegjshëm dhe të disiplinuar<br />
ndaj urdhërave të<br />
kryetarikëve të tyre vazhdojnë<br />
të mbe<strong>te</strong>n hije. Dikush tha se<br />
çështja do të ndryshojë për arsye<br />
të ambientit dhe rrethanave<br />
që sundojnë jetën postkomunis<strong>te</strong>,<br />
kështu që këto njerëz do<br />
të kuptojnë pozitën e tyre dhe<br />
do t`iu nënshtrohen leksioneve<br />
edukuese për të flakur servilizmin,<br />
të qenurit hije rakitike<br />
e dikujt. As kështu nuk e<br />
ha. Ky farë karak<strong>te</strong>ri tariqesk<br />
duket se është një sëmundje e<br />
pashërueshme. Së paku njerëzit<br />
që njohim nuk e lëshojnë dot<br />
këtë pozitë. Mbi të gjitha, sa<br />
për ngushëllim, edhe ata janë<br />
pjesë e jetës sonë kulturore dhe<br />
shpresën duhet ta ruajmë deri<br />
në fund.<br />
Sot – si në atë periudhën e<br />
kaluar – nuk ka lëvizur, s‘ka<br />
ndryshuar diçka. Përveç se ideologjia<br />
është zëvendësuar tani<br />
me “lekun” ose “axhën e plotpush<strong>te</strong>tshëm”.<br />
Dhe të flasësh<br />
kundër fenomeneve të tilla,<br />
qoftë në <strong>Tiranë</strong> apo Prishtinë<br />
nuk është aq lehtë. Tre motorët<br />
kryesorë që janë vendimtare<br />
për sigurimin e kuadrove të institucioneve<br />
kulturore; korrupsioni,<br />
klanet dhe lidhjet priva<strong>te</strong><br />
e familjare.<br />
Jo kuali<strong>te</strong>ti i individëve dhe<br />
përgatitja që mund të kontribon<strong>te</strong><br />
në zhvillimin e kulturës<br />
janë in<strong>te</strong>resan<strong>te</strong>; por i cilit fis,<br />
klan, biri kujt është ose sa të<br />
fryer i ka xhepat pre<strong>te</strong>ndenti<br />
për ndonjë post. Gjatë një krahasimi<br />
të ndonjë rekrutimi para<br />
njëzet vi<strong>te</strong>ve me ndonjë aktual<br />
nuk has në dallime thelbësore:<br />
të njëjtat skena, të njëtët njerëz,<br />
gjithçka e njëjtë. Fenomen që<br />
vër<strong>te</strong>t ngushton frymëmarrjen<br />
dhe mekanizmat e shporrjes së<br />
të cilit s‘duken në horizont. Si<br />
duket duhet t‘i çojmë duart e<br />
të presim si në kohët e vjetra,<br />
duke pritur që kësaj rradhe të<br />
pasojë një tërmet dhe atë jo në<br />
Rumani se është afër, por pak<br />
më larg, diku në Alaskë. Larg<br />
nesh!
30-40<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 11<br />
Tajar ZAVALANI<br />
MBI ROLIN E LIBRAVE<br />
NË FORMIMIN E NJERIUT<br />
Në këto kohët e fundit njeriu<br />
mund të konstatojë me kënaqësi<br />
një farë aktivi<strong>te</strong>ti në fushën<br />
letrare. Botimet e reja vijnë një<br />
pas një. Disa duan të thonë se<br />
kjo vjen nga kriza. Shtypshkronjat<br />
s’kanë më aq punë me<br />
regjistrat e ministrive dhe që të<br />
mos rrinë bosh botojnë libra.<br />
Nuk e di, as nuk më in<strong>te</strong>reson<br />
shumë, deri sa ky shpjegim është<br />
i vër<strong>te</strong>të por në qoftë se kriza<br />
pati rezultat pozitiv, gjene mirë.<br />
S’ka të keqe pa asnjë të mirë, si<br />
thotë një fjalë e moçme.<br />
Midis gjithë librave që janë<br />
botuar këto ditë, suksesin më<br />
të madh e ka patur seria e aventurave<br />
të Allen Pinkertonit.<br />
Shitja e këtyre ka qenë aq e<br />
madhe sa që ka habitur ata që<br />
merren me punë shkrimesh,<br />
dhe ka shkaktuar bisedime të<br />
nxehta. Përpara një fakti kaq<br />
të papritur sicilido prej nesh u<br />
shtrëngua të bëjë këtë arsyetim:<br />
“domethënë se Shqipëria nuk<br />
është se s’ka njerëz që këndojnë,<br />
por duhen botuar libra që i in<strong>te</strong>resojnë<br />
publikut tonë”. Edhe<br />
librat që i in<strong>te</strong>resojnë publikut<br />
tonë qënkan aventurat policore<br />
me vrasje, grabitje, rrëmbime<br />
dhe zbulime të mrekullueshme.<br />
Dikush u alarmua nga ky fakt<br />
dhe i hyri se duke kënduar të<br />
tillë libra rinia jonë do të demoralizohet,<br />
ose më mirë do të<br />
korruptohet. Çështja është me<br />
rëndësi dhe meriton të analizohet<br />
me kujdes.<br />
E para e punës, ç’është qëllimi<br />
dhe dobia e këndimit? S’ka dyshim<br />
se njeriu duke kënduar<br />
libra zgjeron eksperiencën e tij<br />
dhe zhvillon vetitë e tij mendore,<br />
bile, gjer më një farë pike,<br />
përmirëson dhe karak<strong>te</strong>rin e<br />
vet. Por këndimi nuk e zëvendëson<br />
eksperiencën e jetës.<br />
Sado të kesh kënduar libra ku<br />
përshkruhen gabimet që kanë<br />
bërë të tjerët dhe mjerimet që<br />
kanë pësuar, prapë se prapë<br />
nuk mund të thuash se e njeh<br />
jetën. Po të mos jesh djegur<br />
vetë disa herë, po të mos kesh<br />
provuar vetë disa prova të hidhura<br />
nuk mund as të përfitosh<br />
nga eksperienca e të tjerëve, që<br />
është përmbledhur në librat.<br />
Nga ana tjetër, dobia e këndimit<br />
varet nga forma e përmbajtja,<br />
ose më mirë nga natyra e librave<br />
që këndohen. Prandaj<br />
zgjedhja e librave që duhen<br />
kënduar është një punë shumë<br />
delika<strong>te</strong>, sidomos për brezin<br />
që është në formim e sipër.<br />
Këtu dalin armiqtë e romaneve<br />
të aventurave dhe bëjnë, pak<br />
a shumë këtë arsyetim. Këndonjësit,<br />
thonë këta mbrojtës<br />
të morali<strong>te</strong>tit publik, që nuk e<br />
ka disiplinuar ve<strong>te</strong>n me morali<strong>te</strong>t<br />
të vër<strong>te</strong>të, nuk ka si kërkon<br />
përmirësimin dhe zhvillimin e<br />
personali<strong>te</strong>tit të vet me anë të<br />
këndimit.<br />
Ai nuk është në gjendje të ndjekë<br />
idenë kryesore që autori<br />
ka dashur të zhvillojë në një<br />
libër, ai shikon vetëm zhvillimin<br />
e ngjarjeve dhe është<br />
i dehur nga pikëpamjet e<br />
tmerrshme ose gazmore që vijnë<br />
një pas një, ashtu si në filmat<br />
kinematografikë. Prandaj<br />
këndonjësi i pastërvitur nuk<br />
mund të shijojë libra kur zhvillohet<br />
një ide por i pëlqejnë<br />
vetëm librat ku ka lëvizje dhe<br />
ngjarje që përshkruhen me anë<br />
pamjesh që mund të përfytyrohen.<br />
Kjo e bën që djali i ri të<br />
preferojë romanet e aventurave<br />
dhe veçanarisht romanet policore<br />
që janë forma e tyre më e<br />
mbaruar.<br />
Duke ndjekur skenat turbullonjëse<br />
ose të tmerrshme të një<br />
romani policor skena që nisin<br />
e mbarojnë me një shpejtësi<br />
hutonjëse, këndonjësi i ri dhe<br />
pa kulturë të shëndoshë, në<br />
vend që të forcohet dhe lartësohet<br />
moralisht, shkatërrohet<br />
fare. Një libër i zgjedhur ku të<br />
përshkruhen dhe verpimet e<br />
njerëzve fisnikë e me moral të<br />
shëndetshëm mund t’a lartëson<strong>te</strong><br />
këndonjësin axhami;<br />
kurse kontakti me botën e errët<br />
të romaneve policorë ku përshkruhen<br />
me ngjyra heroike<br />
veprimet e kriminelëve, anormalë<br />
në ndeshje me dedektivët<br />
dhe policët, e bën që t’i rrahë<br />
zemra bashkë me ta, i ngjall dëshirën<br />
që t’i imitojë, e trondit<br />
aq thellë sa nuk i lë fuqitë që të<br />
gjykojë.<br />
Këto janë me pak fjalë argu-<br />
mentat e kundërshtarëve të<br />
romaneve policorë. Ka ndër to<br />
mjaft sende të drejta që duhen<br />
marrë parasysh, por ata prekin<br />
më <strong>te</strong>për çështjen e lexuesve se<br />
të librave. Sepse po ta shikojmë<br />
punën thellë, efekti i këndimit<br />
varet sidomos nga gjendja morale<br />
dhe fuqia kritike e lexuesit.<br />
Kjo është aq e vër<strong>te</strong>të sa mund<br />
të themi që s’ka libër të keq për<br />
një lexues të mirë dhe s’ka libër<br />
të mirë për një lexues të keq.<br />
Një njeri i pjekur dhe me kulturë<br />
mund të këndojë me dobi<br />
çdo libër duke përfituar qoftë<br />
nga bukuria e formës, qoftë nga<br />
pasuria e mendimeve dhe nga<br />
varie<strong>te</strong>ti i eksperiencës që përshkruhet<br />
në to.<br />
Kurse për një djalë të ri, i cili<br />
posa fillon të njohë mis<strong>te</strong>ret<br />
e jetës, çdo libër, edhe veprat<br />
klasike të Rasinit apo Goethes,<br />
mund të bëhet i rrezikshëm.<br />
Këtu faji nuk është i librit por i<br />
atij që e këndon. Le të mos harrojmë<br />
që korruptimi fillon atje<br />
ku jeta nuk qarkullon lirisht<br />
dhe lë sh<strong>te</strong>g të formohen do<br />
helme të veçanta që veprojnë<br />
pa gjetur kundërshtimin nga<br />
jeta e shëndetshme. Me fjalë<br />
të tjera të rinjtë në moshën kritike<br />
të adoleshencës janë një<br />
shesh i epshëm për influenca të<br />
rrezikshme dhe këtu është roli<br />
i prindërve dhe i mësonjësve<br />
që t’i luftojnë këto influenca<br />
duke u futur në shpirt parime<br />
të shëndetshme.<br />
Për atë lexues që kërkon vetëm<br />
e vetëm të mësojë se si bëhet<br />
dashuria dhe si vrasin, si<br />
ndiqen e si kapen kriminelët,<br />
për atë romanet policore janë<br />
të rrezikshëm. Gjithashtu romanet<br />
policore ku autorët janë<br />
munduar vetëm se si të përshkruajn<br />
vrasje sa mund më të<br />
tmerrshme që të goditin me imagjinatën<br />
e lexuesit axhami (pa<br />
eksperiencë), janë pa kurrfarë<br />
in<strong>te</strong>resi, dhe mund të bëhen të<br />
rrezikshëm.<br />
Përkundrazi një shkrimtar i<br />
vër<strong>te</strong>të si Edgar Poe edhe kur<br />
shtron në novelat e tij problemin<br />
e ndonjë vrasjeje të mis<strong>te</strong>rshme,<br />
nuk kufizohet kurrë<br />
me përshkrimin e ngarjeve që<br />
zhvillohen në një atmosferë të<br />
llahtarshme. Përshkrimin e ngjarjeve<br />
Edgar Poe e shoqëron<br />
gjithmonë me disa vërejtje<br />
të çmueshme mbi zotësinë e<br />
observimit, të analizës dhe të<br />
krijimit me anë të imagjinatës,<br />
dhe këto vërejtje i bëjnë “aventurat<br />
e jashtëzakonshme” të<br />
Edgar Poe-s një burim të pash<strong>te</strong>rrur<br />
për pasurimin dhe zhvillimin<br />
e mendjes sonë. Gjithashtu<br />
mund të thuhet edhe për<br />
veprat e Conan Doylit, i cili<br />
rrëfen aventurat e dedektivit<br />
legjendar Sherlok holmes. Për<br />
këta autorë klasikë të romaneve<br />
policorë zbulimi i vjedhësit ose<br />
i vrasësit vjen pas këtyre vërejtjeve<br />
të vlefshme për formimin<br />
e gjykimit dhe ky zbulim zhvillohet<br />
si një problem mendor e<br />
jo vetëm si një varg ngjarjesh<br />
të tmerrshme e pa një kuptim<br />
logjik.<br />
Këtu në Shqipëri, ku jemi ankuar<br />
për indiferencën në punën<br />
e librave duhet të gëzohemi<br />
kur shohim që ka shqiptarë<br />
që in<strong>te</strong>resohen për një ka<strong>te</strong>gori<br />
librash. Nuk më duket e<br />
arsyeshme që ta dënojmë këtë<br />
in<strong>te</strong>resim sepse nuk shfaqet<br />
për kryeveprat letrare që neve<br />
dëshironim të këndoheshin.<br />
Ata që e kosniderojnë punën e<br />
shkrimtarit si një mision social<br />
duhet të mos e përbuzin asnjë<br />
iniciativë që vjen nga masa e<br />
këndonjësve. Detyra e tyre është<br />
që ta kanalizojnë in<strong>te</strong>resimin<br />
që konstatuam në drejtime më<br />
të dobishme.<br />
Më sipër u munduam të provojmë<br />
se romanet policorë nuk<br />
mund të dënohen të gjithë a<br />
priori. Pamë se ka romane policorë<br />
që janë mjaft të vlefshëm<br />
dhe mund të këndohem me<br />
përfitim prej kujtdo. Prandaj<br />
nuk është keq sikur publiku<br />
shqiptar që fillon të këndojë t’i<br />
japim edhe ca rome policorë<br />
të zgjedhur me kujdes dhe të<br />
shkruar në një gjuhë të pastër<br />
të këndshme. Paralelisht me<br />
këtë të vazhdojmë botimin e<br />
veprave letare të dorës së parë.<br />
Me të lartësuar niveli i tij kulturor,<br />
publiku vetë, i cili sot fillon<br />
të këndojë romane policore,<br />
nesër do të kërkojë vepra më<br />
serioze, më të rënda dhe më<br />
të pasura nga lënda, gjuha dhe<br />
mendimet.<br />
Illyria, <strong>Tiranë</strong>, 1934, nr, 5, 1<br />
Prill.
Artistët e rinj<br />
12 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
ELpIZA GAXHAZI<br />
poezi e humbjes dhe rilindjes<br />
Mes orvatjeve të pafundme për mbije<strong>te</strong>së të qenieve njerëzore, në një botë që duket se po e bjerr përherë e më <strong>te</strong>për kuptimin e humanizmit<br />
dhe vlerave shpirtërore, duke fluturuar me shpejtësinë e dritës drejt një qenësie boshe e kryekëput ma<strong>te</strong>riale, duket se poetët nuk<br />
kanë asgjë të ndryshme prej feniksit që rilind prej hirit të vet, pas çdo vdekje që “i merr jetën”. Duket se hiri (si konotacion <strong>te</strong>për i fshehur<br />
i humbjes dhe asgjësimit) dhe arratisja prej një të përditshmeje që të mpak sis<strong>te</strong>matikisht me meskini<strong>te</strong>tin dhe tragjici<strong>te</strong>tin e ngjarjeve<br />
të mëdha, apo edhe të vogla qofshin, janë dy bosh<strong>te</strong>t kryesore ndërmjet të cilave frymon poezia e Elpiza Gaxhazit.<br />
Rënia është “çasti” kur poetja shtanget e humbet drejtpeshimin, por kjo e fundit nuk zgjat pambarimisht, pasi ajo përherë gjen një<br />
varkë në brigjet e heshtjes, qoftë edhe atëherë kur janë thyer të gjitha: busulla, velat lopatat…Përpos gjithçkaje, shpirti i saj i nxirë është<br />
përherë i etur në luftën për diellin. Gaxhazi, siç shprehet edhe vetë ne vargjet e poezisë “Bën vapë”, duket se nuk ka kohë për të humbur,<br />
përderisa gjen përherë forcë të rilindë si feniksi.<br />
Ajo nuk ka gjithashtu as kohë për të marrë hak, ashtu siç nuk di të marrë hak asnjë poet. Ajo thjesht “rrëfen” në vargjet e saj dhe lë poezinë<br />
të marrë hak për të gjithë boshet e humnerat shpirtërore. Dhe duket se poezia e saj, sa “e ftohtë” në pamje të parë, por me një jetë të<br />
tërë që pulson ashtnorit të këtij cikli poetik, di të marrë hak në mënyrën e duhur, gjersa është në gjendje të na thotë “diçka të pathënë”.<br />
Jam si bari<br />
Jam si bari!<br />
Rri<strong>te</strong>m <strong>te</strong> kërcelli, jo në majë.<br />
Dhe në më shtyp me këmbë<br />
dhe në fryn erë<br />
unë rri<strong>te</strong>m brenda, shtrirë,<br />
rrafsh me tokën, brenda tokës,<br />
në kërcellin e jetës,<br />
në nyjet e saj.<br />
Ti rri<strong>te</strong>sh horizontalisht<br />
nëntokë,<br />
si bari,<br />
shpirti im i nxirë,<br />
i etur në luftën për diellin,<br />
orë pas ore,<br />
çdo ditë.<br />
S’është për t’u çuditur mbipopullimi yt!<br />
Bën vapë<br />
Ky diell përvëlues<br />
dhe aspak tradicional!<br />
Poshtë guriçkave të shapkave<br />
koka e varur e një milingone mbretëreshë<br />
dhe ushtarëve të saj të pazëshëm,<br />
që rrijnë,<br />
të ndërgjegjshëm deri në zvetënim.<br />
Askush s’ka kohë për të humbur!<br />
Dhe as për të marrë hak!<br />
Krijesa<br />
të mjera,<br />
të humbura,<br />
të pashpërblyera,<br />
ecejake të pashpjegueshme.<br />
Nën një diell përvëlues !<br />
Dhe tradicional aspak!<br />
Impresion<br />
Mes mijëra rregullatorësh hapësirash<br />
zë vend e ndalem<br />
formuloj një komunikim të thjeshtë<br />
as pres, as hesht.<br />
i ruhem qënies që fshihet<br />
dhe ashtu vdes.<br />
Një push<strong>te</strong>t <strong>te</strong> frikshëm ndërmora në sy<br />
kur nisa të ngurtësohem në hapa<br />
<strong>te</strong>k prekja një gjethe<br />
në liri të saj thashë se u shtanga<br />
me një deklaratë të heshtur<br />
firmosa paqen.<br />
E ç’më duhet nëse pylli<br />
çmendet në dritëhijen e vet.<br />
Unë vrapoja në gjurmë gjethesh<br />
dhe isha e qetë.<br />
Thyerje<br />
Dhe thyhen<br />
të gjitha<br />
busulla, velat, lopata,<br />
ngelet<br />
vetëm,<br />
mes heshtjes,<br />
varka…<br />
Tej dritares<br />
U ktheva prapë<br />
në ditët e mia.<br />
Mendova se do të ulërija<br />
nga vetmia e dhembja.<br />
Por, ja që s’ulërita!<br />
Tej dritaresh përpëli<strong>te</strong>j drita...<br />
peng<br />
R-së<br />
Çfarë shkruajta?<br />
Le të jetë aty<br />
veç të vër<strong>te</strong>tës së bojës<br />
dhe e vër<strong>te</strong>ta e asgjësë,<br />
e një të paturpshme të vockël!<br />
Le të mbe<strong>te</strong>t<br />
hajnim…. i llastuar… ky çast,<br />
kur dora mërzi<strong>te</strong>t së qeni e aneksuar,<br />
të <strong>te</strong>jnxehura ndjehen poret<br />
dhe gjuha nis të flasë.<br />
Sa dua të ec në rrugën që shkel me mëdyshje<br />
Të vetmen ku tradhtoj vetve<strong>te</strong>n.<br />
S’di pse vetëm këtu humbas shkujdesjen<br />
duke mos ia dëgjuar zërin gjakut;<br />
ia ndiqja egër kumbimet<br />
e më egër pëshpërimat<br />
duke i bërtitur mallit.<br />
Dhe s’më erdhi keq që u largova<br />
më ngeli peng vështrimi që s’më foli.<br />
Porsi tërheqja e lehtë e derës<br />
më ngjalli zilinë e marrë ndaj të përplasurit<br />
dhe ankimit të çjerrë të kanatit.<br />
Ndaj ika!<br />
Duke marë të bindur pas ve<strong>te</strong>s harresën<br />
dhe mijëra fjalë si të shkuarat premtime,<br />
rrugë e pa rrugë renda duke humbur drejtpeshimin<br />
derisa në ve<strong>te</strong> më sollën bërtitje.<br />
Dhe s’bëra tjetër<br />
veç aludova për ve<strong>te</strong>n<br />
kur aluduan për mua.
Underground<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 13<br />
Agron TUFA<br />
Apo<strong>te</strong>oza e lëvizshmërisë<br />
Ndoshta gjithë trajektorja që lë<br />
një frymor mes kësaj bo<strong>te</strong>, me<br />
dëshirat, pikëllimet, shpresat dhe<br />
ravgimet shpirtërore na paraqi<strong>te</strong>t<br />
në trajtën e ornamen<strong>te</strong>ve, lajleve,<br />
arabeskave apo shenjave piktografike,<br />
të cilat e ruajnë mistikën<br />
e deshifrimit larg kuptimësisë<br />
së mendimit të arsyeshëm. Dhe<br />
lavdi Zotit që larmia e kësaj bo<strong>te</strong><br />
njeh një dimension tjetër përveç<br />
diellit, atë të dritës së hënës. Këtë<br />
trasfigurim të botës – apo<strong>te</strong>ozë të<br />
lëvizshmërisë - në shfaqjen e saj<br />
të shumllojtë, është në gjendje<br />
ta bëjë poeti, si instrumenti më i<br />
ndjeshëm i gjuhës dhe si vazhdim<br />
i përjetësimit mimetik, të parë papërsëritshëm<br />
nga një subjekt i papërsëritshëm.<br />
Apo<strong>te</strong>oza e njohur e Platonit mbi<br />
shumllojshmëritë e shfaqjeve<br />
dhe dukurive se “në gjithë botën<br />
nuk mund të gjesh dy gjethe njësoj”,<br />
do të kishtë vlerë identike<br />
edhe për sytë që i kundrojnë këto<br />
shfaqje dhe, më së pari, për soditjen<br />
e kulluar poetike. Prandaj dhe<br />
origjinali<strong>te</strong>ti i një poeti që synon<br />
kthimin e jehonës së gjërave - në<br />
gjuhë, qëndron, në thelb, në “pastrimin<br />
e shikimit të tij”, që rrezja<br />
e pikëshikimit të tij të mos jetë e<br />
papastër, e huaj. Sa më e pastruar<br />
dhe individuale të jetë soditja, aq<br />
më i shëndetshëm dhe konceptual<br />
do të jetë ligjërimi.<br />
Duke lexuar poezitë e këtij vëllimi<br />
të parë poetik të Anisa Velajt, kam<br />
përshtypjen e fortë se ka ndodhur<br />
një pikëtakim fatlum i këtyre dy<br />
komponentëve vendimtarë, për<br />
të krijuar një formacion të qëndrueshëm<br />
në ligjërimin origjinal<br />
të poezisë. Prirja për të patur një<br />
pikësoditje au<strong>te</strong>ntike në marrëdhënien<br />
me botën e sendeve dhe<br />
dukurive, ka sjellë si rezultat një<br />
strukturë konceptuale dhe meditative<br />
në njësinë e poezisë së saj,<br />
duke ruajtur një ekuilibër “spartan”<br />
në procedimet me tropet<br />
dhe stolitë e tjera retorike të prozodisë.<br />
Përbërësit e kësaj poetike<br />
që na paraqi<strong>te</strong>t e organizuar në tre<br />
nëndarje kompozicionale – lirikat<br />
meditative, lirikat intime dhe lirikat<br />
e pejsazhit – janë dy llojesh:<br />
detaji pamor dhe distanca medi-<br />
Mbi librin me<br />
poezi<br />
“Themelet e<br />
erës” të<br />
Alisa<br />
Velajt<br />
tative. Atmosfera e krijuar nga<br />
përplasja e detajit me meditimin<br />
krijon figurshmërinë dhe shkallën<br />
e ngjeshur semantike të tablosë, e<br />
cila, duhet thënë se krijon një perspektivë<br />
të brendshme, të maskuar<br />
si me retiçencë:<br />
...E unë si hëna<br />
zbardhur prej mendimeve<br />
qëndroj pezull në hapësirat e<br />
dritë-hijes sa<strong>te</strong><br />
pa mundur të pushtoj asnjërën<br />
kullë<br />
Vetë ligjërimi i kursyer përcakton<br />
edhe tipologjinë e metaforës<br />
dhe metaforikës aske<strong>te</strong>, për t’ia<br />
lënë të lirë recepientit përjetimin.<br />
Gjithçka që ofron poetja është<br />
një ashtnor i kushtëzuar vargjesh,<br />
ndërmjet të cilëve pulson<br />
një shtjellë e harlisur mendimesh<br />
hipo<strong>te</strong>tike. Sepse gjurmët e soditjes<br />
së instrumentarit të saj ofrojnë<br />
vizatime efemere, ornamen<strong>te</strong><br />
e arabeska të ikshme si shkrimet<br />
mbi xhamin e avullt nga hukama.<br />
Vetë titulli i vëllimit “Themelet<br />
e erës” na orienton se kuptimet<br />
dhe figurshmëria janë gjithnjë në<br />
evolucion të pasosur shpërrndërrimesh<br />
dhe se tufat e emocioneve<br />
mund të shpërngulen si popujt<br />
endacakë, aty ku plas sensacioni<br />
i marrëdhënieve me dukuritë dhe<br />
shfaqjen e ekzis<strong>te</strong>ncave.<br />
Në këtë libër të parë, lexuesi i vëmendshëm<br />
i poezisë e ka të lehtë<br />
të dallojë së paku një gjë: përkushtimin<br />
për të krijuar konstruk<strong>te</strong><br />
konceptuale të ligjërimit poetik,<br />
një pjekuri e pazakontë kjo për librat<br />
e parë.<br />
Poezitë mjaftohen me ngërthimin<br />
miniaturesk të objektit, me pak<br />
vargje, sa për të skicuar paksa<br />
profilin e maskuar brenda dhe<br />
ndërmjet rreshtash. Ky shfrytëzim<br />
i efek<strong>te</strong>ve të intonacionit<br />
nuk është dominues në traditën<br />
e poezisë shqipe, me përjashtim<br />
të Martin Camajt, i vetmi, me që<br />
ra fjala, i pranishëm, më <strong>te</strong>për si<br />
erë respekti në poezinë e Anisa<br />
Velajt. Ndoshta fryma mbrojtëse<br />
e Camajt, prirja për kah ai gen i<br />
lirikës së freskët shqiptare, tregon<br />
se anija e Velajt është lëshuar me<br />
erë të mbarë nga kalthëron uji i ri<br />
i detit...<br />
Ta shkruash poezinë edhe në<br />
verbëri<br />
Dhe kështu pra, duke pranuar se<br />
Poeti është krijesa që, nga të gjitha<br />
funksionet që i mvishen gjuhës,<br />
zgjedh përdorimin e saj veçse<br />
për qëllime es<strong>te</strong>tike, gjej rastin<br />
të shkruaj shkurt për Alisa Velaj<br />
dhe librin e vet të parë me poezi,<br />
“Themelet e Erës” (Ideart, 2007).<br />
Po ndalem menjëherë <strong>te</strong>k gjuha<br />
poetike, <strong>te</strong>k ky element apo më<br />
drejt, <strong>te</strong>k ky instrument me të cilin<br />
thurim për ve<strong>te</strong> dhe të tjerë petkun<br />
e përfytyrimeve dhe të botës sonë<br />
përsiatëse, pasi kjo është substanca<br />
lehtësisht e dallueshme me të<br />
cilat kjo autore mpiks marrëdhënien<br />
me ve<strong>te</strong>n dhe botën reale apo<br />
botën e krijuar prej asaj që mund<br />
t’i shpikë edhe shiun edhe tingujt<br />
si vetëdije e shkruar mbi qelq.<br />
Them mpiks, pasi këto poezi, më<br />
<strong>te</strong>për sesa lëndë, ma<strong>te</strong>rie tingullore<br />
apo forma grafike, janë lirika<br />
të pastra, thurima imcake dhe<br />
gjendje poetike që mëtojnë të rivendosin<br />
një lidhje me më të rrezikshmen<br />
dhe më të rrezikuarën: asaj<br />
çka trashëguam nga “klasiko-romantizmi”<br />
ynë poetik dhe gjendjes<br />
tjetër, kryekëput të ndryshuar të<br />
natyrës së ligjërimit në poezinë e<br />
re shqipe, apo klasikes së gjallë siç<br />
edhe ka filluar të thuhet së fundi.<br />
Zakonisht këto sprova e sfida nuk<br />
vijnë që në librin e parë, sidomos<br />
në ras<strong>te</strong>t kur poeti gëzon e<br />
rreket të nxjerrë në dritë sikur dhe<br />
ndonjërin prej atyre vezullimeve<br />
që sheh mënjanë dhe vetëm. Por<br />
Alisa Velaj ka pranuar ta bëjë këtë<br />
duke ndarë fillimisht gjuhën poetike<br />
si shenjë e madhe ndarjeje<br />
dhe afrimi njëkohshëm.<br />
Ndryshe nga mjaft autorë që në librat<br />
e tyre të parë të magjepsin me<br />
aftësinë e vetvetishme të fjalëve<br />
për ndenjur pranë, për të sajuar<br />
rima e asonanca, Alisa Velaj zgjedh<br />
për ndihmëse e shoqëruese të parë<br />
Arian LEKA<br />
vijën, linjën e skicës, ngjyrat e peizazhit<br />
dhe jo ritmin e muzikën që<br />
të pëlqejnë vetiu e ta bëjnë më<br />
të lehtë rrugëtimin. Vargjet e saj<br />
thuajse janë ta “pakatalogueshëm”<br />
në metrikë e mje<strong>te</strong> prozodike, por<br />
edhe kësisoj ajo arrin të veçohet,<br />
të përftojë e të ruajë për ve<strong>te</strong>n një<br />
formë mes kësaj bo<strong>te</strong> gjithmonë<br />
e më tolerant ndaj përdroimit të<br />
fjalës poet e që gjithmonë e më<br />
shumë quan poezi çdo performancë<br />
tingujsh të pranëvendosur e<br />
me prirje të thekshme për pavarësi<br />
kuptimore.<br />
E kam dëgjuar shpesh mendimin<br />
se poezia është gjuhë. Thënies<br />
kokëfortë do t’i shtoja vetëm diçka:<br />
poezia është edhe gjuhë. Për<strong>te</strong>j<br />
kësaj poezia mbe<strong>te</strong>t po ajo ëndërr<br />
që mund ta shohësh syçelët e nuk<br />
përjashtohet rasti ta shkruash<br />
edhe në verbëri. Alisa Velaj i vesh<br />
paksa me mug e vagulli përfytyrimet<br />
e veta, sajon sfonde e dekor<br />
ëndrre, gjendje opake gjithmonë<br />
qepur e prerë prej fjale ku jo çdo<br />
gjë shquhet mirë. Janë shëmbëlltyra<br />
që na ofrohen si simetri të<br />
rrejshme me gjethe që mbe<strong>te</strong>n<br />
gjedhe, me pemë që duan të jenë<br />
veç pemë, ndërkohë që diku larg<br />
farfurijnë rrënjë e themele ere,<br />
mbase të re letrare të atyre që vijnë.<br />
Titulli i librit është një përjashtim<br />
i thekur, krijuar po prej të njëjtës<br />
autore që ka zgjedhur dhe përcaktuar<br />
se si dhe për kë i shkruan<br />
poezitë e saj, së njëjtës autore ka<br />
zgjedhur mje<strong>te</strong>t vokale e shkrimore,<br />
që përdor mirë aftësitë<br />
e anzave të shqipes duke qenë<br />
gjithëpoaq asketike në mje<strong>te</strong>, një<br />
autoreje që ka përcaktuar shkollën<br />
dhe mjeshtrit e denjë për nderim<br />
që në librin e vet të parë, sidomos<br />
tani kur askush nuk merr mundimin<br />
ta dëgjojë edhe një herë prej<br />
fillimit rrëfenjën se si një vajzë, një<br />
ditë nisi të shkruajë dhe ia doli të<br />
shkruajë një libër të mirë me poezi<br />
dhe aq.
Vështrim kritik<br />
14 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
Agim MORInA<br />
TRAJTIM ARTIsTIK I nJI<br />
BEsTYTnIE Të LAsHTë<br />
Qysh me romanin e parë, Përroi<br />
i Andrrës (2004), shkrimtari<br />
Petrit Palushi u paraqit me nji<br />
profil mjaft të veçantë, qoftë në<br />
pikpamje të <strong>te</strong>knikave të rrëfimit,<br />
qoftë në anën e trajtimit të gjuhës.<br />
Asht e kuptushme që be<strong>te</strong>ja e<br />
nji shkrimtari me gjuhën asht e<br />
përhershme. hulumtimi i vazhdushëm,<br />
i pandalshëm asht pjesë e<br />
pashmangshme e procesit krijues<br />
sepse me gjithë punën e përditshme<br />
e të përhershme me gjuhën<br />
asht e pamundun me u thanë<br />
ajo që nji shkrimtar e ndin me të<br />
vër<strong>te</strong>të dhe don me e thanë. Këtë<br />
e pranon edhe Dostojevski i cili<br />
thotë se megjithse kish<strong>te</strong> shkru<br />
për tridhetë e kusur vjet ai ende<br />
s’kish<strong>te</strong> mujtë me thanë a<strong>te</strong> që<br />
kish<strong>te</strong> dashë sepse ajo që kish<strong>te</strong><br />
dashë me thanë i kish<strong>te</strong> mbetë<br />
gjithmonë nën rrashtë. Në këtë<br />
vijë duhet të kuptohen edhe valavitjet<br />
e Palushit me gjuhën në të<br />
trija veprat e tij me radhë.<br />
Rivali<strong>te</strong>ti në mes jetës dhe<br />
vdekjes<br />
Landa e romanit Njeriu që kujdesej<br />
për varrin e vet asht nji landë jo e<br />
rëndomtë, jo shumë e zakonshme<br />
për letrat tona por kjo nuk mun<br />
me u thanë edhe për legjendat<br />
tona popullore. I kundrumë ma<br />
thjesht, në shikim të parë, ky asht<br />
nji roman i marrdhanies prindore,<br />
i babës me fëminë. Shfaqet<br />
si ankth i nji babe mbas vdekjes së<br />
të birit, nji andrrallë që e bart çdo<br />
prind në planet. Me vetë titullin,<br />
qysh në rreshtat e parë e deri në<br />
fund, ndihet trishtimi herë shqetsus<br />
e herë tronditës sepse fakti<br />
se Bardhi hap nji vorr për ve<strong>te</strong>n<br />
që vdekja ta marrë atë e jo edhe<br />
ndonji prej fëmive tjerë, asht akt sa<br />
madhshtor aq edhe trishtimplotë.<br />
Duket si nji veprim i shtytun prej<br />
nji besimi kohnash të stërlashta,<br />
si i dalun prej <strong>te</strong>mpujsh pellazgë,<br />
nji mit i ikun prej biblio<strong>te</strong>kash<br />
të Babilonisë apo pergamenash<br />
egjiptiane, për me i ba ballë turrit<br />
të vdekjes.<br />
Në plan të gjanë, prandej, romani<br />
ban fjalë për shemrakinë (rivali<strong>te</strong>tin)<br />
ma të lashtë, të përhershme<br />
që vlon në gjinin e njerëzimit,<br />
shemrakinë në mes jetës dhe<br />
vdekjes. Kjo asht shprehë edhe<br />
në veprën që merret si ma e lashta<br />
vepër letrare e njerëzimit, në<br />
Gilgameshin, i cili kërkon barin<br />
e përjetsisë. Ballafaqimin e çuditshëm<br />
me vdekjen e ndeshim<br />
edhe në legjendën e Konstandinit<br />
e Doruntinës dhe, poashtu, në<br />
legjendën e Rozafatit. Gilgameshi<br />
e kërkon përjetsinë, e gjen dhe e<br />
humb, Konstandini ringjallet për<br />
Besën e dhanun tue sfidu edhe<br />
vetë vdekjen, ndërsa nusja ma e re<br />
në legjendën e Rozafatit flijohet,<br />
i dorzohet vdekjes, për me mujtë<br />
me qëndru kështjella. Këto janë<br />
ballafaqime që për kundërshtar<br />
kryesor e kanë Vdekjen. Edhe në<br />
këtë besojmë (bestytni) të hapjes<br />
së vorrit për t’i shpëtu antarët<br />
tjerë të familjes bahet nji ballafaqim<br />
i këtillë me vdekjen. Ashtu<br />
si nusja ma e re që flijohet <strong>te</strong> Rozafati,<br />
edhe në këtë besojmë baba<br />
asht i gatshëm me u fliju dhe i jep<br />
sheja të qarta vdekjes, komunikon<br />
me <strong>te</strong>, tue ia ba me dije se po erdhi,<br />
ku i kërkohet me shku apo ku<br />
përgjërohet me shku.<br />
Ky <strong>te</strong>kst merret me nji fakt tronditës,<br />
ma thelbësor në jetën njerëzore,<br />
merret me vdekjen si dukuni<br />
apo edhe ma tragjike se kaq,<br />
merret me vdekjen e nji fëmije.<br />
Prandaj vjen natyrshëm përqëndrimi<br />
ma i madh në meditime dhe<br />
introspekcione psikologjike, krijohet<br />
nji lojë e vazhdushme nervash<br />
dhe autori ia ka mbërrijtë, në<br />
masë të madhe, me hy artistikisht<br />
në lëkurën e protagonistit kryesor,<br />
Bardhit, e me e hulumtu shpirtin e<br />
këtij njeriu të vujtun i cili tue mos<br />
gjetë zgjidhje tjetër të mundshme<br />
për shkak të tragjedisë që e ka<br />
goditë hap nji vorr për ve<strong>te</strong>n për<br />
m’i shpëtu fëmitë e tjerë.<br />
Asht nji fazë <strong>te</strong> njerëzit, <strong>te</strong>k të afërmit<br />
e të cilit ndodh vdekja, që ata<br />
në fillim nuk dëshirojnë ta pranojnë<br />
këtë fakt. Kjo asht luftë e vër<strong>te</strong>të<br />
psikologjike ku nxjerr krye çdo<br />
virtyt e ves njerëzor, edhe egoizmi,<br />
edhe frika, edhe pasiguria,<br />
edhe solidari<strong>te</strong>ti, edhe hakmarrja,<br />
edhe kotësia, edhe meditimet<br />
filozofike etj. Thjesht njeriu bahet<br />
tragji-komik sepse ndeshet me nji<br />
të vër<strong>te</strong>të të fundit, absolu<strong>te</strong> e të<br />
pamohushme. Te disa kjo kalon<br />
ma shpejt, <strong>te</strong> disa ma ngadalë, e <strong>te</strong><br />
disa nuk kalon kurrë. Arsyet pse<br />
ndodh kjo janë ende të panjohuna<br />
deri në fund por nji shkrimtar mun<br />
me përshkru se cilat janë manifestimet<br />
e njerëzve të ndryshëm që i<br />
ban ata me qenë të tillë çfarë janë.<br />
Nji zdritje të këtillë të skutave të<br />
mshefta të psikologjisë njerëzore<br />
përpiqet me ba edhe Palushi.<br />
Besimi se vdekja mun me u udhëzu<br />
asht doemos mbeturinë e besimeve<br />
të lashta animis<strong>te</strong>. Në këtë<br />
vijë kjo besojmë bahet edhe nji<br />
margaritar në vargun e besojmave<br />
tona shumë të lashta popullore, të<br />
cilën autori e ka gjetë në hulumtimet<br />
e veta tue mbledhë fjalë e<br />
shprehje të rralla, përralla e anekdota<br />
nga goja e popullit. Por ai,<br />
njikohësisht, ban edhe plotsime<br />
të kësaj besojme me përshkrime<br />
e situata që i shkojnë mjaft mirë<br />
veprimit në roman.<br />
Asht për t’u vu në dukje se proza<br />
e Palushit, sidomos romanet Përroi<br />
i Andrrës dhe Njeriu që kujdesej<br />
për varrin e vet, ka nji frymë surrealizmi<br />
në sprovën për të depërtu<br />
dhe për ta hulumtu anët ma pak të<br />
njohuna të shpirtin njerëzor. Lex-<br />
usi e ndin peshën e dhembjes e të<br />
shpresës, të dhembjes reale dhe<br />
<strong>te</strong> shpresës së kotë e cila kur nuk<br />
largohet dot dhe shpesh shndërrohet<br />
në trishtim. Të rrëfymit<br />
diskontinuitiv në këtë roman arrihet<br />
nëpërmjet ndërkalljes së disa<br />
rrëfejzave popullore mbrenda<br />
rrëfimit kryesor. Këto rrëfejza<br />
shkrihen dhe funkcionalizohen<br />
natyrshëm tue i dhanë nji vlerë të<br />
lakmushme tanësisë rrëfimore.<br />
Eksperimen<strong>te</strong> syzheike dhe risi<br />
gjuhsore<br />
Romani Njeriu që kujdesej për varrin<br />
e vet, përveç eksperimen<strong>te</strong>ve<br />
syzheike, ka edhe risi gjuhsore<br />
dhe kjo, padyshim, ia shton vlerën<br />
këtij <strong>te</strong>ksti. Këto risi të guximshme<br />
gjuhsore vijnë si nevojë e<br />
mbrendshme e rrëfysit, por, gjithsesi,<br />
janë edhe ndikim nga proza<br />
popullore me të cilën Palushi<br />
merret çdo ditë.<br />
Në romanin e tij të parë Përroi i<br />
Andrrës (2004), Palushi hyni tue<br />
përdorë fjalë të gegnish<strong>te</strong>s që nuk<br />
gjenden në fjalorët zyrtarë si:<br />
- johnon<strong>te</strong>, ashtusoj, ngrija, egërtinë,<br />
apo edhe fjalë të reja që janë kriju<br />
prej tij: papërtypas, vegimshëm,<br />
qiellnaja, bornaja, bujtinzë, dielltas,<br />
e qielltë, e shkrumbtë, ëmbëltas,<br />
fytnajë, gazmendar, gropshtinë,<br />
hapaqorras, humbtajë, etj.<br />
- trajta të cilat ai i dëgjon ndër<br />
bashkqy<strong>te</strong>tarë e jo qysh janë në<br />
fjalorët zyrtarë: “dy ndihmatarë”<br />
dhe jo “ndihmëtarë”, “shkret”<br />
dhe jo “shkretë”, “mallëzuar”,<br />
për “përmalluar”; “vogëlohej”,<br />
për “zvogëlohej”, “lajmonin”, për<br />
“larmëronin”, “lehtohej, për “lehtësohej”;<br />
etj. Masandej në veprën e<br />
tij të parë munden me u ndeshë<br />
edhe shprehje të rralla e poetike<br />
si: “në përfytyrimin më të hapësirshëm”,<br />
“për netë të panumërimta<br />
të njeh<strong>te</strong> kokërriza të panumërta”,<br />
“(k)ur yllzit humbën në humbtajën<br />
e qiellit”, “hëna qe dritë e zotit, siç<br />
qe dritë e zotit edhe drita e natës së<br />
ftohtë të vorrit”; “të lodron<strong>te</strong> ankthshëm<br />
në mendjen e tij”; “u zhytën<br />
në kupën e qielltë dhe humbën<br />
nën llamburitjen e yjeve”; etj. që<br />
janë dëshmi të qarta të nevojës<br />
së shprehjes dhe jo <strong>te</strong>ka të çastit<br />
apo ndërtime sa për t’u dukë. Nji<br />
trajtim i këtillë i gjuhës nuk asht i<br />
rastit edhe lidhet me faktin që P.<br />
Palushi ka ba nji punë të jashtzakonshme<br />
tue mbledhë ma<strong>te</strong>rial<br />
rrëfimor nga goja e popullit dhe<br />
i ka funkcionalizu këto me mjaft<br />
mjeshtri.<br />
Përpjekjet për sprovimin e mundsive<br />
të reja shprehse Palushi i vazhdoi<br />
edhe në veprën tjetër, Tri<br />
motra në nji qy<strong>te</strong>t (2006) dhe këtu<br />
po shënoj vetëm disa njisi që i<br />
kam veçu prej këtij romani: Ajo<br />
qyqe qyqevetëm; i pakmëparshëm;<br />
krahneza e brymës; krej<strong>te</strong>krejt;<br />
një mbledhnajë fëmijësh; një zë i<br />
shkretëtirtë; pa kryeçarje; pluhnaja;<br />
për të disatënherë; si ndërdyshtas;<br />
thirrnaja; të pikaderdheshin; të<br />
vrantësirshme etj.<br />
Por, në Njeriu që kujdesej për varrin<br />
e vet, gjurmët e hulumtimeve për<br />
shprehje sa ma të natyrshme e të<br />
plotkuptimshme vazhdojnë me u<br />
pa qartë dhe kanë shku mjaft larg.<br />
Tash Palushi nuk kënaqet tue ua<br />
mveshë personazheve të folunën<br />
veriore por edhe rrëfimi i tij merr<br />
ngjyra ma të forta të gegnish<strong>te</strong>s<br />
tue e përdorë në vazhdimsi pjesoren<br />
dhe paskajoren e gegnish<strong>te</strong>s<br />
mbrenda nji kornize të gjuhës letrare<br />
toske. Kjo asht nji përpjekje<br />
e qartë për me kriju e me pasunu<br />
edhe ma shumë nji shqipe të<br />
mundshme të përbashkët. Ai fut<br />
ndërtime të tana si: “e ngatërron<br />
numërimin dhe yllzat i përzihen si<br />
të ishin zhytë në një lëmsh për të mos<br />
u lirue kurrë më’, “(e) lamë me ecë<br />
bashkë”, “qe zhdukë në ujë për mos<br />
me dalë më kurrë prej andej”, etj.<br />
Me këtë Palushi rifut përdorimin<br />
e paskajores në gjuhën e tij rrëfimore<br />
mbrenda rrethanash që ai<br />
i sheh të mundshme. Më shumë<br />
sesa mohus rregullash të vendosuna<br />
me 1972, Palushi në librin e<br />
fundit del si reformator i këtyne<br />
vendimeve, si propozus mundësish<br />
të reja. Kjo asht nji frymë e<br />
re, e guximshme dhe e domosdoshme,<br />
që duhet me ndodhë sot<br />
e tutje ndër shkrimtarë të shqipes<br />
dhe Palushi asht prej krijusve të<br />
rrallë të gjeneratës së tij që paralajmron<br />
hullinë e re në hulumtimin<br />
e këtyne burimeve të reja shprehse<br />
të shqipes.<br />
Vetë fakti që rrëfimtarë të shqipes,<br />
të kandshëm për t’u ndëgju e për<br />
t’u lexu, në arealin e gegnish<strong>te</strong>s,<br />
kanë shku tue u rrallu e tue u zhdukë<br />
qysh prej vjetit 1945 tregon<br />
kataklizmën e vër<strong>te</strong>të nëpër të<br />
cilën ka kalu njeni krah i shqipes,<br />
e, me këtë vetë shqipja. Po të kish<strong>te</strong><br />
qenë e mundun me ba letërsi të<br />
madhe në nji gjuhë apo dialekt të<br />
panjohun deri në fijet më të holla<br />
e më të ndishme gjuhsore nga nji<br />
shkrimtar, atëherë Dan<strong>te</strong> Alighieri<br />
kurrë nuk do ta kish<strong>te</strong> lanë menjanë<br />
latinish<strong>te</strong>n - mbretneshën<br />
e gjuhëve - e me shkru n’italisht.<br />
Sepse, sa i përket rregullave akademike,<br />
edhe Aligher-i do ta ketë<br />
njoftë ma mirë gramatikën e latinish<strong>te</strong>s,<br />
por asht vetdijesu se merr<br />
frymë në italish<strong>te</strong>n fjorentinase.<br />
Nji art i madh letrar, natyrisht, nuk<br />
bahet pa e ndi thellë këtë frymarrje<br />
të gjuhës. Prandej, le të shpresojmë<br />
se përpjekjet e P. Palushit<br />
dhe të krijusve që do të vijnë, në<br />
afrimin ma të madh të shqipes,<br />
qoftë edhe tue eksperimentu atykëtu,<br />
kanë me dhanë fry<strong>te</strong> të prituna<br />
për nji shqipe ma të gjanë e<br />
gjithpërfshimse.<br />
Londër, <strong>te</strong>tor 2007
Tregimi shqiptar<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 15<br />
E kam percjellë djalin deri <strong>te</strong><br />
stacioni i trenit dhe ndërsa<br />
ato niseshin e kam ndezë një<br />
cigare. Sa inat më vjen. As nuk<br />
e kam nisur cigaren e as nuk e<br />
lë dot. I kam sytë me lot. Ka<br />
dy ditë që i kam sytë me lot.<br />
Nuk i dihet kur do ta shoh<br />
djalin tim përsëri. Ai jeton me<br />
familjen e saj diku larg meje<br />
dhe mua më thërret “zio”.<br />
Une jam xhaxhi Koka e mjaft.<br />
Megjithatë në këto katër vjet<br />
jetë të çunit tim, ato dy herë<br />
që jemi takuar, çuditërisht për<br />
të gjithë, do të luajë e të rrijë<br />
me mua. Nuk ik dot nga unë.<br />
Qan e lebeti<strong>te</strong>t sepse nuk do<br />
të ikë nga unë.<br />
Megjithatë, sot ia bleva nje<br />
traktor dhe e vura ne tren.<br />
Atë traktorin lojë që i ngjan<br />
atij traktorit që duhet t’i blej<br />
tim eti për të lëruar tokat. Më<br />
puthi në faqe dhe iku. Mama<br />
e tij më puthi në buzë dhe iku.<br />
Kështu është kjo jetë. Diku<br />
tjetër e pret i shoqi dhe sapo të<br />
zbresë do e puth në buzë dhe<br />
do t’i tregojë sa mirë ja kanë<br />
kaluar. Do t’i tregojë se deti<br />
ish<strong>te</strong> i mrekullueshëm dhe se<br />
sa shumë i ka munguar Samuelit.<br />
E ai burrë do të ndiehet<br />
krenar për djalin e tij. Dhe ai<br />
e di se Samueli është djali im.<br />
Por është i afeksionuar jashtëzakonisht<br />
shumë pas tij. E<br />
di edhe se ata kanë qenë <strong>te</strong><br />
unë, dhe ndoshta meriton respekt<br />
që ka lejuar që të takohet<br />
nganjëherë me babin e tij.<br />
Edhe herën e parë që e kam<br />
takuar, pas një milionë parapërgatitjesh,<br />
pas nja 1000 km<br />
rrugë, ajo kish<strong>te</strong> marrë Samuelin<br />
në karrocë dhe kish<strong>te</strong><br />
dalë në një shesh, e rrethuar<br />
nga kushedi sa palë sy.<br />
Jam në sheshin para kuesturës.<br />
Sepse unë jam shqiptar<br />
e kushedi se çfarë mendje<br />
kanë shqiptarët. Me siguri<br />
edhe shoqi i saj ka qenë diku<br />
aty, i fshehur pas ndonjë kabine<br />
<strong>te</strong>lefoni. Ka qenë dimër.<br />
Ngado kish<strong>te</strong> akull në atë<br />
shesh që është diku në mes të<br />
alpeve, dhe më pati ardhë keq<br />
për djalin tim,<br />
ndaj i përzura<br />
pa e njohur tim<br />
bir. Vetëm një<br />
të parë rrëshqitazi.<br />
Dhe ika. Diku nga mesi<br />
i rrugës së kthimit, më marrin<br />
në <strong>te</strong>lefon dhe më thonë<br />
se mund ta shihja tim bir. Por<br />
nuk u ktheva. Sepse e dija se<br />
ata nuk më besojnë e prandaj<br />
as unë nuk kam pse u besoj.<br />
herën tjetër ika pa u treguar,<br />
direkt e <strong>te</strong> puna e Simonës.<br />
Por, megjithëse hëngra një<br />
ore shi pranveror alpesh në<br />
shpinë, nuk arrita ta shoh tim<br />
bir.<br />
Bëmë dashuri me Simonën,<br />
ashtu shpejt e shpejt. Si dikur<br />
kur kishim nisur çunin, dhe<br />
pastaj, pas një mijë arsyesh<br />
të paarsye që ajo nxori, ika.<br />
Pas ndonjë viti tratativash,<br />
përfundimisht ajo pranoi që<br />
të shkoja ti takoja, më <strong>te</strong>për<br />
e bindur nga dëshira e saj, se<br />
sa nga respekti për të drejtat e<br />
mia si baba. Dhe atëherë bëra<br />
atë që kisha vendosur të mos e<br />
bëja kurrë. Bëra dashuri me Simonën<br />
në shtëpinë e burrit <strong>te</strong><br />
saj, ndërsa im bir flin<strong>te</strong>. Bën<strong>te</strong><br />
pjesë në pakt. Pastaj u zgjua<br />
dhe ndenja nja shtatë, <strong>te</strong>të ore<br />
me ta. Dhe çuditërisht për Simonën,<br />
Samueli më ndenji<br />
ve<strong>te</strong>m në qafë. Nuk shkëpu<strong>te</strong>j.<br />
Dhe ish<strong>te</strong> hera e parë që më<br />
shih<strong>te</strong>. herën e parë flin<strong>te</strong>.<br />
Tashmë jam trasferuar më<br />
pranë tyre, distanca është pak<br />
mbi dyqind kilometra, dhe ata<br />
italianë alpesh sikur po binden<br />
se ne shqiptaret nuk hamë<br />
njerëz. Sikur po binden se nëse<br />
Samueli ka gjakun tim ndër<br />
vena ka të drejtë të më vizitojë.<br />
Ndoshta në vendimin e tyre<br />
ka të bëjë edhe Simona dhe<br />
dëshira e saj. Përfundimisht<br />
kanë vendosur, tashmë që im<br />
bir ka katër vjet, që të vijnë e<br />
të rrinë një fundjavë me mua.<br />
Nja dy ditë në det për Samuelin<br />
nuk jane keq. Dhe dihet<br />
se festën e prishin pak ato një<br />
milionë parapërgatitjet e tipit<br />
“po shokët që rrinë në shtëpi<br />
me ty a thua do të duan të<br />
Im bir<br />
më...”, “po ku<br />
do flemë”, “po,<br />
po, po....” por<br />
përfundimisht<br />
erdhën. Tek e<br />
fundit unë jam shqiptar. Jam<br />
i huaj, ndaj është e drejtë të<br />
mos kesh besim <strong>te</strong> unë.<br />
Pastaj edhe nëse mund të kihet<br />
besim <strong>te</strong> unë që mund të<br />
jem ai i miri në tre milionë<br />
shqiptarë, a mund të kihet besim<br />
<strong>te</strong> shokët e mi?. Sepse në<br />
mos unë, dikush tjetër duhet<br />
të jetë ai shqiptari i keq. Dhe<br />
shqipari i keq është shumë<br />
në numër, sepse është i huaj,<br />
sado që i kemi ndërruar emrat,<br />
gjuhën, zakonet e gjithçka<br />
qe s’e kemi pasë kurrë fikse,<br />
prapë jemi të huaj, prapë<br />
jemi shqiptarë. “Mamma mia<br />
come mi guardano quando<br />
salgo sul pullman” thotë Simona.<br />
“Mamma mia come<br />
vorresti che ti guardino” dua<br />
ti them, pasi ajo nuk se është<br />
femra më e bukur në botë. Për<br />
më <strong>te</strong>për tashmë i ka kaluar<br />
disa vjet jetë, dhe nuk është<br />
më në ngjitje. Por shqiptarët<br />
janë gjithnjë të frikshëm. Ku i<br />
dihet se ç'bejnë shqiptarët në<br />
fantazitë e grave të pakënaqura<br />
të Italisë, mendoj me ve<strong>te</strong>.<br />
Erdhën. Është verë. Këtu<br />
pushimet janë në kulmin e<br />
tyre, dhe kemi shkuar në plazh.<br />
Tre ditë rresht. Sepse e shtyu<br />
një ditë në mes të shqiptarëve,<br />
dhe sapo iku më akuzoi pse<br />
nuk e ftova të shtyn<strong>te</strong> edhe<br />
më <strong>te</strong>j datën e nisjes. Sepse<br />
çuditërisht shqiptarët nuk<br />
të hanin. Sepse kish<strong>te</strong> kohë<br />
pa bëre seks si këto ditë, dhe<br />
sepse Samueli qan<strong>te</strong> sepse<br />
nuk don<strong>te</strong> të ndahej nga xhaxhi<br />
Koka.<br />
Sot i përcolla dhe tashmë jam i<br />
lirë të trishtohem dhe t’i lëshoj<br />
lotët që më rrinë në sy ka dy<br />
ditë. Sepse një ditë ndërsa unë<br />
bëja krokodilin dhe im bir më<br />
përgjak<strong>te</strong> buzën me shishet e<br />
Kolës apo me gurët e plazhit<br />
dhe pastaj më zin<strong>te</strong> frymën<br />
duke më hipur në shpinë për<br />
të mbytur krokodilin.<br />
Dikush në det kërkon<strong>te</strong><br />
ndihmë. Një grua ndoshta<br />
ekuadorene, por sidoqoftë<br />
jugamerikane. E moshuar.<br />
Kish<strong>te</strong> shkuar pak si <strong>te</strong>për<br />
<strong>te</strong>j, dhe deti i Ligurias nuk të<br />
fal. Po e tërhiq<strong>te</strong> thellë e më<br />
thellë e ajo lufton<strong>te</strong> e thërris<strong>te</strong><br />
ndihmë. Vrapoi një zotëri e<br />
vrapova edhe unë. Ndoshta të<br />
dy shqiptarë. Vrapuam dhe e<br />
nxorëm në breg. Në një çast,<br />
ndërsa vrapoja për në thellësi,<br />
pashë tmerrin në sytë e burrit<br />
të kësaj femrës. I pata parë kur<br />
erdhën sepse ai ish<strong>te</strong> i pamundur.<br />
Ajo e zhveshi dhe e mori<br />
për dore. E uli në breg të detit,<br />
aty ku uji thjeshtë e përkëdhel<strong>te</strong>.<br />
Noton<strong>te</strong> aty para syve<br />
të burrit të saj. Ishin të lumtur.<br />
Por lumturia për dike kushton<br />
shtrenjtë. E pastaj, sapo më<br />
kaloi emocioni i momentit,<br />
atëherë kur ajo ekuadorenja<br />
shkoi ta përqafon<strong>te</strong> burrin e<br />
saj, dhe mua m’u desh ta ndihmoja<br />
që ta ngrin<strong>te</strong> në këmbë,<br />
e pastaj, të përqafuar të largoheshin<br />
për <strong>te</strong> çadra e tyre, më<br />
kaploi trishtimi.<br />
Ka dy ditë që lotët më rrinë<br />
në sy. Simona më pa, më mori<br />
për dore e më shkundi që të<br />
lozja me Samuelin, sepse “la<br />
vita e questa”, por mua më<br />
rrinë lotët në sy. Më dhemb<br />
shpirti për atë jugamerikan qe<br />
s’e njoh fare dhe që i pamundur,<br />
lëviz<strong>te</strong> të shih<strong>te</strong> njeriun<br />
më të dashur të jetës së tij <strong>te</strong>k<br />
mby<strong>te</strong>j. E me zërin që s'i dil<strong>te</strong><br />
nga fyti kërkon<strong>te</strong> ndihmë. Im<br />
bir rri<strong>te</strong>t i lumtur, sepse beson<br />
se ka njerez që e duan. Ka një<br />
familje, ka nje rreth njerëzish<br />
që e mbulojnë me puthje.<br />
Rri<strong>te</strong>t i lumtur dhe edukohet<br />
me baza të forta kristiane,<br />
duke mos e ditur se e ka babain<br />
musliman dhe se është<br />
një fëmijë jashtë mar<strong>te</strong>se. E<br />
ç'rëndësi ka. E rëndësishme<br />
është që është i lumtur dhe i<br />
shëndetshëm...<br />
hekuran KOKA
Letra<br />
16 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
Gjykatës së Lartë Ushtarake, <strong>Tiranë</strong>,<br />
I nënshkruemi Vincens Prennushi,<br />
prej Shkodret, ish-kryepeshkop<br />
katolik në Durrës, kam nderin me<br />
ju parashtrue sa vijojnë në lidhje<br />
me gjyqin e zhvilluem kundra<br />
meje, para Gjykatës Ushtarake të<br />
Garnizonit të <strong>Tiranë</strong>s, me qendër<br />
gjykimi në Durrës, më 20 Dhjetor<br />
1947, në përfundim të të cilit u<br />
dënova me 20 vjet privim lirie, me<br />
punë të detyrueme.<br />
Para së gjithash, due me ju njoftue<br />
se u arrestova më 20 Maj 1947 dhe<br />
se gjykimi jem u zhvillua me dyer<br />
të mbylluna, pa u administrue asnji<br />
provë gjatë procedimit gjyqsor<br />
në ngarkimin <strong>te</strong>m. Aktakuza u kufizue<br />
në disa deklarata që kishin<br />
ba disa të penduem në lidhje me<br />
mue, por asnjeni prej tyre nuk<br />
doli para gjyqit për me konfirmue<br />
thanjet që kish<strong>te</strong> ba, qoftë gjatë<br />
hetimeve paraprake, qoftë në gjyq<br />
e sipër. Kuptohet, asnji sis<strong>te</strong>m<br />
provimi i tillë, kur të pandehurit<br />
nuk i jepet mundësia të komntrollojë<br />
në prezencë të tij atribuimet e<br />
të tjerëve, nuk ofron asnji garanci<br />
objektivi<strong>te</strong>ti dhe saktësie.<br />
Mbas këtyne proceseve, po kaloj<br />
në shoshitjen e fak<strong>te</strong>ve që më<br />
ngarkohen me anë të aktakuzës,<br />
fakto këto që shërbyen për deferimin<br />
<strong>te</strong>m në gjyq dhe mandej, për<br />
dënimin <strong>te</strong>m.<br />
1- Aktakuza merret me aktivi<strong>te</strong>tin<br />
<strong>te</strong>m të zhvilluem para dhe mbas<br />
dënimit e m’atribuon bashkëpunimin<br />
me okupatorin për okupimin<br />
e vendit tonë dhe, prandej<br />
më ngarkohet se kam pague për<br />
shtypjen e rezis<strong>te</strong>ncës patriotike<br />
të popullit tonë gjatë okupacionit.<br />
Me relacion në këtë aktivi<strong>te</strong>tin<br />
<strong>te</strong>m thuhet se paskam pasë lidhje<br />
me ish-konsullin italian Salvatore<br />
Melone, se kam bashkëpunue me<br />
Arqipeshkvin katolik Nigris dhe<br />
se jam dekorue me Medalje Nderi<br />
e jam shpërblye me nji veturë<br />
“Fiat”(!)<br />
Nji përgënjeshtrim i dorës së parë<br />
i këtyne akuzave qindron në faktin<br />
që duhet t’i përgjigjesh reali<strong>te</strong>tit.<br />
Unë nuk do të qindroja i lirë deri<br />
në maj 1947, por do të isha procedue<br />
imediatisht pas çlirimit, mbasi<br />
nuk mund të dyshohet se lidhjet<br />
me aferat e ulëta që m’atribuohen,<br />
do të kishin kenë për bashkpunim<br />
me okupatorin.<br />
Ç’ka asht për t’u theksue këtu,<br />
asht fakti se unë, jo vetëm që nuk<br />
u provokova, por përkundrazi, kur<br />
u thirr mbledhja e parë e shkrimtarëve<br />
tanë, në 1946, u ftova unë<br />
të marr pjesë atje, u zgjodha kryetar<br />
i mbledhjes. Asht afër mendjes<br />
se nji nder i tillë nuk mund t’i akordohej<br />
nji personi që mund t’ish<strong>te</strong><br />
përzie në çdo mënyrë, qoftë në<br />
pushtimin e vendit tonë, dhe me<br />
luftimin e Lëvizjes Çlirimtare të<br />
popullit tonë.<br />
E pranoj se kam kenë i dekoruem<br />
me Medalje Nderi e se m’asht<br />
dhurue nji veturë “Fiat”, por këto<br />
gjes<strong>te</strong> e gjejnë shpjegimin e tynë<br />
në pozitën <strong>te</strong>me si fetar dhe në<br />
përmbushjen e misionit <strong>te</strong>m si i<br />
tillë, e ato nuk kanë të bajnë aspak<br />
me shërbime në lamin politik.<br />
Vlen të shënohet se të tilla dekorata<br />
e dhurime u janë ba fetarëve<br />
të naltë të besimeve tjera të vendit<br />
tonë dhe vetëm e vetëm për shkak<br />
të cilësisë së tyne.<br />
Por, pavarësisht nga këto, due të<br />
riveloj se asht krejt jashtë arsyes të<br />
quhem si elementi ma i ngushtë i<br />
Luogo<strong>te</strong>nencës dhe i Jakomonit,<br />
kur janë të njoftun publikisht ata<br />
që i gëzonin me këtë afërsi me organet<br />
e nalta të okupatorit.<br />
2- Akuzohem se mbas çlirimit<br />
paskam kenë në kontakt me<br />
Misionet anglo-amerikane dhe<br />
posaçërisht, paskam pasë kontak<strong>te</strong><br />
me gjeneral hudsonin, prej<br />
të cilit paskam marrë direktiva me<br />
zhvillue veprimtarinë <strong>te</strong>me kundra<br />
Push<strong>te</strong>tit (!)<br />
Këtu asht për t’u theksue se me<br />
Misionet e hueja kam pasë nji rast<br />
të vetëm të vehem në kontakt: ky<br />
ka qenë i ofruem nga nji vizitë<br />
që kanë ba kryetarët e Misioneve<br />
angleze dhe franceze, pas ardhjes<br />
së tyne këtu <strong>te</strong> unë, në cilësi të<br />
ipeshkvit të Durrësit, ashtu edhe<br />
<strong>te</strong> kryetarët e besimeve tjera të<br />
vendit tonë. Mbas këtyne vizitave<br />
dhe me autorizim të qeverisë, ua<br />
kam kthye Misioneve vizitat, në<br />
selinë e tyne. Përveç këtyne, kam<br />
ba edhe nji vizitë në Misionin<br />
Amerikan, me rastin e vdekjes së<br />
Presidentit Ruzvelt.<br />
Akuzatorit <strong>te</strong>m, këto vizita protokollare<br />
i kanë shërbye si ma<strong>te</strong>rial<br />
për me thurë nji konspiracion<br />
politik ndërmjet meje dhe Misioneve<br />
në fjalë, e arrihet deri të<br />
thuhet se kam pasë kontak<strong>te</strong> “të<br />
shpeshta” me Gjeneralin hudson<br />
e për ma <strong>te</strong>për, se kam marrë direktiva<br />
prej tij!<br />
3- Në vijim të akuzës, më ngarkohet<br />
se kam pasë kontak<strong>te</strong> me<br />
kriminelët e luftës, Preng Pervizi,<br />
Alfons Tracki dhe Gjergj Vata, se<br />
i kam ndihmue ata me të holla e<br />
ushqime dhe se jam mundue t’u<br />
lehtësoj daljen jashtë sh<strong>te</strong>tit, me<br />
anë të Misioneveanglo-amerikane.<br />
Në këtë seri<br />
fak<strong>te</strong>sh, nji gja<br />
ash e vër<strong>te</strong>të:<br />
se nji shërbyes<br />
i kishës, i quejtun<br />
Gjokë, më<br />
ka informue<br />
për ndodhjen e<br />
Prengë Pervizit,<br />
i arratisun në<br />
Mal të Bardhë.<br />
Krejt çështja<br />
tjetër mandej,<br />
që më ngarkohet<br />
sikur unë<br />
të kem ba përpjekje<br />
t’i lehtësoj<br />
ikjen me anë të<br />
Dom Shtjefën<br />
Kurtit dhe me<br />
ndërmjetësinë<br />
e anglo-amerikanëve,<br />
nuk asht<br />
aspaki vër<strong>te</strong>të.<br />
Po ashtu, nuk i<br />
përgjigjem reali<strong>te</strong>tit<br />
me akuzat që më ngarkohen<br />
për ndihmën që u paskam dhanë<br />
të arratisunve, në të holla e ushqime,<br />
sepse, para së gjithave, unë<br />
nuk isha në gjendje me u dhanë<br />
nji ndihmë të tillë.<br />
4- Në aktakuzë shfytëzohet nji<br />
takim i thjeshtë me Jul Bonatin,<br />
i kthyem prej Italiet në 1945 dhe<br />
i jepet nji reliev e randësi që nuk<br />
pajtohet as me ligjet e logjikës:<br />
pre<strong>te</strong>ndohet sikur Jul Bonati paska<br />
qenë agjent i Vatikanit, për me<br />
formue në vendin tonë grupe neofashistash,<br />
në lidhje me Partinë<br />
Demokristiane të Italisë(!)<br />
Në lidhje me këtë anë të akuzës,<br />
mjaftohet të kihet parasysh nji<br />
njeri me in<strong>te</strong>ligjencë të kufizueme<br />
e kupton se, këtu <strong>te</strong>k ne, nuk ekziston<br />
<strong>te</strong>rren për nji formacion të<br />
tillë në lidhje me nji parti të Italisë<br />
dhe, menjiherë, do të konstatohet<br />
se asht krejt pa bazë në çdo akuzë<br />
në këtë drejtim.<br />
Ma së fundi, akuzohem sikur<br />
paskam krijue nji grup katolik<br />
të lidhun me organizatën e depu<strong>te</strong>tëve<br />
tradhtarë, se kam përdorë<br />
Kishën dhe Fenë si mje<strong>te</strong> për<br />
me zhvillue aktivi<strong>te</strong>t të drejtuem<br />
kundra Push<strong>te</strong>tit dhe se i kam<br />
dhanë ndihma të ndryshme organizatës<br />
në fjalë!<br />
Të fillojmë me pjesën e fundit<br />
”akordim ndihmash”. Të gjithë më<br />
njofin në Durrës që kam kenë <strong>te</strong>për<br />
ngushtë nga gjendja ekonomike<br />
dhe nuk kam kenë kurrsesi në<br />
Letër e Vinçens<br />
Prennushit drejtuar<br />
Gjykatës së <strong>Tiranë</strong>s<br />
më 23 Janar 1949<br />
pas dhënies së<br />
dënimit.<br />
gjendje të jap, jo 30.000 fr.shq.,<br />
siç thuhet në aktakuzë, por asnji<br />
shumë minimale prej 1000 fr.shq.<br />
5- Sa për pjesën e parë të kësaj<br />
akuze që merret me krijimin e<br />
nji grupi klerikësh katolikë, të<br />
lidhun me organizatën tradhtaresabotatore,<br />
sepse, sikur t’ish<strong>te</strong> e<br />
vër<strong>te</strong>të që të kem përdorë kishën<br />
dhe misionin <strong>te</strong>m fetar për ta vu<br />
në shërbim të organizatës në fjalë,<br />
padyshim do të ishin mbledhë<br />
prova të bollshme nga besnikët<br />
që asistonin në kishë, për me deponue<br />
mbi propagandën politike<br />
që zhvillohej nën mbrojtjen e fesë<br />
në faltore. Por fakti se nuk u nxuer<br />
asnji dëshmitar që të deponojë<br />
rreth ëksaj akuze, tregon sheshazi<br />
që kjo nuk asht e vër<strong>te</strong>të.<br />
Prandej, ju lu<strong>te</strong>m që dosjen <strong>te</strong>me<br />
t’ia shtroni nji riekzaminimi të kujdesshëm<br />
dhe, mbasi të shifni se<br />
nji pjesë e mirë e akuzave që më<br />
ngarkohen janë paraqitë me <strong>te</strong>rma<br />
gjenerikë e nji pjesë tjetër gjejnë<br />
përgenjështrim në rrethanat<br />
e ndryshme të zhvillueme ma<br />
nalt, të keni mirësinë me rishikue<br />
dënimin e caktuem kundra meje,<br />
tue modifikue atë konform me<br />
gjendjen reale të punëve dhe tue<br />
kufizue kohën e ndëshkimit <strong>te</strong>m,<br />
në pjesën që kam vuejtë deri<br />
më sot. Për pasojë, ju lu<strong>te</strong>m që<br />
t’urdhnohet lirimi jem!<br />
Me nderime<br />
Vincens Prennushi<br />
<strong>Tiranë</strong>, më 23 Janar 1949
Poezi shqipe<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 17<br />
Ave, nëna ime!<br />
Rri në shi. Kjo është e vetmja gjë që dua.<br />
Ç’është ky? Pyesnin pikat e shiut mbi ballin tim<br />
Kështu kam dëgjuar zërin e shiut<br />
Një ditë vere rrëzë lisit plak<br />
Te porta lënë hapur për zogjtë.<br />
Ah, kur isha i ri dhe i bukur kujtoja<br />
se tërë shirat e botës binin për mua<br />
po tani që kanë kaluar kaq shumë vi<strong>te</strong><br />
e di se s’ka asnjë kuptim që bie shi<br />
Iku dhe nëna ime nën një shi prej mermeri<br />
nga arkeologjia e perëndive që rrëzoheshin<br />
Ave, nëna ime!<br />
Vetëm <strong>te</strong>k ti kam besuar<br />
Zot tjetër nuk kam patur kurrë. Amen!<br />
Vjeshtë 1990<br />
Qan dreri në korije dhe lotët bëhen shi<br />
Trishtohet era mbi shkëmb<br />
Nuk ka më gjethe të gjelbra. Po bien<br />
Ëndërrat e pyjeve një nga një<br />
Ikin zogjtë nga shkretimi i drurëve:<br />
Lamtumirë, o pyje të Ballkanit!<br />
Veç nën një ferrë kaltëron ende<br />
Vjollca e fundit e këngës së bilbilit<br />
Ardhtë një vjeshtë pa sh<strong>te</strong>gtim zogjsh!<br />
Ardhtë një Zot, vëntë dorë mbi stinët!<br />
si ike kaq befas?<br />
Kështu tërë ikje ke qënë dhe në rini...<br />
Të kërkova nëpër hollet e ho<strong>te</strong>leve,<br />
Vetëm diku në një bar të vjetër,<br />
Si një krah i thyer pulëbardhe,<br />
Kish<strong>te</strong> mbetur pak dimër nga ti.<br />
Profetët e rremë<br />
përgjithmonë<br />
Dhe kemi qenë tmerrësisht të persekutuar<br />
Dhe jemi biblikë me biografi të mirë<br />
Mjerë ju po i besuat çdo të kryqëzuari!<br />
Dhe vetëm ne mund t’u çojmë në parajsë.<br />
N.q.s. s’na besoni, ne mund të marrim edhe masa.<br />
Injorantët e dreqit!<br />
Amen!<br />
Frederik Rreshpja<br />
O ajër i mbrëmjes mbështillmë,<br />
erdhi ora të vdes përsëri.<br />
Kur të mbyllen sytë e mi,<br />
nuk do të ketë më det<br />
Dhe varkat e lotëve kanë për të ngecur në s<strong>te</strong>rë.<br />
Shkoj dhe shirat po i lë të kyçura<br />
Por do të kthehem përsëri në çdo stinë që të dua.<br />
Unë kam qenë trishtimi i botës.<br />
O ajër i mbrëmjes mbështillmë,<br />
erdhi ora të vdes përsëri.<br />
Dashuri e Humbur<br />
Dola nga guernika e kesaj na<strong>te</strong><br />
I vrarë egërsisht,<br />
Kali i zi i pikëllimit<br />
Në sh<strong>te</strong>gun e vjetër më pris<strong>te</strong>.<br />
Kali i zi i pikëllimit ç’më rrëzoi<br />
Dhe rashë si në balada;<br />
Gdhendur në gravurat e vjetra,<br />
Përmbys mbi shqytin e natës.<br />
I vrarë nga një pranverë e kotë,<br />
Braktisur nga bota e tërë,<br />
Vetëm kali i zi i pikëllimit vjen rrotull<br />
Dhe qan për të zotin e vjetër<br />
Deklaratë shtypi<br />
Skllevër mosmirënjohës, ju deri dje<br />
Te këmbët e diktatorit jeni shtrirë,<br />
Dhe më keni quajtur mua skandaloz<br />
Për fjalën time të lirë.<br />
Enveri lëshon<strong>te</strong> urdhër-vdekje<br />
Por prangat m’i keni vënë ju<br />
Tani shkruani për mua parulla nëpër gazeta<br />
Dhe i varni si prangat nëpër mure<br />
Skllevër mosmirënjohës dhe të marrë<br />
Kope hipokritësh servilë,<br />
Unë muret dhe prangat i pështyj,<br />
unë kam lindur skandaloz dhe i lirë<br />
Kronikë për zgjedhjet<br />
Një gjethe u bë zog dhe vajtoi mbi ullish<strong>te</strong>.<br />
Nga fshati kundruall dolën pleqtë,<br />
rendën pas shpitrave që silleshin në ajër<br />
drejt Kashtës së Kumtrit.<br />
Të vrarët i rreshtuan në sheshin DEMOKRACIA<br />
Mbështjellë me çarçafët e dhëndërisë.<br />
Por shtypi tha se zgjedhjet qenë të ndershme,<br />
të lira dhe korrek<strong>te</strong>. Ashtu dhe TV-të.<br />
Pastaj lanë gjakun<br />
Te ullishtja me drurët e përdredhur nga dhembja.<br />
Eh! Ullinjtë e Shqipërisë dhe paqa juaj e mallkuar!<br />
Dimër<br />
Bie dëborë. Rënkojnë<br />
Qerret e lodhura si një kor tragjedish antike<br />
Në udhën e fshatit<br />
Dhe mua m’u kujtua pabesia jo<strong>te</strong>.<br />
Sigurish dëborën e ka shpikur një hyjni e pabesë<br />
Mëpastaj Zoti i tradhëtuar vështron<strong>te</strong><br />
Fushën ee mbuluar me qefin.<br />
Si për një të vdekur madhështor.<br />
Ah, si të shkoi ndërmend pabesia!<br />
Si të shkoi ndërmend dëbora!<br />
Më ke dashur shumë.<br />
Por erdhi një ditë që shpike dëborën.<br />
Tani udhët janë zënë.<br />
Dhe unë rri e vërej fushën ku vdes madhërisht<br />
dashuria.
Poezi e huaj<br />
18 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
Poezi për mendjeçarturit<br />
Të jetosh siç kam jetuar unë është absurde<br />
Në ho<strong>te</strong>le xhepshpuarish dhe dhoma të mobiluara<br />
Duke u ngjitur rrugëve të pashkelura dhe duke zbritur<br />
bulevardeve<br />
Duke folur me ve<strong>te</strong><br />
Dhe duke lëshuar sharje drejt poshtërsive të qiellit<br />
Se arti është vër<strong>te</strong>të tregti e krimbur<br />
Se ligjin e bën mediokri<strong>te</strong>ti dhe entuziazmi i modës<br />
Poezitë e mia janë piktura të stivuara në dysheme<br />
Për t’u bërë një me ve<strong>te</strong>n<br />
Shenjtor<br />
Princ<br />
Duke ngulur këmbë<br />
Mes stuhive dhe vështirësive<br />
Mes muzgut dhe agimit<br />
Për ta çuar vdekjen në të s’ëmës<br />
Duke më marrë për lapangjoz<br />
Për liliput<br />
Për milingonë<br />
Për buburrec<br />
Për mendjeçartur<br />
Për kurvar<br />
Për kriminel<br />
Ta ngremë një dolli, or mik,<br />
Një dolli për ata që ecin natën të vetmuar<br />
Për sakatët dhe të verbrit<br />
Për të humburit dhe të mallkuarit<br />
Për zogun që fluturon vetmitar në qiell<br />
Pi për mrekullitë<br />
Pi për mua<br />
Pi për pidhin dhe për ëndrrat<br />
Pi për çmendurinë dhe për të gjithë yjet<br />
Dëgjoj zogjtë <strong>te</strong>k këndojnë<br />
Kartëmonedha e dollarit<br />
Kanë për të ta thyer zemrën<br />
Kanë për të ta thyer shpirtin<br />
Dhe do të thonë se kartëmonedha e dollarit<br />
Është dashuri<br />
Kartëmonedha e dollarit ka vrarë<br />
Djemtë në Dannemora<br />
Rockland<br />
Garden Sta<strong>te</strong><br />
Ka vrarë mijëra djem<br />
Në të gjitha luftërat e kohës<br />
Ajo kartëmonedhë dollari nuk është<br />
Buffalo Bill-i 1 , nuk është<br />
Lincoln-i<br />
Madison-i<br />
Jefferson-i<br />
As fytyra e Gjeneral George Washington-it<br />
Ajo kartëmonedhë dollari nuk është dashuri<br />
Nuk është aspak dashuri, zotëri,<br />
Me kartëmonedhën e dollarit mund të blesh<br />
tortë me qershi<br />
shalë<br />
Jack Micheline<br />
(Nuk desha kurrë të bëhem poet. Doja vetëm të isha njeri. Kushdo që rreh të<br />
bëhet poet, është i marrë. Poet ose je, ose nuk je. Shumica e poetëve nuk janë<br />
poetë. Të jesh artist i vër<strong>te</strong>të është pasuri unake dhe me vlerë për këtë planet.)<br />
Bukuria jeton ngaherë<br />
Bukuria jeton ngaherë<br />
Bodler<br />
Edhe krimbi është i bukur<br />
Kërcënimi i fustanit të lypësit<br />
Syri i kuq i pijetarit<br />
Një na<strong>te</strong> me shi<br />
Kur ndjek pas vajzën flokëkuqe<br />
Bodler<br />
Mespërmes qiellit<br />
Pantallonat e tua zhele-zhele<br />
Qeshin nën shi<br />
Bukuria jeton ngaherë<br />
Bodler<br />
dhe vazelinë<br />
Mund të blesh epshin dhe pidhin e ëndërruar<br />
Edhe sarsaparilla 2<br />
Gjithë ç’të thotë mendja<br />
Kartëmonedha dyfaqëshe është e rreptë dhe mizore<br />
Po s’e pa<strong>te</strong> atë copë letër<br />
Mirupafshim shpirt<br />
Mirupafshim mik<br />
Kaq e pa<strong>te</strong> dhe ti<br />
Gjithë shpirtshenjtët ulërijnë kah qielli<br />
Po s’e pa<strong>te</strong> kartëmonedhën e dollarit<br />
Atë copë letre të shtypur<br />
Je qen<br />
Je mbret<br />
Je një mrekulli e paçmuar<br />
Je hajdut<br />
Kasap<br />
Banakier<br />
Këpucar<br />
Pjatalarës<br />
Kamerier<br />
Motërshitës<br />
Ha-ha-ha-ha<br />
Toka ime amerikane nuk është më trime<br />
Toka ime amerikane nuk është më trime<br />
As heshtja e të vdekurve që blejnë lule<br />
Ia kam hapur zemrën dashurisë pa ngurrim apo keqardhje<br />
E kam hapur zemrën dhe kam qarë sepse njerëzit dashurojnë<br />
rrugën e pamundimshme të librave dhe fjalimeve<br />
E shtrij dorën në gjirin e errët dhe të zi të tokës<br />
E shtrij trupin e rrahur nga varfëria dhe qielli i poetëve<br />
Bota kërkon një shpirt të çelur për të marrë frymë<br />
Bota kërkon<br />
Burri kërkon<br />
Gruaja kërkon<br />
Fëmija kërkon<br />
Nata e ftohtë kërkon<br />
Plagën e hapur që shenjon zemrën<br />
Rrahjen e afshit <strong>te</strong>k lotët e netëve vetmitare<br />
Asgjë<br />
Asgjë<br />
Nga ato ç’ka ndërtuar njeriu mbi tokë nuk do të mbe<strong>te</strong>t<br />
Asgjë<br />
Asgjë<br />
Veç zemrës lakuriqe dhe shpirtit të krijimit<br />
Mes luleve të dhimbjes<br />
Dhe fytyrave të fëmijëve që luajnë në diell<br />
Jo, nuk flas për push<strong>te</strong>t apo ura çeliku<br />
E kam fjalën për plagën e hapur, për zemrën e heshtur<br />
Deti dallgëzohet<br />
Këmbët enden<br />
Zemra godet<br />
Shpirti flet<br />
Hape plagën dhe dëgjo fjalët që dalin<br />
Nga buzët e dashnorëve të trembur<br />
Po s’e pa<strong>te</strong> atë kartëmonedhë<br />
dollari<br />
Kanë për të ta thyer<br />
zemrën<br />
Kanë për të ta thyer<br />
vullnetin<br />
Po s’e pa<strong>te</strong> atë copë letre<br />
Mirupafshim shpirt<br />
Mirupafshim mik<br />
Po s’e pa<strong>te</strong> kartëmonedhën e<br />
dollarit<br />
S’e ke dhe kaq<br />
Pregatiti për<br />
“DRITA”<br />
Sokol ÇuNGA
Të reja<br />
E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong> Drita 19<br />
Qy<strong>te</strong>ti nuk përgjigj-libri më i ri<br />
Keto ditë, në kuadrin e Javës së gjuhës italiane në botë, pedagogu<br />
i gjuhës italiane në Universi<strong>te</strong>tin F.S.Noli në Korçë dhe përkthyesi<br />
Arjan Kallço, botoi librin me tregime të shkrimtarëve italianë të<br />
vi<strong>te</strong>ve ‘80. Libri përmbledh 11 tregime të shkrimtarëve ende të<br />
panjohur në atë kohë. Mund të përmendim njërin prej emrave që<br />
në këto vi<strong>te</strong> ka fituar famë edhe ndërkombëtare me librat e saj.<br />
Libri që i dha popullari<strong>te</strong>t në botë është Va’ dove ti porta il cuore<br />
(Shko ku ta thotë zemra) dhe që është përkthyer në rreth 37 gjuhë<br />
të botës. Libri është botuar nga shtëpia botuese D.I.J.A e qy<strong>te</strong>tit të<br />
Pogradecit.<br />
“Themelet e erës”<br />
liri i Alisa velaj i trajtuar në rubrikën “Underground” në faqen<br />
13.<br />
Vetë titulli i vëllimit “Themelet e erës” na orienton se kuptimet dhe<br />
figurshmëria janë gjithnjë në evolucion të pasosur shpërrndërrimesh<br />
dhe se tufat e emocioneve mund të shpërngulen si popujt endacakë,<br />
aty ku plas sensacioni i marrëdhënieve me dukuritë dhe shfaqjen e<br />
ekzis<strong>te</strong>ncave.
Ar<strong>te</strong> Figurative<br />
20 Drita E Dielë 2 <strong>Nëntor</strong><br />
Gazeta “DRITA”<br />
del dy herë në muaj.<br />
FotograFi nga tropoJa<br />
07/08/2007<br />
FotograFoi olSi qazMiMi<br />
Për pajtime kontaktoni<br />
me redaksine në adresen<br />
elekronike<br />
redaksia@artis<strong>te</strong>t.org<br />
Drejtimi:<br />
Alban Kardashi<br />
Kryeredaktor<br />
Granit Zela<br />
Botohet si organ i pavarur<br />
i shoqatës “Shoqëria e <strong>Artis<strong>te</strong>ve</strong><br />
të <strong>Rinj</strong> <strong>Modern</strong>”<br />
“ Sh.A.R.M”<br />
Kontakti:<br />
redaksia@artis<strong>te</strong>t.org<br />
kryeredaktori@artis<strong>te</strong>t.org<br />
Gazeta “DRITA”<br />
letraro-kulturore
Change language